V V * ^ Tri > 1 l*cX u 'W - Acehbooks.org

V V * ^ Tri > 1 l*cX u 'W
T;
*W-
< *V
* - ! *
jf?y
^ -

^—-—
f;#
> -^ Jv . * '. -& V
^^4#>$^ VA- '^
^

431
TWEEDE HOOFDGROEP.
SUMATRA EN OMLIGGENDE KLEINE EILANDEN;
BENEVENS DE GROEPEN VAN RIOUW, BANGKA,
BLITONG EN ONDERHOORIGHEDEN.
EERSTE HOOFDSTUK.
SUMATRA EN OMLIGGENDE KLEINE EILANDEN.
EERSTE AFDEEL1NG.
ALGEMEEN OVERZIGT VAN SUMATRA.
5 1. Ligging, grenzen, grootte, luchtsgesteldheid.
Ligging, grenzen, grootte,
Het eiland Sumatra, in de Maleische geschriften PoeloePertja
°' Indalas en bij oude Europesche reisbeschrijvers ook Java Minor
S.eheeten, ligt in eene Noord-West- en Zuid-Oostwaartsche
""Wing tusschen 5° 40' N.B. {Tandj. Batoé) en 5° 59' Z.B. {Tandj.
Rata of J)e „&£& ^oej^f en 950 16' {Tandj. Atjih of Kaap Atjih)
etl 106° 3' 45" O.L. {I s Punt in Straat Bangka). Het is in
ê' 10 otte het tweede der Groote Soenda-eilanden en heeft eene
°PPervlakte van 8035 D geogr. mijlen ; de lengte bedraagt 227,
e grootste breedte omstreeks 50 mijlen. Ten Westen en Noorden
or dt het door den Indischen Oceaan omgeven ; ten Oosten door
Straat van Malaka van het Schiereiland van dien naam, en
°°r Straat Bangka van het eiland Bangka gescheiden, en verder
or de Java-Zee bespoeld ; terwijl ten Zuiden de Straat Soenda
ss ehen Sumatra en Java stroomt.

432
Luchtsgesteldheid, moo?ons.
In het Noordelijk gedeelte van Sumatra heerscht de Zuid-Westmoeson
van omstreeks April tot October, de Noord-Oostmoeson
van October tot April; in liet Zuidelijk gedeelte des eilands komt
hunne afwisseling met die op Java overeen ; terwijl in de middelste
onder en nabij den Evenaar gelegene landstreek veranderlijke
winden heerschen. In het algemeen strekt zich op Sumatra de
regelmatige invloed der moesons, vooral wat de afwisseling van
regen en droogte betreft, niet verder uit dau tot de vlakke kustlanden;
in de bovenlanden valt ook gedurende den goeden
moeson zeer dikwijls regen, en inzonderheid ten Noorden van
don Evenaar, waar in het gebergte zelden veertien dagen zonder
zware regens en gure Noord-Westewinden voorbijgaan.
Onder en nabij den Evenaar kan de thermometer op het midden
van den dag aan de kust tot omstreeks 90°E. stijgen, en op
de hoogste bewoonde plaatsen (het plateau van Tobah, 4000 v*.)
tot 67°; doch gewoonlijk is de temperatuur minder, en in de
bovenlanden koel, ja dikwijls kil ten gevolge van de groote
vochtigheid van den dampkring, welke door de aanhoudend uit
de moerassige kustlanden opstijgende dampen en de veelvuldige
regens onderhouden wordt. De zware wouden, die liet gebergte
bedekken en waarop de zonnestralen afstuiten, dragen mede veel
tot deze lagere temperatuur bij.
§ 2. Staatkundige verdeeling, bestuur en regtswezen.
Verdeeling.
Sumatra wordt verdeeld in :
Gouvernements-landen, en
Onafhankelijke rijken.
De Gouvernements-landen bestaan uit :
A. Het Gouvernement van Sumatra's JVedkuü, zich uitstrekkende
langs de Westkust en over een aanmerkelijk deel
der bovenlanden, van Sebadi op 2° 53' N.B. tot aan het
riviertje Mandjoeta op 2° 25' Z. B. Het wordt ten Noorden
begrensd door het rijk Atjih; ten Oosten door de Battalanden,
de rijken Siak en Kwantan, en de Residentie l'aientbang
; ten Zuiden door de Adsistent ltesidentie Benrjkoelen.
Dit Gouvernement bevat :

433
a. De Residentie Padang, met de Batoe-, Mentawei- en
Pageh- of Nassau-eilanden.
à. De Residentie Tapanoeli, waartoe ook P.Mensala, P. Babi
en P.Nias, met de onderhoorige eilanden, behooren.
o. De Residentie Padangsche Bovenlanden.
B- De Adsistent Residentie Benghoelen, zich uitstrekkende
langs de Westkust van de rivier Mandjoeta tot Tandjovg
Bata of den Vlakken hoek, de Zuidelijkste punt des eilands,
en ten Oosten begrensd door de Residentiën Palembang en
de Lampongsche Bistrikten.
O. De Residentie Lampongsche Bistrikten, in het Zuiden des
eilands, ten Westen begrensd door Bengkoelen, en ten Noord-
Westen en Noorden door de Residentie Palembang.
B. De Residentie Palembang, bestaande uit het voormalige
rijk van dien naam benevens dat van Bjambi; ten Zuiden
grenzende aan de Lampongsche Bistrikten, ten Westen
aan Bengkoelen, Padang en de Padangsche Bovenlanden,
ten Noorden aan de rijken Kicantan en Bidragiri, en ten
Oosten aan de zee.
Het rijk Lndragiri, aan de Oostkust, met het Westwaarts
daarvan gelegene Kwantan ; ten Zuiden begrensd door
Bjambi, en ten Noorden door Kampar en Siak. Dit rijk is
eene onderhoorigheid van de Residentie Biouw, even als
* Het rijk Siak met Kampar en verdere onderhoorigheden ;
ten Zuiden grenzende aan Bidragiri en Kwantan,- ten Westen
aan de Padangsche Bovenlanden, Padang en lapanoeli,
de Onafhankelijke Batta-landen en Atjih ; ten Noorden aan
Atjih, en ten Oosten aan de Straat van Malaka.
De Onafhankelijke rijken zijn :
4- Het rijk Atjih oïAtjin, beslaande het Noordelijk gedeelte
des eilands, aan de Westkust zieh uitstrekkende tot Sebadi
°P 2 53' N.B. en aan de Oostkust tot kaap Tamiang op
25' N. B.; daar en binnen 's lands wordt het begrensd
door de tot Siak behoorende landschappen Tamiang, Langkat,
Baloe Tjina en Be'li.
De Onafhankelijke Batta-landen, grenzende ten Noord-
Oosten aan de tot Siak behoorende landschappen Batoe
Bara en Asahan; ten Westen aan de Residentie Tapanoeli,
en ten Zuiden en Oosten aan het gebied van Siak.
I.
28

434
Bestuur.
De Gouvernements-landen zijn, deels door het regt van den
oorlog, deels door ruiling van grondgebied met Engeland, deels
ook door vrijwillige onderwerping der Inboorlingen, regtstreeksche
bezittingen van Nederland en worden als zoodanig door
Nederlandsche ambtenaren bestuurd; met dien verstande dat
het Gouvernement ook hier, gelijk overal elders in Indiè', de
bevolking zooveel mogelijk laat onder het onmiddellijk toezigt
van hare eigene Hoofden en onder hare eigene wetten en instellingen
, zoodat alleen het hoofdbestuur door Nederlanders
wordt uitgeoefend. Dien overeenkomstig zijn op Sumatra de
volgende autoriteiten gevestigd :
In het Gouvernement van Sumatra's Westkust een Civiel en
Militair Gouverneur, zijnde een Hoofdofficier, aan wien het hoogste
burgerlijk en krijgsbewind in dat gewest is opgedragen en die
tevens is belast met het speciaal burgerlijk beheer der Residentie
Padang, waarin hij wordt bijgestaan door Adsistent Residenten
in de verschillende Afdeelingen, die tevens de betrekkingen van
Magistraat, Ambtenaar van den burgerlijken stand en Notaris
bekleeden. De Gouverneur ontvangt zijne bevelen regtstrecks
van den Gouverneur Generaal.— In de tot dit gewest behoorende
Residentiën Tapanoeli en de Padangsche Bovenlanden zijn Residenten
geplaatst, die van den Gouverneur van Sumatra's Westkust
hunne bevelen ontvangen en onder hem het hoogste burgerlijk
gezag, elk in zijne Residentie, uitoefenen. Ook zij worden op
dezelfde wijze door aan hen ondergeschikte Adsistent Residenten
in de verschillende Afdeelingen bijgestaan.
Bengkoelcn staat onder het burgerlijk beheer van eenen Adsistent
Resident; de Lampongsche Distrikten en Palembang elk onder
dat van eenen Resident, die van het laatstgenoemde gewest
bijgestaan door twee Adsistent Residenten. De Adsistent Resident
van Bengkoelen en de Residenten van de Lampongsche Bistrikten
en Palembang zijn onafhankelijk van elkander en van den Gouverneur
van Sumatra's Westkust; zij staan onmiddellijk onder den
Gouverneur Generaal. Te Siak is een Adsistent Resident gevestigd,
die ondergeschikt is aan den Resident van Riouw. In Bengkoelen
en onze bezittingen in het Zuiden en Oosten van Sumatra is geen
algemeen militair bewind; de kommandanten der verschillende
hoofdposten ontvangen hunne bevelen regtstrecks van Java.

4S5
CiJÏ la n Ve lller genoemde autoriteiten zijn nog op vele plaatsen
tennr Ueea * men - ^sihouders, Controleurs en mindere ambditen
g fr e8ti « d ' om het Nederlandsch gezag te vertegenwoor-
H w" tuurwei ' kzanmheden en handelszaken te regelen, enz
on vP , !!',°P° esch bestuu >' w °'dt in de onderscheidene gewesten
zoo i u-
WijZen met het Inlan dsche in verband gebral
gewezen'" 1 ^'^ afz0nderli J ke ^handeling zal worden aan-
Begtswezen,
GW ° Peanen en daarmede gelijkgestelden staan leregt, in het
te ernement van Sumatras Westkust voor den Raad van Justitie
allen V ' Zamengesteld uit eenen President en vier leden
Justiti U , r0pcanen; m dc ovel, 'g e gewesten, voor den Raad van
zie 0Vel de re tsbevoe dl,eid
mTn bl 1 **"' ' S g van deze Baden
Verder heeft men :
raad f ^ esidenüe Padar >3
te
***"* en te Priaman een Land-
Euro'r, i lnde Ult den Adsistent Resident als Voorzitter, eenen
van I '? Secretaris > c " eenige Inlandsche leden. De function
de E ," Landraad kon 'en in de hoofdzaak overeen met die van
Grootli^Z ° f Landraden °P Java 0>1. 302). Zij worden
woon b T genoemd, wanneer zij in zaken van buitengevan
d P g gehouden worden 01)der voorzitting van den President
DiatriWt lad Van JuStitie te Vadan( J- Voorts heeft men in elk
der p ?" het 0omernemmt van Sumatra's Westkust de regtbank
Geza,rfr /0ê rapat '
waarvan de Adsistent Eesident of Civile
»'«»er Voonitter is, doch die ook, wanneer het geene
(zie kuT, ' Zündel ' dezen Ambt enaar zitting kan houden
In j
Tweede Afd - A > § 6 >siste
n nt e ^ koelen - Een Residentie-raad, bestaande uit den Adtevens

436
In Palembang : Eene Regtbank van burgerlijke en lijfstraffelijke
regtsvordering, voor Inlanders en Oostersche vreemdelingen. Zij is
zamengesteld uit den Resident als Voorzitter, eenen Europeschen
Secretaris, vier Inlandsche leden, den Djaksa en den Hoofdpriester;
terwijl bij de behandeling van zaken, waarin Arabieren
of Chinezen betrokken zijn, ook het hoofd der Arabieren of de
Kapitein-Chinees als geassumeerde leden in deze regtbank zitting
nemen,— Eene Regtbank van geestelijke en kerkelijke zaken,
zamengesteld uit den Hoofd-priester en vier Chatibs of Priesters.—
Eene Regtbank van kleine zaken, bestaande uit den
Rijksbestuurder en een lid van de Regtbank van burgerlijke en
lijfstraffelijke regtsvordering ; van de uitspraken van dit geregt
kan men zich beroepen bij den Resident.
Kleine geschillen tusschen Inlanders worden overal aan de
beslissing der Volkshoofden overgelaten.
Alle vonnissen bij de Inlandsche regtbanken worden geveld
volgens het Mohammedaausche regt, met inachtneming van de
adats.
\ 3. Natuurlijke gesteldheid.
Bergen en vlakten.
Over de geheele lengte van Sumatra strekt zich in de Westelijke
helft des eilands, evenwijdig met de kust, eene bijna onafgebrokene
bergketen uit, die onder den algemeenen naam van
Boekit Barisan of Keten-gebergte bekend is, en eene afwisselende
hoogte van 1500 tot 6000 voet heeft O. Zij is van vulkanischen
oorsprong en rust overal op eenen grondslag van trachiet, terwijl
zich in de bovenlagen ook graniet, syeniet, porphier, kalk- en
zandsteen vertoonen. Over een groot gedeelte der kust rijst dit
gebergte onmiddellijk, en soms vrij steil, uit zee op en strekt
zich in twee, drie of vier evenwijdige rijen, met tussehenliggende
valleijen, 15 tot 25 mijlen in het binnenland uit; terwijl zich
hier en daar dwarsketenen in Oostwaartsche rigting van de hoofdketen
afscheiden, die in Atjih en het Noorden der Batta-landen
de geheele breedte des eilands beslaan. Slechts op enkele plaatsen
wijkt het '/,, tot l'/2 mijl van de kust af; zoo als in den omtrek
(') Ook hier wordt de hoogte der bergen in Parijsche voeten opgegeven,
tenzij het tegendeel uitdrukkelijk mögt vermeld zijn. Zie hiervóór bl. 162 in
de Noot O.

437
v an de hoofdplaats BengJcoelen, van de hoofdplaats Padang Noordwaarts
tot Priaman, en nog Noordelijker van Tikoe tot Singkel in
het Noorden der Eesidentie Tapanoeü. Deze vlakke kuststreken
(door de Maleijers rantaw genoemd), die echter op sommige
plaatsen door lage heuvelrijen worden afgebroken, zijn grootenee
' s moerassig en met digte Casuarina-wouden begroeid.
Uit dit gebergte, hetwelk nog zeer onvolledig bekend is, rijzen
de volgende ook slechts gedeeltelijk onderzochte vulkaan-kegels op :
De Goenoeng Ta Hoera ook Goudberg of Koninginnen-berg gebeten,
nabij de Noordkust in het rijk Atjih op 5° 14' N.B.C)
gelegen, en 6460 v*. hoog (volgens MELVILL).
De G. Samalanga, meer Oostwaarts nabij dezelfde kust, op
50 6' N.B. met eene hoogte van 6165 v*. (M.).
De G. Batoe Gapit, op de grenzen van Jtjih en het Maleische
kaatje Baloe Tjina (bl. 433), op 3° 34' N.B. en 97° 58' O.L.,
met eene hoogte van 6155 v*. (M.).
De Dolok O Bsaoet, in het Noord-Oosten der Hes. Tapanoeli
op 1°54'N.B. en 99°8'O.L. Het is een stompe kegel van
z eer wijden omvang, die met uiterst zachte hellingen zich hoogstens
5000 v'. boven den zeespiegel verheft (JUNGHUHN).
De Dolok Siboelaboali, mede in het Noord-Oosten van Tapanoeli,
in het landschap Sipirolc, omstreeks 16'Zuid-Zuid-Oostwaarts
van den voorgaanden vulkaan gelegen; hij heeft ongeveer
4000 v'. hoogte (J.). Uit zijne Oostelijke helling stijgen op eene
hoogte van omstreeks 3400 v*. uit twee solfatara's sterke zwaveldampen
op. Hij is door eenen gemiddeld 3000 v*. hoogen bergrug
verbonden met den Zuid-Westwaarts liggenden
Dolok Loeboe Raja, in dezelfde Eesidentie in het landschap
4ngkola gelegen, op 1°28'N.B. en 99°10'O.L. Het is een
5850 v*. hooge kegelberg (J. en M.) met zachte hellingen, wier
( ) De ligging

438
benedenste gedeelte bewoond en bebouwd is, terwijl het overige
gedeelte tot aan den top met zware wouden is bedekt O.
De G. Seret Berapi (op de meeste kaarten Merapi genoemd) gelegen
in het Zuid-Oosten der Kesidentie Tapanoeli, op 0°44' N.B.
en 99° 39' O.L. Hij heeft eene hoogte van 5500 v*. (J. en M.) en
is doorboord door oenen krater, den B. Balirang, op welks randen
zwavel gevonden wordt. Aan den voet van den B. Balirang is eene
bron van heet, sterk met zwavelzuur bezwangerd, water, die zich
ontlast in de B. Maga (zie hierachter Tweede Afd., J, \ 2, e).
De G. Paanman, door de Europeanen en op de meeste kaarten
Ophir genoemd, in het Noord-Oosten der Residentie Padang op
0°4'N.B. en 100°O.L. Het is een op zich zelf staande regelmatige
kegel van 9010 v*. hoog (J., volgens M. 8925), wiens top
door eenen uitgebluschten krater- doorboord is.
I)e G. Sing alang, in het Westen der Res. Padangscke Bovenlanden
op 0° 18'Z.B. en 100°24'O.L., doorboord door eenen
krater, waarin een meer is gelegen ; hij heeft eene hoogte van
9040 v'. (J., 9540 **. M.) en is door eenen zadelvormigen
tusschenrug verbonden met zijnen tweelingbroeder, den
G.Merapi, die op 0° ÏG'Z.B. C) en 100° 35'O.L. ligt en eene
hoogte heeft van 8980 v'. (J., 9080 M.). Het is de werkzaamste
vulkaan op Sumatra, van welken onderscheidene uitbarstingen
bekend zijn, als in 1807, 1822,1833, 1834 en 1845. Hij heeft
drie kraters, welke bijna in eene regte lijn liggen en bij de
Inlanders bekend zijn onder de namen van Pakoentan toewak,
Pakoentan lengah en Pakoentan bongsoe. Aan zijnen Zuidelijken
voet strekt zich het schoone meer van SingJcara uit. Hij is tot
op eene hoogte van ruim 3000 v*. bewoond.
De G. Sago, een kegel die nog geene uitbarstingen schijnt
ondergaan te hebben, gelegen Oost-Noord-Oostwaarts van den
G. Merapi, op 0° 12' Z.B. en 100° 42' O.L., met eene hoogte
van 4600 v*. (M.).
De G. Talang, door de Inboorlingen G. Salasi genoemd, in het
Oosten der Residentie Padang op 0° 57' Z.B. en 100°44' O.L.j
(') Deze bn'^' heel niet Loeboe Radja, zoo als op do mooslo kaarten on ook
bij JuNGHUHN staal. Zie Dijilr van liet Instituut roar taal-land- en volkenkunde,
III III, bl.358.
(*) Volgens de kaart van MELVILI, ligt de Merapi op 0°25', do Singalang
0p0 o SV ende ti.Saqo op 0°18' Z.B.

X-
^
'Cf?*, t

-*~-À~7^-^~
ex: s&
/c

439
hij bereikt eene hoogte van 7000 v*. (J., 7700 vK M.) en heeft drie
kraters, van welke één uitgebluscht is, één dikke zwaveldampen
uitstoot, en één met een kokend zwavel-meer gevuld is. Uitbarstingen
van dezen berg hebben plaats gehad in 1833 en 1845.
De G. Indrapoera of Piek van Indrapoera, op de grenzen van
"adang, de Padangsche Bovenlanden en Palembang gelegen, op
10 36'Z.B. en 101° 20' O.L., de hoogste berg van Sumatra,
bereikende 11500 v*.^.) O. Het is een regelmatig gevormde spitse
kegel, waaruit van tijd tot tijd zware rookzuilen opstijgen.
De Boekit Oeloe Moesi, ook wel Boekit Besar genoemd (*), in het
"esten der Kesidentie Palembang aan de grenzen van Bengkoelen
gelegen, op 3 C 20'Z.B. en 102°30'O.L.; hij wordt op 9500 v».
geschat door JUNGHUHN, door MELVII,L slechts op 4770.
De G. Kaboe of Kaba, Zuid-Zuid-Oostwaarts van den voor- ^
gaanden, op 3° 24'Z.B. en 102°48' O.L., met eene hoogte van
4500 v*. (J., 4310 M.); hij heeft in 1833 eene hevige uitbarsting
ondergaan.
De G.Dempo, in het landschap Pasoemah Lebar in het Westen
der Residentie Palembang gelegen, op 3° 58'Z.B. en 103° 25' O.L.,
met eene vermoedelijke hoogte van 10000 v*. (J., 9850 M.). Zijn
bovenste gedeelte draagt de sporen van vroegere hevige uitbarstingen,
en nog aanhoudend stijgen uit zijnen krater, die
z ich een aanmerkelijk einde beneden den top bevindt, dampen
of rookwolken op; het benedengedeelte is met bijna ondoordringbare
wouden bedekt.
De G. Poejong, Pajong of Panjong, op de kaart van MELVILL
Poegoen genoemd, liggende in Bengkoelen op 5° 5' Z.B. en
103° 57' O.L, en ongeveer 6000 v*. hoog (J„ 5230 M.).
De G. Semangka of Keizer spiek, ook G. Tangamoes genoemd, gelp
-gen in de Lampongsche Distrikten op 5° 10' (J.) of 5° 25 ' (M.) Z.B.
e n 104° 45' O.L., en tasschen de 5500 en 6000 \K hoog (J.,
7000 M.).
(') MRLVILL bepaalt zijne hoogte op 8160 Rijnl. of 1884 Parijsche voeten,
en Plaatst hem op tOU°8' O.L. Tijtlschr.v.N.I., 184i, UU, bl.53S. Deze
^palingen komen echter niet overeen met zijne eigene jongere kaart, volgens
w elke deze berg de in den tekst aangeduide ligging, en eene hoogte van
ongeveer 12170 v'. heeft.
(*) Er ligt nog een Boekil Besar meer Zuidwaarts op de grenzen van Bemjk
°elen en Palembang.

440
De Keizerspiek of G. Taboean, op het eiland Tahoean of Semangka
in de Semangka- of Keizers-baai ten Zuiden der Lampongsche
Bistrikten; een vulkaan, die op 3000 à 4000 v', geschat wordt
(M., Tijdsc/ir. v. N. L, 4844, D 1 .1).
De Piek van het eiland Besi of Sibesi, vóór de Lampoi/g-baai
in Straat Soenda gelegen op 5°57' Z.B. en 105° 34'O.L.; het
is een vulkaan van omstreeks 2740 v'., en die van het naburige
eiland Siboekoe een van ruim 1300 V*. (M.).
Behalve de hier opgenoemde stellig als vulkanen bekende
bergen, verheffen zich uit de groote keten nog vele andere toppen,
waarvan sommige waarschijnlijk ook vulkanen zijn, hoewel het
niet bekend is dat zij tot dusverre teekenen van werkzaamheid
gegeven hebben. Hiertoe behooren voornamelijk :
De Tafelberg in den Noord-Oosthoek van het rijk Atjih op
5° 4' N.B. en 97° 30'O.L. met eene hoogte van 4920 v'. (M.).
De G.Abong-Abong, meer in het midden van Atjih op 4°18' N.B.
en 96° 50' O.L.; het is zeer waarschijnlijk een vulkaan; doch
de daaraan door den Engelschen reiziger ENDICOTT toegekende
hoogte van 10000 v*. schijnt zeer overdreven, hoewel ook M.
hem daarop sehat.
De G.Loeseh, ten Zuid-Oosten van den voorgaanden in hetzelfde
rijk, op 3° 43' N.B. en 97°18'O.L.; ook deze schijnt een
vulkaan te zijn maar op verre na niet de hoogte van 11000 v*.
te bereiken, die door denzelfden reiziger, en ook door M., daarvoor
is opgegeven.
De G. Tampat Toewan, aan de Zuid-Westkust van Atjih, op
3° 20'N.B., 4920 v*. hoog (M.).
De G. Mertimbang, in de Res. Tapanoeli, nagenoeg op dezelfde
breedte met den G.Bsaoet (bl. 437), maar omstreeks 20' Westelijker,
met eene hoogte van 5000 v 1 . (J.)
De G.Maleh, misschien een vulkaan, op de grenzen der lies.
Tapanoeli en der Batta-landen, op 1° 5' N.B. en 99° 38' O.L.,
omstreeks 3800 v'. hoog (J.)
De G. Sidoadoa, ten Zuid-Westen van den voorgaanden in
dezelfde Residentie, op 0° 50' N.B. en 99 u 20' O.L., berekend
op 4500 v'. hoogte (J., 6450 M.C!).
(') In de liullnläiuler, S. 37, geeft JIJINGHUHN voor de hoogte van dezen
berg 1500 v l . ; doch in den Alius bij zijn werk over Java, waar deze berg
abusnelijk Siduiluk genoemd wordt, 5i00v'.

441
ße G. Malintang, in het Noord-Oosten der Eesidentie Padang,
la ndschap Uaoe, op 0°30'N.B. en 99°35'O.L.
^G.Kalaboe, in hetzelfde gewest, op 0°20'N.B.en 100 C O.L.,
4900 yt. hoog (J.).
"S G. Ambatjang, op de grenzen der Besidentiën Padang en
Padangsche Bovenlanden, op 0° 33' Z.B. en 100° 18' O. L.,
° n geveer 2950 v». hoog (M.).
"£ G.Raja, in het Noord-Westen der Residentie Palembang aan
de grenzen der Eesidentie Padang, op 2°4' Z.B. en 101° 56' O.L.
e G. Pandan, liggende op de grenzen van de Eesidentie Palembang
en de Adsistent Eesidentie Bengkoelen, op 2° 53' Z.B.
en 102° 6' O.L.
De G. Patah, meer Zuidwaarts op dezelfde grenzen, op 4°16'Z.B.
en 103° 30'O. L., met eene hoogte van 6150 v«. (M.).
-De G. Lampong, een weinig ten Zuid-Oosten van den G. Semangka
(bl. 439) in de Lampongsche Bistrikten, 6700 v*, hoog (M.).
JJe G, Radja Bam, in hetzelfde gewest op de Zuid-Oosteijkste
punt des eilands aan Straat Soenda, met eene hoogte van
4130 vt. (M.).
Over de voornaamste valleijen, bergvlakten en meren zal gepi'oken
worden bij de behandeling der gewesten, in welke zij
voorkomen.
t Oostelijk deel van Sumatra is geheel vlak, behoudens
enkele uitzonderingen, welke in het smalste Noordelijk gedeelte
des eilands {Atjih en de Batta-landen) worden aangetroffen,
waar de zijtakken der groote bergketen zich somtijds tot aan
°' nabij de Oostkust uitstrekken. Deze vlakke bodem, slechts
zelden afgebroken door een meer ofmin heuvelachtig terrein,
at zich in Oostwaartsche rigting uitstrekt, bestaat grootendeels
f* a 'luviaal-grond, is op vele plaatsen moerassig, overal met
1 Ste wouden bedekt, schaars bevolkt en onbebouwd. Eerst op
neu aanmerkelijken afstand binnen 's lands, waar de grond
egmt te rijzen, treft men meer bevolkte en bebouwde streken aan.
e vele aarddeelen, die, door de zware regens van het gebergte
os gemaakt en door de rivieren afgevoerd, voor hare mondingen
ezinken, veroorzaken in vereeniging met andere omstandigheden
eene steeds toenemende verbreeding van deze alluviaal-vlakte,
n hebben onderscheidene vroeger, volgens de overleveringen,
11 de kust gelegene plaatsen thans reeds op aanmerkelijken

442
afstand daarvan verwijderd. Ook onderscheidene eilanden voor
of nabij de riviermonden der Oostkust hebben aan deze oorzaken
hun ontstaan te danken.
Rivieren,
Uit de hiervóór beschrevene verdeeling van Sumatra in een
Westelijk bergland en een Oostelijk vlakland, en de met eerstgenoemde
kust evenwijdige rigting der bergketen, volgt natuurlijk
vooreerst dat alle rivieren in eene Oost- of Westwaartsche hoofdrigting
stroomen, en ten tweede, dat zij aan de Westkust slechts
een zeer beperkten loop hebben. Wel ontlast zich uit de ontelbare
enge kloven, die het gebergte aan deze zijde doorsnijden, een gedeelte
van het water, dat zich in de meer binnenwaarts gelegene
dalen verzamelt, doch het vormt slechts even zoo vele onbevaarbare
beken en bergstroomen ; en alleen op die plaatsen, waar het gebergte
eenigzins van het strand afwijkt, ontstaan daaruit rivieren,
welke gedeeltelijk voor kleine vaartuigen bruikbaar zijn, zoo als
die van Singltel en enkele andere. Doch verreweg het meeste
water baant zich eenen weg door de ruimere openingen in het
Oostelijk gedeelte der bergketen en verzamelt zich aan die zijde
des eilands in magtige rivieren, die de uitgestrekte vlakte in hare
geheele breedte met vele kronkelingen doorstroomen, en van
welke de meesten vele mijlen landwaarts in door vrij aanzienlijke
schepen kunnen bevaren worden. Zoo zijn de Toelong Bawang en
de Masoedji in de Lampongsche Distrikten; de Moesi en deDjambi
in Palembang; de Indragiri, de Kampar en de Siak in de rijken
van die namen; de Rökan en dz Boeroemon, tusschen het eigenlijke
Siak en de Batta-landen, en andere; waarover uitvoeriger zal
gesproken worden bij de behandeling der gewesten, welke zij besproeijen.
Kapen en punten.
Van deze zijn de voornaamste :
a. Aan de Westkust van het Noorden naar het Zuiden :
In het rijk ^7%: Tandjong Atjih, de Noord-Westpunt des
eilands; Kaap Dahioay; T.Bahoe en T.RiaA.— In de Eesidentie
Tapanoeli : T. Singkel, bij den mond der rivier van dien naam ;
Oedjong Salahi, ten Noorden van Tapoes; O. Karang, ten Noorden
van Baros; O. Baioe Belajar, ten Zuiden van de Baai van
Tapanoeli; O. Tahoejong, tegenover het eilandje van dien naam ;
O. Ragat en O. Soemoer, ten Zuiden van Natal ; O. Palemboengan, in

4-43
«et Zuiden van Tapanoell— In de Residentie Padang: O. Toewah,
aan de grens van de Residenten Tapanoeli en radang,- 0. Batoe
"ajar ten Noorden, en O. Sawang Poeding ten Zuiden van de Baai
Van A J er Bangit} O. Matang, ten Noorden van Tikoe,- de Hoek
ln Indrapoera, ten Zuiden van de monding der rivier van dien
aam. — In de Adsistent Residentie Bengkoelen : de Buffelkaap,
e n Zuiden der hoofdplaats Bengkoelen,- T. Karang Pingan, ten
^»den van Kroe; T. Rata of T. Blimbing of Vlakke hoek, de
e stpunt van het Zuid-Westelijk uiteinde des eilands.
*. Aan de Zuidkust :
* n de lampongsche Bistrikten : T. Tjina, de Oostpunt van het
«id-Westelrjk uiteinde des eilands; T.Kamantara of T. Tikoes,
e Zuidpunt van den middelsten landtong; en de Varkenshoek
_ T Toewah, de Zuidpunt van het Zuid-Oostelijk uiteinde des
eilands.
c - Aan de Oostkust, van het Zuiden naar het Noorden:
An de Lampongsche Bistrikten: T. Telok Baroe, een weinig
en Zuiden der rivier Toelong Bawang.— In Palembang.- de
jU °ipara-punt, ten Zuiden van den mond der rivier Loempoer ;
'Hoek, aan den Zuidelijken ingang van Straat Bangka; 2 d "IIoek,
iets meer Noordwaarts in dezelfde straat; Z' 1 ? Hoek, nog Noore'ijker,
waar Straat Bangka zich Westwaarts wendt; 4 d «IIoek,
Deer Westwaarts in Straat Bangka, ten Oosten van de Saleh,
" e n Oostelijksten mond van de Moesi ; T. Djaboeng of Kaap Bon,
en Oosten van den hoofd mond der Bjambi.-— In Indragiri :
Tongkalaboe, op de grens van dat rijk en Bjambi; T. Laut,
°P net Zuidelijkste delta-eiland aan den mond der Indragiri,-
Baroe of Batoe, ten Noorden van die rivier.— In de Straat
v ®n Malaka : T. Bjati, de Noordpunt van het alluviaal-eiland
f an gkalis,- T. Bantam, de Noordpunt van het eiland Roepat;
l'erhabeän, de Noordpunt van het delta-eiland der rivier Rotan
; T.Bangsi, aan den mond der rivier Paneh of Boeroemon.—
n de Noordelijke, tot Siak behoorende, Maleische kuststaatjes :
T-Mati en T.Boenga.— InJljih: T.Tamiang; T.Koewala Langsa
en 'T. Prahoe IIa.
d- Aan de Noordkust van het Oosten naar het Westen :
* Teriak of Biamantpunt, de Noord-Oostpunt van Sumatra;
Telok Samoi; T. Pasangan,- T. Radja; T. Pedir; T. Batoe
*°*tih en T. Batoe,- alle in J/jih.

