Hulptroepen voor Bach - Guido van Oorschot - Nationaal ...

Hulptroepen voor Bach
Hoe de cellosuites de tijd trotseren
Door Guido van Oorschot
Het lijkt zo vanzelfsprekend. Je stopt een schijf in de cd-speler en daar klinkt
een cellosuite van Bach. Een briljante prelude. Een peinzende sarabande. Zo’n
swingende gigue. Maar welbeschouwd is het een wonder dat muziek die rond
1720 ontstond drie eeuwen later in volle glorie door de huiskamer zweeft. Iemand
ving de klanken in inkt. Het manuscript werd ergens bewaard. Cellisten
gaven de geheimen van hun vak door. Bouwers maken nieuwe instrumenten,
terwijl de oude worden gekoesterd. De zes cellosuites van Bach vormen kwetsbaar
erfgoed. Gelukkig staan de hulptroepen al drie eeuwen klaar.
prelude – de componist
Zo moet het zijn gegaan: Johann Sebastian Bach pakt een ganzenveer en
krast de eerste noot. Een tijd later (dagen, weken, jaren?) staan de zes cellosuites
op papier. Verder weten we niets. Waar stond bijvoorbeeld de schrijftafel?
Sommigen houden het op het cachot van Weimar. Bach bromde er een
maand, nadat hij bij de hertog al te brutaal had aangedrongen op ontslag.
Anderen wijzen in de richting van Köthen, het vorstendommetje waarop de
rebelse musicus zijn vizier had gericht.
In december 1717, vers uit de gevangenis, verhuist de 32-jarige Bach er met
vrouw en vier kinderen naartoe. Vanwege de landelijke ligging staat het
stadje bekend als ‘koeien-Köthen’. Maar Bach weet precies wat hij er zal vin-

den: een eersteklas orkestje, dat met zorg bij elkaar is gesprokkeld door de
jeugdige prins Leopold van Anhalt-Köthen.
Voor de Köthense virtuozen componeert Bach zijn zes Brandenburgse
Concerten. Ook veeleisende solowerken vloeien er uit zijn pen, zoals Das
wohltemperierte Klavier. En wie weet golven op een dag de tonen van een
cellosuite door de vertrekken van het prinselijk paleis. Bach kan ze op de
lessenaar hebben gezet van de gambist Christian Ferdinand Abel of de cellist
Christian Bernhard Linigke. Of had hij toch een viola da spalla in gedachten,
die recent herontdekte kruising tussen cello en altviool?
Er valt veel te speculeren. In de droefgeestige prelude van de Tweede suite
zou Bach hebben gerouwd over de dood van zijn eerste vrouw. Hij was op
reis, toen Maria Barbara op 7 juli 1720 plotseling overleed. Anderhalf jaar
later hertrouwde hij met de dochter van een trompettist: Anna Magdalena
Wilcke, ze was twintig en had een fijne sopraan. Rond 1730, het paar woonde
allang in Leipzig, maakte zij van de cellosuites het afschrift dat nog altijd
geldt als de belangrijkste bron. Een musicoloog durfde in 2006 zelfs te opperen
dat Anna Magdalena de suites zou hebben gecomponeerd. Sindsdien
is van hem weinig meer vernomen.

allemande – een bouwer
Bachs vader was nog niet eens geboren toen in Mirecourt al driftig werd
gezaagd, geschaafd en gelakt. In 1635 telde deze vlek in de Franse Vogezen
liefst 43 ateliers waar de geur van houtkrullen zich vermengde met die van
vernis. Hele gezinnen zaten in de strijkinstrumentenbouw. Honderdduizenden
violen en cello’s, altviolen en contrabassen hebben Mirecourt in de loop
der eeuwen verlaten. De export gaat door tot op de dag van vandaag.
Zoals de Bachs in Saksen een dynastie vormden, kende men in de Vogezen
de Vuillaumes. Het genie waarin de familietraditie zich samenbalde, kwam
op 7 oktober 1798 ter wereld. Hij heette Jean-Baptiste en uiteraard ging hij in
het vak. Hout selecteren, millimeters aftekenen, knutselen aan de klank: hij
leerde het allemaal van zijn vader. Op z’n twintigste verruilde Jean-Baptiste
Mirecourt voor Parijs. Na zijn gezellentijd signeerde hij er in 1827 zijn eerste
instrument. Het viel alleen al op door het dieprode vernis.
Tegen 1850 was Jean-Baptiste Vuillaume Europa’s strijkinstrumentenbouwer
nummer één. Zijn hout sleepte hij overal vandaan. Groot was bijvoorbeeld
de schrik van de Zwitsers bij wie hij op doorreis een partij kasten en meubels
kocht. Vuillaume verzaagde ze ter plekke tot planken. Naast vakmanschap
bezat hij een gezond financieel instinct. Toen de Parijse ambtenaren vasthielden
aan de hoge accijns op houtimport, verhuisde de ondernemer zijn
atelier subiet naar een goedkopere voorstad.
Ook Niccolò Paganini wist dat je voor een deskundig oordeel bij Vuillaume
moest zijn. De bouwer verzamelde oude instrumenten, van Stradivari tot
Amati. Van de Guarnieri die Paganini bespeelde (‘Il Cannone’), maakte hij
een kopie die de Italiaanse virtuoos amper van het origineel kon onderschei-