444
Kusten, baaijen, ankerplaatsen.
Langs de Westkust des eilands liggen eene ontelbare menigte
zeer kleine eilandjes, die grootendeels niet dan koraal-klippen
zijn. De kust zelve rijst vrij regt, op vele plaatsen steil, uit
zee op, zoodat deze tot vlak onder den wal eene aanzienlijke
diepte heeft, voldoende voor groote schepen. In den Westmoeson
kunnen deze hier echter zelden veilig ankeren, maar moeten
spoedig achter een of ander eiland eene schuilplaats zoeken ;
daar de reede bijna overal geheel open ligt, en ook aan goed
geslotene baaijen gebrek is. De voornaamste Baaijen zijn : de
Baai van Tapanoeli, door het eilandje Mensala gedekt; de Baai
van Natal; de Baai van Ajer Bangis ; de Brandewijns-baai, de
Baai Boengoes, de Pinang- en de Setan- of Hout-baai, ten Zuiden
van Padang; de Baai van Salidah en de Baai van Tjiitgko, ten
Zuiden van het landschap Troesan; de Baai van Bengkoelen, ook
Poeloe- of Eiland-baai en Baai van Silebar genoemd, eenigzins
door de Buffelkaap gedekt ; de Baai van Kawoer, en de Baai
Blimbing, ten Zuiden door T. Rata beschut.
Aan de Zuidkust, die insgelijks geheel rotsachtig is, dringen
twee groote en diepe baaijen ver landwaarts in ; namelijk :
de Semangka- of Keizers-baai in het Westen, en de Lampong-baai
in het Oosten; de kust der laatste is met riffen bezet, en voor
den ingang liggen eene menigte eilandjes.
Langs de Oostkust des eilands is, ten gevolge der alluviaalvorming
aan deze zijde, de zee zeer ondiep en met zandbanken
bezet. De eenige bruikbare baai is hier de Amphitrite-baai
tegenover het eiland Lingga, in welke zich de Toeakko, de Noordelijkste
mond der rivier Indragiri, uitstort. De wijde mondingen
van vele rivieren, die als ankerplaatsen kunnen gebruikt worden,
strekken hiervoor eenigzins ter vergoeding ; doch ook voor deze
liggen veelal zandbanken, zoodat zij bij laag water voor groote
schepen moeijelijk binnen te komen zijn.
De Noordkust is steil en rotsachtig ; de zee is er diep en niet
met klippen bezet. De eenige baai, die echter aan de Noordzijde
geheel open ligt, is de Telok Samoi of Samoi-baai in het Oosten
tusschen de kapen T. Perlak en T. Telok Samoi.
Eene meer naauwkeurige opgave der geschikte ankerplaatsen
zal gevonden worden bij de beschrijving der afzonderlijke gewesten.

445
§ 4. Voortbrengselen. Handel en scheepvaart.
Plantenrijk.
JJe gunstige ligging van Sumatra onder en nabij den Evenaar,
v 'erband met de overal en altijd overvloedige bewatering,
8 et t aan den bodem eene nergens in den Archipel overtroffene
"cntbaarheid, die nog gevoed en onderhouden wordt door de
S oote menigte plantaardige zelfstandigheden, welke op en in
n grond vergaan en eene onafgebrokene natuurlijke bemesting
'schaffen. Geen wonder dan ook dat de voortbrengselen uit
} plantenrijk hier dikwijls reusachtige vormen aannemen en in
1 opzigt zelfs die van Java overtreffen ; en dat geheel Sumatra
fit digte wouden bedekt is, die slechts voor een betrekkelijk
ein gedeelte door de zwakke bevolking vernietigd en in beouwde
velden herschapen zijn. Het karakter van deze wouden
'schilt echter veel van dat der Javasche; vele van de daar
en 'gvuldig voorkomende boomsoorten worden hier gemist,
00 als b.v. deDjati, die alleen in Atjili enkele vertegenwoordigers
e 't, welke daarheen schijnen te zijn overgebragt; terwijl er
'äfentegen weder vele andere worden aangetroffen, die men
P Java te vergeefs zoekt. Daar echter Sumatra nog niet voldoende
lerzocht is, om van zijne natuurlijke plantbekleeding eene
0 uitvoerige beschrijving te kunnen geven, als wij in staat
pweest zijn dat aan de hand van JUNGHUHN omtrent Java
doen, bepalen wij ons hier tot de vermelding van enkele
er belangrijkste voortbrengselen O. Hiertoe behooren : onder-
'eidene boomsoorten, die uitmuntend timmer- en meubelhout
feveren, als kajoe arang (ebbenhout); kajoe besi (ijzerhout) en
"Joe temboesoe, welk laatste vooral uitmuntend timmerhout is;
a ' 0e 5 voor balken, masten en planken; ambatjang, lichtgeel
° 'amd meubelhout; angsana, zwaar hout voor huisbouw; balijong
e "e soort van ijzerhout); daroe-daroe, voor huisbouw; dewedaro
0r stijlen en leggers van bruggen; kawan, masthout; kemap en
Ptyang, voor stijlen en paalwerk; krandji, zwaar en hard hout;
a Jang, ügt ,ioch duurzaam hout voor planken en kleine vaarö
e "; mengrawan batoe, voor stijlen en masten; nangka, geel
kom ne uilvoer '?° opgave van boomen en planten, die op Sumatra voorkunT'
' S ' e vinden in nel Tijilschr. voor Indische Taal-, Land-en Volkennae
. Jaarg. I, D'. II, 11.272—517.

446
men belhout; oengl'm en palawang, beide vooral voor paalwerk;
waroe, welks houtskool tot de bereiding' van buskruid wordt
gebruikt, terwijl uit de vezels van zijnen stam zeer goed touw
wordt geslagen, gelijk ook uit die van den bagoe-boom, enz.—
Verder de kam/er-boom, die ten Noorden van den Evenaar in
overvloed en uitmuntende hoedanigheid voorkomt, en behalve
den Kamfer ook zeer goed timmerhout oplevert; de minjan of
benzoe-boom, en vele andere boomen, die hars {damar) en gom
(getah) opleveren, en daaronder ook de Vijgsoorten, uit wier stam
de gom-elastiek en getah pertja druipt, en de rasamala, die eene
welriekende hars en uitmuntend timmerhout geeft; de kassia of
wilde kaneelboom; de drakenbloed-boom (djerenang), eene zware
rotting-soort, wier hars als verfstof en geneesmiddel gebruikt
wordt; de djarak- of wonder- boo m, die de bekende Castorolie
oplevert; sapan- of Braziliehoul (sétjang), sandelhout (tjandana),
de wongkoedoe, en vele andere waaruit verfstoffen bereid worden,
en andere die geneesmiddelen of reukwerken opleveren. Onderscheidene
soorten van rotting (rotan) en bamboe. Vele palmsoorten,
vooral ook de kokospalm (njioer, kalapa) en de arèng-boom worden
aan den zeekant gevonden. De bolerboom (melebakan of kawang),
welks steenvrucht een vleeschachtig merg bevat, hetwelk gekookt
zijnde een vet oplevert van zuiverder en aangenamer smaak dan
de beste olie, en dat in plaats van boter bij de spijzen gebruikt
wordt; hij komt vooral in Palembang voor. Onder de ontelbare
bloemsoorten verdient vooral vermelding de bloem van eene
parasiet-plant Kraboet of Kroeboet, naar haren ontdekker RAFFLES
ook Raßesia genoemd; zij heeft uitwendig den vorm van eene
zeer groote kool; haar hart is donker purperkleurig, en verder
heeft zij verschillende schakeringen van geel met sneeuwwitte
plekken; zij heeft eene middellijn van 3 voet, een gewigt van
12 of 15 pond, en kan in haren kelk ruim zeven liters water
bevatten.
Van de cultuur-gewassen komen vooral in aanmerking : peper,
zoowel de gewone (lada) in groote hoeveelheid, als de zoogenaamde
Spaansche (tjabej); gambir; katoen, beide de kapas en kapok
(bl. 96); koffij, inzonderheid in de Padangsche Bovenlanden,
doch niet zoo goed als op Java; de sirih- of betel-struik; de
pinang-boom, welks noten bij de betel gebruikt worden; rijst,
niet alleen voor eigen gebruik maar ook voor den uitvoer ; zoo

447
van W pT' mmkmtmten ' kruidnagels en kakao in de bovenlanden
kloewi 7 lhmCJ: tahak ' hier e " daal ' in geringe hoeveelheid;
bindo- SOnni ' eene netel P lant van welker stengel uitmuntend
a PPet l 'T t ami) vervaardi S d * vooral m Palembang; Aard-
(oebi) t Wolmda ^ in de bovenlanden ; andere aardvruchten
v rueht en jang . of Peulvruchten in soorten ; en voorts dezelfde
er * en fruiten, die op Java voorkomen.
Dierenrijk.
in het 16 ' dierenri J k is llet verschil met dat op Java niet minder
vuldio- ° 0g loo P end - De oli f ant (ff a

448
hloeäroode verfstof of gomlak afkomstig van zeker insekt {coccus
lacca), dat zich aan de takken van sommige vijgboom-soorten
hecht.
Delfstoffenrijk.
Het delfstoffenrijk levert: gond (amas), vooral in de bovenlanden
van Padang en Palembang ; tin (timah poetih), minder
zuiver dan dat van Bangka; ijzer {besi); koper {tambaga); steenkolen
{arang batoe), in Bengkoelen en het Westen van Palembang, de laatste
van slechte hoedanigheid; marmer, graniet, speksteen, en andere
steensoorten; arsenicum {rattenkruid, warangan); aluin {lawas);
salpeter (sindawa); zwavel {balirang); aardolie {naflha, minjak
tanah) en minerale bronnen in de nabijheid van vele vulkanen.
Handel en scheepvaart.
Gedurende het jaar 1856, het laatste waarvan ons officiëele
opgaven bekend zijn, zijn in de gezamenlijke havens onzer
bezittingen op Sumatra aangekomen 3166 handelsvaartuigen,
metende 41414 last, waarvan 398 Europeesch getuigde metende
26631 last; en van daar vertrokken 3390 vaartuigen, metende
42143 last, waaronder 391 Europeesch getuigde metende 25935
last. De gezamenlijke waarde van den invoer bedroeg over hetzelfde
tijdperk ƒ 13.706547, en die van den uitvoer ƒ 12.329091.
Het bovenstaande bedrag is over de verschillende gewesten
volgenderwijze verdeeld :
Geweslen of havens.
Gouvern*. van
Sumatra' s Aanji.
Westkust en Verlr.
Bengkoelen.
Palembang.
Aung,
Verlr,
MoewaraKom- Aang
peh {Djambi). Verlr
353 23269
35563/12.11349
350 22875 2494
3
13692 2844 36567 1 /! 1.40986^
45 3362 409| 5813' 454 5574
41 3060 417: 2205 458 5265
73 277: 73 277
88 311 88 l 311
/1.4874*t
ƒ86164"
/10560?
/5758«

449
^ an de voorwerpen van in- en uitvoer, en van de opbrengst
let z out- en opium-monopolie zijn geene officicele opgaven
medegedeeld.
j a ° Ze gezamenlijke bezittingen op Sumatra hebben over het
vai ft
aan ' let Gouvernement opgebragt een nadeelig saldo
der k m 3033 ' hetwelk grootendeels aan den ungünstigen uitslag
(Li . m J~°ogst in het Gouvernement van Sumatra's Westkust in
Jaar is toegeschreven.
§ 5. Bevolking,
Verdeeling.
eila Y n ' leemscnc bevolking van Sumatra en omliggendejkleinere
n

450
wildernissen der Oostkust, die slechts op menschenhanden wachten
om in de vruchtbaarste velden herschapen te worden, strekken
daarvan tot voldoend bewijs. Als oorzaken, welke de vermeerdering
der bevolking steeds hebben in den weg gestaan, kunnen vooral
worden opgegeven : de onophoudelijke binnenlandsche oorlogen,
waarvan zoowel de oude overlevering als de latere geschiedenis
getuigt; de verwoestingen van tijd tot tijd door de kinderpokken
aangerigt; verkeerde maatschappelijke instellingen ten opzigte
van het huwelijk, als anderzins; en de bijgeloovige eerbied, dien
de bewoners van sommige streken voor tijgers en krokodillen
koesteren, waardoor deze ongestoord vermenigvuldigen en vele
slagtoffers maken. Naarmate door de uitbreiding van onzen
invloed deze oorzaken meer en meer zullen worden weggenomen,
laat het zich voorzien dat ook de bevolking zal toenemen. Voor
het tegenwoordige wordt haar getal door sommigen op 4.500000
door anderen op 3.500000 zielen begroot; welke laatste berekening
vermoedelijk het naast aan de waarheid zal komen maar
zeker nog hoog genoeg is, hoewel zij slechts ruim 435 bewoners
op de geogr. mijl geeft.
JUNGHÜHN schat de sterkte
van het Batta-ras op 685200, en die
van het Maleische ras op 2.9 8 2 310 zielen ;
hetgeen een bedrag geeft van 3.667510 voorde gehecle bevolking;
van welke... 520000 ÏSatta's
en 2.082310 Maleijers,
dus te zamen 2.602310 zielen de aan Nederland onderhoorige
gewesten zouden bewonen (').
MELVILLO rekent de bevolking van Sumatra en onderhoorige
eilanden op 2.057000, waarvan onder Nederlandsen gebied
1.682000. Van dit laatste cijfer dient nog afgetrokken te worden
de bevolking der Batta-landen, die door hem tot de Nederlandsche
(') Zie zijne gedetailleerde opgave hierboven, bl. 114 en 115. Van de door
hem opgegevene bevolking van Palembang hebben wij afgetrokken de daaronder
begrepene van Bangka, die in het Regeringsverslag op 47190 zielen
gesteld wordt. Overigens komt het ons voor dat JUNGIIUHN do bevolking van
sommige gewesten, bepaaldelijk die van de eilanden langs de Westkust, en
van Korinlji en Redjang, te hoog schat.
(*) Moniteur des Indes, 1846.

451
fittingen gerekend worden doch zulks inderdaad niet zijn. Die
^ia-landen sehat hij met de rijkjes langs de Oostkust tusschen
?** en Siak op eene bevolking van 275000 zielen.
onz 1 ° ffic ! ëele R(, 3erhvjHverûag over 1858 geeft de bevolking
w,j Zer " ezi ttingen op Sumatra en de kleinere eilanden volgender-
Europeancn 1847
Chinezen 6102
Andere Oostersche vreemdelingen.. . .6167
Inlanders 2.203017
y te zamen 2.217133 zielen (').
van h S betzelfde versla S bedroeg die bevolking op het einde
niet
V001 'S aande J aai ' slechts 2.162472, op het einde van 1856
1 64n°i eer dan 1 - 60684 7, op het einde van 1855 niet meer dan
het» ' en ° P het einde Van 1854 slechts i- 600 * 98 zielen;
jai'ifn 6 "-' lndien m0n de °P gaven als J uist ma S aannemen, in vier
ziel U ^ S fle niet onDelan g"J ke vermeerdering van 616635
gevp e e n t Z0Ud0 °P levercn - Omtrent de bevolking der onafhankelijke
e sten wordt natuurlijk van Regeringswege geene opgave ge-
(| aan.
TWEEDE AF0EELING.
DE GOUVERNEMENTS-tANDUN.
Iir.T GOUVERNEMENT VAN SUMATRA'S WF.STki SI'.
§ 1. De Residentie Padang.
Ligging, grenzen.
°- TlewT dmtie Paäan 9 strekt zich uit langs de Westkust van
Bcn Okoei t0t aa " de rivier Mand J oela > 'ie Noordelijke grens van
d; e van* T' I)e 0osteli J ke S reils volgt de Westelijkste bergketen,
lijke b00,, n G - Ro J a ( bl - 441 ) Noord-Westwaarts met aaumerkede
G Th? voortloo P t en waaruit zich do Piek van Indrapoera,
dezen H T?' de °' Amhai J" nr J on de G. Singalang verheffen ; van
Ühand}- bmg l00pt de S rensli J n ten Westen van het Meer
^ j / o e ' °m het tot de Bovenlanden behoorende landschap de
donder is do bevolking van de rijken Indrarjiri en Stak niet begrepen.
M

452
IIILoewaks heen, tot aan de rivier Masang, wier loop zij eenigen
tijd Westwaarts volgt, en dan eerst Noord- en vervolgens, waar
zij tegen den voet van den G.Ophir stuit, Noord-Oostwaarts gant,
gedeeltelijk langs den rug van de dwarsketen Boekit Gedang, tot
aan het Zuid-Westelijk gedeelte der Batta-landen, waarlangs zij
eenigen tijd Noordwaarts loopt, en dan weder zich Westwaarts
wendende de Noordelijke grenslijn wordt, die met groote kronkelingen
over den G. Kalaboe en den G. Malintang gaat en bij
O. Toewak eindigt. Zij grenst dus : ten Zuiden aan Bengkoelcn ;
ten Oosten, van den G. Raja tot de Piek van Indrapoera, aan het
Palembangsche landschap Koriniji, en vervolgens tot ten Noord-
Oosten van den Boekit Gedang aan de Ees. Padangsche lovenlanden,
en voor een klein gedeelte aan de Batta-landen; en
ten Noorden aan de Ees. Tapanoeli.
Bestanddeelen en verdeeling (').
De Eesidentie Padang bevat van het Noorden af de landschappen
of distrikten : Ajer Bangis, Tiga Loer ah of de 111 Loerahs.
Tiga Kota oîde lil Kota's, Tjoebada, Raoe of Rau, Mapat Toenggoel,
Loender, Sioeroet, Loeboe Sikaping, Taloe, Pasaman, Kinali, Soengei
Kasekan, Loeboe Boesong, Tikoe, Doewa Mas Kota of de XIIKota's.
Sigaloebang, Lima Kota of de VKota's, Priaman, Toedjoh Kota
oîde VII Kota's, Kajoe Tanam, Oelakan, Kiambang, Loeboe Alang,
Sinlot, Kasang, Kota Tengah, Nangalo, Paoe of Pau, Limoe Manis,
Loeboe Kilangan, Boengoes, Tjindaki, Taloe Kaboeng, Soengei Pisang,
Padang, Troesan, Bajang, Poeloet-poeloet, Loempau, Tambang,
Salidah, Painan, Batang Kapas, Taloe, Tarata, Sebanii, Amping
Para, Kambang, Lakitan, Palangai, Soengei Toenoe, Poengkasan,
Ajer Adji, Indrapoera, Tapan. Loenang on Silavt. De vier laatstgenoemde
vormen het Eegentschap Indrapoera, het overblijfsel
van het oude rijk van dien naam. Deze landschappen hebben
meestal hunne natuurlijke grenzen in de ruggen der dwarsketenen,
welke zich van de hoofdketen Westwaarts afscheiden,
of in riviertjes of bergetroomen, die daarvan afvloeijcn.
(') De opgave der landschappen lot deze en de beide volgende Residentien
behoorende is volgens de Kaart van hel Gouvernement van Sumatra'*
Westkust door BEUERINCK, en de Alias van Ned.Indië, uitofllctële bronnen
mmetgoedkeurinijvan het Gouvernement mmengesleld doorP.B". MELVILL
VAN CARNBEE (na diens dood voortgezet door den Kapitein VERSTEEK).

t^7 . ^ ^y '7

453
Tot deze Residentie beliooren ook de Batoe-, Menlawei- en
Pageh-Eilanden, welke afzonderlijk zullen behandeld worden
in §§18 en 14.
Door het Gouvernement is de Residentie Padang verdeeld in
vier J/deelingen; namelijk : 1°. De Afd. Ajer Bangis en Eau, bevattende
het Noordelijk gedeelte tot aan de Batang (rivier) Masang.
2 °- De Afd. Priaman, ten Zuiden van de vorige, zich Zuidwaarts
uitstrekkende tot aan de Batang Aneh. 3°. De Afd. Padang,
ten Zuiden van de vorige, tot aan het landschap Troesan.
4 °- De Zuidelijke Jfdeeling, van Troesan af Zuidwaarts tot en met
n et Regentschap Indrapoera, verdeeld in de vier Distrikten iWoe

454
Raoe of Hau, de hoofdplaats van het binnen 's lands gelegene
en gedeeltelijk aan de door Batta's bewoonde berglanden
grenzende landschap van dien naam, hetwelk eene schoone vallei
beslaat, die besproeid wordt door vele beken en rivieren, welke
van de ter wederzijde gelegene bergketenen afvloeijen. De voornaamste
van deze rivieren zijn de B.Sibenajer en de B.Soempoer,
welke zich hier onder laatstgemelden naam vereenigen en eene
der bronnen van de aan Oostkust uitwaterende B.Rökan uitmaken.
De hoofdplaats Bau met het Fort Amerongen ligt ruim 900 v'.
boven den zeespiegel en wordt voor ongezond gehouden ; de
temperatuur is zeer afwisselend, doch stijgt somtijds op den
middag tot 90° F. Er is een Controleur gevestigd.— Een kwartier
uur gaans Westwaarts van Bau bevindt zich eene warme minerale
bron. Noord-Westwaarts, nabij de grens van Tapanoeli, ligt het
Fort Balong of Sevenhoven.
Pasaman, aan den regter-oever en den vrij breeden mond der
B.Pasaman, die de vereeniging is van onderscheidene beken, j
welke van den G.Malintang, G. Kalaboe en G. Ophir afvloeijen.
Moewara Keawar, in het landschap de III Kota''s, de verblijfplaats
van den Controleur der zoogenaamde Ophir-distrikten.
Loeboe Sikaping, de hoofdplaats van het landschap van dien
naam, liggende in eene vallei Zuid-Oostwaarts van die van Raw,
en aan de Oost- en Zuidzijde grenzende aan de Padangsche
Bovenlanden, van welke het gescheiden wordt door de bergketen
Boekit Gedang, die zich verder Oostwaarts naar de Padangsche
Bovenlanden uitstrekt tot in het landschap Mahi. Er is eene
sterkte, doch thans zonder bezetting.
b. In de Afdeeling Priaman :
Kaüagam, aan den linker-oever en den mond der B.Masang,
eene der grootste rivieren van Sumatra's Westkust. Zij ontspringt
in de Padangsche Bovenlanden op den G.Singalang en den G. Merapi,
loopt, eene menigte beken opnemende, eerst Noordwaarts om het
in die Bovenlanden gelegene Meer der X Kota's heen, en vervolgens
Noord-Westwaarts, tot zij zich bij Katiagam in zee stort. Een
linkerarm van deze rivier, die ook nog uit andere beken water
ontvangt, valt bij O.Masang in zee.
Tikoe, met een thans onbezet fort en eene goede haven voor
kleine vaartuigen, welke door drie kleine eilandjes, P. Tapis,
P. Tengah en P. Oedjong, vrij goed tegen alle winden beschut is.

»-,. C^xi -éZH,

455
Ten Noorden van Tikoe stort zich de B.Antohan in zee, die meer
Noordwaarts een tweeden mond heeft bij Moewara Poetoes ; zij is
de uitwatering van het Meer der X Kota's. Hooger op aan deze
rivier ligt in hetzelfde landschap de kampong Mengopo.
Priaman, met het fort Fredenburg, aan den mond van een klein
onbevaarbaar riviertje, is de zetel van eenen Adsistent Resident.
Het heeft eene goede ankerplaats, die gedekt is door de drie
kleine eilandjes P.Anso, P. Tengah en P. Oedjong.— Van een
weinig ten Noorden van Priaman Noordwaarts op tot ten Zuiden van
Wkoe strekt het gebergte zich tot aan zee uit; doch van Priaman
Zuidwaarts tot aan de hoofdplaats Padang is de kuststreek vlak.
Aneh, aan den regter-oever en den mond der rivier van dien
"aam, welke op den G. Merapi ontspringende tusschen den
G-Singalang en G.Jmbatjang doorstroomt en vervolgens Zuidwaarts
naar zee vloeit.
c. In de Afdeeling Padang :
Padang, de hoofdplaats van het Gouvernement van Sumatra s
Westkust en de zetel van den Gouverneur en een Adsistent
Resident- het ligt aan den regter-oever van den mond der rivier
v an Padang, aan welks liuker-oever de Apenberg of BoeM Monjet,
°ok B. Padang genoemd, zich onmiddellijk uit zee verheft De
bonding der rivier is 300 v». breed doch heeft eene zandbank
vóór zich, waarop slechts 7 of 8 v». water staat ; binnen deze bank
lieeft zij aanvankelijk eene diepte van 13 tot 14 v*., doch word
spoedt zoo ondiep dat zij doorwaadbaar is. Zij is dus geheel
onbevaarbaar en kan alleen als haven voor inlandsche vaartuigen
dienen.— De door een fort beschermde stad Padang is door
goede breede wegen doorsneden; zij bestaat uit ruim 2000 huizen,
waaronder weinige steenen gebouwen, die meest aan Chinezen
Gooren; de overige zijn voor een klein gedeelte van hout,
doch meerendeels van bamboe en staan op vrij hooge stijlen van
kokosstammen. De bevolking bedraagt ongeveer 12000 zielen;
waaronder 2500 inboorlingen van Nias en de Batoe-eüanden, die
Pandelino-cn zijn, en een driehonderd-tal Chinezen, wier kampong
* het Oostelijk gedeelte der stad ligt. De meeste Europeanen
wonen aan een klein plein in het midden der stad. De Pasar
of marktplaats strekt zich langs de rivier uit, en bestaat uit twee
v 'jen huizen met afdaken, onder welke vruchten, rijst, tabak,
Sarabir, sirih, reukwerken, lijnwaden, koper- en ijzerwaren en

456
ook goud verkocht worden, van welk laatste artikel Padang
de hoofdmarkt op Sumatra is. Het klimaat van Padang is niet
ongezond, hoewel de dagen er somtijds zeer heet en de nachten
koel en vochtig zijn. De gemiddelde jaarlijksche thermometerstand
is ruim 77° F., doch somtijds stijgt hij op het heetst van
den dag tot 90° en daalt des nachts tot 68°.— Ten Zuiden van
Padang liggen de Brandewijns-, Boengoes-, Pinang- en Setan of
Hout-banijen, die elke weder verscheidene inhammen hebben,
en waarvóór onderscheidene kleine eilandjes liggen, van welke
de voornaamste zijn : P.Pisang Gedang, P. Pisang Keijil. P. Telor,
P. Kasi, P. Setan, P.Salindah, en P.Mara tegenover het landschap
'froesan; ten Oosten van laatstgenoemd eiland is eene goede
ankerplaats. Op eenigzins verderen afstand van de kust, Noorden
Zuidwaarts van Padaiig, liggen mede vele eilandjes. De meeste
zijn koraal-riffen en schaars of niet bewoond.
Van bezuiden Padang tot nabij den mond der rivier van
Indrapoera strekt het gebergte zich nagenoeg overal tot aan
de kust uit.
d. In de Zuidelijke Af deeling :
Salidah, aan de baai en in het landschap van dien naam;
het was gedurende eenigen tijd de hoofdzetel der O.I. Compagnie
in dit gedeelte der Westkust, en is bekend door de bearbeiding
der goudmijnen in den nabij gelegen Boekil Tamlang, die van
het midden der 17 de tot dat der 18*» eemv steeds met zeer weinig
vrucht heeft plaats gehad. Sedert dien tijd zijn deze mijnen
verlaten.— Op het te« Zuiden van de haai van Salidah, w>ar_-
(hcjanjjjngl-n ..gelegene eilandje P.. iig%feLis_eejiJi(^kriamkdi
Posthouder gevestigd. Nog verscheidene andere kleine eilandjes,
voor deze baaijen liggende, breken daar eenigzins de kracht
der golven.
Te Ajer Jdji aan den mond der rivier van dien naam is een
Civiel Gezaghebber gevestigd.
^ Indrapoera, ook Pasar Kota Lalang en Kampong Dalam genoemd,
ligt omstreeks twee uren opvarens boven de monding der rivier
van dien naam, nabij het punt waar deze zich met de Soengei Silaut
otSoengei Tapan vereenigt. Het is de verblijfplaats van den Regent
{Sultan) van Indrapoera en van eenen Nederlandsclien Civilen
Gezaghebber (Controleur) doch thans eene weinig beduidende
kampong, bestaande alleen uit bamboezen woningen, behalve die

S - y ^ 'T-*

457
v 'an den Regent, welke van hout doch vrij bouwvallig is. De rivier
v an Indrapoera ontstaat uit de zamenvloeijing van onderscheidene
keken, die van de Piek van Indrapoera en het naburig gebergte
afdalen, en stroomt Zuid-Westwaarts tot dat zij niet ver van
de kust de Soengei Tapan of Silaui ontmoet en de rigting van deze
v °lgcnde Noord-Westwaarts naar zee loopt. De S. Silaut is eene
vr Ü brcede rivier, die, uit het Zuiden van het Eegentschap
Indrapoera nagenoeg evenwijdig aan de kust Noord-Westwaarts
Zoomende, in haren loop al de wateren opneemt, welke van de
Westelijke hellingen der bergketen tusschen den G. Raja en de
Rek van Indrapoera afvloeijen. De kuststreek (Ilir, benedenland),
door welke deze rivier stroomt, is laag, hier en daar moerassig,
en weinig bevolkt. Het grootste gedeelte der inwoners houdt zich
°P in de Bovenlanden (Oedik), doch is ook daar schaarsch;
dewijl het geheele Eegentschap slechts 25 kampongs bevat, die
°ver de vier distrikten (loewak) verdeeld zijn.
§2. De Residentie Tapanoeli.
Ligging, grenzen.
De Eesidentie Tapanoeli ligt ten Noorden der Eesidentie Padang
en strekt zich van daar Noordwaarts uit tot Seliadi, waar zij aan
het rijk Atjih grenst. Ten Oosten wordt zij van de tot Siak behoorendelandschappen&>

458
het landschap van dien naam en Silindong; Tapanoeli, bestaande
uit de landschappen Tapanoeli, Silantom, Sipirok en Sigapoelang/{
Natal, zijnde het gewest van dien naam ; Mandaheling en Angkola,
bevattende de gewesten Angkola, Groot- en Klein Mandaheling,
Oeloe en Pakanten ; en Poeloe Nias en Onderhoorigheden. Behalve ;
in Tapanoeli, waar de Resident gevestigd is, is over de Afdeeling
Mandaheling en Angkola een Adsistent Resident gesteld, terwijl
in de andere Afdeelingen slechts een Controleur als Civiel Gezaghebber
geplaatst is.
Voornaamste plaatsen en rivieren,
a. In de Afdeeling Singkel :
Taroemon, eeue niet onaanzienlijke kustplaats in het Noorden i
des landschaps.
Singkel, aan den mond der rivier van dien naam, de hoofdplaats
der Afdeeling, waar de Civile Gezaghebber gevestigd is.. Het is '
eene vrij belangrijke uit verscheidene kampongs bestaande handel- '
plaats, met eene aarden redoute en een versterkt wachthuis met
Nederlandsehe bezetting. De grond is tot op eenen aanmerkelijken
afstand in den omtrek vlak en op sommige plaatsen moerassig.
De reede is door T. Singkel voor Noord-Westewinden gedekt
en heeft van 5 tot 10 vadeto diepte. De moesons zijn er meer j
geregeld dan nader bij den Evenaar. In den Noord-West- of
regenmoeson, van Mei tot October, stijgt de thermometer van
75° tot 92°, en in den Oostmoeson van 80° tot 94°F. De rivier van
Singkel, door de Inlanders Batang Ajer Besar genoemd, ontstaat
uit de zamenvloeijing van de Simpang Kiri (linker zijtak) en de
Simpang Kanan (regter zijtak), die beide in het Oostwaarts gelegen
gebergte ontspringen, de eerste in het Atjinesche, de andere
in het Battasche gebied. Beide Simpang» kunnen 5 of 6 dagen
ver opgevaren worden ; na hunne vereeniging is de rivier zelfs
voor groote vaartuigen bruikbaar. Zij stort zich in zee met twee
hoofdmonden, de Koewala Atjih en de Koewala Baharoe ; op de
daardoor gevormde delta ligt het Nederlandsch etablissement. Voor
de rivier ligt eene zandbank, waarop eene hevige branding staat.
Bij Gosong Telaga, niet ver ten Zuiden van Singkel, ligt op
twee uren gaans van het strand een meer, dat vroeger een
zeo-arm was doch door aanslibbing is ingesloten; het draagt I
den naam van Anak laut.

^ZL
XJ2L
'V'
«^
'7-^r^,
'a ^ s? c s/s^
=£
'S &C*
~£-~VS ,A+T*~Iz Xa~X ^Jre-t Cr, *~-^ . ^ _
*
-2
r >
2. _S^~ >- . V^7 / ^ > -<
=2
x

-*t^5*-^V«^* **»m * I^^ZÛ
4C f?£^ * ^

459
* In de Afdeeling Baros :
de »**' 0ene handelplaats aan den mon( i der S. Tapoes, die in
** tta -landen ontspringt en met kleine praauwen drie dagreizen
1 kan opgevaren worden,
d % 0> .' c ' e hoofdplaats der Afdeeling en de verblijfplaats van
b» ' V " 8 B Gezaghebber, met eene versterking en Nederlandsche
m 8'< het is eene aanzienlijke handelplaats (vooral in kamfer
enzoè)y gelegen aan den mond der rivier van Baros, door
Wanders B.Batoe Origi genaamd, die in de Batta-landen
, Pnngt en slechts tot een paar uren boven Baros voor booten
be vaarbaar is.
°kam (gewoonlijk Sorkam genoemd), een aanzienlijk dorp met
1 Stacht en eene borstwering van bamboe doeri versterkt, ge-
5 n aan den breeden mond der B.Sokam, die in de Batta-landen
, PWngt en een paar dagreizen ver voor booten bevaarbaar is,
v . *' de stroom spoedig vrij sterk wordt. Ook te Sokam wordt
,. wandel in kamfer en benzoë gedreven.— Op eenigen afstand
8 Vo °i' den mond der rivier het kleine P. Sokam.
zi V, Oostelijk gedeelte van het landschap Süindong bevindt
e ? ne zeer heete bron, welks water sterk met kalk en ook
bZins met, metaaldeelen bezwangerd is. De Inboorlingen
tot- ) U ^' water ter vermeerdering van hunnen eetlust en
ls tel van eene door overlading bedorvene maag. De juiste
w aar deze bron gevonden wordt is ons onbekend(').
* 1° de Afdeeling Tapanoeli :
hol ? anoe ti> de oude hoofdplaats, aan den mond van een weinig
oi üen d riviertje, dat zich in het Noorden der Baai van Tapanoeli
°ffa, de hoofdplaats der Residentie en zetel van den Resident,
j
aan zienlijke handelplaats aan de Baai van Tapanoeli ge-
» Deze baai is de grootste en beste van geheel Sumatra en
eil ^ 0oru itslekende landpunten geheel ingesloten, terwijl het
b i, I e Pontjang Gedang voor den ingang de kracht der golven
^ lo de baai zelve liggen onderscheidene eilandjes, van
C) D"~ '
Engei- if 20 ' Jron wor< " ve rir.eld > n l" 1 ' verslag eencr rois, in 1824. door de
is ni„j zendelingen BURTON en WARD in de Batta-landen gedaan, hetwelk
en (]aa ^ B " ee ld in de Transactions of the Royal Asiatic Society, Vol. I,
Van «r J") 0v ergenomen in de Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde
cerl Indie, 1858, bl. 270 en volgg.

460
welke P. Bali, P. Poni Jang Pandjang en P. Pontjang Ketjil de
voornaamste zijn; op het laatste ligt de Nederlandsche bezetting
in eene redoute, die gewoonlijk het Fort van Tapanoeli genoemd
wordt.— Op eenigen afstand ligt vóo'r de baai de Mensala-groep,
bestaande uit P. Mensala(o]> de kaarten veelal Marsalak of Mansulaf
genoemd), P. Laboean Barat, P. Silaboe Ketjil, P. Silaboe Besar,
P. Kalimoentang Ketjil, P. Kalimoentang Besar en eenige kleinere.
Het eerste, verre weg het grootste, is ongeveer 5 mijlen lang
en l'/.2 mijl breed, en heeft slechts ééne kampong, insgelijks
Mensala geheeten, die door Maleijcrs en Niassers bewoond wordt.
Ook Kalimoentang Besar en Silaboe Besar zijn bewoond.
Ljamboer Batang Taroh, eene kampong aan den mond der
vrij belangrijke rivier Batang Taroh, die in de Batta-landen ten
Noord-Oosten van de Residentie Tapanoeli ontspringt, eerst Westwaarts
loopt en dan in eene Zuid-Oostelijke rigting de vallei
doorstroomt, welke de Afdeelingen Baros en Tapanoeli van Silindong,
Silantom en Sipirok scheidt, totdat zij tegen den G.Loeboe
Raja stuit en dan weder Westwaarts loopende zich door de
Moewara Batang Tarok in zee stort. Zij is slechts 4 of 5 uren
opwaarts voor booten bevaarbaar.
Sipirok, do hoofdplaats van het landschap van dien naam,
dat het schoone Plateau van Sipirok en het omliggende gebergte
bevat. De kampong Sipirok ligt aan den linker-oever der beek
Eik Tau O, die Noordwaarts naar de Eik Sibodoe (door JUNGHÜHK
Eik Sipirok genoemd (*)) vloeit en vervolgens met deze vercenigd
Westwaarts gaande zich in de Batang Tarok stort.
d. In de Afdeeling Natal:
Bjamboer Singkoewang, eene vrij belangrijke kampong aan den
mond van de B. Singkoewang ofB. Gadis. Deze aanzienlijke rivier
ontstaat uit vele beken op en nabij den G. Kalaboe op de grenzen
der Eesidentiën Tapanoeli en Padangsche Bovenlanden, stroomt in
eene Noordwaartsche rigting door de valleijen der landschappen
Mandakeling, waarvan zij al het water afvoert, tot op de grenzen
van het landschap Jngkola, waar zij zich vereenigt met de
B. Angkola, die van den G. Loeboe Baja afkomende dat geheele
landschap in eene Zuidwaartsche rigting doorstroomt; vervolgens
(') Eik belcekent in hel Baltaasch'water of rivier.
O Batlalünder, I, S. 220.

« ^ .. l.

461
w endt zij zich cerst Noord-West- en vervolgens Zuid-West-
*aarts, en valt bij bovengenoemde karnpong in zee. De B. Gadis
ls z es of zeven dagreizen opwaarts voor praauwen bevaarbaar ;
hare oevers zijn goed bebouwd en vrij wel bevolkt. De invaart
ls tooeijelijk door eenc groote bank, waarop eene sterke branding
sta at; ook biedt het geheel opene en vlakke strand geene veilige
ankerplaats aan, dan eenigzins meer Noordwaarts achter het
eil andje Ilir, dat op 1° 13' N.B. ligt.
tyamboer Tabocjong, aan den mond der regter-oever van de
Taboejong, die hooger op B. Silibaroe heet naar eene nabij
"aren oorsprong gelegene kampong. Zij kan een eindweegs door
praauwen opgevaren worden, doch hare oevers zijn weinig beloond.
Omtrent eene halve mijl uit den wal liggen voor hare
bonding de eilandjes P. Taboejong en P. Tengah, waarachter
groote schepen eene veilige ankerplaats vinden.
Natal, eigenlijk Natar, de hoofdplaats der Afdeeling en de
Ve rblijfpiaats van den Civilen Gezaghebber, aan den linker-oever
fj 1 den mond der B. Natal, eene vrij belangrijke handelplaats.
tegenover de kampong op den regter-oever der rivier ligt een
Vr ij ruim steenen fort met Nederlandsche bezetting, in welks
^hijlieid de door Europeanen bewoonde huizen gevonden worden.
1)e Warmtegraad is er nog iets hooger dan te Padang en te
^J^rBangis, en de uitdampingen der naburige moerassen maken
* plaats zeer ongezond.— De B. Natal, naar eene hooger
°P aan haren oever gelegene kampong ook B. Lingabaja genoemd,
0r »tstaat uit de zamenvloeijing van onderscheidene beken, van welke
s °mmige op den G.Sidoadoa andere op den G. Seret Berapi onteringen,
en is tot Sikambo, ongeveer drie uren van haren mond,
voor groote praauwen bevaarbaar ; hooger op is zij slechts voor
* le ine booten bruikbaar. Vóór de monding ligt, gelijk ook bij
de andere rivieren op deze kust, eene zand- en modderbank. De
r eede is geheel open, daar de baai van Natal door twee slechts
Wei nig vooruitstekende punten, O. Kara-Kara in het Noorden
etl O. Ram j n jiet Zuiden, gevormd wordt.
Italian, aan den mond en regter-oever der rivier van dien
aar o. Deze aanzienlijke rivier ontspringt in Klein Mandaheling
na bij den G. Seret Berapi (bl. 438) en heeft eenen uitgestrekten
°°P. eerst door dat gewest, en vervolgens door de lage landen
ev Aldeelingen Jjer Bangk en Natal; zij is echter slechts een

463
§ 3. De Residentie Padangsche Bovenlanden.
Ligging, grenzen.
I>e Residentie Padangsche Bovenlanden strekt zich uit ten
Oosten van de Residentie Padang, van de Piek van Indrapoera af
Noordwaarts, volgens de grenslijn op bl. 451 opgegeven, tot aan
" e landschappen, welke de bovenlanden der Afdeeling Ajer
Bangis uitmaken, waaraan zij ten Noorden grenst. Ten Oosten
w °rdt zij bepaald door de binnenlanden der.rijken Siak, Kampar,
Jantan en Djambi; en ten Zuiden door het Palembangsche
la ndschap Korintji.
Bestanddeelen, verdeeling.
In dit geheel bergachtige gedeelte des eilands, door de Inlanders
Bare'oïDarat (hoogland) genoemd, is het terrein onregelmatiger
Sevormd dan ergens elders; niet slechts door den afwijkenden
lo °P der hoofdketenen, maar vooral ook door de menigvuldige
'Wrsketens en jukken, die zich in verschillende rigtingen daarvan
Scheiden. Hierdoor wordt het land verdeeld in eene menigte
v alleijen en bergvlakten, vormende even zoovele afzonderlijke
latl dschappen, welke in de ruggen dier ketenen hunne natuurlijke
henzen vinden. Deze landschappen zijn van het Noorden af:
Kota of de III Kota's ; Doewa bias Kota of de IUKota's ; . .
KamparXen Sembilan; Hahi{Maj); Pangkalan di baröe/Bondjol ^ ^ y » » ^
(vroeger Alahan Pandjang); Kota Lawas; Siliki; Toedjoh Loerah
^deFlILoeralis; Delapan Kota of de P'III Kota's ; Tiga Loeieak
of de m Loewaks ; Anani Kota of de VI Kota's en Ampat Kota
°f de IV Kota's, het eerste aan den Noordelijken, het andere
aai » den Zuidelijken oever van het meer Manindjoe; Agam;
Lima poeloh Kota of de L Kota's; Alabang; Anam Kota of
* Fl Kota's; Ampat Kota of de IVKola's; Batipoe; Tanah
Üatar; Lintau ; Boewa of Taloe ; Soempoer; Doewa poeloh Kota
of de XX Kota's; Sembilan Kota of de IX Kota's; Kota Toedjoh
°f de VIIKota's; Kota Tiga bias of de XIIIKota's; Soepajong/
%'a Kota of de IUKota's; Banang ; Alahan Pandjang ; Silago ;
Soengei Pagoe ; en Doewa bias Kota of de XII Kota's. X
Door het Gouvernement is deze Residentie verdeeld in de Afdeelln
gen Tanah Datar, Agam, de L Kota's, en de XIIIen IXKota's,

464
die door Adsistent Residenten worden bestuurd, van welke wij
echter niet met zekerheid kunnen zeggen over welke landschappen !
zich het beheer van elk hunner uitstrekt O. Aan het hoofd van
het geheele gewest staat de Eesident.
Voornaamste plaatsen, forten, meren, rivieren en
oudheden.
Alalian Tikoe, de hoofdplaats van het landschap de XIIKota's,
aan de B. Kampar (eene der bronnen van de B. Kampar Besar,
die aan de Oostkust uitwatert), die dit geheele gewest en de West- '
waarts liggende IIIKota's in eene Oostelijke rigting doorstroomt.
Ten Zuid-Westen van Alalian Tikoe ligt een oud fort.
Bondjol, de hoofdplaats van het landschap van dien naam,
vroeger Alalian Pandjang geheeten, met het fort Generaal Cocliius. '
Het landschap Bondjol beslaat eene schoone en vruchtbare langwerpige
vallei van omstreeks een uur lang en half zoo breed,
500 v 4 . boven den zeespiegel gelegen en rondom afgesloten door
hoog boschrijk gebergte. Zij is alleen in het Noorden en Zuiden
toegankelijk door bergkloven, welke den doortogt verleenen aan
de vischrijke B. Alalian Pandjang, welke de geheele vallei doorstroomt
en zieh vervolgens op de grenzen van de Residentie
Padang met de B. Masang (bl. 454) vereenigt.
Poewa Dalar, de hoofdplaats van het landschap Kota Lawas,
met eene thans niet bezette sterkte.
Siliki, de hoofdplaats van het gewest van dien naam, op de
grenzen van Kota Lawas, aan de B. Sinamoe eene der bronnen
van de B.Kwantan, welke aan de Oostkust uitwatert.
Pisang en Paloepoe, twee plaatsen met in den Padri-oorlog
opgeworpene doch sedert verlatene sterkten in het landschap
de VII Loerahs. Het eerste ligt aan de B. Masang, het andere aau
een zijriviertje daarvan.
Soengei Poewa, de hoofdplaats van het landschap de Fill Kota's.
(') Volgen« het officieel Regermgsverslag van 1849—1830, behooren lol
de Afdeeling Tanah Datar, de landschappet : Tanah Datar, de XX Kuta's,
lialau, Borna en de VII Kolas; totAgam : Ayam, Uatoewa, Danau,
de VII Loerahs, de VIII Kola's, Bondjol, Batipoe en de X Kuta's, lot De
L Kota's: de L Kotu's, Alabang en Poewa Datar; lot De XIII'en IX Kola's:
deze beide landschappen, benevens Soepnjong, Stroekam, Alalian Pandjang,
en Soengei Pagoe. Er blijven dan echter nog verscheidene landschappen over;
terwijl sommige ook audcro namen dragen.

465
Manindjoe, de hoofdplaats van het landschap de IVKota's, aan
den Oostelijken oever van het meer Manindjoe. Dit meer, dat,
naar de gezamenlijke aan zijne oevers gelegene landschappen
de VI eQ fa IV Kota's, gewoonlijk het Meer der X Kota's, en
°°k wel eenvoudig Bano (meer), genoemd wordt, ligt ongeveer
1500 v*. boven den zeespiegel en is omgeven door eenen 3500 v*.
hoogen en boschrijken bergrug, het overblijfsel van eenen ingestorten
vulkaan, wiens met water gevulde krater thans het meer
v
°i'mt dat eene langwerpig ronde gedaante en eene lengte van
3
7ß00 Rijnl. voeten heeft, terwijl de grootste breedte 20800
Zu
lke voeten bedraagt. Het heeft zijne uitwatering aan de West-
Zl
Jde door de rivier Antokan, die ten Noorden van Ti/roe in zee
Va
lt (bl. 455).— Aan de Noordzijde van het meer ligt de oude
ste
''kte Soengei Djawi.
Boakit Tinggi met het Fort de Koek, onder welken laatsten
° a am de plaats meest bekend is, de hoofdplaats der Residentie en
^ e zetel van den Resident, aan eene der bronnen van de B. Masang
l!
j het landschap Agam. Dit gewest is eene schoone bergvlakte,
| e zich Noordwaarts van den G. Singalang en den O. Merapi
Uitstrekt en ruim 3000 v*. boven den zeespiegel ligt. Behalve door
Senoemde rivier en verscheidene kleinere beken, wordt zij ook
doorsneden door de B. Again, die Oostwaarts naar het landschap
^ L Kota's stroomt en daar in de B. Sinamoe (bl. 464) valt.
Matoewa, met het sterke doch thans niet bezette fort van dien
naam, in het Westen van het landschap Agam.
Paoe {Pau) in het Noorden van hetzelfde landschap. Nagenoeg
halverwege tusschen deze plaats en Fort de Koek ligt het thans
° n gebruikte fort Koeriri.
Komba, met een fort en bezetting, de hoofdplaats van
uet
landschap de L Kota's en de verblijfplaats van den Adsistent
Resident, gelegen aan de B.Agam, weinig boven de plaats waar
p^e zich uitstort in de B. Sinamoe, welke deze schoone 4 mijlen
an
ge vallei doorstroomt, en in haren loop eene menigte van de
omringende bergen afvloeijende beken opneemt. Ten Noordwesten
van Paja Komba ligt het fort van den Bosch, en ten
borden het fort Veltman, beide thans onbezet.— Het landschap
* i Kola's, ook wel Rana Lima Poeloli genoemd, ligt tusschen
°°4' en 0° 12'Z.B. en 100° 28' en 100° 45'O.L. en vormt eene
Sfoote langwerpige kom, die zich van het Noord-Noord-Westen
I. .50

466
naar het Zuid-Zuid-Oosten uitstrekt, gemiddeld 1550 Eijnl. v'.
boven de oppervlakte der zee ligt, en bijna rondom ingesloten is
door heuvelrijen en bergen, van welke laatste de G.Bongsoe in
liet Noorden en de G. Sago in het Zuiden de voornaamste zijn.
Jlabavg, de hoofdkampong van het landschap van dien naam
(ook wel de IF Kota's genoemd), dat zich over eene vallei, ten
Zuid-Oosten van de vorige, Oostwaarts van den G. Sago uitstrekt
en mede door de B. Sinamoe doorsneden wordt. Tijdens
den Padri-oorlog was deze kampong versterkt; Noordwaarts
er van ligt het. thans ontruimde fort Raaff.
Padang Pandjang, de hoofdplaats van liet landschap de VI Kota's?
met eene bezetting. Iets Noordelijker ligt de thans niet bezette
sterkte Goegoe. Het landschap de VI Kota's is eene driehoekige
vallei, gelegen tusschen den G.Singalang, G. Merapi en G.Ambatjang,
en besproeid door onderscheidene beken, welke zich in
eene bergkloof tusschen den G, Singalang en G. Merapi vereenigen
en dan de B.Aneh vormen, die zich aan de Westkust in zee
stort (bl. 455).
Priangan, ten Oosten van Padang Pandjang, in het landschap
Tanak Datar, aan het riviertje Moengkaweh, dat op den G. Merapi
ontspringt en zich in de B. Ombüin ontlast. Nabij deze plaats
vindt men eenige warme bronnen aan den regter-oever van de
B. MoengJcaweh; twee van deze zijn bij de Inlanders bekend onder
de namen van Permandian poetih en Permandian radja {witte en
Vorstelijke badplaats). Mede in de nabijheid van Priangan staat
een groote steen, door de Inlanders Batoe besoerat (beschreven
steen) genoemd, met eene niet meer leesbare inscriptie.
Nabij Sintoa, ten Oosten van Priangan, bevindt zich eene
vierhoekige met steenen afgeperkte plek gronds van 12 v*. lang
en breed, aan welker Westzijde eene verhooging van opeengestapelde
steenen is ter hoogte van 4 v*. Uit het midden van
dezen steenhoop verheft zich een groot trachietblok, met eene
lange smalle opening in de zijde. Aan dezen steen, door de
Inlanders Batoe bertikam (doorstoken steen) genoemd, hecht zich
eene legende uit de oude geschiedenis van het rijk Menangkabaw.
Lima Kaoen, eene aanzienlijke markt- en handelplaats ten
Oosten van Sintoa, mede in het landschap Tanah Datar.
Bij Koeboer Radja, ten Oosten van Lima Kaoen, is een langwerpig
vierkant plein van ongeveer 300 v'. lang en 75 v'. breed,

?4-^M

467
m
et een 3 v*, hoogen muur van ruwe keisteenen omgeven ; aan
e
n Noordkant bevinden zich verscheidene opstaande steenen,
r drie groote; de middelste van deze heeft eene onduide-
'Jse Kawi-inseriptie, de andere zijn met beeldhouwwerk versierd.
wr eiken staanden steen ligt er een vlak. Aan het West-einde
van dit plein bevinden zich eenige grafheuvels, Koeboer Radja
y orsten-graven) genoemd ; ook op deze grafplaatsen staan steenen
me
t onleesbaar gewordene opschriften.
Batipoe, de hoofdplaats van het landschap van dien naam,
at ten Noorden en Westen van het Meer van Singkarah gelegen is.
^'J ligt in het Noorden van het gewest, aan eene beek die van
en
G. Merapi afvloeit en zich in het genoemde meer ontlast.
wj Sipinang, ten Oosten van Baüpoe, bevinden zich eenige
*«me bronnen.
J-e Pitalah, ten Zuiden van Batipoe, in hetzelfde gewest, is een
^ederlandsch ambtenaar gevestigd.
den G. Talang en gedeeltelijk in een Zuid-Oostwaarts daarvan
j' e gen meer, Dano di bawah (beneden-meer) gcheeten; terwijl
' 2ich aan de Oostzijde ontlast door de B. Ombilin, die in
" e Oostwaartsche rigting stroomende eene der hoofdbronnen
Vft
n de B. Kwantan of Indragiri, welke door de rijken van
le
Damen naar zee vloeit.
^ a t/ar Roejong, aan de B. Selo, de oudste hoofdzetel der
^ ei jers, thans de hoofdplaats van het landschap Tanah Datar,
We
lk eene vallei beslaat, die zich van den G. Merapi en den
a
'Jo, nagenoeg evenwijdig met de Oostzijde van het Meer

468
van Singkarah, Zuidwaarts uitstrekt en besproeid wordt door vele
van die bergen afstroomende beken, welke zich in de B. Ombüin
ontlasten. In dit landschap vindt men nog overblijfsels van
Priangan, eene hoofdplaats van het oude rijk van Menangkabaw.
Te Pagar Roejong is nog de woning van den laatsten Vorst van
Menangkabaw ; op eenigen afstand vóór dit paleis bevinden zich
twee groote staande steenen, en vóór elk dezer een liggende;
drie er van zijn met Kawi-inscripties voorzien, waarvan echter
eene reeds zeer onduidelijk geworden is. RAFFLES vond hier ook
een Hindoe-beeld, dat later overgebragt is naar den tuin van
de Adsistent Eesidents-woning te Fort van der Capellen.
Soeroe Aso, eene groote kampong ten Zuid-Oosten van Pagar
Roejong. Men vindt hier twee groote liggende steenen, waarvan
een met eene Kawi-inscriptie; op eenigen afstand buiten het
dorp bevindt zich, in eenen grooten met keisteenen ommuurden
kuil of kom, een overeind staande steen met eene dergelijke
inscriptie.
liet Fort van der Capellen, Westwaarts van Pagar Roejong
gelegen, is de goed bezette Nederlandsche hoofdpost in Tanah
Datar en de verblijfplaats van den Adsistent Eesident. /^
Soengei Terap, eene aanzienlijke kampong ten Noord-Westen
van Fort van der Capellen.
In het Noord-Oosten van Tanah Datar ligt op den Goenoeng
Of Boekit Marapalam eene door de Padri's aanlegde sterkte, niet
ver van de kampongs Tandjong en Andalas.
Lintau, de hoofdplaats van het landschap van dien naam,
aan de B. Sinamoe. Noord-Westwaarts van daar ligt het niet
bezette fort Schenk.
Boewa, de hoofdplaats van het landschap van dien naam,
met het fort Boewa Penjang, aan de B. Sinamoe. Iets lager aan
dezelfde rivier ligt de kampong Taloe, naar welke het gewest
ook wel genoemd wordt.
Soempoer, de hoofdplaats van het landschap van dien naam,
ten Oosten van Lintau en Boewa, gelegen.
Samawang, in deXXKola's, aan de B. Ombüin en den Oostelijken
oever van het Meer van Singkarah, dat naar deze plaats ook wel
het Meer van Samawang genoemd wordt.
Singkarah, de hoofdplaats der XX Kota's, aan den Zuidelijken
oever van het naar haar genoemde meer.

^^mtu. j..,, u.y M '^ * JrXl/< ,,, K',

"^ i < e^i ,

469
Soemani, in hetzelfde gewest, ten Zuiden van het Meer van
Singkarah. Zuid-Oostwaarts van daar ligt de verlatene sterkte
Padang Riboe-riboe.
Sidjoendjoeng, de hoofdplaats van het landschap de VIIKola's,
aan eene beek, die zich in de B.Sinamoe uitstort. Er is een fort
Vf tn denzelfden naam met bezetting. In het Noord-Westen van
dit landschap ligt aan de B. Ombilin het onbezette fort Tandjong
4mpah.
Padang Lawas, in hetzelfde gewest aan de B.Sinamoe.
Solok, de hoofdplaats van het landschap de XIIIKota's, met eene
Nederlandsche bezetting/ aan de rivier, die van den G. Talang
ûoor dit geheele gewest naar het Meer van Singkarah stroomt.
Hooger op ligt aan dezelfde rivier Moewara Pané (Panas), waar
vroeger een fort van dien naam was.
Soepajong, met eene verlatene sterkte, en Siroekan zijn de voornaamste
plaatsen in het landschap Soepajong.
bilahan Pandjang, de hoofdplaats van het gewest van dien
laam, ten Oosten van het meer Bano di atas, aan de rivier,
die de uitwatering van dit meer is en het geheele landschap in
ee ne Zuid-Oostwaartsche rigting doorstroomt, zich vervolgens
m et de B. Hari vereenigt en zoo in de rivier van Djambi valt.
Soengei Aboe, Zuid-Oostelijker aan dezelfde rivier.
Silago, de hoofdkampong van het gewest van dien naam.
Goenoeng Sompong, in hetzelfde gewest; in de nabijheid van
" ez e plaats bevinden zich kwikmijnen.
X Pasir Talang, de hoofdplaats van het landschap Soengei Pagoe,
** an eene zijrivier van de B. Hari; welke laatste ontspringt in het
gebergte, dat het landschap Alahan Pandjang van de Padangsche
"eiiedenlanden scheidt.
Loeboe Gedang, de belangrijkste plaats in het landschap
de ill Kota's, aan eene rivier, welke op den G.Indrapoera ont-
wringt en in de B. Hari valt.
5 4. Wegen in het Gouvernement van Sumatra's
Westkust.
]) e toestand der wegen in het Gouvernement van Sumatra's
Westkust, en op Sumatra in het algemeen, is nog verre bij dien
°P Java ten achter; hetwelk is toe te schrijven, deels aan de

470
moeijelijkheid van het terrein, deels ook aan de omstandigheid
dat onze heerschappij althans in de Bovenlanden der Westkust
nog slechts een betrekkelijk korten tijd gevestigd is. Aan de
verbetering er van wordt echter onophoudelijk gearbeid
De menigvuldige rivieren worden deels over goede bruggen,
deels op vlotten gepasseerd.
_ De hieronder volgende beschrijving der voornaamste wegen
is ontleend aan de Kaart van het Gouvernement van Sumatra's
Westkust, door L. W. BEVERINCK, vergeleken en aangevuld met
van elders bijeenverzamelde opgaven.
Residentie.
Padang.
Padangsohe
Bovenlanden.
Voornaamste plaatsen, langs
welke de weg loopt.
Van Padang gaat Zuidwaarts
langs het strand,
waar zulks niet door borgen
of moerassen belemmerd
wordt, een voetpad,
dat veelal ook te paard
bruikbaar is en tot Bengkoelen
doorloopt.
Van Padang langs het
strand Noordwaarts over
Boenga Pasang, Aneh,
Oelakan, Priaman, Naras
en Soengei Lima naar
Tikoe,- hier gaat de weg
landwaarts in over Mengopo
en vervolgens langs
den regter-oever van de
B. Antokan over Loeboe
Boesoeng naar het Meer
der X Kota's, en langs
den Noordelijken oever
daarvan over Malintang")
(FIKota's) en Manindjoe
naar Matoewa.
Aanmerkingen.
Van Priaman een voetpad
Noord-Oostwaarts, tusschen den
G. Singalang en het Meer der
X Kola's door, naar Fort dl
Koek.
Tusschen Manindjoe en Matoewamoeijelijko
bergweg.
(') Bij minder bekende plaatsen wordt het landschap of dislrikt waartoe zij
behooren tusschen haakjes vernield.

^(langsche
B °venlanden.
471
Voornaamste plaatsen, langs
welke de weg loopt.
Van Padang Noord-Oostwaarts
naar Solok (XIII
Kota's); waar de weg
zich in tweeen splitst, en
de eene tak Zuid-Oostwaarts
naar Alahan Pandjang
en de andere met
vele bogten meestal den
loop van bergstroomen
volgende in eene Oostwaartsche
rigting naar
Sidjoendjoeng(FIIKota's)
loopt.
Van Padang Noordwaarts
over Boenga Pasang, Boekoe,
Loeboe Alang, Kajoe
Tanam, door de bergkloof
tusschen den G.
Ambatjang en den G.
Singalang, naar Padang
Pandjang (VIKota's).
Van Padang Pandjang
gaan drie wegen uit. De
eerste Zuid-Oostwaarts
Aanmerkingen.
Tusschen Padang en Solok
hier en daar tnoeijeüjkc bergpassen.
Van Sidjoendjoeng een weg
voor paarden over Loeboe Taroh
en Boeloe Kaso naar Simbako;
van daar een voetpad over Lungkel
(VII Kola's) en Loeboe
Karo (Silago) mar Silago ; van
daar een moeijelijke doch voor
paarden bruikbare weg over Padang
Hilalang, Padang Sibalaboe,
Gasing (Silago), Abei,
Talaki. Bandar Alam en Djapan
naar Loeboe Gedang (XII
Kotu's). Van hier voetpaden
door hel gebergte Noord-Westwaarls
naar Pasir Talang (Soengei
Pagoe) en het landschap
Alahan Pandjang.
Deze weg isin 1853 aangelegd
op last van den Commissaris
Generaal VAN DEN BOSCH ; vroeger
liep hij over den G. Ambatjang.