den. Bach zal in de werkplaats zelden hebben geklonken. De cello’s van Vuillaume
moesten nog een paar decennia wachten op de solomuziek die hun
karakteristieken ten volle openbaart.
Courante – de herontdekker
Zijn vader zag in hem een timmerman. Zijn moeder wilde daar niet van
horen en stuurde hem naar de muziekschool in Barcelona. En daar, in de
Catalaanse hoofdstad, overkwam Pablo Casals in 1890 een merkwaardig
toeval. De 13-jarige stond te grasduinen in een antiquariaat, toen zijn oog
viel op een bruin schutblad. Hij kende de cellosonates van Beethoven. Met
die van Brahms was hij inmiddels vertrouwd. Maar hier zag hij de naam van
een componist die, voor zover hij wist, nooit cellomuziek had geschreven.
Six Sonates ou Suites pour Violoncelle Seul de Johann Sebastian Bach.
Casals had de editie uit 1866 in handen van Friedrich Wilhelm Grützmacher.
De solocellist van de Staatskapelle Dresden had aan de kopie van Anna
Magdalena de nodige akkoorden en versieringen toegevoegd. Wij mogen
ervan gruwen, destijds was het de manier waarop oude muziek werd gepresenteerd.
Grützmacher was trouwens niet de eerste. In 1824 had een Parijse
celloliefhebber de suites al eens uitgegeven als anonieme etudes. Robert
Schumann componeerde er in 1853 een pianobegeleiding bij.
Strikt genomen telt de kleine Pablo Casals dan ook niet als herontdekker.
Maar hij luidde wel een revival in die duurt tot op de huidige dag. In de loop
van zijn leven speelde Casals de suites op alle continenten. In de jaren 1930
zette hij ze als eerste integraal op de plaat. Tegenwoordig heeft elke cellist
de bundel minstens één keer opgenomen. János Starker is recordhouder:

hij kwam tot vijf versies. Pieter Wispelwey zit hem met drie cd-boxen op
de hielen. Behalve een plaatopname wijdde Anner Bijlsma er een boek aan
(Bach, The Fencing Master). Yo-Yo Ma maakte rond de suites een zesdelige
documentaire. Rudolf Noerejev danste erop en popheld Sting speelde de
eerste prelude op gitaar. Dat de suites leven als nooit tevoren, weet ook de
Canadees Eric Siblin. Het boek dat deze voormalige popjournalist er in 2011
aan wijdde, wordt wereldwijd verkocht.
Sarabande – het fonds
Een Chiocchi uit 1870. Een Guadagnini uit 1772. Een Jacobs en een Rombouts:
twee Hollandse toppers uit 1690. Samen met een paar dozijn andere
cello’s behoren ze tot de collectie van het Nationaal Muziekinstrumenten
Fonds (NMF). Sinds de oprichting in 1988 geeft het NMF ze in bruikleen
aan gearriveerde of aankomende professionals. Zo kon barokpionier Jaap ter
Linden twintig jaar lang genieten van een Grancino uit 1703. En met dank
aan het NMF speelt de jazzman Ernst Reijseger zijn improvisaties op een
gloednieuwe, vijfsnarige cello van het bouwersechtpaar Bolink-Steinhauer.
Cello’s en violen, maar ook vleugels, harpen en een enkele gitaar: de NMFcollectie
van 450 instrumenten en 350 strijkstokken wordt beheerd vanuit
de Amsterdamse Sint Annenstraat. De waarde van de verzameling nadert de
27 miljoen euro. Na het wegvallen van een bescheiden rijkssubsidie in 2012
draait het NMF geheel op particuliere donaties, schenkingen, bruiklenen
en legaten.
De eerste gedachten aan het fonds borrelden op in 1984. Toen violist Theo
Olof er z’n schouders onder zette, ging het snel. Met een extra zetje van het
Prins Bernhard Cultuurfonds stond het Nationaal Muziekinstrument Fonds