Residenlie.
Padangsche
Bovenlanden.
ïapanoeli.
472
Voornaamste plaatsen, langs
welke de weg loopt.
over Batipoe, Soengkoewang,
langs den Westelijken
oever van het Meer
van Singkarah over Goegoe,
Penengahan en SoengeiBakar,
en verderover
Soe?nani {XX Kola's) naar
Solok {XIII Kola's). —
De tweede weg gaat Oostwaarts
over Priangan en
LimaKaoen {Tanah Datar)
naar Fort van der Capétien,
Tand jong, Andalas,
den G. Marapalam (bl.
468),envervolgensZuid-
Oostwaarts langs den
regter-oever van den B.
Sinamoe (bl. 465), over
Lintau, Boewa, Taloe,
Koemani, Goegoe en Padang
Lawas {VIIKota's)
naar Sidjoendjoeng.— De
derde weg gaat Noordwaarts
over Goegoe Sigandang,
Kola Lawas {VI
Kota's), Fort de Koek,
Matoewa, Soengei Poewa,
Pisang {FII Loerahs),
Bondjol Kampong Tengah,
Loeboe Sikaping,
Batoc Bedindï {Loender),
Loender, Tandjong Baringin,
Rau, Limau Manis,
Penangkei {Oeloe),
en verder door de valleijen
van de B. Gadis
en de B. Angkola ten
Aanmerkingen.
Van Saemani gaat ook een
weg over Singkarah en verder
langs den Ooslelijken oever van
liet Meer, naar Fort van der
Capellen.
Van Fort van der Capellen
een goede breede weg Zuid-Oostwaarts
naar Pagar Roejong,
Soeroe Aso, en verder door het
landschap Tanah Datar. Van
dezelfde plaats een andere weg
Noord-Westwaarls over Soengei
Terap en Rau-rau naar Tandjong
Alam {Tanah Datar),
waar de wog zich in tweeën spülst
en de Oostelijke lak naar Paja
Komba (L Kota's), de Westelijke
naar Fort de Koek gaat.
Van Fort de Koek loopt ook
nog een Oostelijker weg naar
Pisang, op eenigen afstand van
den regier-oever der B. Masang-
Van Bondjol naar loeboe Sikaping
moeijelijke weg.
Van Bondjol gaateen wegover
Poewa Datar (Kota Lawas),
Siliki, Goegoe (LKola's), Paja
KombaenAlabangnmLinlaU,
waar deze weg sluit aan dien,
welke van Padang Pandjang
komt (zie boven). Van Poewa
Datar gaat een bergweg (pad?)
over Soengei Doedoek en Kola

473
Voornaamste plaatsen, langs
welke de weg loopt.
Oosten van die rivieren,
over Tjiboda , Botong,
Kota Nopan, Tambangan
{Klein Mandaheling),Fort
Eloul, Malintang Djoeloe,
Si-aloe (Groot Mandaheling),
Banjar Keling of
Pitjar Kolling,Padang S'tdempoewan,
Tobing (Angkola),
Eoeraba, Tapolong
(Tapanoeli), Eik Bediri
en Siboeloe-annaarSiboga.
Van Siboga\a.ngs het strand
over Sorkam (Baros), Baros,
Tapoes (Baros) en
Singkel naar Taroenton.
Van Natal, grootendeels
langs den regter-oever
der B. Natal, over Tapoes
(GroolMandaheling),MoewaraPalemboengan,
Ajer
Nanali en Tanah Batoe,
naar den uit de Padangsehe
Bovenlanden komenden
weg in Groot Mandaheling
(bl. 472), aan
welken hij zich een weinig
ten Zuiden van Fort Elout
aansluit.
Van Ajer Bangis Oostwaarts
over Parit (III
Loerahs), Moewara Keawar
(III Kota's), Taloe,
Aanmerkingen.
Jengah (Kota Lawas) naar Hai ;
zoo ook van Siliki over Kota
Tengah naar Mai; en van daarin
gemeenschap met de Oostkust.
Van Kala Nopan loopt ten
Westen van àeB.Gadis een zijtak
van den weg, ovetMciga, en sluit
lieh len Zuiden van Fort Elout
weder aan den hoofdweg aan.
Van Padang Sidempoewan
loopt Zuid-waarts een zijtak
naar Si-ondop (Angkola), en
ook minder goede wegen naar de
Noord-Oostelijke landschappen
Sipirok.SilantomenSilindong.
Van Tapolong een weg Noord-
Westwaarls naar Loemoet (Tapanoelï)
, en van hier een voetpad
naar Sibogu.
Voetpad.
[lier en daar moeijelijke bergweg,
echter voor karren bruikbaar.
Een zijtak van Parit Noordwaarts
door de landschappen
Ajer, Bangis en Klein Mandahehng
naar Maga (Groot

Residentie.
Tapauoeli.
474
Voornaamste plaatsen, langs
welke de weg loopt.
Si-oeroeten Tjoébada naar
Loender.
{ 5. Bevolking.
Sterkte en verdeeling.
Aanmerkingen.
/l/fln(/a/ie/ini/);moeijelijke bergweg.
Volgens den Heer COUPERUS,
vroeger Resident in Tapanoeli,
zijn de wegen in die Residentie
ten allen tijde bruikbaar voor
troepen en artillerie. Tijdschr.
voor Taal-, Land- en Volkenkunde,
D'.IV, Afl. 5.
De bevolking van het Gouvernement van Sumatra'» Westkust
op het eiland zelf(') wordt in het Regeringsverslag over 1858
opgegeven te bestaan uit :
1537 Europeanen,
2859 Chinezen,
2082 andere vreemde Oosterlingen,
1.544753 Inlanders,
te zamen 1.551231 zielen, behalve het leger en de soldatenkinderen
; hetgeen, indien men met MELVILL VAN CAKNBEE de
grootte van dit Gouvernement op 775 D geogr. mijlen stelt, ruim
2000 zielen op de D mijl zoude geven. Deze oppervlakte is echter
ongetwijfeld veel te klein geschat, en zal wel op 1000 D mijlen
mogen gebragt worden, hetgeen duidelijk blijkt uit de vergelijking
met Bengkoelen, dat 740 D mijlen bedraagt. Doch in elk geval
is dit gedeelte verreweg het best bevolkte des eilands.
De Chinezen worden inzonderheid op de hoofdplaatsen aangetroffen,
bewonen daar afzonderlijke kampongs onder hunne
eigene Hoofden (Kapiteins en Luitenants), en houden zich even
als op Java hoofdzakelijk met handel en nijverheid bezig. De
andere vreemde Oosterlingen, Arabieren, Klinganezen, Mangkasaren,
enz. wonen overal in de kustplaatsen, waar zij door den
handel hun bestaan zoeken, terwijl van de eerstgenoemden sommigen
ook priesterlijke betrekkingen bekleeden.
(') De bevolking der tot dit Gouvernement bohoorende eilanden Nias en de
Mentawei-groep (§§ 12—14) wordt geschat op 200000 zielen.

476
Kleeding en wapenen.
])e kleeding der mannen bestaat in eene badjoc en sarong
nagenoeg gelijk aan die der Javanen, waaronder eene zeer korte
broek en somtijds nog eene soort van vest zonder mouwen gedragen
wordt; de badjoe en broek zijn gewoonlijk van blaauw
katoen, de sarong van gebloemde stof. De kris dragen zij in eenen
gordel. Om het kort afgesneden hoofdhaar knoopen zij eenen
doek, zoodat het bovengedeelte van het hoofd onbedekt blijft;
alleen op reis dragen zij een toedoeng van denzelfden vorm als
die der Soendanezen. De Priesters dragen een tulband en eene
lange witte kabaai; ook de aanhangers der Padri's kleeden zich
in het wit.
De vrouwen dragen eene dergelijke badjoe en sarong en, onder
de eerste, om het bovenlijf een stuk lijnwaad, dat van onder
de armen tot aan de heupen reikt. De salèndang of selimoet
dragen zij even als de Javaansclie vrouwen. Het lange, nooit
bedekte haar, wordt of in eene wrong boven op het hoofd vastgemaakt
{koendej) of gevlochten op het achterhoofd zamengebonden
{sanggoel), rijkelijk met kokosolie bestreken en met
bloemen versierd. Voorts bestaat de opschik hoofdzakelijk in ooren
armringen, en somtijds in blanketsel {poepoer), waarvan
rijstmeel het hoofdbestanddeel is en hetwelk dienen moet om de
huid zacht en lenig te maken.
Vooral in de binnenlanden wordt bij het dagelijksch bedrijf de
kleeding, beide bij mannen en vrouwen, nog zeer vereenvoudigd,
zoodat die dan bij de eerstgenoemden alleen in de broek en bij
de laatsten in de sarong bestaat. Beide geslachten vijlen de tanden
af en maken die zwart.
Kinderen gaan geheel naakt; de meisjes dragen dan alleen
eenig bedeksel {tjaping) om de middel.
De wapens bestaan in de gewone kris, een kleineren dolk
{siwar), verschillende soorten van zijdgeweer {pedang, roedoes,
pemandah, kléwang), lansen (toembak, lambing), lontgeweren
{snapang, bedil) met zeer lange loopen, zoowel als het kruid en de
kogels door hen zelven vervaardigd en waarmede zij zeer goed
weten omtegaan, benevens kanonnen welke zij reeds tijdens de
komst der Portugezen op Sumatra schijnen bezeten te hebben.

1 ""—

477
Woonplaatsen, woningen, huisraad, spijs en drank.
De algemeene benaming voor dorp is in het Maleisch even als
in het Javaansch doesoen of desa. Op Sumatra's Westkust worden
de gewone kleinere dorpen kampong, de grootere of zoogenaamde
steden negeri genoemd, welke laatste dan uit onderscheidene
kampongs bestaan ; in sommige streken, vooral in de Bovenlanden,
heeten de dorpen kota en worden de Distrikten veelal genoemd
naar het aantal dorpen dat zij bevatten. De dorpen zijn zooveel
mogelijk aan of nabij den oever eener rivier gebouwd en,
inzonderheid de kota's (d.i. versterkte plaatsen), met eene ondoordringbare
levende heining van bamboe doeri en dergelijke
gewassen omgeven, en worden door tamelijk breede elkander
veelal regthoekig snijdende lanen of paden in vierkante afdeelingen
gescheiden, waarin de huizen met hunne schuren vrij regelmatig
geplaatst zijn. In het midden van het dorp staat op een plein
de balioibale', een rondom open gebouw, dat tot raadzaal dient,
en in de grootere plaatsen de moskee.
De huizen staan eenige voeten uit den grond op palen. Hun
geraamte is van hout, doch overigens zijn zij geheel uit bamboe
zamengesteld en gedekt met Mï/?aA-(palm)bladeren, met gespleten
bamboe, met idjoe (de op paardenhaar gelijkende vezelen van
den stam van den anau-Tpalw), of ook wel met koelit kajoe of
boomschors van den kalawi- of broodvrucht-boom, van welk
laatste ook wel de wanden vervaardigd worden. Alleen de huizen
der Hoofden zijn somtijds van hout en met kunstig snijwerk
voorzien. Het dak verlengt zich aan de voorzijde tot een afdak,
waaronder de dagelijksche bezigheden worden verrigt. Het licht
wordt ingelaten door de deur en een paar openingen in het dak,
welke tevens uitgang verleenen aan den rook der haardstede,
die uit een paar op den bamboezen vloer gelegde steenen bestaat.
Een losse trap of ladder van bamboe, die somtijds des nachts
wordt weggenomen, verschaft den toegang tot het huis.
Het huisraad is geëvenredigd aan de woning. De slaapplaats
is eene gevlochten mat en eenige met kapok gevulde kussens,
waarboven aan het hoofdeneinde een stuk gekleurd katoen,
bij wijze van behangsel, hangt. Tafels en stoelen zijn er niet;
de plaats van eerstgenoemde wordt bij den maaltijd eenigzins
vervangen door groote houten bakken op lage pooten (doelang),
waar rondom drie of vier personen op de hurken zittende of op

478
de linkerzijde hggende kunnen plaats nemen. In deze doelangs
plaatst men de talam, eene soort van presenteerblad veelal van
koper, waarop de spijzen geplaatst worden op boombladeren
in gevlochten korfjes of in schotels of koppen van aardewerk'
welke laatste echter alleen voor vloeibare stoffen gebruikt worden'
Lepels en vorken zijn onbekend, en ook messen worden bij den
maaltijd niet gebezigd. Tot het bereiden der spijzen heeft men
eene ijzeren pan (Icoewali) en aarden potten (prijok en belanga)
de rijst wordt veelal gekookt in bamboe, dat natuurlijk slechts
eenmaal kan gebruikt worden doch daarvoor genoegzaam aan de
werking van het vuur wederstaat. De uitgeholde tóoe-vrucht
eene soort van kalabas, wordt gewoonlijk gebezigd om er uit té
drinken; terwijl stukken bamboe voor emmers dienen. Overigens
bestaat het huisraad hoofdzakelijk in manden en korfjes vervaardigd
van bamboe, rotan of boombladeren, en in de gereedschappen
voor den landbouw.
De gewone drank is water en het sap uit de kokosnoot
Het hoofdvoedsel is rijst met kerri (goelej), gedroogd buffelvleesch
{dmdmg), versehe of gedroogde visch, eenige peulvruchten
(katjang) en bladgroente (sajoer). Sago, turksch koorn (djagoeng)
en eene soort van gierst (randa djawa) worden ook doch niet
algemeen, gebruikt; versch buffelvleesch zelden anders dan bij
feestelijke gelegenheden.— Het onophoudelijk kaauwen van betel
{sirih) met de areca-uoot (pinang), gambir en tabak, niet als voedsel
maar als versnapering, hebben de Sumatranen met de Javanen
gemeen.
Orang Oeloe en Orang Loeboe.
In het Zuid-Oosten van de Afdeeling Mandaheling wonen in
de landschappen Pakanten, Oeloe en Mandaheling, in de gebergten
die het dal van de B. Gadis omvatten, twee kleine, weîniobeschaafde
en ook nog weinig bekende, volksstammen : de Orang
Oeloe en de Orang Loeboe.
De Orang Oeloe wonen in gehuchten {doesoen), die bestuurd
worden door een Hoofd, Datoe geheeten. Hunne huizen zijn
meestal van hout, vrij goed gebouwd op de wijze der Maleische,
doch zonder vooruitstekend afdak. Hun ligchaamsbouw verschilt
weinig van die hunner naburen; evenwel zijn zij over het
algemeen meer ineen gedrongen, gespierder, en hebben grovere
gelaatstrekken. De Hoofden en de vrouwen dragen veelal badjoe's,

**^*^^*^^^mm^^*mmmmm—^mmmmmmimmmm
»
t

479
de gemeene man slechts een bedeksel van boomschors om de
lendenen ; zij versieren zich met geel koperen ringen en snoeren
van glazen koralen; sommige mannen dragen een witten doek,
bij wijze van tulband, om liet hoofd. Zij telen een weinig djagoeng,
aardvruchten en suikerriet op de hellingen der bergen bij hunne
gehuchten, en verzamelen goudstof, waarvoor zij rijst en andere
behoeften inruilen.
De Orang Loeboe zijn nog onbeschaafder dan de Oeloe's,
van welke zij in uiterlijk voorkomen niet verschillen. Zij wonen
in verspreid staande hutten, bedekken zich met boomschors,
planten weinig rijst en djagoeng, en leven overigens van de jagt
en wilde gewassen. Zij zamelen damar (hars) in, en drijven daarmede
eenigen ruilhandel. Op de jagt en tot hunne verdediging
bedienen zij zich van kleine, somtijds vergiftigde pijlen, welke
zij door bamboezen blaasroeren afschieten.
Deze stammen zijn Maleijers; ook de taal van beiden is zeer
naauw met elkander en met het Maleisch verwant. Volgens de
overleveringen der Loeboe's maakten zij oorspronkelijk één volk
uit met de Maleijers der Padang sehe Bovenlanden in Pagar Roejong,
en werden zij door burgeroorlogen verdreven reeds voor de instelling
van het &>p£oe-bestuur (bl. 482). Later niet met andere
volken in aanraking gekomen bleven zij en hunne taal op
denzelfden geringen trap van ontwikkeling als tijdens hunne afscheiding,
en zoude hunne taal, niet verbasterd door vreemde
bestanddeelen, dezelfde zijn gebleven die toenmaals te Pagar
Roejong gesproken werd. De eenigzins meerdere ontwikkeling,
die bij de Oeloe's wordt waargenomen, zoude een gevolg zijn van
hunne latere afscheiding van den hoofdstam, nadat deze reeds
met de Hindoe's in aanraking was gekomen (').
§ 6. Maatschappelijke toestand der bevolking.
Soekoe-verdeeling.
Eeeds in den eersten tijd van het bestaan van het rijk Mcnangkabaw
vond de Vorst KJAHI TOEMENOGOENGAN het noodig ter
bevordering van orde en regelmaat in zijn gebied de bevolking
te verdeden in twee Hoofd-afdeelingen, die elke weder in twee
(') Men zie over deze staramen en hunne taal verder het Tijdschr. voor
taal-, land- en volkenkunde van N. /., D*. IV, bl 56.

480
lijnen gesplitst werden. Het bestuur over de eene Hoofd-afdeeling,
Kola Piléhan (zoo genoemd naar de beide lijnen Kota en Piléhan),
die in Tanah Datar bleef wonen, behield de Vorst aan zich;
dat over de andere, Bodi Tjiniago (naar de beide lijnen Bodi en
Tjiniago), die zich in Agam vestigde, droeg hij op aan zijnen
broeder PERPATIH SABATANG. Deze Hoofd-afdeelingen werden
oorspronkelijk Soekoe's genoemd, doch later kregen zij den naam
van Laras oîLaré; terwijl die van Sockoe gegeven werd aan de
Onder-afdeelingen, waarin het weldra noodig werd de toenemende
en zich langs de Westkust uitbreidende bevolking te
verdeden. Zoo bestaan er thans een veertigtal Soekoe's?), die
verspreid zijn over de Padangsche Bovenlanden en de kustlanden
van Natal af tot Ajer Adji toe H, en elke haren bijzonderen
naam hebben. De leden van zoodanige Soekoe wonen niet alle
bij elkander in hetzelfde oord, maar zijn over het geheele land
verspreid; zoodat men bezwaarlijk eene kampong zal aantreffen,
die niet door personen uit vier tot tien of meer verschillende'
Soekoe's bewoond wordt. Desniettemin weet elk Maleijer naauwkeurig
tot welke Soekoe hij behoort, noemt zich daarnaar, en
gehoorzaamt alleen aan de door hare Hoofden gegevene bevelen.
De familiën, waaruit eene Soekoe bestaat, worden met betrekking
tot haar Boewak proet, de enkele leden Anak boewah genoemd.
Behalve de Hoofden kunnen de personen, die tot eene Soekoe
behooren, onderscheiden worden in Priesters, Burgers, Pandelingen
en Slaven. Adellijke titels of voorregten bestaan bij de
Maleijers niet.
De Priesters worden onderscheiden in de eigenlijke priesters
of Imams en de Chatibs, voorlezers of predikers. Zij dragen ook
nog wel andere titels, onder welke die van Iladji menigvuldig
voorkomt. Zij hebben gelijke regten met de overige Anakboewahs,
en genieten eenige aan hunnen stand verbondene inkomsten, als
Vso van den rijst-oogst en kleine belooningen bij besnijdenissen,
huwelijken, begrafenissen, enz.
De Burgers zijn de vrije ingezetenen, niet tot het Soekoebestuur
behoorende.
(') Tijdschr. voor Taal-, Land- en Volkenkunde, Dl. IV, bl. I; waar
ook de namen van alle Soekoe's vermeld worden.
(«) Meer Noord- en Zuidwaarts vindt men ook nog wel sporen van de Soekoeverdeeling,
doch zij is er niet algemeen.

481
Pandelingen {orang ber-oetang) zijn de zoodanigen, hetzij
mannen of vrouwen, die wegens schulden verpligt zijn voor
hunnen schuldeischer te arbeiden. Zij worden als leden van het
huisgezin aangemerkt, hebben aanspraak op een klein aandeel
in den rijst-oogst, en kunnen vrij worden door het betalen
hunner schuld of door in naauwe betrekking tot hunnen schuldeischer
of hunne sehuldeischeres te komen ; zij kunnen dan ook
leden der Soekoe worden. Als pandelingen onderling trouwen zijn
hunne kinderen vrij en gaan tot de Soekoe hunner moeder.
Slaven kunnen alleen vreemdelingen, geene Maleijers, zijn;
zij hebben geene regten, kunnen geene bezittingen verwerven
noch leden eener Soekoe worden, ook al worden zij vrijgekocht.
Als slaven onderling trouwen, zijn hunne kinderen ook slaven.
Bij de Battasche bevolking der Afdeeling Mandalieling en
Angkola bestaat ook de verdeeling in stammen of geslachten,
welke daar den naam Koeria dragen en elk op zich zelf een
staatkundig geheel vormen door eigen Hoofden, veelal Soetan
getiteld, bestuurd; evenwel zijn de Koeria's in het landschap
Groot Mandalieling vereenigd tot een groot bondgenootschappelijk
ligchaam onder een met aartsvaderlijk gezag bekleed Hoofd,
die den titel van Badja, Batoe of ook wel dien van Jang Bipertoewan
voert. De Koeria's zijn naarmate van hare sterkte verdeeld
in onderdeelen, welke, mede naar gelang van hunne grootte,
Ripe nan gedang of Pipe Oeta heeten, en weder in kleinere afdeelingen,
gemeenten en wijken, gesplitst zijn.
De personen tot eene Koeria behoorende zijn te verdeelen in
drie standen : den adel, zijnde de Vorsten of Hoofden en hunne
afstammelingen; de vrij geboren lieden; en de, slaven of schuldenaren
der twee eerste standen, welke geene grond- of erfregten
bezitten en als vast of tijdelijk eigendom hunner meesters of schuldeischers
beschouwd worden. Tot den derden stand behoort ook
nog eene klasse van afhangelingen, Ompong dalam genaamd, zijnde
tijdelijk vrij gegeven slaven, welke in de meeste regten en voordeelen
der burgers doelen, totdat bun gedrag of de toestand des
lands aanleiding geeft om hen weder tot slaven te maken, in welk
geval zij veelal ten algemeenen voordeele verkocht worden l').
~(') Zie fiel grondbezit in de Residentie Tapanoeli door wijlen den Resident
A. VAN DER HART, in het Tijdschr. voor de Taal- Land- en Voilieuk. van N l.
D'. VI, bl. 185 ; ook opgenomen in hel Tijdschr. v. JV. I, 1S:i u 2, bl. lil.
I. ~'1

483
Soekoe-bestuur.
Het bestuur over de leden van elke Soekoe in elk dorp (kampong,
kota) wordt uitgeoefend door den Panghoeloe Soekoe of het
Soekoe-hoofd, wiens waardigheid erfelijk is volgens het Maleische
erfregt (bl. 485). De Panghoeloe wordt bijgestaan door eenen
Pagawéoïuitvoerder zijner bevelen en Doebalangs o( Iloeloebalangs,
welke laatsten kunnen beschouwd worden als handhavers der
regten van het bestuur en verdedigers des lands in tijd van nood
(voorvechters). De gezamenlijke Panghoeloe's van een dorp vormen
het dorpsbestuur, en de gezamenlijke Panghoeloe's uit een landschap
of distrikt (loerah, loewak. laras of lare') het distriktsbestuur.
Deze laatste vergadering wordt bij uitnemendheid
Panghoeloe rapat (vereenigde Panghoeloe's) geheeten, hoewel die
naam ook in het algemeen aan vergaderingen van Panghoeloe's
gegeven wordt. In alle vergaderingen van Panghoeloe's heeft
ook de Imam zitting. Sommige Soekoe-hoofden dragen ook wel
den titel van Toewankoe, Pamoenljak, Poetjoekawoer, enkele zelfs
dien van Radja; dit zijn echter slechts eertitels, die zij zich door
rijkdom of schranderheid verwerven, doch welke hun overigens
geene bijzondere voorregten verschaffen.
Op de Panghoeloe's volgen in rang de Panghoeloe's Ketjil (Klein-
Panghoeloe's). Elke Soekoe namelijk bestaat gewoonlijk uit onderscheidene
geslachten of familiën (Boewah proef), in een van
welke natuurlijk slechts de waardigheid van Panghoeloe erfelijk
kan zijn ; de overige hebben dan het regt tot betere behartiging
hunner belangen elk eenen Panghoeloe Ketjil te kiezen, die^ich
uitsluitend met de zaken van zijn geslacht te bemoeijen heeft.
Den laagsten trap in het So&toe-bestuur bekleeden de Orang
Toewah's (oudsten) of Orang Kaja's (aanzienlijken), zijnde de
zoodanigen die door leeftijd, rijkdom of schranderheid bij hunne
Soekoe-genooten in hooge achting staan en, schoon zij met geen
eigenlijk gezegd gezag bekleed zijn, echter gewoonlijk in de
eerste plaats om raad en hulp worden aangesproken, zoodat hun
invloed weinig minder is dan die van den Panghoeloe Ketjil.
Boven, maar ook geheel buiten, dit Soekoe-bestuur stond in
vroeger tijd de Jang Biperloewan of Vorst van Menangkabaw, wiens
oppergezag echter meer in naam dan in werkelijkheid schijnt
bestaan te hebben. Sedert de vestiging van het Nederlandsch
gezag in dit gedeelte van Sumatra is zijne suprematie op ons

^ ^ ^ ^ ^ " " "

483
Gouvernement overgegaan, hetwelk, tot bevordering van meerdere
eenheid in het zeer veelhoofdige Soekoe-bestwir en tevens tot
daarstelling van eenen schakel tusschen dit en het Nederlandsehe
bewind, nog twee andere soorten van Inlandsche Hoofden heeft
aangesteld, namelijk de Panghoeloe's Laras en de Panghoeloe's
Kapalaoï Panghoeloe's Kampong. Tie Panghoeloe's Laras voeren het
gezag in een distrikt (laras) ; zij ontvangen de bevelen van het
Nederlandsehe bestuur, brengen die over aan de Panghoeloe's
Kapala, en zorgen voor de uitvoering er van. Voorts zijn zij leden
van de regtbank (rapat), waarvan de Adsistent Besident of Civile
Gezaghebber Voorzitter is, en Voorzitters van de vergaderingen
der Panghoeloe's in hun distrikt. De Panghoeloe's Kapala of
Panghoeloe's Kampong zijn over een dorp gesteld, ontvangen de
bevelen van den Panghoeloe Laras, en brengen die over aan de
Panghoeloe's der Soekoe's; zij zijn ook leden van de vergaderingen
van deze laatsten.
De Panghoeloe's Laras en de Panghoeloe's Kapala worden door
de bevolking gekozen doch door het Gouvernement aangesteld.
Eerstgenoemden ontvangen van regeringswege een klein traktement
en, even als de overige Panghoeloe's, eene kleine belooning
voor hunne bemoeijingen met de koffij-cultuur (hl. 491, Noot).
De inkomsten van alle overige Hoofden worden door de bevolking
opgebragt en bestaan in : een zeker aandeel (gezamenlijk '/,„)
van den rijst-oogst; de geschenken hun bij de-beslissing van
geschillen onderden naam van landa (bewijsstukken) door beide
partijen gegeven ; een aandeel in sommige boeten ; en geschenken,
welke hun bij feestelijke gelegenheden door de Anakboewahs
gegeven worden.
In het Eegentschap Indrapoera bestaat geen /Soe/toe-bestuur
maar een éénhoofdig gezag. De Kegent, die thans de middenpersoon
is tusschen het Nederlandsch gezag en de mindere
Inlandsche Hoofden, voert den titel van Sultan; hij benoemt de
aan hem ondergeschikte dorpshoofden,' die Mantri genoemd
worden.
In de Afdeeling Singkel, wier bevolking voor een groot deel
Atjineesch is, bestaat geen Soekoe- doch ook geen éénhoofdi"
bestuur. Elke kampong heeft haar Hoofd, Batoe genaamd, die
Cen zeker aantal Boebalangs onder zich heeft. Hij heeft slechts
weinig invloed en beslist alleen in kleine geschillen. Zaken van

484
eenig belang worden behandeld voor de vergadering der Batoe
rapat te Singkel, waarvan de Civile Gezaghebber Voorzitter is.
In de Afdeeling Mandalieling en Angkola dragen de Hoofden
der Koeria's den titel van Jaioeloe nan gedang, en die van hare
onderdeelen dien van Jaioeloe, Soekoe of Bojo-bojo.
Bijzonderheden het regtswezen betreffende.
Bij voorkomende geschillen of andere zaken, waarde tusschenkomst
van hooger gezag noodig is, wenden de Anak boewahs zich
in de eerste plaats tot hunnen Orang Toewah of Panghoeloe Ketjil,
en, zoo deze er niet in slaagt de zaak te vereffenen, tot den
Panghoeloe hunner Soekoe. Zijn personen tot verschillende Soekoe's
behoorende in de zaak betrokken, dan komt zij voor de gezamenlijke
Panghoeloe's dier Soekoe's; geldt zij de geheele kampong,
dan moet zij gebragt worden voor de gezamenlijke Panghoeloe's,
die het dorpsbestuur uitmaken, inet den Panghoeloe Kapala ; is
eindelijk het belang van het geheele distrikt er in betrokken,
dan komt zij ter beslissing voor de vergadering der Panghoeloe
rapal met den Panghoeloe Laras als Voorzitter. Strafzaken komen
voor deze zelfde regtbank, doch met den Adsistent Eesident of
Civilen Gezaghebber als Voorzitter (vergel. bl. 435).
Het regt van den sterkste (prang batoe, gevecht met het werpen
van steenen), waartoe vroeger ter beslissing van een geschil
meermalen de toevlugt werd genomen, als de Hoofden er niet
in slaagden de zaak ten genoege van partijen te beslissen, is thans
in onbruik.
De regtspraak geschiedt volgens de Oendang-Oendang, een
oud straf-wetbook; de niet beschrevene Adat of voorouderlijke
gebruiken, die door de Hoofden willekeurig worden uitgelegd;
en de voorschriften van den Koran, waarvan de verklaring door
den Imam volgens de Mohammedaansche wetgeleerden wordt gegeven.
De getuigen moeten altijd hunne verklaringen beëedigen ;
hetgeen bestaat in het uitspreken van een formulier, dat door
den Priester wordt voorgezegd terwijl deze den Koran boven
het hoofd van den beëedigde houdt en dit vervolgens daarmede
aanraakt; of ook wel in het leggen van de regterhand op den
Koran terwijl het eeds-formulier den Priester wordt nagezegd.
Moord wordt gestraft met geldboete (bangoen of denda); in
sommige gevallen wordt ook de doodstraf uitgesproken, doch

' 'I

485
deze kan worden afgekocht. Onwillekeurige manslag kan alleen
met boete gestraft worden; zoo ook verwonding, beleediging,
brandstichting en overspel; tenzij in het laatste geval de schuldigen
op de daad betrapt worden, wanneer de beleodigde echtgenoot
het regt heeft hen beiden op staanden voet te dooden. Op diefstal
staat boete en de verpligting tot vergoeding van het gestolene.
Is de misdadiger onvermogend tot het betalen der boete, dan
wordt deze -geëischt van zijne vermoedelijke erfgenamen ; kunnen
ook zij niet betalen, dan wordt hij pandeling der beleedigde partij
en moet voor deze arbeiden totdat de schuld verrekend is.
Ditzelfde geldt omtrent alle schuldenaren, die niet in staat zijn
aan hunne verpligtingen te voldoen. Voor het weigeren van
verpligte diensten kunnen de goederen van den dienstpligtige
in beslag genomen worden. Personen, die zich bij herhaling
aan misdaden schuldig maken, voor de rust gevaarlijk worden
geacht, of hunne familie in ongelegenheid brengen, kunnen uit
de Soekoe verstooten worden, welke dan niet meer voor hen
verantwoordelijk is; zij worden als vreemdelingen beschouwd
en begeven zich veelal bij een of ander Hoofd in dienst.
Volgens de bepalingen der Adat op het erfregt gaan de bezittingen
des vaders niet over op zijne kinderen maar op zijne
zusters of hare kinderen; zoo hij geene zusters heeft, op zijne
broeders of hunne kinderen; en bij ontstentenis ook van deze,
op zijne verdere bloedverwanten of zijne Soekoe. In dit laatste
geval wordt echter de nalatenschap somtijds aan de kinderen
geschonken. Op dezelfde wijze gaat eene erfelijke waardigheid
niet van den vader op den zoon, maar op den neef (Kamanalcan)
over O. Indien een overledene schulden . nalaat, komen deze
op dezelfde wijze ten laste van bovengenoemde erfgenamen.
Daar echter de Koran het erfregt in de regte lijn voorschrijft,
gebeurt het somtijds, vooral in de kustlanden waar de Adat
minder stipt wordt opgevolgd, dat een Maleijer zijne nalatenschap
of een gedeelte daarvan bij uitersten wil aan zijne kinderen
vermaakt; maar, schoon zoodanig testament gewoonlijk geëerbiedigd
wordt, heeft het toch altijd groote onaangenaamheden
ten gevolge met hen, die zich volgens de Adat als wettige
erfgenamen beschouwen. — De bezittingen der vrouw, die altijd
eigenares van het huis is, blijven in hare familie.
^ r rinlVa7u[gaa"t7ehter de lilel van Toewankoe van den vader op den zoon over.

486
Bij het huwelijk volgt de man de vrouw ; want zij is de
stamhoudster en verplaatst zich niet; ook de kinderen behooren
tot de Soekoe der moeder O. Gaat de man bij de vrouw inwonen,
dan wordt hij toch niet beschouwd als tot de familie te behooren,
maar als iemand, die daar tijdelijk verblijf houdt (orang menoempang);
zijne eigenlijke woonplaats is bij zijne zusters, onder
wier opzigt zich al zijn persoonlijk eigendom bevindt, en die
met hare kinderen regt hebben op al wat hij door handen-arbeid,
handel of op andere wijzen verdient. Wat hij in het huis of op
den akker van zijne vrouw verrigt, is ten voordeele van deze
laatste, en hij mag daarvan aan zijne eigene kinderen niet meer
verschaffen dan kleeding; wil hij meer doen, dan is daartoe de
vergunning zijner erfgenamen noodig. Sterft de man ten huize
van zijne vrouw, dan komen de erfgenamen onderzoeken of hij
daar iets heeft nagelaten, en nemen dit tot zich; daarentegen
zorgen zij ook voor de begrafenis. Het spreekt van zelf dat deze
vreemdsoortige bepalingen zeer nadeelig werken op de welvaart
der bevolking, daar niet ligt iemand zich veel moeite zal geven
om aan zijne Kamanakans (neven en nichten) schatten natelaten,
en de reeds kleine nalatenschappen in vele porties gesmaldeeld
worden ; niettemin zijn de Maleijers zoo zeer aan hunne oude gebruiken
gehecht, dat noch de gewelddadige pogingen der Padri's,
noch de raadgevingen van het Nederlandsehe bestuur daarin
verandering hebben kunnen brengen.
Grondbezit, lasten, heerendiensten.
De aard van het grondbezit bij de Maleijers op Sumatras
Westkust is nog niet met voldoende zekerheid bekend; welligt
ook bestaan daaromtrent in onderscheidene gewesten eenigzins
verschillende bepalingen.
Volgens een Mnleisch geschrift, waarvan de inhoud medegedeeld
is in het Tijdschr. voor Taal- Land en Volkenkunde van
Néérl. Indie, 1)1. II, bl. 477, is in de XIII Kota's (Padangsche
Bovenlanden) het grondbezit deels individueel, deels gemeenschappelijk
van de Soekoe, de kampong of het distrikt. Individueele
grondbezittingen zijn daar de rijstvelden en andere bebouwde
(') Volgens de oorspronkelijke inslelling was het huwelijk tusschen personen
uit dezelfde Soekoe verboden. Of deze bepaling nog overal wordl gehandhaafd
is ons niet duidelijk geblekeu.

487
gronden, vischvijvers, de erven waarop huizen, schuren en vruchtboomen
staan, en somtijds goudmijnen. Men kan in het bezit
daarvan geraken door aankoop, erfenis , geschenk of ook door eenvoudige
in bezitneming en eerste ontginning van woeste gronden.
De eigenaar kan deze gronden naar goedvinden bearbeiden of
bebouwen, en ze aan anderen verhuren of in gebruik geven,
in welk laatste geval de helft der producten aan den gebruiker,
de wederhelft aan den eigenaar komt; tot het verkoopen of
verpanden van zoodanige eigendommen is de toestemming van
den Panghoeloe der Soekoe noodig. Gemeenschappelijke Soekoeeigendommen
zijn : de nabij gelegene bosschen, vlakten en alangalang-weiden,
waar elk die zulks verlangt kan gaan jagen, hout
kappen, de natuurlijke producten inzamelen, zijn vee weiden, enz.
Om van deze laatste een gedeelte te bebouwen behoeft men de
toestemming der Panghoeloe's; de grond blijft dan echter eigendom
van de Soekoe, doch de vruchten behooren geheel aan den
bebouwer. Als het gemeenschappelijk eigendom eener kampong
worden beschouwd : de wegen, pleinen, markt- en badplaatsen
in eene kampong; de bali, de moskee, en de plaats waarop
deze staan; en de waterleidingen tot bevochtiging der rijstvelden,
waaraan men echter niet door afdamming een anderen loop mag
geven. Algemeen eigendom van een Distrikt of van onderscheidene
karapongs zijn: afgelegene zware bosschen en volstrekte wildernissen,
waar elk de vrijheid heeft te jagen, de natuurlijke voortbrengselen
in te zamelen, of een gedeelte er van te ontginnen en
daardoor eigenaar er van te worden, mits met kennisgeving aan
de Panghoeloe's, in wier gebied zij gelegen zijn; ziltachtige
plassen tot drinkplaatsen voor de buffels; meren en rivieren,
waar de vischvangst voor ieder geheel vrij is ; de O. Talang, voor
de verzameling van zwavel en het gebruik maken der warme
bronnen in zijne nabijheid. Tot de beide laatste worden ook
vreemdelingen toegelaten met vergunning der Panghoeloe's en
tegen uitkeering van een klein geschenk aan hen.
In andere plaatsen der Padangsche Bovenlanden heeft elk stukje
bebouwde of bebouwbare grond zijnen bijzonderen eigenaar O,
met uitzondering alleen van de ver afgelegene bosschen, die als
(') Volgens het verslag van een der Residenten, in het Tijdschr. v. N. I.,
18S2, D'. 1. Het daar medegedeelde schijnt vooral op Agam betrekking te
hebben.

488
algemeen eigendom beschouwd en waarvan door ieder, die zulks
verlangt, een gedeelte kan in bezit genomen worden.
Volgens een verslag van wijlen den Generaal MICHIELS ('),
toenmaals Gouverneur van Sumatra's Westkust, zoude in dit
gedeelte van Sumatra volstrekt geen'individueel landbezit bestaan,
maar zouden alle gronden het onvervreemdbaar, door in bezitneming
verkregen, eigendom der Soekoe's zijn, terwijl alleen het
vruchtgebruik van afzonderlijke perceelen aan bijzondere personen
wordt afgestaan, die dus wel over de voortbrengselen maar niet
over den grond kunnen beschikken. Dit vruchtgebruik, waarop
door den arbeid en de kosten aan den grond besteed een zeker
regt verkregen wordt, gaat bij overlijden van den gebruiker op
diens wettige erfgenamen over.
Een latere Gouverneur (1856) zegt over het grondbezit in het
Gouvernement van Sumatra's Westkust in het algemeen : « De
eigendom van den grond is volgens de begrippen der Inlanders
bij het Opperwezen. Van eene souvereine beschikking, zoo
als in andere heerschappijen het geval is, kan bij dit"volk,
dat geene oppomiagtige gebieders gekend heeft, geene sprake
zijn; men vindt het denkbeeld daarvan evenwel terug in de
regten der Hoofden, die als beschikkers over niet ontgonnen
gronden worden aangemerkt. Maar ieder lid der bevolking van
een landschap heeft regt om tegen betaling van eene kleine
huidegift het gebruik-regt te vorderen van woeste gronden, die
hij ontginnen wil. Van dat leen- of vruchtgebruik kan hem
niemand ontzetten ; daarentegen mag hij dien grond niet vervreemden
door verkoop, maar is hem alleen het regt toegekend
om zijne regten als vruchtgebruiker aan een ander overtedragen
voor korten, onbepaalden of altijddurenden tijd. Men ziet dat hier
slechts een verschil in woorden en uitdrukking bestaat, maar
dat het wezen der zaak is koop en verkoop, waaraan de Inlander
Uit eerbied voor de Adat, die hem verbiedt zijne rijstvelden te
verkoopen, een anderen naam heeft gegeven.— De Doofden
hebben geen regt om over de vulden te beschikken. — De woeste
gronden met de voortbrengselen die er op zijn, zoo als hout,
harsen, enz. staan ter beschikking van de Hoofden. De inboorlingen
van het landschap mogen die producten tegen het betalen
(') Medegedeeld terzelfder plaats.

489
eener huidegift, bocnga kajoe genaamd, voor hun gebruik of deii
handel inzamelen en daarover beschikken. »O
Bij de Battasche bevolking in de Kesidentie Tapanoeli is de
grond het eigendom der Koeria (bl. 481), welke dien heeft in
bezit genomen. Elk lid der Koeria kan daarvan een gedeelte
ontginnen met voorkennis van zijn Hoofd, aan wien hij daarvoor
een klein geschenk geeft; hij heeft clan het vruchtgebruik van dat
stuk gronds, hetwelk ook op zijne wettige erfgenamen overgaat
zoolang het bebouwd wordt; wanneer het echter wordt verlaten,
wordt het weder Ä'oen'a-grond. Dit regt van vruchtgebruik kan
niet verkocht maar wel verpand of in bruikleen gegeven worden,
doch alleen aan leden van hetzelfde geslacht en met voorkennis
van het Koeria-hooid. Het AómY«-hoofd bezit als zoodanig eene
zekere uitgestrektheid gronds tot zijn onderhoud, die bij zijn
overlijden op zijnen opvolger overgaat. De Aoem-grond wordt
onderscheiden in : Roeboeton, zijnde zware bosschen, hooge gebergten
en wildernissen, die voor bebouwing weinig of niet
geschikt zijn; hier mag elk lid der Koeria jagen, hout kappen,
en de natuurlijke voortbrengselen inzamelen; Arangan, zijnde
naderbij gelegen en gemakkelijker te ontginnen bosschen en verlaten
gronden ; deze worden naar mate van de behoefte door het
Aben'a-hoofd uitgedeeld; Bjalangan, zijnde de gras- en alangalang-velden,
waar elk zijn vee mag weiden en voeder snijden;
Tanah Oeta, zijnde de plaats waar de kampong is gebouwd en
verder de bebouwde en bebouwbare grond, welken de adel en de
vrije burgers in vruchtgebruik hebben, en die door hen of dooide
slaven, pandelingen of Ompong dalams wordt bearbeid.
Bij de Maleische kustbewoners in het Noorden van de Eesidentie
Tapanoeli hebben de Hoofden zich het eigendom van den
grond aangematigd ; althans zij beschikken daarover naar willekeur
en geven dien aan anderen in gebruik tegen genot van een
aanzienlijk gedeelte van den oogst. Ook de natuurlijke voortbrengselen
van den grond beschouwen zij als hun eigendom ;
zoodat de inzameling van kamfer, ivoor, goud, enz. slechts tegen
betaling eoner zware schatting aan hen mag geschieden.
De belastingen in geld of goldswaarde, door de Maleijers aan
hunne Doofden of ten algemeenen nutte op te brengen, bestaan
(') Regtrings ver slag, 1886.

490
hoofdzakelijk in : de padi zakat, zijnde het 1 /ia gedeelte van den
rijstoogst, van hetwelk r /3 komt aan de Hoofden, '/3 aan de
Priesters, en '/3 aan de kampong of negeri ten behoeve der Orang
ber-oetang (bl. 481);— eene belasting op het aanplanten van
tabak, die jaarlijks ten bedrage van 5 koepangs (ruim ƒ 2) van eiken
planter geheven wordt;— eene vrijwillige gift van erfgenamen
bij het aanvaarden eener erfenis; deze beide worden betaald aan de
SWcoe-hoofden en blijven onder hunne administratie; zij strekken
tot betaling van schulden der kampong en reisgeld aan Hoofden,
die buiten de kampong diensten te verrigten hebben ; zoodanige
gelden worden amé (amas) negeri (negeri-geld) of amas bersama
(gemeenschappelijk geld) genoemd;— eene belasting aan den
Panghoeloe Laras op het koopen en verkoopen van paarden en
rundvee;— bij het slagten van vee, hetwelk slechts door bepaalde
personen mag geschieden, eene belasting in vleesch, te
voldoen aan den opzigter van de pasar. Tot de verpligte of heerendiensten
kunnen gerekend worden : het bouwen en onderhouden
der bali's, pasars en moskeeën, en het bekostigen van de huwelijksen
lijkfeesten der Hoofden. De heerendiensten ten behoeve van
het Nederlandsch Gouvernement bestaan hoofdzakelijk in het
kosteloos aanleggen en onderhouden van wegen, bruggen, gouvernements
koffij-pakhuizen en dergelijke openbare werken ; het
verrigten van AoeZi-diensten tegen een gering loon; en in de
verpligte koffijteelt. Te Padang is aan de dienstpligtige bevolking
de keus gelaten om de verpligte werkzaamheden aan wegen,
bruggen en waterleidingen in persoon te vervullen of wel jaarlijks
per hoofd ƒ4 te betalen tot het huren van daglooners.
Middelen van bestaan; landbouw, nijverheid.
Hoewel de landbouw een belangrijk middel van bestaan is,
vooral in de Bovenlanden, is de wijze waarop hij gedreven en
het gereedschap dat daarbij gebruikt wordt over het algemeen
nog zeer gebrekkig, en wordt de vermeerdering van producten,
die zoowel voor den handel als voor eigen gebruik veroischt
wordt, niet door verbeteringen in de manier van werken maar
door het ontginnen van meer terrein gezocht. De traagheid der
Maleijers in dit opzigt en hunne hardnekkige gehechtheid aan
oude gebruiken staan alle verbeteringen in den weg; en eene
aanhoudende zorg van het Europeesch bestuur is een volstrekt

491
vereischte om op den duur tot voldoende resultaten te geraken.
Dit is zelfs het geval met de rijst-cultuur, den hoofdtak des
landbouws; hoewel deze geheel vrij is, staat zij toch onder het
toezigt der Nederlandsehe ambtenaren, daar de bevolking anders
uit zorgeloosheid of traagheid dikwijls het geschiktste jaargetijde
tot de aanplanting laat voorbijgaan.
De rijst wordt hoofdzakelijk op sawahs, weinig op ladangs,
geteeld en komt in vijf of zes maanden tot rijpheid. Alleen het
ploegen of omspitten van den grond geschiedt door mannen ;
de overige arbeid van zaaijen, verplanten, snijden en inoogsten
wordt bijna uitsluitend door de vrouwen verrigt. Na afloop van
den oogst dienen de velden tot aan het volgende saisoen als
weiden voor het vee, dat de spoedig in overvloed opschietende
grashalmen afgraast; zijne mest en de asch der stoppels, die op
het veld verbrand worden, zijn de cenige bemesting van den grond.
Behalve het binnenlandsch gebruik wordt eene zeer aanzienlijke
hoeveelheid rijst, hoofdzakelijk uit de Padungsche Bovenlanden,
naar het Oostelijk gedeelte van Sumatra uitgevoerd en ook naar
Padang in den handel gebragt (in 1858 werden uit Padang en
Priaman uitgevoerd 82035 pikols). De Sumatrasehe rijst is voedzamer
en beter van smaak dan die van Java, doch kan niet lang
bewaard blijven en is dus voor verre verzending ongeschikt.
In 1857 bedroeg de geheele oogst, die als vrij schraal werd
aangemerkt, 2.339000 pikols; in 1858 werd zij op een vierde
gedeelte meer geschat.
Op de hoog gelegene niet voor kunstmatige bewatering geschikte
velden worden djagoeng, aardvruchten en groenten, waaronder
ook Europesche, gekweekt.
De koßj-cvAixmx, die Jtüe«^in de Padangsche Bovenlanden
te huis behoort, is verpfigt en staat geheel onder toezigt en bestuur
van het Nederlandsch Gouvernement, aan hetwelk de koffij
regtstreeks door de planters moet geleverd worden tegen ƒ 10 de
pikolC). In 1856 bedroeg de oogst 128259, in 1857 ruim 190947
en in 1858 weder slechts 129121 pikols. Voor deee cultuur
worden bij voorkeur gronden gekozen, die tusschen de 1000 en
(') Do Hoofden ontvangen, als bclooning voor hunne medewerking in de
leiding en uitbreiding der kofflj-culluur, van eiken pikol koflij, die aan het
Gouvernement geleverd wordl, een halven gulden, Ie verdeden tusschen den
Panghoeloe Laras, den Panghoeloe Kapala en den Panghoeloe Soekoe.

492
4000 v', boven de zee gelegen zijn; de aanplanting geschiedt
vooral op boschgronden (bosch-koffij) of in kleine tuinen nabij
de kampongs (kampong-en pagar-koffij ; zie bl. 202); groote
regelmatig aangelegde tuinen, gelijk o-a Java, slagen hier niet.
Tabak wordt in de Padangsche Bovenlanden op 1000 à 2000 v*,
hooge gronden geteeld, doch alleen voor binnenlandsch gebruik;
hij is van mindere hoedanigheid dan de Javasehe.
Gambir wordt in de Padangsche Bovenlanden, vooral in de
L Kota's, aangekweekt, alleen om het door koking verdikte
sap uit de bladeren bij de sirih te gebruiken. De jaarlijksche
uitvoer naar de benedenlanden en elders bedraagt gemiddeld
5000 pikols.
Suikerriet wordt insgelijks in de Padangsche Bovenlanden
geteeld en daarvan ook suiker bereid, doch alleen tot eigen
gebruik en binnenlandschen handel.
De /cassia of wilde kaneel, die vooral in de bovenlanden
menigvuldig in het wild voorkomt, wordt ook in geregelde
plantsoenen in de nabijheid der kampongs aangekweekt en naar
Padang in den handel gebragt; van waar in 1858 zijn uitgevoerd
1636 pikols; vier jaren vroeger was dit bedrag nog 5028
pikols geweest. De vermindering in den aftrek van dit product
wordt toegeschreven aan de vervalsehing er van door de Maleische
kooplieden,
De peper-eiûtuuv is van zeer weinig beteekenis en alleen in de
Padangsche Bovenlanden.
De teelt van ÄoZ-os-booinen wordt in de benedenlanden ter
bereiding van.klapper-olie op groote schaal gedreven.
De teelt van Muskaat-noten neemt langzamerhand toe; in 1857
zijn uitgevoerd 350pikols noten en 1 30 pikols foelie ; en in 1858,
463 pikols noten en 126 pikols foelie.
Ook van de Indigo-cvdtaui: wordt meer en meer werk gemaakt;
zoodat iu 185 8 eene aanzienlijke hoeveelheid van die verfstof
is uitgevoerd.
Een deel der bevolking vindt een niet onbelangrijk middel
van bestaan in de inzameling van goud, dat door hen gemiddeld
tegen ƒ55 of ƒ 60 de laïl[') verkocht wordt. Deze inzameling
(') Te Padang is de Uni goud = 59.225 grammen (wigtjes) ; de pauk
(palioe) = '/, tail ; de mai =-. '/,„ tuil ; de koepang of soekoe = '/„» tail ;
de koendi = '/,,t tail.

493
geschiedt of door regelmatige ontginning van goudmijnen, of
door wassching van goudhoudende aarde. Deze wijze van bewerking
der mijnen, die geheel door en voor rekening van Inlanders
plaats heeft, is even als hunne werktuigen zeer gebrekkig;
zoodat de opbrengst verre blijft beneden hetgeen zij zoude kunnen
zijn, indien zulks door of onder leiding van deskundigen geschiedde.
De goudgronden zijn, althans wat het vruchtgebruik
betreft, meestal eigendom van partikulieren O, die ze echter
zelden zelf bewerken maar gewoonlijk daaromtrent met anderen
overeenkomsten aangaan; in dier voege, dat de eigenaar hen
van voedsel en werktuigen voorziet en van het gevonden goud
een gelijk aandeel verkrijgt als ieder arbeider; of wel dat
de arbeiders geheel in hunne eigene behoeften voorzien, en dan
van elke lall goud vijf koepang ontvangen. De goudrijkste streken,
of die althans als zoodanig bekend staan, zijn vooral : in de
Padangsche Bovenlanden de Afdeelingen Tanah Batar en de XIII en
IX Kola's 1 ?); in de Eesidentie Padang, het Distrikt Rau (*); inde
Eesidentie Tapanoeli, de Afdeeling Mandalieling en de meer
Noordwaarts gelegene bergstreken.
Van het verkrijgen van zilver, tin en lood. dat in dezelfde
gewesten voorkomt, wordt weinig meer werk gemaakt dan voor
zooverre de bevolking die producten tot eigen gebruik noodig
heeft.
Door de inzameling van natuurlijke voortbrengselen als : harsen,
gommen, was, ivoor, vogelnestjes, zwavel, enz. in de wouden
en op de bergen, die als algemeen eigendom beschouwd worden,
voorzien velen in hunne behoeften.
In de bewerking der metalen zijn de Maleijers goed bedreven.
Als goud- en zilversmeden munten zij vooral uit in draadwerk.
Van het. ijzer, dat zij goed weten te harden, vervaardigen zij
hunne geweren, zwaarden, krissen, kléwangs, messen en andere
(') In het Distrikt de XXKola's, Afdeeling Tanah Datar, zijn de goudgronden
algemeen eigendom; elk inwoner van een dorp, binnen welks jurisdictie
zoodanige gronden liggen, mag daar ten zijnen voordeele goud zoeken.
(*) Volgens de opgaven der Inlanders, die zeker beneden de waarheid zijn,
Wordt in de Afdeeling de XIII en IX Kola's jaarlijks gemiddeld 516 tail goud
gewonnen, tot een bedrag van ƒ54360.
(») De mijnen i&aSalidah (bl. 45G) zijn door de 0.1. Comp, langen lijd doch
altijd niet schade bewerkt.

494
wapenen en werktuigen ; ook gieten zij kogels, veelal van tin, en
maken buskruid. In het vervaardigen van lijnwaden van allerlei
kleuren, dikwijls met goud- of zilverdraad doorweven, zijn de
vrouwen zeer ervaren. De verfstoffen bereiden zij uit onderscheidene
planten en boomen, die vroeger vermeld zijn ; zoo ook reukwerken,
hoofdzakelijk tot eigen gebruik. Grof aardewerk wordt
hier en daar vervaardigd doch meest van buiten ingevoerd.
De bevolking der kustlanden vindt grootendeels haar bestaan
in handel, zeevaart en vissoherij.
§ 7. Godsdienst, zedelijke en wetenschappelijke
toestand des volks.
Godsdienst.
Evenmin als van den tijd wanneer of de wijze hoe de Maleijers
o-a Sumatra zijn gekomen, is ook iets bekend van hunne oorspronkelijke
godsdienst, die echter waarschijnlijk in een zeer grof
fétichisme zal bestaan hebben, waarvan zich misschien hier en
daar nog wel enkele sporen vertoonen. Maar zeker is het, dat in
lateren tijd het Boeddhisme op Sumatra heeft geheerscht, en dit
eiland, even als Java, gedurende een vrij ruim tijdvak is onderworpen
geweest aan den overheersehenden invloed van kolonisten uit
Hindoslan. die tot de beschaving van het volk aanzienlijk hebben
medegewerkt. Zoo al niet de taal der Maleijers en sommige
plaats-naraen allen twijfel daaromtrent wegnamen, zouden de
gevonden overblijfselen dit voldoende bewijzen. BAFFLES vond
onderscheidene geschondene Hindoesche beelden en inscription
'vnAtjih en de Padangsche Bovenlanden ; in de Maleische staatjes
Béli en Batoe Bara, en in de Batta-landen bij Pertibi aan de
B. Boeroemon worden overblijfsels van Hindoe-tempels aangetroffen
in denzelfden stijl als die van Mâdjâpahit op Java; in de
rijken Indragiri en Kwantan Hindoesche graven en andere monumenten,
enz. Deze overblijfselen, welke dus over het grootste
Noordelijk gedeelte van Sumatra verspreid liggen, zijn echter
op verre na niet zoo menigvuldig en kolossaal als die op Java ;
hetgeen waarschijnlijk is toe te schrijven aan de mindere getalsterkte
der Hindoe-kolonisten en den kortcren duur hunner
heerschappij ; terwijl welligt ook in lateren tijd de godsdienstijver
der Padri's menig monument der oude afgoderij heeft doen

5r^ -^
27 c^HZ^

495
verdwijnen. Omtrent den aanvang der Hindoe-periode op Sumatra
is niets met zekerheid te zeggen ; wij meenen dien echter veel lateite
mogen stellen dan het begin der Hindoe-kolonisatie op Java
(bl. 316), en wel (daar de gevondene overblijfselen tot de Boeddhadienst
schijnen te behooren) misschien omstreeks denzelfden tijd
als de komst der Boeddhisten op laatstgenoemd eiland, dat is ten
vroegste omstreeks het jaar 1000 van onze jaartelling (bl. 260
en 331). Euim eene eeuw later hebben ook de Hindoe-Javanen
een belangrijken invloed op Midden-Sumatra uitgeoefend, blijkens
in het gebied van Menangkabaw gevondene Kawi-inscripticn, die
volgens FRIEDERICH 700 jaar oud kunnen zijn O. Omtrent de
vernietiging van de magt der Hindoe's is het zeker dat zij hier
een paar eeuwen vroeger dan op Java plaats had.
De invoering van het Islamisme, die den ondergang van
het Hindoeïsme ten gevolge had, begon volgens de Maleisehe
kronijken en geschiedverhalen, die hier onze eenige gidsen zijn,
omstreeks het midden der 12 de eeuw in Aljili door zekeren
Arabischen priester Sjeik ABD'ALLAH ARIF ; de Vorst DJOIIAN
(DJEHÂN?) SJAH, uit het Westen (Perziël) afkomstig, werd met
den half Sanskritschen half Arabischen titel van Sri Padoeka
Soeltan in 1205 n. C. de eerste Mohammedaansche Koning in
dat rijk ; en lang voor het einde der dertiende eeuw hadden de
Noordkust-staten des eilands de nieuwe leer omhelsd. Deze
had zich intusschen ook reeds Zuidwaarts langs de W r estkust
verbreid; in het jaar 1177 werd zij te Oelakan, ten Zuiden van
Priaman, gepredikt door BORHANOE'UDIN, eenen leerling van
Sjeih ABD'ALLAH ARIF; en van daar drong zij verder ook tot de
bovenlanden door, hoewel ons noch van den tijd wanneer noch van
de wijze waarop dit geschiedde iets bekend is; evenwel schijnt
het dat zij hier niet vóór de 14 ae eeuw aanmerkelijken opgang
maakte l 1 ), waarschijnlijk door dat zij in den hoofdzetel van het
Menangkabawsche rijk den zwaarsten kamp tegen het Hindoeïsme
te voeren had. Zij behield echter de overhand,, en het Islamisme
werd en bleef tot heden de Godsdienst der geheele Maleisehe
bevolking, zoowel in het binnenland als langs de kusten. Maar
(') Tijdschr. voor Taal- Land- en Volkenkunde, Jaarg. I, Dl. 11, bl. 477.
(«) RAFFLES stelt de invoering van het Islamisme in Menangkabaw in de
15de eeuw, doch waarschijnlijk te laat.

496
moge het al aanvankelijk met geestdrift en ter goeder trouw zijn
omhelsd, de ijver verflaauwde weldra en de voorschriften van
den Koran omtrent godsdienst en zedelijkheid werden hoe langer
zoo meer veronachtzaamd, zoodat in de 18 fle eeuw beide in zeer
diep verval waren. Het was dan wel eene allezins noodige en
nuttige zaak, die in 1803 door de drie Hadji's MISKIN, SOEMANIK
en PIABANG werd ondernomen, om het Islamisme op Sumatra
volgens de strenge Wahabitische leerstellingen te zuiveren, het
gebruik van opium, sterke dranken, sirih en tabak tegen te gaan,
hanengevechten en dobbelspelen te verbieden, en de bepalingen
van de Soe&oe-instellingen omtrent de huwelijken, het erfregt
en andere onderwerpen af te schaffen of te wijzigen. Ongelukkig
o-ingen zij bij de uitvoering hunner goede, en zoo het schijnt
oorspronkelijk zuivere, bedoelingen niet met de noodige voorzigtigheid
en gematigdheid te werk ; waardoor zij zich weldra
een hevigen tegenstand berokkenden en aanleiding gaven tot
eenen godsdienst-oorlog, die dertig jaren lang in het hart van
Sumatra woedde, en door de onvermijdelijk gewordene tusschenkomst
der Nederlandsehe wapenen met den ondergang der Padri's,
welken naam de secte der hervormers had aangenomen, eindigde
(bl. 60—63). Hoewel nu het doel dier hervormers in zijnen gansenen
omvang geheel gemist werd, de Soe/coe-instellingen gehandhaafd
en hanengevechten, dobbelpartijen en amfioen-sehuiven
in zwang bleven, had de beweging toch dit nuttig gevolg dat bij de
bevolking in het algemeen de vroeger geheel verwaarloosde
godsdienst weder meer op den voorgrond trad ; talrijke moskeeën
werden gesticht, en eene menigte priesters zorgt voor de onderhouding
althans van de uiterlijke plegtigheden der Mohammedaansche
eerdienst. Doch hiermede stelt men zich dan ook
tevreden zonder tot het wezen der zaak door te dringen; en van
daar dat de Maleijers allerlei bijgeloovige gebruiken met hun
Islamisme bestaanbaar achten en ook niet bezield schijnen met
dien haat tegen de ongeloovigen, welke den zuiveren Mohammedanen
eigen is.
Volksonderwijs.
Het onderwijs, dat door de Priesters aan de kinderen gegeven
wordt, verschilt niet van dat in de Langgars op Java (bl. 364)
en draagt dus weinig vrucht. Inrigtingen van soortgelijken aard
als de Javasche Pesantrians schijnen niet te bestaan; zoodat de

497
Priesters zich door eigen studie of door bijzonder onderwijs
zullen moeten vormen.
Het Gouvernement tracht ook hier, even als op Java las*
zamerhand in de behoefte aan onderwijs voor den Inlander te
voorzien Te Padang is eene school opgerigt, die in 1858 reeds
122 leerlingen telde; en voorts op verschillende plaatsen no*
22 scholen (11 in de Eesidentie Padang, 4 in de Padangsche
Bovenlanden, en 7 in Tapanoeli) te zamen met 682 leerlingen
hoofdzakelijk zonen der Hoofden. In deze scholen worden dezelfde
vakken onderwezen als in die op Java, naar plaatselijke omstandigheden
gewijzigd. Voorts is in 1856 nabij Boekit Tinggi
(Fort de Koek) eene kweekschool voor inlandsche onderwijzers
opgerigt, op dezelfde wijze als die te Soerakarla, aanvankeliik
voor tien kweekelingen, die elk eene te gemoetkoming van f 10
s maands genieten. Deze maatregelen zijn echter nog te kort
m werking om reeds belangrijke vruchten te dragen, hoewel de
vorderingen der leerlingen over het algemeen vrij bevredigend
te noemen zijn. °
Gevolgen van het bovenstaande op den toestand des volks.
Dat onder zulke omstandigheden zedelijkheid en wetenschappelijke
kennis op lagen trap staan moeten, spreekt wel van zelf
ien gevolge der gebruiken omtrent het huwelijk, is dit hoogstens
eene instelling, welke dient tot voortplanting der bevoîkin»
maar geenszins een band, die gezinnen aan elkander hecht
De man bluft altnd vreemdeling in zijn huis en heeft geen
prikkel tot arbeid, dewijl hij daardoor toch aan vrouw en kinderen
geen voordeel kan aanbrengen. Geen wonder dus dat hij zijnen tijd
met dobbelspel en opium verkort of dien in ledigheid doorbrengt
daar geene godsdienstige beginselen hem van uitspattingen terughouden,
en hij naar den geest te weinig ontwikkeld is om zich
met andere dan grof zinnelijke vermaken bezig te houden
Van beoefening van eenigen tak van wetenschap of'kunst
die meer dan werktuigelijke handenarbeid is, kan wel geene
sprake zijn bij het volk in het algemeen, van hetwelk slechts
weinigen hunne eigene taal kunnen lezen of schrijven. Van
Geschiedenis kennen zij alleen bij overlevering de fabelachtig
verhalen van de lotgevallen hunner natie ; Aardrijkskunde is hun
geheel vreemd, behalve den zeevaarders, die door ondervinding
L 52

498
eenige kennis van den Archipel hebben opgedaan en eene zeer
voldoende praktische zeevaartkunde bezitten; hunne Geneeskunde
bestaat in het uit- of inwendig toedienen van enkele kruiden,
welke de ervaring hun als heilzaam heeft doen kennen; de
Muzijk staat beneden die der Javanen ; natuur- en wiskundige
wetenschappen zijn hun onbekend. Over de literatuur der Maleijers,
welke in den regel slechts aan de Priesters en sommige
Hoofden bekend is, zie men bl. 503.
§ 8. Plegtige gebruiken, feesten, vermaken.
Geboorte, huwelijk en overlijden.
Bij de geboorte van een kind hebben geene bijzondere plegtigheden
plaats. De besnijdenis geschiedt tusschen het 7 ae en 12 de jaar
door den Priester, die daarvoor minstens 24 duiten ontvangt
benevens eenige geschenken in eetwaren bestaande. Het afvijlen
en zivart maken der tanden geschiedt later, en wordt als een
teeken van huwbaarheid beschouwd. Het doorboren van de ooren
der meisjes, waarin gewoonlijk ringen doch op sommige plaatsen
ook grootere voorwerpen gedragen worden, heeft plaats als zij
nog klein zijn.
Het huwelijk wordt bij de Maleijers gewoonlijk omstreeks hun
15 dl = of 16 ae jaar voltrokken; veelal wordt daarbij de keuze der
jongelieden geraadpleegd, doch somtijds zijn deze ook reeds
sedert jaren door hunne .ouders verloofd. Volgens de adat wordt
de jongeling door het meisje, volgens de Mohammedaansche wet
het meisje door den jongeling ten huwelijk gevraagd. Dat aanzoek
geschiedt door de ouders of andere naastbestaanden, op sommige
plaatsen ook door tusschenko mst van de Soelcoe-hooïden, onder toezending
van eenig geld en geschenken ; in beide gevallen moet
de jongeling, wanneer het voorstel aangenomen wordt, eene tanda
(borgstelling) geven, die gewoonlijk in zijne kris bestaat, welke
hij verliest zoo hij zijn woord niet gestand doet ('). De voltrekking
(') In de Afdeeling Mandalieling en Angkola wordt voor de vrouw een
koopprijs betaald, waarvan het maximum in 1856 door tusschenkomst van het
Gouvernement op f 50 is bepaald ; tevens is vastgesteld dat alle gehuwde
mannen gedurende het eerste jaar van hun huwelijk van alle heerendiensten,
lasten en opbrengsten zullen zijn vrijgesteld, maar de ongehuwden daarentegen
in de heeren- en cultuur-diensten moeten deelen.