in 1988 op poten. Z.K.H. Prins Claus was de eerste beschermheer. Zijn zoon
Z.K.H. Prins Constantijn volgde hem op. Het erevoorzitterschap werd vervuld
door fameuze musici als Yehudi Menuhin en Yo-Yo Ma.
Het zijn grote namen. Maar het zijn vooral de jonge, onbekende, getalenteerde
en hardwerkende muzikanten die van de collectie profiteren. Niemand
had van Janine Jansen gehoord toen zij als klein meisje haar toonladders
oefende op een instrument van het NMF. Of neem Lavinia Meijer,
die zich in 1997 meldde voor een harp en twaalf jaar later de Nederlandse
Muziekprijs won.
Zonder het NMF zou ook de Nederlandse cello-scene kariger klinken. Quirine
Viersen kon fluiten naar haar Guarneri. Geen zoevende Rombouts voor
Pieter Wispelwey. En pech ook voor Harriet Krijgh.
Menuet – de toekomst
Op een avond in 2004 zit ze op haar kamer in Wenen. Harriet Krijgh is 13
en haar cellotalent heeft haar van Nederland naar de vermaarde muziekstad
gevoerd. Enthousiast is ze aan haar studie begonnen, maar nu voelt ze zich
eenzaam. Ze pakt haar instrument en speelt Bach. Een prelude. Een allemande.
Een hele suite. De muziek heeft een troostend effect.
In november 2012 wint ze in Amsterdam het Nationaal Cello Concours.
Haar eerste twee cd’s zijn dan al met gejuich ontvangen. Krijgh woont nog
altijd in Wenen en spreekt haar moerstaal met een Oostenrijks accent. De
21-jarige celliste: ‘Van kinds af aan heb ik bij Bach een natuurlijk gevoel. De
eerste drie cellosuites speel ik al vanaf m’n zevende. Aan de jongtalentklas
van het Utrechts Conservatorium, bij Lenian Benjamins, heb ik er vanaf m’n
tiende hard aan gewerkt.’

In Wenen verschijnt Bach opnieuw in de leskamer. Ditmaal heet de docente
Lilia Schulz-Bayrova. Ook haar man Gerhard Schulz, oud-violist van het
Alban Berg Quartett, levert nuttige tips. Natuurlijk speelt Krijgh de suites tegenwoordig
anders dan als kind. ‘Ik heb veel gelezen en mijn techniek heeft
zich ontwikkeld. Ik ben me nu ook veel bewuster van de stijl.’
Ze is dol op de Jacobs die ze in bruikleen heeft van het NMF. ‘Ik kan ermee
uitdrukken wat ik wil, het instrument heeft zoveel karakter en kleur. Het
voelt alsof de suites speciaal voor deze cello zijn geschreven.’ Ze begint elke
studiedag met Bach. Niet om de vingers te rekken, maar om het hoofd vrij
te maken. Krijgh vergelijkt de suites graag met een dagboek. ‘Bachs noten
zijn zo persoonlijk en intiem... Als ik ze speel daalt er een soort rust over me
neer, noem het reinheid van de ziel.’
Gigue – een cd-opname
22 januari 2013, één uur ‘s middags. Mild en fluweelachtig vult de Vuillaume
van Eric de Wit de evangelisch-lutherse kerk in Haarlem. Váám-pa-pa-pajám-pa-pa-pa,
váám-pa-pa-pa-jám-pa-pa-pa. De cellist speelt z’n vingers
warm met de prelude van de Vierde suite. Als serpentines dwarrelen de
klanken omlaag.
Een kwartier later schuift hij aan in het kamertje van waaruit Bert van der
Wolf de cd-opname leidt. Even proefluisteren. ‘Het mist nog flow’, constateert
de cellist. ‘Je moet ook wennen aan de ruimte’, zegt Van der Wolf. ‘Die
heeft nu eenmaal z’n eigen resonans.’
Eric de Wit is de laatste in de rij NMF-cellisten die hun drie favoriete Bachdelen
inspelen voor de cd die het 25-jarige fondsjubileum viert. Hij is ervoor
uit Edinburgh komen vliegen, waar hij speelt in het Scottish Chamber Or-

chestra. Ook Bert van der Wolf heeft de nodige ervaring. In 1990 zat hij al
achter de knoppen van Pieter Wispelweys eerste Bachbox.
‘Toonsoort Es-groot’, zegt Van der Wolf in de pauze. ‘Ligt niet echt makkelijk
hè?’ De kunst is inderdaad om weg te komen van het zwoegerige, bevestigt
De Wit. De cellist heeft zo z’n eigen idee over het instrument waarvoor
Bach de suites heeft geschreven. ‘Volgens mij zat hij ze in Köthen gewoon op
z’n altviool te spelen.’ Bert van der Wolf heeft ze opgenomen met Sigiswald
Kuijken, de Vlaamse barokviolist die tegenwoordig experimenteert met de
viola da spalla. ‘Er waren maar een paar passages waarvan hij zei: hier ligt
het goed.’
En verder gaan de heren. Opnemen, luisteren, bespreken. Take, na take,
na take. ‘Ik maak zelden een muzikant mee die de ideale versie in één keer
neerlegt’, zegt Van der Wolf. Langzaam trekt de kou in de leden. Om halfvijf
komt Van der Wolfs stem voor het laatst uit de speaker. ‘Eric, we sluiten af
met de zonder-zorgentake. Gewoon lekker spelen.’