499
van het huwelijk geschiedt met zeer weinig ceremoniën door
den Priester, die daarvoor een oewang kawin (trouwgeld) van 12
tot 24 duiten ontvangt, en wordt besloten met een feest (bimbang)
waarvan een gastmaal (makan-makan) de hoofdzaak is
Polygamie is, gelijk bij alle Mohammedanen, geoorloofd- evenwel
wordt van dit regt slechts zelden, en dan alleen door aanzienlijken,
gebruik gemaakt.
Echtscheiding kan door den man ten allen tijde zonder opgave
van redenen verkregen worden; maar indien de vrouw z°ulks
verlangt, moet zij daarvoor geldige oorzaken opgeven. Aan den
Priester wordt hiervoor niets betaald. Eene vrouw ma- niet
binnen de honderd dagen na de scheiding een nieuw huwelijk
aangaan, en in geval van zwangerschap niet voor na hare bevalling,
in welken tusschentijd de man het regt heeft haar wed^r
tot zich te nemen. Een man, die minder dan vier vrouwen heeft
kan na de scheiding terstond een nieuw huwelijk aangaan'
doch indien hij er vier had, en van eene scheidt, moet hij insgelijks
honderd dagen wachten alvorens te hertrouwen, omdat vóórdien
tijd het huwelijk niet als geheel ontbonden beschouwd wordt en hij
dan yijf vrouwen zoude hebben, hetgeen de Koran verbiedt.
Bij overlijden wordt het lijk, na gewasschen te zijn, in linnen
gewikkeld en binnen 24 uren zonder kist begraven ; bij welke
gelegenheid door den Priester eenige gebeden worden gedaan
waarvoor hij eene geringe belooning (oewang mati) ontvangt
«an wordt door de familie een maaltijd (sedekat belanam) gehouden;
hetzelfde geschiedt ook den derden (sedekat meuiga-hari)
zevenden (sedekat menoedjoh-hari) en honderdsten da- (sedekat
meratoes-kari) na het overlijden.
Feesten.
Algemeene feesten, waaraan de bevolking van een "-eheel
gewest deel neemt, schijnen niet te bestaan behalve alken in
het Distrikt Pau (Eesidentie Padang) jaarlijks bij het beo-in van
den arbeid op de rijstvelden. Wanneer de sawahs gezuiverd zijn
en gereed om onder water gezet te worden, wordt daarvan aan
den Gouverneur kennis gegeven, die zich dan op den bepaalden
dag m persoon of vertegenwoordigd door den Adsistent Eesident
met de Inlandsche Hoofden van Padang onder geleide van een
klem detachement militairen naar Pau begeeft, ter plaatse waar

500
de waterleiding zal geopend worden. Als dit geschied is, wordt
een maaltijd gehouden, waartoe de buffels en andere benoodigdheden
door het Gouvernement worden bekostigd en waarbij door
de soldaten driemaal gevuurd wordt. Een dergelijk feest wordt
omtrent 14 dagen later weder gevierd, wanneer de grond genoegzaam
bevochtigd is, voordat men tot het beploegen en bczaaij en
er van overgaat.
In elke negeri wordt jaarlijks na den afloop van den rijstoogst
een feest gehouden, dat den naam draagt van Slamat soedali
potong padi en bestaat in eenen maaltijd in het open veld, waartoe
elk zijne eigene rijst en verdere eetwaren medebrengt en zijn
aandeel betaalt in den daarvoor geslagten buffel.
Bij het optreden van een nieuw Soe/coe-hoofd wordt door
dezen aan de leden der Soekoe een feest (slamat) gegeven ; zoo
ook door een vreemdeling, die als lid in eene Soekoe wordt
opgenomen.
Overigens bepalen de feesten zich hoofdzakelijk tot enkele
familiën, bij gelegenheid van huwelijken of dergelijke.
Hoewel bij alle deze feesten de maaltijd de hoofdzaak is, gaan
zij ook somtijds gepaard met muzijk en dans en het voordragen
van voor de vuist vervaardigde liedjes (Panton?)), welke door
twee personen, veelal een jongeling en een meisje, beurtelings
worden opgezongen. Zoodanige feesten (bimbang) zijn bijna de
eenige gelegenheid, waarbij jongelieden van verschillende sekse
met elkander in aanraking komen, en hebben dan ook veelal
huwelijken ten gevolge.
Spelen en vermaken.
Het dansen (menari) geschiedt niet, gelijk op Java, door danseressen
van beroep, maar allen zoowel mannen als vrouwen nemen
daaraan deel. Ook de dans zelf- is geheel anders ; hij wordt
gewoonlijk paarsgewijze door twee personen op de maat der
muzijk uitgevoerd, en komt eenigzins meer met de Europesche
wijze van dansen overeen. De bewegingen zijn langzaam en
doorgaans meer kunstmatig dan bevallig.
De muzijk der Maleijers is zeer eenvoudig en eentoonig ; en
daar alle theoretische kennis hun ontbreekt spelen zij alleen op het
gehoor. Hunne instrumenten zijn: de gongs, van verschillende
(*) Zie de Ilandl. bij de beoefening der Mal. taal, 2

501
grootte even als die der Javanen (bl. 380); de kalintang, overeenkomende
met de Javaansche gambang gangsa en gambang
kajoe; onderscheidene soorten van trommen, waaronder vooral
de tingkah, gelijkende op de Javaansche ketipoeng, van uitgehold
hout met geitenvel bespannen, waarvan er altijd twee te gelijk
met de hand geslagen worden ; de soeling, eene fluit gelijk aan
de Javaansche; en de serdoem, mede eene bamboezen fluit
met slechts vier gaten. Ook de Europesche viool is hun niet
onbekend.
Het laten vechten van hanen (menjaboeng) en het aangaan van
zware weddingschappen daarbij is de meest geliefde bezigheid
van den Maleijer. De hanengevechten hebben op tweederlei
wijze plaats : 1°. in de daartoe opzettelijk aangelegde vechtbanen
(gelanggang), waar zich bij bijzondere gelegenheden de liefhebbers
uit den omtrek verzamelen, en waarbij de houder der baan aan
de spelers huisvesting en voedsel verschaft, tegen genot van
een bepaald aandeel in de sommen die verspeeld worden; en
2. overal waar en zoo dikwijls als de gelegenheid zich voordoet.
De eerste wijze is eigenlijk volgens de adat. Aan de pooten der
hanen worden kunstsporen (tadji) in den vorm van een lancet
vastgemaakt, hetgeen op Java niet geschiedt, en waardoor het
gevecht meestal spoediger beslist is.
Stieren-gevechten hadden ten tijde van de Vorsten van Menangkabaw
plaats, doch schijnen thans in onbruik te zijn (').
Mekoeda of tari koeda bestaat in het maken van eenige manœuvres
met sabel en piek, of ook slechts bewegingen met de armen,
door een persoon, die op een opgetooid paard in eenen kring
rond-galoppeert.
Mementjaof majin mentja is eene soort van schermen, dat door
twee of drie met sabels gewapende personen al dansende verrigt
wordt.
Bebedil, sehijfschieten, waarin de Maleijers eene groote vaardigheid
hebben.
Sipak raga, eene soort van kaatsspel, overeenkomende met
het Oendi-boeling der Javanen (bl. 386).
Onderscheidene dobbelspelen van gelijken aard als die hierboven
van de Javanen zijn vermeld.
(') NAHUYS, Brieven over Bencoolen en%., bl. 177.

502
§ 9. Taal, literatuur O en tijdrekening der Maleijers
in het algemeen.
Taal.
De taal der bevolking van het Gouvernement van Sumatra's
Westkust is het Maleisch, dezelfde die met eenig dialect-verschil
door alle Maleijers in den Indischen Archipel gesproken wordt.
Haar oorsprong schijnt, even als die van het volk, in de Menangkabawsche
bovenlanden te moeten gezocht worden. Oorspronkelijk
arm en slechts voldoende voor de behoefte van een volk, dat
nog in zijne kindsehheid verkeerde ("), werd zij vervolgens door
den invloed der Hindoes, zoowel wat den woordenschat als de
taalvormen betreft, uit het Sanskrit verrijkt en tot volkomene
ontwikkeling gebragt. Na de invoering van het Islamisme onder
de Maleijers werden ook Arabische woorden in hunne taal opgenomen;
natuurlijk het eerst die, welke op de nieuwe godsdienst
en daarmede in verband staande zaken betrekking hadden ; later
ook andere en daaronder vele, waaraan geene behoefte bestond
en die slechts gebezigd worden om eenen schijn van geleerdheid
te vertoonen. Ook aan het Perzisch, Javaansch, Chineesch, Portugeesch,
Engelsch en Nederlandsch zijne eenige woorden ontleend,
die echter, vooral wat de vier laatstgenoemde betreft, niet geacht
kunnen worden bestanddeelen van het Maleisch te zijn maar slechts
gebruikt worden als benamingen van zaken, welke door den omgang
met deze volken aan de Maleijers zijn bekend geworden.
Het verschil tusschen Hooge en Lage taal, in den zin waarin
deze in het Javaansch worden onderscheiden (bl. 327), bestaat
in het Maleisch niet of strekt zich althans niet verder uit dan
tot de Persoonlijke voornaamwoorden, waarvoor men verschillende
uitdrukkingen bezigt naar gelang van den stand der sprekende
personen, en tot enkele woorden welke alleen omtrent Vorsten
worden gebruikt. Men spreekt evenwel ook van Hoog en Laag
Maleisch, en verstaat dan door het eerste het zuiver Maleisch,
de beschaafde of boeken taal, en door het laatste de minder beschaafde
volkstaal, welke zeer eenvoudig van uitdrukking, minder
(') Over de laai en literatuur der Maleijers zie men uitvoeriger de Handleiding
hij de beoefening der Maleisehe taal, 2de Uitg., bl. 266 en volgg.
(*) Over het vermoeden dat de taal der Orang Loeboe het oorspronkelijk
Maleisch zoude zijn, zie men bl. 479.

503
zuiver in grammaticale vormen, veelal met vreemde woorden vermengd,
en op onderscheidene plaatsen zeer verschillend is.
Letterschrift,
Het is wel buiten twijfel dat de Maleijers vóór de komst der
Hindoes op Sumatra geen letterschrift bezeten hebben ; en dat zij
van dezen een schrift zouden hebben ontleend, en wel het tegenwoordige
Renljong-schntt (zie hieronder B, § 3) gelijk sommigen
willen, komt ons mede zeer onwaarschijnlijk voor. Zeker is het
althans dat bij de eigenlijke Maleijers, zoo min op Sumatra
als daarbuiten, tot dusverre eenig spoor van het gebruik van dat
of eenig ander oud letterschrift ontdekt is. Het eenige schrift,
dat zij kennen en altijd gebruiken, is het Arabische, hetwelk na'
de invoering van het Islamisme door hen is aangenomen met
bijvoeging van een vijftal karakters, die door eene kleine wijziging
van andere gevormd zijn.
Het schrijfgereedschap is hetzelfde als bij de Javanen (bl. 326).
Literatuur.
De Maleijers bezitten eene vrij uitgebreide literatuur, hoofdzakelijk
uit proza-werken en slechts voor een klein gedeelte uit
poëzij bestaande. De gedichten zijn meerendeels oorspronkelijk
Maleisen en van romantischen aard, hoewel er ook enkele zijn,
waarin historische of zedekundige onderwerpen behandeld worden!
De proza-werken zijn voor een gedeelte, hetzij regtstreeks of
door tusschenkomst van het Javaansch, aan de literatuur der
Hindoes, voor een ander deel aan die der Arabieren of andere
Mohammedanen ontleend, terwijl slechts een betrekkelijk klein
gedeelte op oorspronkelijkheid bogen kan. Dit laatste gedeelte
is echter verreweg het gewigtigste; daar het vooral verzamelingen
van wettenen adats, overleveringen en geschiedverhalen behelst,
die voor de beoefening der geschiedenis en instellingen van het
Maleisehe volk van veel belang zijn. De aan de Indiërs ontleende
werken zijn veelal dezelfde of omwerkingen van dezelfde geschriften,
welke wij reeds in de Javaansche literatuur, doch daar
als gedichten, ontmoet hebben, en die de daden en lotgevallen van
Godheden en helden ten onderwerp hebben. De van de Arabieren
of andere belijders van den Islam overgenomenc geschriften
bevatten Mohauimedaansche legenden en op den Koran gegronde
voorschriften omtrent regt, godsdienst, zedekundo, enz.

504
De tijd van vervaardiging der Maleische geschriften is doorgaans
niet te bepalen, omdat de Schrijvers slechts zelden hunnen
naam en nog minder het jaartal vermelden ; intussehen kan men
veilig aannemen dat de meeste reeds eenen vrij hoogen ouderdom
hebben en de bloeitijd der Maleisehe letterkunde sedert lang
voorbij is. Echter zijn er in deze eeuw enkele Maleijers, die zich
als Schrijvers eenen naam gemaakt hebben, onder welke wij
Radja Au IIADJI van Riouw, en ABD'ALLAH van Singapoera
vermelden.
Tijdrekening.
Het blijkt niet dat de Maleijers vóór de invoering van het
Islamisme eene eigene tijdrekening gehad of aan de Hindoe's
ontleend hebben. Bij het verhaal van gebeurtenissen, welke
vroeger hebben plaats gehad, worden tot tijdsbepaling alleen de
namen van Vorsten of andere bekende personen vermeld. Sedert
dien tijd hebben zij de Mohammedaansehe tijdrekening (bl. 345)
aangenomen, waarvan zij zieh in hunne geschriften, brieven, enz.
altijd bedienen; doch waaraan zij thans veelal de overeenkomstige
tijdsbepaling volgens de Christelijke jaartelling toevoegen,
althans in geschriften die bestemd zijn om onder het oog van
Europeanen te komen.
§ 10. Poeloe Babi of Si-maloe.
Ligging, grootte, kusten.
Poeloe Babi of Varkens-eiland, op deEngelsche kaarten Eog-island
en door'de Inboorlingen Si-maloe genoemd, is het Noordelijkste
der reeks van eilanden, welke met Engano eindigende zich evenwijdig
aan de Westkust van Sumatra, gemiddeld op 15 mijlen
afstands van daar, uitstrekken en zeer waarschijnlijk niet anders
zijn dan de hoogste gedeelten van eene bergketen, geheel gelijksoortig
aan die welke Sumatra in de lengte doorsnijden, doch
slechts door eene diepere en wijdere kloof dan de overige van
deze gescheiden; terwijl in de Banjak-eilanden en P.Pingi welligt
dwarsjukken te ontdekken zijn, welke deze keten met de andere
verbinden. Hoewel nu niet alle deze eilanden tot de Nederlandsehe
bezittingen behooren zullen wij ze, daar zij geografisch één geheel
uitmaken, hier achtereenvolgens kortelijk behandelen.

505
P. Babi?) strekt zich in eene Noord-West- en Zuid-Oostwaartsche
rigting uit van 2° 50' tot 2° 21'N.B. en 95° 40'
tot 96° 30' O.L.; het heeft eene lengte van ongeveer 12 bij eene
gemiddelde breedte van 2% of 3 mijlen, en eene oppervlakte van
30Dmijlenl s ). DeNoordkust, welker Noordelijkste punt Noordkaap
genoemd wordt, is steil en rotsig; de branding wordt echter
door onderscheidene kleinere eilandjes, waaronder de Kokoseilanden,
gebroken. De Oostkust is meer vlak en wordt van omstreeks
2° 40' afgedekt door eene menigte in de onmiddellijke
nabijheid liggende, schaars bevolkte, eilandjes, die zich uitstrekken
tot omstreeks Tandjong Poeloe, de Zuid-Oostelijkste punt des
eilands. De Zuidkust is laag en het vaarwater daarlangs ondiep
en vol riffen; de Zuidelijkste punt is T. Tapa (elders Toepah
genoemd); op eenigen afstand hiervan Zuid-Oostwaarts liggen
twee kleine eilandjes, P. Tapa (Toepah) of de Vlakke eilanden «eheeten,
die door het Veilige of Zekere Kanaal oîSafe Canal van
P.Babi gescheiden zijn. Nabij de Westkust, die bij afwisseling
laag en hoog is, liggen de Kokosnoot-eilanden.
Gesteldheid van den grond, voortbrengselen. Handel.
Het geheele eiland is bezet met heuvels en bergen, die echter
nergens eene grootere hoogte dan 1000 v*. bereiken, met zwaar
geboomte begroeid en uitstekend vruchtbaar. Bevaarbare rivieren
worden er niet aangetroffen, doch wel onderscheidene beken ruim
voldoende tot bevochtiging der sawahs, waarmede de vlakten en
valleijen bedekt zijn en aan welke door de bevolking veel zor^
wordt besteed. Ook op drooge velden (ladang) wordt rijst geteeld,
en verder djagoeng, suikerriet, sirih, en andere producten tot
eigen gebruik. De bosschen leveren rotan (rotting), damar (harsen)
en getah (gommen) op. Van wild gedierte vindt men er alleen
het zwijn; onder het tamme vee komen vooral in aanmerking
eene zeer groote menigte buffels, verder schapen^kippen, enz.
In de hier genoemde voortbrengselen wordt ruilhandel gedreven
uitsluitend op de Atjinesche havens, van w'aar lijnwaden,
opium, tabak en gambir naar P. Babi worden ingevoerd.
(') De belangrijkste berigten omtrent dit eiland zijn medegedeeld door
F. K.J. NETSCIIER, Resident van Tapanoeli. in het Tijdschr. v. taal-, landen
volkenkunde, D'.V, bl. 397 en volgg.; wien wij hier gevolgd zijn.
O Moniteur des Indes, 1846, pag.47.

506
Bevolking.
De bevolking wordt geschat op 12500 zielen, waaronder
11300 Maleijers en 1200 Atjinezen. De eersten zijn de eigenlijke
Inboorlingen des eilands en volgens hunne overlevering van
Menangkabaw afkomstig; zij verschillen dan ook in taal, zeden
en gewoonten weinig van de Maleijers der Padangsche Bovenlanden
en staan in beschaving nagenoeg op dezelfde hoogte met deze;
ook de &e£oe-verdeeling bestaat bij hen. Zij hebben echter
behalve het Maleisch nog eene andere taal, die eene vermenging
is van Atjineesch en Maleisch, en voornamelijk gesproken wordt
op de plaatsen waar Atjinezen gevestigd zijn.
De voornaamste kampongs zijn :
Si-goeli en Lemawé in het Oostelijk gedeelte des eilands,
Tapa aan de Zuid-, en Lakoean en Si-maloe aan de Westkust.
De kampongs zijn van elkander onafhankelijk en hebben elke
haren eigen Radja, aan wien een of meer geringere Hoofden
ondergeschikt zijn.
Het geheele eiland wordt beschouwd als eene onderhoorigheid
van het Atjinesche rijk ; alleen de kampongs Si-goeli en Lemawé,
waar ook geene Atjinezen wonen, zeggen daaraan niet cijnsbaar
te zijn, hoewel zij jaarlijks geschenken zenden.
§11. De Banjak-eilanden.
Ligging, grootte, kusten, kapen, baaijen en ankerplaatsen.
De Banjak-eilanden, welke tot de Afdeeling Singkel der Eesidentie
Tapanoeli behooren, liggen ten Westen van den Hoek van
&'«ytótusschen 2°25'en 1°50'N.B. (') en 96°40'en 97°30'O.L.
Zij zijn ruim vijftig in getal, van welke echter vele niet meer dan
klippen zijn, en hebben gezamenlijk eene oppervlakte van ongeveer
4 l /3ngeogr. mijl. Slechts achttien er van zijn op den duur
bewoond; namelijk: P. Toewankoe (op do kaarten gewoonlijk
Banjak of Groot Banjak genoemd, omstreeks 2'/2 D mijl groot),
P. Simoh, P. Lamoen, P. Tailana Laraga, P. Aroengan, P. Matahari,
P. Bolong, P. Sikandang, P. Meila, P. Laoerat, P. Boesoek,
(') VAN ROSENBERG, wien wij ten opzigte van deze groep grootendeels gevolgd
zijn, geeft in het Tijdschr. v. taal-, land- en volkenk., D'. 111, bl.419, voor
de Zuidelijke grenslijn op 1°30' N. B., hetgeen bezwaarlijk juist kan zijn.

T?J^

507
P. Oedjong Batoe (op de kaarten veelal Klein Banjak genoemd),
P.Balleh, P.Bagoe, P.Pandjang, P. Rangil gedang, P.llangit
ketjil, en P. Balambakgedang of Midden-eiland. Het eiland Bangkaroe
(op de kaarten Wesl-Banjak of Zuid-Banjak genoemd) is
ongeveer 1 D mijl groot doch onbewoond.
Het gebergte bereikt op deze eilanden nergens eene belangrijke
hoogte. De hoogste toppen zijn : op P. Toewankoe, de G. Troesa
(400 v 4 .) en de G. Batoe Lanting (250 v'.), en een ongenoemde van
500 v*. op P. Bangkaroe ; zij bestaan voornamelijk uit zand en
kalkgesteenten, en zijn geheel met hoog geboomte begroeid. De
kusten zijn laag en met menigvuldige koraalriffen en zandbanken
omgeven, welke het vaarwater gevaarlijk maken zelfs voor middelmatige
vaartuigen.
De bij name bekende kapen of punten zijn :
Op P. Toeioankoe : Oedjong Selinga, de Westhoek van het eiland ;
O.Telok Limoh ; O.Telok Narre ; O.Laboean Loeloe, deZuidhoek;
O. Laboean Sohri; O. Tambehgo ; O. Si-oleh, de Oosthoek ; O. Karang
Eiroe; O. Bala-bala, en O. Batoe Lanting, de Noordhoek.
Op P. Oedjong Batoe : O. Batoe, de Noordhoek.
Op P.Simoh; O. Simoh, de Noord-Westhoek.
De voornaamste inhammen zijn :
Op P. Toewankoe : aan den Noordkant, Laboean Toewankoe,
L. Assdloean en L.San ; aan den Zuidkant, Telok Limoh, T. Narre
en L. Loeloe ; aan den Oostkant, L. Sohri, L. Samoet, L. Panghoeloe
en L. Tambehgo.
Op P. Oedjong Batoe : Telok Niboeng, aan den N oord-Westhoek.
Van deze zijn tot ankerplaatsen voor groote vaartuigen alleen
geschikt: L. Toewankoe, L.Sau en T. Niboeng. Kleine vaartuigen
kunnen ook ankeren aan de Noordzijde van P. Bangkaroe ; aan
de Westzijde van het onbewoonde P. Asap; aan de Oostzijde van
P. Balambak gedang ; aan de Oostzijde van P.Balleh; en tusschen
P. Rangil gedang en P. Rangit ketjil.
Gesteldheid van den grond, voortbrengselen, nijverheid
en handel.
De kleine eilanden, die grootendeels slechts koraal-rotsen zijn,
zijn weinig vruchtbaar maar brengen echter eene menigte kokosboomen
voort. Op de grootere daarentegen bestaat de grond uit

508
eene zeer vette en vruchtbare aarde, welke door verscheidene onbevaarbare
riviertjes en beken bevochtigd wordt. Deze brengen
voort: rijst, peper, aardvruchten, veel kokos-, sago- en andere
palmsoorten, vruchtboomen, timmerhout, rotan, bamboe, enz.;
en wat het dierenrijk betreft: slangen, krokodillen, leguanen,
zeer veel wilde varkens, apen, honden, katten, geiten, veel duiven
en hoenders, zeevogels, tripang, en visschen die een voornaam
voedingsmiddel der bevolking uitmaken.
Het bereiden der sago, het vervaardigen van zout, het branden
van kalk uit schelpen en koraal, het maken van palmsuiker, en
het vlechten van touwwerk uit boomschors zijn, behalve landbouw
en visscherij, de eenige takken van nijverheid.
De handel, welke met de omliggende eilanden gedreven wordt,
is van weinig belang. De voornaamste artikelen van uitvoer zijn :
kokosnoten, peper, gedroogde visch, tripang. vogelnestjes, timmerhout,
koraal-steenen, kalk en een weinig schildpad; ingevoerd
worden : rijst, tabak, lijnwaden en ijzerwerk.
Bevolking.
De bevolking der geheele groep wordt geschat op ongeveer
350 zielen, van welke er 250 op P. Toewankoe in 7 kampongs of
gehuchten wonen. Zij bestaat uit een zeventig-tal Atjinezen, die
de Oostelijkste (de 7 laatste der hierboven opgenoemde) eilanden
bewonen en zich met handel en landbouw, voornamelijk rijst- en
peper-cultuur, bezig houden. Het overige gedeelte der bevolking,
de eigenlijke Banjakkers, is ontstaan uit eene vermenging van
Niassers, Maleijers en andere vreemdelingen, gelijk ook hare
taal een zamenraapsel uit die van onderscheidene volken is, welke
zich echter tot een geheel eigenaardig idioma gevormd heeft;
velen spreken echter ook de taal der Niassers, en op de Oostelijke
eilanden natuurlijk het Atjineesch. Zij zijn Mohammedanen, doch
zeer onkundig en bijgeloovig; zoo bewonen of bezoeken zij b.v.
niet het eiland Bangkaroe (Wesl-Banjak) uit vrees voor de booze
geesten, die daar wonen en de zielen der afgestorvenen derwaarts
voeren. Er is slechts één priester, die te Assaloean op P. Toewankoe
woont.
In zeden en gewoonten hebben zij veel overeenkomst met de
bevolking van Singkel, hoewel zij ook het een en ander van de
Niassers hebben overgenomen. Hunne woningen zijn doorgaans

-
i

509
in zeer vervallen staat ; in enkele kampongs vindt men sommige
planken huizen, op de wijze van die der Maleijers gebouwd,
doch de meeste zijn slechts hutten uit dunne bamboe en boombladeren
zamengesteld.
Zij worden bestuurd door Hoofden, welke den titel van Batoe
voeren en ondergeschikt zijn aan den Toewankoe, die op P. Toewankoe
in de kampong van denzelfden naam zijn verblijf houdt.
Het oppergezag van den Toewankoe wordt echter door de Atjinezen
niet erkend. Een Nederlandsch ambtenaar schijnt er niet gevestigd
te zijn.
§ 12. Poeloe Nias.
Ligging, grootte, kusten, kapen, baaijen.
Het eiland Nias, behoorende tot de Eesidentie Tapanoeli, ligt
tusschen 97°en 98° O.L. en 1°35' en 0° 18' 54"N.B.(') en heeft
eene oppervlakte van 120 D geogr. mijlen l'). De kust is op vele
plaatsen laag en hier en daar moerassig. Het vaarwater heeft
tot digt onder den wal eene vrij groote diepte doch is op onderscheidene
plaatsen met riffen bezet, welke echter door de hevige
daarop staande branding ligt te verkennen zijn.
De voornaamste punten zijn :
OedjongLojang, de Noordpunt des eilands ; O. Lawang, O.Bana,
O. Telok Kapo-Kapo, O. Telok Nako, O. Karang en O. Serombo
aan de W T estkust ; O. Loeaha Goendi (Lagoendi) en O. Telok Balam,
aan de Zuidkust ; O. Moedjinga (elders Moedjeja en Majaija genoemd),
O.Samambawa, O.Iimboe, O. Limbaroe of Lembaroe en
O. Goenoeg Sitoli, aan de Oostkust.
Van de baaijen en ankerplaatsen komen vooral in aanmerking :
Telok (Tello) Balam, in het Zuid-Oosten ; T. Samambawa, in het
Oosten; T. Goenoeng Sitoli, in het Noord-Oosten ; T. Nako of
(') Volgens de opgaven in het Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1848, D'. I,
bl. 173, en I8S4, D'. 1, bl. 1 ; doeh volgens de kaarten strekt Nuis zich niet
verder Zuidwaarls uit dan tot 0° 30' N. B.
(*) Volgens het Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 18S4, DM, bl.l. Volgens do
Statistieke kaart der Nederl. Overzeesclie bezittingen door MELVILL medegedeeld
in hetzelfde Tijdsein ift, 1849, D'. 11, bl. 29G , heeft Nias slechts eene
grootte van ruim 77 mijlen; en in den Moniteur des Indes , 1846, geeft
dezelfde Schrijver slechts n op.

510
Demoelam T.Serombo, in het Westen; T.Loeaha Goendi (Lagoendi)
en T. Pohilli, in het Zuiden des eilands. Die aan de Westen
Noordkust leveren echter geene veilige ligplaatsen voor
schepen op.
Eene menigte kleine eilandjes omgeven Nias aan alle zijden.
De voornaamste daarvan zijn : de Sama-Sama en Limboe-groeyen
ten Oosten ; P. Sarambau (op de kaarten ten onregte P. Babi genoemd,
behoorende tot de Banjak-eilanden) ten Noorden; P.Moesa
of Mausa ten Noord-Westen ; P. Boenga en de Nako-Nako-groeo
ten Westen ; en Pilot's Island of Sluurmans-eiland op eenigen
afstand van de Zuidkust.
Gesteldheid van den grond, voortbrengselen, handel.
Over het gansche eiland strekt zich van het Noord-Westen
naar het Zuid-Oosten een onregelmatig en steil gebergte uit,
terwijl over de geheele oppervlakte eene ontelbare menigte op zich'
zelf staande, steile heuvelen oprijzen. Hooge bergen worden er
echter niet aangetroffen ; de hoogste is de Hilli (berg of heuvel) Moedjinga
of Moedjeja, die ongeveer 1600 v'. bereikt ; verder zijn de belangrijkste,
de Hilli Matjoea, Limboe en Ladara. Tusschen deze
heuvelen strekken zich vele vlakten en voor allerlei cultuur geschikte
gronden uit, die door talrijke riviertjes worden besproefd ;
van welke de voornaamste zijn : de Batang Nojo, B. Moedjinga
ook Majaija en Moedjeja genoemd, B.Sesoea, B. Goenoeng Limboe
enB.Limbaroe, die alle op den berg Limboe ontspringen, en van
welke alleen de B. Nojo een paar uren opwaarts voor kleine
vaartuigen bruikbaar is.
De bebouwbare grond wordt op verre na niet geheel bearbeid ;
hetwelk een gevolg is van de betrekkelijk geringe sterkte der
landbouwende bevolking en van den onrustigen aard der bewoners
in het algemeen. De landbouw bepaalt zich voornamelijk tot
rijst, aard- en peulvruchten. De natuurlijke voortbrengselen
van den bodem zijn voorts hoofdzakelijk : kokos- en sago-boomen
en andere houtsoorten, bamboe en rotan; en uit het dierenrijk:
varkens, herten en kleinere viervoetige dieren, weinig buffels,
kippen en ander gevogelte, en aan de kusten schildpad en visch.'
Zout wordt overal langs het strand gemaakt.
De handel wordt voor het grootste gedeelte in de havens aan
de Oost- en Noordkust gedreven door daar gevestigde Maleijers,

511
Atjinezen, Arabieren en Chinezen, en bestaat, wat den invoer
betreft, in goud, ijzer, linnen stoffen, laken en tabak; uitgevoerd
worden : rijst, kokos-olie, een weinig schildpad en vogelnestjes,
eene soort van peulvrucht Katjang padi genaamd, en slaven,
over welke laatsten hieronder nader zal gesproken worden. Deze
handel is hoofdzakelijk ruilhandel, waarbij gewoonlijk rijst de
maatstaf is waarnaar de waarde der artikelen bepaald wordt.
Muntspeciën, inzonderheid Spaansche matten, zijn te Goenoeng
Sitoli en enkele andere havenplaatsen gangbaar; deze worden
echter, zoodra de Niassers ze in handen hebben, tot ringen of
andere sieraden versmolten. De waarde van den invoer bedroeg
in 1826 ƒ45000, en die van den uitvoer, waarvan slaven het
grootste gedeelte uitmaken, ƒ132009. Latere opgaven zijn ons
niet bekend.
Verdeeling en voornaamste plaatsen.
Eene geregelde verdeeling van het eiland bestaat niet, daar
door de aanhoudende twisten en oorlogen der kampongs of landschappen
onderling, deze telkens aan vergrooting, verkleining of
zamensmelting onderhevig zijn. Evenwel geven de Inlanders
aan de onderscheidene deelen van het eiland verschillende benamingen,
ontleend aan de namen van familiën of kampongs,
die in zoodanig gedeelte den meesten invloed hebben of vroeger
hadden. Zoo worden genoemd l') :
Onno-Lassi met 42500 inwoners.
Moedjinga
Larago
Mado-Bjaloei
Onno-Djihoera
Moedjeid
Onno-Hoena
Onno-Bjona
Lahomi
Lahago
Maros
Erohnogaïah
Naih-öh
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
30000
14000
13000
10000
10000
10000
9000
9000
8000
5000
5000
4000
Totaal 169500 inwoners.
(') Tijdschr. v. Neért. Ind., 1848, D'. 1, bl. 174.

512
Waar deze landschappen gelegen zijn is ons van alle niet
bekend; en hunne namen komen volstrekt niet overeen met die,
welke gewoonlijk aan de best bekende doelen des eilands gegeven
worden en de volgende zijn :
1°. Het Distrikt Telok Balam, bevattende het Zuidelijk gedeelte
des eilands, ten Noorden begrensd door de regte lijn, die
van de monding der rivier Moedjinga (Majaija) op de Oostkust
naar de Westkust gaat. Dit landschap is reeds in 1693 door de
inlandsche Hoofden bij contract aan de Engelsche O.I. Compagnie
afgestaan en van haar gelijktijdig met de bezittingen op Sumatras
Westkust door Nederland overgenomen, waarna het contract
in 1825 door ons Gouvernement,is vernieuwd.
De voornaamste plaatsen in dit Distrikt zijn : Loeaha Goendi
of Lagoendi, waar eene Nederlandsehe bezetting in eene in het
jaar 1856 opgerigte redoute ligt, en een Civile en een Militaire
Gezaghebber gevestigd zijn; Pohili of Pwili. Telok Balam en
Moedjinga.
2°. Het Distrikt Samambawa, zieh Noordwaarts van het
vorige 12 mijlen langs de kust uitstrekkende, van de rivier
Moedjinga tot aan de rivier Sesoeu, die zich in de reede van
Samambawa ontlast. De grens binnen 's lands is bij dit en de
volgende Distrikten niet bepaald. De voornaamste plaatsen zijn :
Balika en Samambawa.
3°. Het Distrikt Goenoeng Sitoli, zich Noord-Westwaarts
van het vorige 20 mijlen langs de kust uitstrekkende tot aan
Telok Beloekoe, mede reeds in 1693 aan de Engelsche O.I. Comp,
afgestaan. De voornaamste plaatsen, alle langs de kust gelegen,
zijn: Goenoeng Limboe ; Nahin ; Gedo ; Boeha ; Balé; Mené;
Larago; Mego ; Goenoeng Sitoli, met een fortje en eene Nederlandsehe
bezetting; het is ook de verblijfplaats van den Controleur
der I e klasse, die met het burgerlijk beheer op Nias belast is;
Lambo; Mahabo ; Gamo ; Palora ; Bahoesa ; Kopiha ; en Telok
Beloekoe.
4°. Het Noordelijke Distrikt, dat zich Westwaarts van het
vorige over eene lengte van 25 mijlen langs de kust uitstrekt,
van Telok Beloekoe tot Lapahoe of Lapouw, en gezegd wordt door
afstammelingen van Maleijers uit Menangkabaw bevolkt te zijn.
De hiertoe behoorende kampongs-zijn : Lakha; Ladara; Popola;
Balai; Poeloe Oengas ; Telok Sihaba; Tandjong Manoe ; Mejahi ;

513
Batloto; Talwaha en Lapouw. De Engelschen beschouwden dit
Distrikt als eene onderhoorigheid der Atjinezen; en ook de invloed
van het Nederlandsehe Gouvernement is er zeer gering
5o. Het Distrikt Nako-Nako. zich Zuidwaarts van het vorige
langs de Westkust uitstrekkende tot aan de Noordelijke grens
van het Distrikt Telok Balam,- het is ten allen tijde als eene onderhoorigheid
van het Gouvernement te Padang beschouwd De
voornaamste plaatsen zijn Serombo en Nako-Nako.
Op deNako-Nako-eilanden, welke eenen eigen Radja hebben
bad ons Gouvernement aanvankelijk een Posthouder, die echter
uit 1826 1S lnSetr0kken ' Zij voeren veeI kokos-olie naar Padang
Bevolking.
De sterkte der bevolking wordt berekend op 170000 zielen
hoewel anderen die op ruim 200000 schatten, welk laatste"
cijfer in het Regeringsverslag voor het vermoedelijk bedrad der
gezamenlijke bevolking van Nias en de Mentawei-eilanden wordt
opgegeven. Hieronder zijn begrepen een aantal Atjinezen en
Maleijers en eenige andere vreemde Oosterlingen, die langs de
kusten gevestigd zieh daar met den handel bezig houden
De eigenlijke Niassers behooren tot het Batta-ras, niet alleen
volgens hunne eigene overlevering O maar ook volgens hunnen
geheelen hgchaamsbouw en sommige gebruiken, welke zij met
(ie Eatta s gemeen hebben. Zij zijn gemiddeld 5 voet lano- en
ligter van huidkleur dan de Maleijers; de vorm van het gelaat is
schooner en meer overeenkomende met dien van het Kaukasische
ras, de neus is spitser, het haar fijner en zwart of bruin van kleurhet
achterhoofd is rond. Inzonderheid zijn de vrouwen, in vergelijking
met die van andere deelen des Archipels, zeer blank
en hebben kleine handen en voeten. Huidziekten zijn onder de
Niassers zeer algemeen en het gevolg van hunne onzindelijke
levenswijze. Zij zijn werkzamer dan de Maleijers, hebben den
sluwen en bedriegelijken inborst der Atjinezen, zijn vlugger in
) Dit wordt wel tegengesproken door den Heer VAN ROSENBERG (Tijdschr
voor taal- land-en volkenk., DL V, bl.316); doch deze geeft er niets voor
m de plaats dan eene andere bij de Niassers bekende legende, volgens welke
zij van goddelijke afkomst zouden zijn. Volgens eene andere overlevering zonden
zij van de Pageh-eilanden afstammen ; zie Tijdschr. voorNeêrl. Indië I8Ö0
UU, bl.367, waar belangrijke berigten over de Niassers worden gevonden. '
1 SS

514
ligcliaamsbcwegingen dan deze beide volken, zeer inhalig, gierig
en wraakzuchtig, doch ondernemend, leerzaam en vatbaar voor
beschaving. Het sin'A-kaauwen is bij hen algemeen, het tabak
rooken weinig, en het amfioen-schuiven geheel niet in gebruik. Het
koppen-snellen is, vooral in het Zuidelijk gedeelte des eilands,
zeer in zwang en wordt als een roemrijk bedrijf beschouwd. Het
bestaat in het uit eene hinderlaag verraderlijk overvallen van
iemand uit eene andere, al of niet vijandelijke, kampong, wiens
hoofd afgehouwen en in de woning van den aanvaller te pronk
gehangen wordt. Wie zijne woning zoo met de meeste hoofden
versierd heeft, wordt als de grootste held vereerd.
De mannen gaan geheel naakt en bedekken zich alleen de
schaamdeelen met een stuk boomschors of grof linnen; de
vrouwen dragen een kleedje'van dezelfde stof, dat van de heupen
tot de knie reikt, en in de doorboorde ooren een opgerold blad,
of een stuk hout, of wel een gouden sieraad in den vorm van
eene a>. Beide geslachten dragen somtijds koraalsnoeren opa.
den hals en koperen armringen. Het haar wordt in een knoop
op het hoofd zamengebonden. In den oorlog dragen de mannen
eene soort van harnassen of strijdbuisjes van leder vervaardigd,
en een hoofddeksel van rotan gevlochten.
Hunne wapens zijn de lans, de kléwang, dien zij horizontaal
dragen, en een ovaal schild van ligt hout vervaardigd. Aan de
kusten zijn schietgeweren bekend, die even als het kruid door
Atjiucsche of Maleisehe handelaars ter sluik worden ingevoerd.
In enkele kampongs vindt men Ulla's, die echter in zeer slechten
staat zijn.
Het dagelijksch voedsel bestaat in aardvruehten, kokosnoten
en visch. Varkensvleesch, rijst en kippen worden als lekkernijen
beschouwd en slechts bij bijzondere gelegenheden gegeten. De
gewone drank is water en ook toewak (palmwijn), en bij feestelijke
gelegenheden soeri, een drank uit water op zekere boomschors
getrokken, die aangenaam van smaak doch bedwelmend is.
De werkzaamheden van den man bestaan hoofdzakelijk in de
jagt en het onderhouden van zijne woning; op de vrouw rust
zoowel de veldarbeid als het huiswerk en alle overige bezigheden.
Alleen in het landschap Moedjinga wordt de arbeid op het veld
door den man verrigt, en heeft de vrouw slechts de huisselijke
bezigheden te doen.

515
De kampongs zijn geregeld aangelegd, meestal op steile heuvelof
bergtoppen, en door natuurlijke of kunstmatige verdedigingsmiddelen
versterkt. De huizen zijn op palen 6"tot 10 vt.°boven
den grond, sterk uit planken gebouwd en rond of ovaal van
gedaante met een kegelvormig dak ; zij hebben slechts één vensterluik,
dat het licht binnenlaat; de ingang, waartoe men met
eene losse ladder opklimt, is in den vloer en wordt met een
valluik gesloten. De slaapplaats wordt door eene kleine afschutting
van planken gevormd; tot bed dient een matje, tot dek
een uit idjoe (een op paardenhaar gelijkend gewas, dat aan den
stam van eene palmsoort groeit) gevlochten kleed; kussens zijn
niet in gebruik.
Eene of meer kampongs staan onder het bestuur van eenen
Radja of Si-oeloe wiens waardigheid erfelijk is naar het regt
van eerstgeboorte; evenwel wordt niemand als zoodanig erkend,
zoo hij niet ten minste drie menschenhoofden heeft afgeslagen.'
Onder hem staat een tweede ambtenaar Si-ila geheeten, die door
hem gekozen wordt en de uitvoerder zijner bevelen is ; en verder
Dorpshoofden, Salawa en Panghoeloe genaamd. Het'gezag van
den Radja, die tevens opperste regter is, is geheel willekeurig
en wordt slechts eenigzins door bestaande gebruiken beperkt.
De werkelijke invloed van het Nederlandsch Gouvernement'bepaalt
zich hoofdzakelijk tot de Distrikten Goenoeng Sitoli en
Telok Balam, en strekt zich ook daar weinig verder dan tot de
voornaamste havenplaatsen uit.
De Niassers zijn heidenen. Behalve aan een hoogste Wezen,
van hetwelk al het goede komt, gelooven zij aan eene menigte*
booze Geesten (Begoe's), die zij door het offeren van varkens
of kippen trachten te bevredigen of door bezweringen en toovermiddelen
te verdrijven ; ook zijn er goede Geesten om hen tegen
de kwade te beschermen. Zij hebben kleine houten afgodsbeelden
van meiischelijke gedaante in hunne kampongs en huizen. In
elke kampong zijn een of twee priesters, Ereh geheeten, die
gewoonlijk tot de familie van het Kampongs-hoofd behooren;
deze verrigten bij ziekten, krijgstogten en andere gelegenheden de
offeranden (adjoe-adjoé) en bezweringen der Geesten, en worden
daarvoor door de belanghebbenden betaald. Zij hebben eenig
denkbeeld van de onsterfelijkheid der ziel, en gelooven dat deze
na den dood van het ligchaam in eene onderwereld voortleeft.

516
De taal der Niassers verschilt ten eenenmale van die der
Noordelijk gelegene eilanden en ook van die der bewoners van
Sumatra's Westkust, doch heeft integendeel veel overeenkomst
met die der Batta's in het binnenland van Noordelijk Sumatra,
ja bevat zelfs vele zuiver Battasche woorden. Zij leeren het
Battaasch in zeer korten tijd. Of zij een eigen letterschrift hebben
is nog niet gebleken. De letter p kunnen zij niet uitspreken en
bezigen daarvoor de ƒ
Bij het huwelijk betaalt de jongeling aan den vader van het
meisje eenen bruidschat, die in gongs (bekkens), goud, varkens,
en somtijds in wapenen en gesnelde menschenhoofden bestaat
en in hoegrootheid verschilt naar de schoonheid van het meisje
en den rang van hare familie ; ook wordt de bruidschat verhoogd
als de jongeling aan huidziekte lijdt. Bij gelegenheid van het
huwelijk wordt door den vader der bruid een feest gegeven, dat
twee of drie dagen duurt, en waarbij de mannen en vrouwen
afzonderlijk zitten. Een oud man noodigt dan den bruidegom uit
zich naast de bruid neder te zetten , en biedt onder het uitspreken
van eenige zegenwenschen aan beiden spijs aan van hetzelfde bord.
Hiermede is de trouwplegtigheid voltrokken en de bruidegom
keert naar de mannelijke gasten terug. De man mag zoovele
vrouwen nemen als hij kan onderhouden ; gewoonlijk echter
heeft hij er slechts eene, en zelden meer dan drie of vier.
Echtscheiding is onbekend.
Als een Niasser sterft, wordt het lijk gewasschen en in eene
houten kist gelegd en, nadat een maaltijd ter eere van den
overledene gehouden is, met muzijk naar de begraafplaats gebragt,
die op eene belommerde rots aan of in zee is. Volgens
sommigen worden de lijken begraven, volgens anderen eenvoudig
in de open lucht nedergezet. Bij het overlijden van eenen aanzienlijke
worden door zijne bloedverwanten een of meer koppen
gesneld en ter zijner eer in het algemeen vergaderingshuis (balé)
in de kampong opgehangen. Als een Eadja gestorven is, worden
een jaar na zijn overlijden zijne beenderen bijeenverzameld en
gereinigd door eenen slaaf of krijgsgevangene, wiens hoofd
daarna afgehouwen en aan het voeteneinde van het graf geplaatst
wordt.
Bij de verheffing van eenen Si-oeloe of Eadja worden feesten
gevierd en een gevangene levend verbrand, als een zinnebeeld

517
van de straffen en smarten, welke dengene wachten, die den
nieuwen Vorst ongehoorzaam mögt zijn; dit laatste is echter
in sommige Noordelijke landschappen afgeschaft
Het doen van den eed bestaat daarin, dat men een varken
den kop afsnijdt, waardoor te kennen wordt gegeven dat men
zich in geval van meineed een gelijk lot toewenscht
De vermaken der Niassers bestaan grootendeels in de feesten
die bij bijzondere gelegenheden gegeven worden, en waarvan
de maaltijden een voornaam deel uitmaken. Bij deze feesten
wordt ook door mannen en vrouwen gedanst onder begeleide
van muzijkinstrumenten, die uit gongs en trommen bestaan"
de vrouwen zijn daarbij zeer rijk met allerlei sieraden opgeschikt'
Somtijds wordt ook door met een ontbloot zwaard gewapende
mannen eene soort van krijgsdans uitgevoerd of een spiegelgevecht
v Ï S V T i °°\ Zij , biJZOnder Zijn Uit = ed0Sclit « k -vels
van buffelleder of ook wel van goud dragen
Eoof, moord en echtbreuk worden met den dood gestraft
zoo ook in sommige gevallen diefstal; deze straf kan echter
orden afgekocht, behalve in geval van vergiftiging. Gewoonlijk
taat op diefstal en andere ligte misdrijven eene boete, van welke
üe helft aan den aanklager en de wederhelft aan den Eadja of
het Hoofd komt. Kan een misdadiger de opgelegde boete niet
betalen, dan wordt hij als slaaf verkocht
Zeer menigvuldig zijn de oorlogen of vijandelijkheden, die
usseh d verschillende kampongs of landschappen plaate
hebben. De aanleiding daartoe is gewoonlijk het moorden door
koppensnellers het rooven van vrouwen en kinderen, het niet
betalen van schulden, enz. Eene geregelde oorlogsverklaring heeft
üaarbij niet plaats: gewoonlijk wordt de vijandelijke kamponby
nacht overvallen, en wanneer de aanval gelukt worden de
vrouwen en kinderen als slaven medegevoerd, de mannen vermoord,
en de kampong verbrand.
m S S T 6 daadwerkeli J ke ^stiging te Lagoendi in 1856
(bl. 512) schijnen echter deze geweldenarijen, althans in het Zuiden
des eilands, aanmerkelijk verminderd te zijn.
Slavernij, pandelingschap.
Een Niasser kan door drie oorzaken in slavernij komen door
m den oorlog gevangen genomen te worden; ten gevolire van

518
straf voor gepleegde misdrijven, en wegens schulden. Dit laatste
geval is het menigvuldigst : wanneer b.v. iemand geld noodig
heeft tot het aangaan van een huwelijk, het bouwen van een huis,
of eenige andere onderneming, leent hij het bij eenen rijke,
dikwijls bij het Kampongs-hoofd. Kan hij na verloop van eenjaar
het geleende niet terug geven, dan verdubbelt de schuld; na het
tweedejaar verdubbelt dit dubbel, en zoo verder. Eeeds in het
derde of vierde jaar heeft de schuldeischer het regt zijnen schuldenaar
als slaaf tot zich te nemen en hem te verkoopen. Bedraagt
de schuld meer dan de waarde van een slaaf, die ten hoogsteƒ 100
is, dan kunnen ook de vrouw, kinderen, broeders of verdere bloedverwanten
van den schuldenaar tot slaven gemaakt worden.
Ten gevolge van dit gebruik en de menigvuldige onderlinge
strooptogten zijn een groot aantal Niassers slaven van hunne
rijkere of magtigere landgenooten. Zij werden vroeger openlijk
en ongehinderd door Maleijers en Atjinezen opgekocht en naar
Sumatra en elders uitgevoerd. Doch in 1820 werd door BAFFLES,
toen Luitenant Gouverneur der Britsche bezittingen op Sumatra's
Westkust, een verdrag aangegaan met eenige Hoofden van Nias;
waarbij deze zich o. a. verbonden den uitvoer van slaven te verbieden,
terwijl de Engelsche Compagnie op zich nam deze lieden
zoo veel mogelijk te gebruiken op zulke wijze als hen in staat
zoude kunnen stellen om de schuld af te doen, door welke zij
tot den slavenstand waren gebragt. Door dezen maatregel werden
zij dus uit den toestand van levenslange slavernij overgebragt
tot dien van Pandelingen (Orang ber-oelang, schuldenaars), die in
de gelegenheid werden gesteld te eeniger tijd hunne schuld af te
lossen; hetgeen eene aanmerkelijke verbetering in hun lot was,
hoewel er toch ongetwijfeld velen onder hen waren, die niet
wegens schulden maar door geweld tot slavernij gebragt waren.
Op de toen reeds Nederlandsehe bezitting te Padang was deze
maatregel niet van toepassing, en de daar aangevoerde Niassers
bleven slaven. Toen echter ten gevolge van het tractaat van 1824
de Britsche bezittingen op Sumatra aan Nederland kwamen,
werden de door BAFFLES met de Niassche Hoofden geslotene
overeenkomsten in 1825 door ons Gouvernement bekrachtigd
en op de geheele Westkust van Sumatra toepasselijk gemaakt.
Later is van tijd tot tijd omtrent den aanvoer van Pandelingen
en hunne behandeling hoofdzakelijk het volgende vastgesteld:

519
led« Europeesch ingezetene van Sumatra's Westkust kan zich
bij rekest tot den Gouverneur wenden, tot het verkrijgen eener
toestemming om Pandelingen van Nias af te halen. Na die verkregen
te hebben moet het voor de overvoering bestemde vaartuig
naar Goenoeng Sitoli stevenen ten einde den scheepspas door den
Hoofd-ambtenaar aldaar te laten viseren; dan eerst mag het
zich begeven naar de haven, waar de aankoop geschieden zal,
gewoonlijk Samambawa. Dadelijk na aankomst te Padang worden
de Pandelingen geregistreerd en zijn dan verpligt tien jaren
hunnen heer te dienen, die hen moet kleeden, voeden en hun
een maandelijksch zakgeld van/1 geven. Mishandeling vanden
Pandeling wordt met boete gestraft, en indien zij van ernstigen
aard is wordt hij vrij verklaard; dit laatste is ook het geval wanneer
eene Pandeling door haren meester als bijzit genomen wordt.
Zij mogen niet vervoerd worden naar plaatsen, waar zij geene
landgenooten aantreffen.
Na verloop van tien jaren wordt de Pandeling in vrijheid
gesteld en kan gaan waar hij wil. De meesten blijven te Padang
en vestigen zich daar in de Niassche kampong, die onder het
bestuur van haar eigen Hoofd staat.
Bij verschillende ordonnantiën door den Gouverneur Generaal,
onder's Konings nadere goedkeuring, in het jaar 1859 uitgevaardigd,
is het nemen van Pandelingen tot zekerheid voor schuld
in bijna alle onze Oost-Indische bezittingen verboden.
Niettegenstaande dus de eigenlijk gezegde slavenhandel door
ons Gouvernement verboden is en zooveel mogelijk wordt tegengegaan,
drijven de Atjinezen dien nog altijd ter sluik; zoodat
men kan aannemen dat zij jaarlijks minstens 250 slaven en
slavinnen naar Atjih uitvoeren, die met hunne afstammelingen
tot eene altijd durende slavernij veroordeeld zijn. Een bedrijf,
dat bezwaarlijk is uit te roeijen, zoolang er Atjinezen op Nia»
gevestigd zijn en dezen zich daar eene zekere mate van onafhankelijkheid
weten te bewaren.
§ 13. De Batoe-eilanden,
ligging, grootte, voornaamste eilanden.
De Batoe-eilanden, behoorende tot de Afdeeling Ajer Bangis
der Eesidentie Padang, liggen meerendeels tusschen de 16 en

520
20 geogr. mijlen ten Westen van Sumatra, tusschen 97° 50' en
99° O.L. en 0° 10' N.B. en 0° 40' Z.B.
Deze groep, die op de oudere kaarten als één groot eiland onder
den naam Mintao voorkomt, bestaat uit bijna zestig eilandjes, wier
gezamenlijke oppervlakte op 30 geogr. mijlen berekend wordt,
en van welke slechts een twintigtal geregeld bewoond zijn.
De voornaamste eilanden zijn :
Poeloe Pingi (op de kaarten ook Pini of Kapini genoemd)
slechts 10 mijlen uit de kust van Sumatra gelegen. Het heeft
eene langwerpig vierkante gedaante in eene Oost- en Westwaartsche
strekking, en eene lengte van 3 bij eene breedte van
1 geogr. mijl. De kusten loopen bijna regtlijnig, met uitzondering
van de Westkust, die eene groote doch niet diepe bogt vormt.
Het eiland is, even als de Batoe-eilanden in het algemeen, zeer
boschrijk doch onbewoond, behalve dat zich somtijds tijdelijk
eenige Maleijers en Boeginezen langs de kusten vestigen. —
In de nabijheid van P. Pingi bevinden zich de zeer kleine
onbewoonde eilanden P. Massin, P. Oelar, P. Amboe Laling of
Samboe Labing, P. Angso Laut en P. Pasakeh.
Poeloe Baai, nagenoeg even ver van P. Pingi als van Tanah
Massa gelegen; het is ongeveer '/, D mijl groot en wordt slechts
tijdelijk door Maleijers of Boeginezen bewoond.
Tanah Massa, dat even als de later te vermelden eilanden eene
langwerpige zich van het Noord-Westen naar het Zuid-Oosten
uitstrekkende gedaante heeft, het grootste eiland van de groep met
eene lengte van 7 bij eene breedte van 1 tot i 1 /, geogr. mijlen.
De hoofdplaats, welke kola genoemd wordt, heet Boeloearoe;
buitendien zijn er onderscheidene kampongs, van welke Owa
doewa, Lemo, Warna, en Moeara Sondeh de voornaamste zijn.
De bevolking werd in 1840 berekend op omstreeks 300 zielen,
doch is thans veel sterker ('). Dit eiland is door eene smalle
straat, waarin onderscheidene kleine eilandjes liggen, gescheiden
van het ten Zuiden er van 'liggende
Tanah Balla, dat 5 geogr, mijlen lang en 2 breed doch onbewoond
is.
Poeloe Bodji of Bodjo, het Zuidelijkste van de groep, gelegen
ten Zuid-Oosten van Tanah Balla; het is nog geene mijl groot
en onbewoond.
IfTfifdsÖir. v. NeérT. Indië, 1840, DM, bl.359, en 1835, Dl. II, bl. 01.

O-

521
Poeloe Tello, gelegen ten Westen van Tanah Massa en daarvan
door eene straat van ongeveer eene mijl breedte gescheiden. Dit
eiland, dat omstreeks 2 D mijlen groot is, is het meest bevolkte
van de geheele groep; in 1840 was het zielental 580. Hier houdt
ook de Nederlandsehe Posthouder)zijn verblijf in de kampong
Tello aan de Oostzijde des eilands. Verdere belangrijke kampongs
zijn Beroedjoe Lasana, ook Baroe Lasara en Boeloe Sari genaamd
op de Noord-Westkust; Bawa Tabara; Oedjong Batoe ; Feleleh',
en andere.
In de straat, die Poeloe Tello van Tanah Massa scheidt, liggen
van het Noorden naar het Zuiden de eilandjes Antimang (hoofdkampong
Antimang); Batoe Mekeleh; Sijika (kampongs Babo
Lawina, Hili Semboea en Baroedjoé); en ten Westen van het laatste
Pano of Pono (kaaapong Loeaha Idano) en Sabranon (kampong
Sabranon); en meer Zuid-Oostwaarts verscheidene nog kleinere.
De hier genoemde zijn alle bewoond.
Ten Westen van P. Tello liggen P.Bintoeang (kampong Oedjong
Lareh) en Sigata (voornaamste kampongs Sigesseh in het Noord-
Westen, Batoe Sitrah in het Noord-Oosten, Babo Ganoefoh,
Ekoela, en andere, met eene gezamenlijke bevolking van meer
dan 300 zielen).
_ Meer Noordwaarts liggen ten Westen van Tanah Massa de
eilandjes Lorang (kampongs FoloLeboe, Eho, Benoea, Lassaboe,
Sowolo Eueh, Afassi en Bali, met 400 zielen); Batoe; Mari of
Marje (kampongs Loeaha Idano, Gobol, Sosoea, met 150 zielen)-
Biang (kampongs Boro Siraha, Djia, Limo, en Tombait, met
200 zielen); Memong (kampong Memong, met 50 zielen); en
eenige kleinere.
Poeloe Simo of Kalapa is het Noord-Westelijkste der Batoeeilanden,
op omstreeks 10 mijlen van den Noord-Westhoek van
Tanah Massa gelegen. Het heeft een vrij groot aantal kampongs
en eene bevolking van meer dan 500 zielen.
Natuurlijke gesteldheid, kusten, ankerplaatsen,
voortbrengselen, handel.
De Batoe-eilanden rusten, even als de andere langs Sumatra's
Westkust, op eenen vulkanischen grondslag, die zich echter niet
boven de oppervlakte der zee verheven heeft; zoodat zij geheel
met koraalrotsen, zandsteen en schelp-conglomeraten bedekt zijn.

522
Vele eilanden, vooral de kleinere, zijn nagenoeg vlak; andere
worden, naarmate van hunne grootte, door ééne of meer bergof
heuvelreeksen doorsneden, die zich echter nergens hooger dan
200 v'. verheffen.
De kusten zijn op sommige plaatsen vlak en zandig, elders
steil en rotsachtig, en worden bijna overal door koraal-riffen
omgeven, welke echter veelal door de daarop staande branding
te verkennen zijn. Goede ankerplaatsen voor groote vaartuigen
worden er weinige aangetroffen ; de voornaamste zijn : op P.Pingi,
de bogt van Oedjong Batoe Belaboh, de Zuid-Westelijkste punt
des eilands ; op P. Tello, voor de kampong Tello, en op de Westkust
tegenover het eiland Bintoeang; op Tanah Massa, voor de
kota Boeloearoe; en op P.Sigata voor de kampong BatoeSitrah.
Alle eilanden zijn digt met geboomte bedbkt; in de zandige
kuststreken vooral met Ehizophoren en Kokos-palmen, meer
binnen'slands met Sago-palmen en eene menigte andere boomsoorten,
van welke vele uitmuntend timmerhout opleveren. De
cultuur-gewassen bepalen zich tot weinig rijst, suikerriet en
aardvruchten (oebi-oebi) voor eigen gebruik.
Uit het dierenrijk komen vooral in aanmerking : apen, eekhorens,
eene kleine hertensoort, vledermuizen, slangen, hagedissen,
de zwaluw die de bekende eetbare nestjes bouwt, weinige schildpadden,
en eene groote menigte visschen, schelpdieren en tripang.
De handel bepaalt zich hoofdzakelijk tot den uitvoer van
kokos-olie, gedroogden visch, tripang en eenig schildpad.
Bevolking.
Omtrent de sterkte der bevolking zijn geene officiëele mededeelingen
bekend. Volgens opgave der Inlandsehe Doofden bedroeg
zij in 1840 ruim 3000 zielen; men raag echter aannemen dat het
werkelijke cijfer, althans tegenwoordig, aanmerkelijk hooger is O.
Behalve eenige Chinezen, die zich met den handel, en Maleijers
en Boeginezen, die zich met visch- en tripang-v&ngsï bezig
houden en veelal slechts tijdelijk zich op deze eilanden ophouden,
bestaat de bevolking uit menschen van hetzelfde ras als die van
Nias, van waar zij zeggen af te stammen; en nog tegenwoordig verhuizen
van tijd tot tijd Batoeërs naar dat eiland, en wederkeerig
(') Te hoog is echler zeker het cijfer 30000, dat opgegeven wordt in het
Tijdschr. v.Neêrl. Indië, 1839, DM, bl. 99 en 217.

523
Niassers naar de Baloe-groep. De taal dezer beide volken verschilt
zoo weinig dat zij elkander gemakkelijk kunnen verstaan.
De bevolking van Boeloearoe op Tanah Massa wordt gezegd van
eene andere afkomst te zijn als de overige Batoeërs, en in uiterlijk
voorkomen meer overeenkomst te hebben met het Maleisehe ras O.
Het Hoofd van deze plaats, welke in onderscheiding van alle
andere kota en niet kampong genoemd wordt, voert den titel
van Radja en wordt ook door ons Gouvernement beschouwd als
Vorst der Batoe-eilanden ; hoewel dit slechts in naam is, en zijn
gezag buiten zijne woonplaats volstrekt niet geëerbiedigd wordt.
De Boeloearoeërs verschillen overigens in taal, gebruiken, enz.
niet van de overige eilanders, op welke alles wat in de vorige §
omtrent de Niassers gezegd is, met geringe wijzigingen, toepasselijk
is. De aanhoudende onderlinge vijandelijkheden, het
koppen-snellen en de slavenhandel hebben hier echter niet, of
althans slechts in geringe mate, plaats door den invloed van
het Nederlandsch Gouvernement, jegens welks gezag de Batoeërs
zich doorgaans welgezind en gehoorzaam betoonen.
§ 14. De Mentawei- en de Pageh- of Nassan-eilanden (*).
Ligging, grootte, bestanddeelen, natuurlijke gesteldheid,
voortbrengselen, handel, verhouding tot
het Gouvernement.
Deze groep ligt tusschen 0° 59' en 3°41' Z.B. en 98° 30' en
100°40' O.L. in eene Noord-West- en Zuid-Oostwaartsche rigting,
nagenoeg evenwijdig met de kust van Sumatra, en bestaat
uit vier betrekkelijk groote en eenige kleinere eilanden, wier
gezamenlijke oppervlakte op omstreeks 200 D mijlen geschat
wordt l';. De twee Noordelijkste dezer groote, Siberoet en Fora,
met de omliggende kleinere zijn de Mentawei-eilanden ; de twee
(') Misschien stammen zij af van Maleisehe of Boeginesche gelukzoekers,
die zich in oude tijden daar gevestigd en van de oppermagt over de zwakke
bevolking meester gemaakt hebben. Vergel. 'tijdschr. v.Neêrl. Indië 1840
Dl. I, bl. 370.
(*) De jongste en volledigste berigten over deze groep, voor zooverre ons
bekend is, komen voor in het Tijdschr. voor Ind. taal-, land- en volkenk.,
1833, bl. 403; 1834, bl. 319, en het Album der Natuur, 1838, bl. 129.
(») MELVILL berekent de oppervlakte slechts op 140 D mijlen. Moniteur,1846.

524
Zuidelijkste, Noord-Pageh en Zuid-Pageh, met de naburige
eilandjes zijn de Pageh- of Poggi-eilanden, ook Nassau-eilanden
genoemd. Niettegenstaande deze onderscheiding zijn zij geografisch
als ééne groep te beschouwen, en worden dan ook wel
onder den algemeenen naam Mentawei-eilanden begrepen.
De natuurlijke gesteldheid dezer eilanden komt met die der
.Ba^oe-groep overeen. Zij zijn van vulkanischen aard en aan aardbevingen
onderhevig; de oppervlakte bestaat echter uit koraalen
zandsteen-formatie. Over hunne geheele lengte strekken zich
heuvelrijen uit, die zelden meer dan 500 v*. hoogte hebben en
op sommige plaatsen het strand bereiken, waar zij dan steil in
zee afdalen. Er zijn onderscheidene rivieren doch van weinig
belang; enkele echter zijn groot genoeg om bewoond te worden
door krokodillen, die op de Batoe-eilanden niet gevonden worden.
Overigens komt het dierenrijk op de beide groepen overeen;
en zoo ook het plantenrijk, zoowel wat de natuurlijke plantbekleeding
als de oultuur-gewassen betreft, met deze uitzondering
evenwel dat op de Mentawei- en Pageli-eïlanden volstrekt geene
rijst maar vrij wat tabak wordt gebouwd.
Er wordt een geringe ruilhandel gedreven met de bevolking
van Sumatra's Westkust. De uitvoer bestaat in kokos-noten, hout,
sago, schildpadden, boomschors, tripang, olie en touwwerk;
de invoer in ruwe kapmessen, lemmers voor lansen, sabels en
messen, vijlen, bijtels, glaskoralen, ijzeren pannen, scharen,
spiegeltjes, naalden, koperdraad, snuisterijen, grove borden,
doeken en grof katoen van verschillende kleuren. Het gebruik
van geld is hier geheel onbekend.
De geheele groep wordt gerekend tot de Eesidentie Padang
te behooren. De Pageh-eilanden werden vroeger als eene onderhoorigheid
van Bengkoelen beschouwd en zijn als zoodanig ook
bij het tractaat van 1824 door Engeland aan ons Gouvernement
overgegeven. Evenwel heeft noch het Engelsche bewind noch net
onze ooit getracht eenig gezag over de bevolking uit te oefenen,
maar slechts nu en dan een oorlogschip derwaarts gezonden tot het
doen van opmetingen en onderzoekingen. Bij deze gelegenheden
schijnt gebleken te zijn dat de kosten van eene bepaalde vestiging
niet door de te verwachten voordeeion zouden opgewogen
worden ; wij hebben er dan ook geenen Posthouder of anderen
ambtenaar.

" S

525
Beschrijving der voornaamste eilanden.
a. Siberoet, door de inboorlingen Sibiroe. en op de kaarten
ook Mentawei of Noord-Pora en ook wel Goed Fortuin geheeten,
is het Noordelijkste en grootste van de groep, en wordt door
Straat Siberoet of Sibiroe van de Batoe-eilanden en door de Zeebloemen-straat
of Seaflowers-street van het Zuidwaarts gelegene
Tora gescheiden. Er zijn eenige vrij goede baaijen ; namelijk :
aan de Oostkust van het Noorden naar het Zuiden de baai van
Tepeket, van Katjapoegan of Kaljapingan, en van Siberoet; in het
Zuiden de baai van Kalorei; en in het Zuid-Westen die van
Teleleoe. De voornaamste rivier is de Kalorei, welke in de baai
van dien naam uitloopt, eene lengte van 6 uren gaans heeft en
aan de monding 30 el breed is.
_ Het eiland is verdeeld in de volgende dertien landschappen,
die elk onderscheidene landwaarts in gelegene kampongs bevatten :
langs de Oostkust, van het Noorden naar het Zuiden : Tepeket,
Tasilibat, Sibeloeat, Semboengan, Seibi, Siberoet en Kalorei; langs
de Westkust van het Noorden naar het Zuiden: Sibiri-siget, Mataloe,
Sibeloebat, Sibapatjat. Teleleoe en Telolagoe.
In de onmiddellijke nabijheid der Oostkust liggen onderscheidene
kleine eilandjes of liever koraalrotsen ; ten Zuiden en Zuid-
Westen liggen er op eenigen afstand, die iets grooter en door de
Jenny-slraat van Siberoet gescheiden zijn ; het voornaamste van
deze is het Zuidelijkste, Karamatjet, op de kaarten Midden-Tora
en ook wel Kokos-eiland genoemd.
b. Pora of Sipora, ook wel Zuid-Pora en door de inboorlingen
Sikobo genoemd ; het is het tweede in grootte en wordt dooide
Zeebloemen-straat van Siberoet en door Straat Nassau van de
Pageh-eilanden gescheiden. De voornaamste baaijen zijn : in het
Noord-Westen die van Sibiri-benoea ; in het Noord-Oosten die
van Telo-dalam, de Hurlocks-baai en die van Telo-plana ; in
het Zuid-Oosten die van Telo-aroe, van Seoban en van Selabba of
Silaubo, welke laatste hier de beste is. De Zuidpunt des eilands
draagt den naam van Kaap Marlborough.
_ Het eiland is verdeeld in negen landschappen : in het Noorden
Simalobbe; langs do Oostkust van het Noorden naar het Zuiden
Tclaoinan, Seoban, Sibaran en Sikitji; langs de Westkust van het
Noorden naar het Zuiden Sibiri-benoea, Sibiri-oelan en Sibesoea;
en in het midden Pora.

526
Nahegelegene eilandjes zijn : ten Noorden P. Sétan of Duivelseiland
en Siboeroe-boeroe ; en ten Westen P. Boeroeng en Noko.
c. Noord-Pageh (te zamen met Zuid-Pageh door de inboorlingen
S'ujalagan genoemd) is het derde in grootte en heeft
eenigzins de gedaante van eenen driehoek, welks top naar hot
Noord-Westen gekeerd is; het wordt door Straat Nassau van
Pora, en door de Straat Silcakap of Sikoekup, waarin onderscheidene
kleine eilandjes liggen, van Zuid-Pageh gescheiden. Dit
eiland heeft vele baaijen, van welke die van Silaboe op de Westkust,
en die van Laboean Djawa (Belaboean Bjau) in het Zuid-
Oosten ons bij name bekend zijn. De Noordelijkste punt heet
Kaap Cuddalore.
Het eiland is verdeeld in de zes landschappen : Simenganjo, in
het Noorden; Simengaja en Teleaoele, langs de Oostkust; Tekako
in het Zuiden ; en Silaboe en Bakat-monga (of Batoe-monga), in
het Westen. De belangrijkste rivieren zijn die van Simengaja en
van Tekako, in de landschappen van die namen. Ten Westen
liggen eenige kleine eilandjes P. Laubo geheeten.
d. Zuid-Pageh, het Zuidelijkste en kleinste der vier groote
eilanden, bestaat uit de landschappen : Silabanja, in het Noorden;
Timaboelco en Simalakoba, langs de Oostkust; Simagalo in het
Zuiden; en Telo Boelei (of Tello Bakko) en Timabobo, langs de
Westkust.
Behalve verscheidene onmiddellijk rondom de kust gelegene
kleine eilandjes behooren hiertoe ook nog eenige, die meer
Zuidwaarts liggen en door het Addington 's-kanaal van Zuid-Pageh
gescheiden zijn; de grootste van deze zijn P.Sanding ketjil,
P. Sanding besar en P. Mego of Biriloga.
Bevolking.
Alleen de vier groote eilanden zijn bewoond ; en wel
Siberoet door 8000 zielen,
Pora » 1450 »
Noord Pageh » 1300 »
Zuid Pageh i') » 1250 »
zoodat hunne gezamenlijke bevolking 12000 zielen bedraagt.
(') Volgens eene andere opgave zoude de bevolking van Noord-Pageh
slechts 770, en die van Zuid-Pageh 880 zielen bedragen.

527
De kleinere eilanden worden slechts van tijd tot tijd door
visschers bezocht.
Deze bevolking verschilt in ligchaamsgedaante, taal, zeden
en gewoonten ten eenenmale van de naburige eilanders, maar
heeft daarentegen v groote overeenkomst met de bewoners van
sommige Zuidzee-eilanden ; zoodat het ontwijfelbaar schijnt,
dat zij van een der daar te huis behoorende stammen van het
Maleisehe ras afkomstig is (').
De Mentaweiërs zijn middelmatig groot van ligchaam, sterk
gespierd en goed gebouwd; de handen en voeten iets grooter
dan bij den Javaan en Sumatraan ; de gelaatstrekken bij mannen
en vrouwen niet onaangenaam. De huidkleur is eenigzins geelbruin
met eene roodachtige tint; het haar fijn, weinig gekruld
en gitzwart; mannen en vrouwen dragen het gewoonlijk los over
de schouders hangende of in eenen knoop op het achterhoofd
zamengebonden; sommigen snijden het boven het voorhoofd in
eene regte lijn van den eenen slaap tot den anderen af. De baard
is dun en wordt zorgvuldig uitgetrokken. De oogen zijn groot
en helder, de neus is breed en eenigzins plat, de mond vooruitstekend
doch minder dan bij den Maleijer. De tanden worden
driehoekig afgevijld en zijn blinkend wit, daar het kaauwen van
sirih en tabak op deze eilanden onbekend is; het tabak rooken
is echter zeer in zwang. Bij beide geslachten wordt het geheele
ligchaam, zooverre zij dit onbedekt dragen, met verschillende
figuren getatouëerd, welke bewerking reeds bij de kinderen wordt
aangevangen en tot in den ouderdom voortgezet.
Zij zijn levendig en vol vuur in hunne bewegingen, doch
zachtaardig, vreedzaam, en niet ligt tot drift of toorn geneigd.
Hun onderling verkeer is gul en vriendschappelijk ; zelden hoort
men van twist, vechtpartijen, moord of andere misdaden, behalve
nu en dan van vergiftiging. Onder elkander stelen zij niet; doch
omtrent vreemdelingen zijn zij dikwijls oneerlijk en somtijds
moordzuchtig.
De bedekking der mannen bestaat alleen in een smal stuk bereide
boomschors, dat om de lendenen gewonden en tusschen de
beenen doorgehaald wordt; bij slecht weder dragen sommigen een
(') Volgens JUNGHUHN zouden deze eilanders tot het Balla-ras behooren
Zie bl. 105.

528
grooter stuk van dezelfde stof over de schouders, met een gat in
het midden om het hoofd door te steken. Ter bescherming tegen
zon en regen dragen zij een spits toeloopend hoofddeksel met zeer
brcede randen, vervaardigd van palmbladeren; somtijds ook wel
een doek of een bosje groene takken en bladeren. De vrouwen
dragen binnen 's huis een vierkant stuk boomschors of een lap
grof katoen om de middel ; buiten 's huis dragen zij over de
schouders, de borst en de middel eene bedekking van uitgerafelde
pisang-bhdeven, en op het hoofd eene soort van driekante muts
mede van pisang-bladeren zaniengevouwen. Beide geslachten
versieren zich het hoofd en de ooren met bladeren en bloemen,
den hals en de armen met ringen van koralen en koperdraad,
en de middel met banden van geel of rood geverfden rotan.
De wapens zijn lansen, korte sabels, dolkmessen, boog en
pijlen welke laatste vergiftigd zijn, en schilden van ligt hout;
zij hebben geene vuurwapens en zijn daarvoor zeer bevreesd.
De lemmers hunner lansen, zwaarden en messen ontvangen zij in
ruw bewerkten staat van Sumatra en voltooijen die verder zelf.
Hunne vaartuigen maken zij uit éénen boomstam; zij verschillen
in lengte van 3 tot 25 ellen. De groote hebben masten,
en zeilen uit palmbladeren vervaardigd; op de kleine worden
veelal slechts takken van kokosboomen opgerigt om den wind
op te vangen. Overigens bestaat hunne nijverheid in het kappen
van planken, het trekken van eene soort van olie of vernis uit
den stam van den Lagan- oî Larat-boom, het inzamelen van was
en hars, de jagt, de visscherij met netten en harpoenen, en den
veldarbeid die door de vrouwen verrigt wordt.
De kampongs zijn altijd gelegen aan den oever van eene voor
hunne booten bevaarbare rivier of kreek, en zeer onregelmatig
aangelegd. Sommige huizen zijn klein en slechts voor één gezin
bestemd, andere groot en voor 30 of 40 familiën ingerigi. Deze
laatste, die altijd het eigendom van een Hoofd zijn, zijn verdeeld
in een vóór- en een achtergedeelte; het eerste bestaat uit één
vertrek, dat de geheele breedte der voorzijde van het huis beslaat
en tot algemeen gebruik der bewoners dient; het andere is in
zoovele afdeelingen gescheiden als er familiën zijn, die daarin
hunne afzonderlijke kook- en slaapplaatsen hebben. Ook de
kleine woningen zijn in een vóór- en achtervertrek verdeeld.
Alle huizen staan op 10 v\ hooge palen met balken aan elkander

529
verbonden, waarover een vloer gedeeltelijk van planken gedeeltelijk
van bamboe gelegd is. Van dezen vloer verheft zieh somtijds
dadelijk het stevig gebouwde en met palmbladen gedekte dak
andere woningen echter hebben ook 5 of 6 v*. hooge regt opstaande
zijwanden. De vierkante gaten, die tot deuren en tevens als
vensters dienen, bevinden zich naar gelang van den bouwtrant
of in het dak of in den zijwand der woning; men klimt daartoe
op met bamboezen trappen of stellaadjes, die zich langs de geheele
breedte van het gebouw uitstrekken.
Als ligplaats des nachts gebruikt men twee of drie lange
stukken palmschors met rotan aan elkander gehecht, en als dek
een stuk bereide boomschors of eene Sumatrasche mat; een stuk
grof katoen daarom heen gehangen dient tot afwering der muskieten.
Het overige huisraad bestaat uit eenige ijzeren pannen,
borden van grof aardewerk door handelaren aangebragt, bamboezen
kokers, sohildpadhuiden en gevlochten korven tot berging
van sieraden, en de gereedschappen voor de jagt en visscherij.
Het hoofdvoedsel is sago in zeewater gekookt en met fijn
geraspte kokosnoot gemengd; voorts het vleesch van apen, krokodillen,
slangen en andere dieren, visch, en allerlei in het wild
groeijende vruchten. Varkens en hoenders worden slechts bij
buitengewone gelegenheden gegeten. Hoewel de Mentaweiërs
geene rijst aankweeken, eten zij die echter gaarne als zij ze van
de handelaren bekomen kunnen. De bereiding en het gebruik
van zout, suiker, palmwiju of andere bedwelmende dranken, zijn
bij hen niet bekend.
In elk dorp zijn onderscheidene Hoofden, die ieder hunne
volgelingen hebben doch geene voorregten of eerbewijzingen genieten.
Deze Hoofden, die Pangeran genoemd wordend, zijn
tevens de Geneesheeren en Priesters, dat is de bezweerders deimenigvuldige
booze Geesten (Sinetoé), welke zich in de lucht,
in het water, onder de aarde, iu de bosschen en op de bergen
ophouden en alle onheilen veroorzaken. De godsdienstige begrippen
dezer eilanders'bepalen zieh tot het geloof aan die Geesten,
voor welke zij overigens weinig eerbied hebben en die zij ook'
niet met tempels of beelden verwaardigen. Van een toekomend
(') Dit bestuur, even als de titel der Hoofden, schijnt hun echter nie'
oorspronkelijk eigen maar in later tijd op aanraden der Maleisehe handelaren
aangenomen lo zijn.
I- 34

530
leven hebben zij een (laauw denkbeeld ; . de bewoners van Fora
althans gelooven dat de zielen der overledenen naar het in de
Zeebloemen-Slraat gelegene P. Setan verhuizen en daar booze
Geesten worden, waarom zij ook aan dat eiland dien naam geven.
Verder hebben zij allerlei bijgeloovige gebruiken en hechten zeer
aan voorteekenen.
Vergiftiging of poging daartoe wordt gestraft met den dood
door verdrinking. Wanneer eene enkele maal op andere wijze
een moord geschiedt, wordt de moordenaar uit de kaïnpong
verdreven en zwerft dan rond of begeeft zich naar eene andere
kam pong, of ook wel naar een der onbewoonde eilanden.
De mannen huwen slechts ééne vrouw, welke zij van hare
ouders koopen ; echtscheiding is onbekend ; weduwnaars of weduwen
kunnen slechts met weduwen of weduwnaars trouwen.
Echtbreuk wordt met den dood der beide schuldigen gestraft.
Het aangaan van een huwelijk heeft echter slechts zelden, en gewoonlijk
alleen bij eenigzins bejaarde lieden, plaats. In den regel
is de verkeering tusschen beide geslachten geheel onbeperkt;
zoodat het voor eene ongehuwde vrouw volstrekt geene schande
is moeder te worden. Hare kinderen, wier vaders gewoonlijk
onbekend zijn, blijven bij haar; en indien zij later trouwt, brengt
zij deze mede ten huwelijk.
De dooden worden uit vrees voor de onderaardsche Geesten
niet begraven ; maar op eene uitsluitend hiertoe bestemde plaats
in het bosch wordt op de benedenste takken der boomen eene
stevige stellaadjc van latwerk vervaardigd, waar de lijken geheel
onbedekt worden nedergelegd ; waarna de dragers, uit vrees voor
de booze Geesten, zieh ten spoedigste van die plaats verwijderen,
welke niemand anders dan bij zoodanige gelegenheid bezoekt.
In sommige gedeelten der Pageli-eilanden worden evenwel de
lijken in eenen ondiepen kuil gelegd en met aarde en bladeren
bedekt. — De nalatenschap wordt onder de kinderen of naaste
betrekkingen gelijkelijk verdeeld.
De vermaken dezer eilanders bestaan vooral in maaltijden, die
bij groote feesten vele dagen, ja weken, duren en afgewisseld
worden door dansen, aan welke alleen ongehuwde personen van
beide geslachten, met takken en boombladeren versierd, deel
nemen. De dansen of liever verdraaijingen van het ligchaam
worden begeleid door gezang en het slaan op gongs en eene soort

531
van trommen, vervaardigd uit een uitgehold stuk palmboom aan
de eene zijde met leguanen-vel bespannen. Deze feesten, die bij
het afsterven van een Hoofd, bij het voltooijen van een nieuw
huis, enz. worden aangelegd, worden hoofdzakelijk des nachts
gevierd terwijl men over dag uitrust, en behooren met den moord
van een of meer menschen besloten te worden. Daartoe begeven
zich dan een aantal personen, zooveel mogelijk opgeschikt en
gewapend, naar een ander eiland der groep, leggen zich daar
in het boseh in hinderlaag en schieten den eerst voorbijkomende
met hunne pijlen neder, waarna zij terstond huiswaarts keeren.
Komt echter in verscheidene dagen niemand onder hun bereik,
dan schieten zij hunne pijlen op een kokosboom af en achten
daarmede te kunnen volstaan.
Tot hunne bijzondere gebruiken behoort ook dat zij in sommige
gevallen niet buiten hunne kampong mogen gaan, geenen vreemdeling
daarin mogen toelaten, zich van sommige spijzen moeten
onthouden en geen handel drijven. Dit heeft o.a. plaats na de
voltooijing van een groot huis, voor allen die aan den bouw
hebben deel genomen; voor eene vrouw na hare bevalling; voor
de naastbestaanden van eenen pas overledene; enz.
De taal, die op de vier eilanden met weinig dialect-verschil
dezelfde is ('i, is niet onwelluidend. Zij bevat enkele woorden,
die aan het Maleisch ontleend zijn; ook de Telwoorden hebben
eenige overeenkomst met die in het Maleisch en Javaansch ;
doch zij is overigens nog te weinig bekend om over hare verwantschap
met andere talen te kunnen beslissen. Letterschrift
is aan deze eilanders geheel onbekend. Ook van tijdrekening
hebben zij geen denkbeeld ; alleen kennen zij eene ruwe verde "
ling van een tijdvak, dat nagenoeg met eenjaar overeenkomt,
in twee jaargetijden, van welke het eerste Akau eu het andere
Roerruu heet. Akau wordt zoo genoemd naar eene soort van
landkrabben, die omstreeks Mei in menigte uit de aarde te
voorschijn komen en met graagte gegeten worden ; Roerrau is
de benaming van den Zuid-Westewind, die gedurende het tweede
jaargetijde- heerscht.
(') De laai, die in het landschap Tepeket op Siberoel gesproken wordt,
'ijkt echter aanmerkelijk af van die der overige landschappen en eilanden.

532
§ 15. Het eiland Engano(').
Ligging, grootte, kusten, gesteldheid van den grond,
voortbrengselen, handel.
Het eiland Engano, door de" Maleijers Poeloe Telancljang en
door de Inboorlingen Kepoe-laïgoeka genoemd, ligt tusschen
5'18°en 5° 30'30* Z.B. en 102° 7'en 103° 33'O.L. C>, is van
eene onregelmatige gedaante, en heeft over zijne grootste lengte
en breedte eene uitgestrektheid van ongeveer 4"'/,, geogr. mijlen,
terwijl de oppervlakte op 7'/2dmijl wordt opgegeven, hetgeen
zeker te klein is en misschien 17'/2 mijl moet zijn O. Wij
hebben er geen ambtenaar of bezetting; en slechts enkele malen
is het eiland door een Nederlandsch schip bezocht.
Het is geheel door riffen omringd, waarop altijd eene hevige
branding staat ; zoodat het eiland moeijelijk te naderen is en
alleen door de openingen, welke hier en daar tusschen deze
riffen worden aangetroffen. Do grootste dier openingen is aan
de Noord-W r estzijde des eilands, tegenover de negerij Brahoe,
en heeft eene breedte van ruim 100 El. Eenmaal binnen het rif
zijnde liggen de vaartuigen vrij veilig. Nabij genoemde negerij
is eene kleine baai ; eene grootere bevindt zich aan de Zuid-
Oostkust. Het strand is laag en glooijend.
Het eiland, welks grond uit koraal en schelpzand op eenen
vulkanischen grondslag bestaat, is met digt geboomte begroeid
en met heuvelrijen bezet, welke zich echter niet meer dan 500
of 600 v 4 . boven den zeespiegel verheffen. Behalve eenigo beken
zijn er drie riviertjes, van welke een aan de Noordkust, een aan
de Zuidkust en een aan de Zuid-Oostkust uitwatert; het eerste
is het belangrijkste, ongeveer 30 v 4 . breed, en op sommige
plaatsen 10 of 13 v*. diep ; zij zijn echter alleen nabij den mond
bevaarbaar. Wegen bestaan er niet; slechts paden, die zich door
de wildernis slingeren en soms door moerassen loopen, waarin
dan boomstammen, bij wijze van vonders, nedergelegd zijn.
(') De uitvoerigste en bijna eenige berigten omtrent dit eiland komen voor
in het Tijdschr. voor lnd. taal- land- en volkenkunde, O'.ll, bl. 579 en
D'. Ill, bl. 558 en 570.
(») Volgens eene andere opgave lusschen 5°12' en 5°55'Z.B. en 102° 1'
en 102°25'0.L.
(») MELVILL geeft op 25 n geogr. mijlen. Moniteur, ISiG.

yO * y / ' ^

^P^- 3 *r-'y ^f^r-y
'fto

533
Engano schijnt verdeeld te zijn in negen of elf kleine negerijen
of landschappen, die elk een of meer kampongs of gehuchten
bevatten, doch wier namen door de onderscheidene berigtgevers
geheel verschillend worden opgegeven.
De voortbrengselen zijn : eene menigte kokos- en andere
boomsoorten, van welke sommige goed timmerhout opleveren,
terwijl van de schors van andere touwwerk vervaardigd wordt;
voorts depisang- en nibong-palmcv, bamboe, rotan, aardvruchten,
en eenig suikerriet, welk laatste er echter niet inheemsen is.
Van het dierenrijk zijn krokodillen, slangen, wilde varkens,
honden, katten, eekhorens, hoenders, duiven en papcgaaijen de
voornaamste vertegenwoordigers; terwijl de zee in overvloed
visch en tripang oplevert.
Er wordt eenige handel gedreven met kooplieden van Sumatra,
Java, Celebes en elders, die bijlen, messen, scharen, blik, koperdraad,
koralen, spiegeltjes en dergelijke invoeren, on tegen
kokos-olie, planken, touwwerk, rotan en tripang verruilen. Tot
het vervaardigen van deze handels-artikelen en van kano's uit
boomstammen bepaalt zieh de nijverheid der Enganezen. Het gebruik
van geld is hun geheel onbekend.
Bevolking.
De afkomst der Enganezen, wier getal op 4000 of 5000
geschat wordt, is nog niet met zekerheid bekend; ook schijnen
zij geene overleveringen te bezitten, welke daaromtrent eenige
aanwijzing geven. JUNGHUHN vermoedt dat zij tot den stam
der Niassers, dus tot het Batta-ras, behooren; VON EOSENBEEG
brengt hen tot het Negriten-ras (zie bl. 104), waarmede echter
hunne persoons-beschrijving in strijd is. Zij zijn van middelmatige
grootte, stevig gebouwd, donker rood-bruin van huidkleur,
de vrouwen iets lichter dan do mannen. Het hoofdhaar is
gitzwart en glimmend, min of meer gekroesd, en wordt door de
mannen kort afgesneden, door de vrouwen lang over den rug
hangende gedragen ; de baard wordt zorgvuldig uitgetrokken.
Neus, mond en oogen hebben veel overeenkomst met die van het
Maleische ras; de tanden zijn schitterend wit. Zoowel mannen
als vrouwen doorboren de oorlellen en dragen daarin allerlei
groote en zware voorwerpen, waardoor zij bovenmatig worden
uitgerekt.

534
Zij zijn in de hoogste mate onkundig en onbeschaafd ; van alle
godsdienst-begrippen, behalve misschien alleen eenige vrees voor
booze Geesten, geheel verstoken; vrij zedeloos; verregaand hebzuchtig
en aarzelen niet geweld en moord te plegen ten einde
aan hunne hebzucht te voldoen; evenwel zijn zij zeer vreesachtig
voor hun onbekende voorwerpen, vooral voor schietgeweer, zoodat
zij zelfs met eene ongeladene pistool in bedwang te houden
zijn. Zij zijn arbeidzaam, zindelijk, en onder elkander gul,
vriendschappelijk en hulpvaardig ; niettemin ontstaan er tusschen
de verschillende negerijen dikwijls geschillen, welke meestal
eenen bloedigen afloop hebben. Jagt en visch vangst zijn, benevens
de vervaardiging der bovengenoemde handels-artikelen, hunne
voornaamste bezigheid.
Beide geslachten gaan gewoonlijk geheel naakt; alleen dragen
zij een hoofddeksel van boomschors. Bij feestelijke gelegenheden
versieren zij zich met arm- en halsbanden van koralen, en ook wel
met een stuk gekleurd katoen of bereide boomschors om de middel
of over de schouders; het laatste wordt ook door de mannen,
bij wijze van mouwvest, op de jagt gedragen. Bij den veldarbeid
dragen de vrouwen, even als op de Pageh-eilanden, somtijds om
de middel een bedeksel van uitgerafelde jtwWyr-bladeren.
Het nationale wapen der Enganezen is eene houten werpspies,
welker punt in het vuur gehard of met ijzer beslagen is, en in
wier gebruik zij reeds van der jeugd af geoefend worden ; alsmede
een houten schild van 5 of 6 v'. lang en 2 of 3 v'. breed. Zij
gebruiken echter ook bijlen, sabels, klcwangs en messen, die
door de handelaren worden ingevoerd.
De woningen staan in gehuchten of kampongs bij elkander,
op 6 tot 10 v*. hooge palen, en zijn hoofdzakelijk uit bamboe en
rotan zamengesteld in de gedaante van een bijenkorf; de eenige
opening er in is een ovaal gat, juist zoo groot dat een mensch
er zich met moeite door kan wringen. Men klimt daartoe op
met eenen boomstam, waarin treden gekapt zijn.
Het huisraad is geheel in overeenstemming met de woning,
en bestaat hoofdzakelijk in een matje om op te slapen. Ook voor
de spijsbereiding behoeven zij weinig gereedschappen ; daar hun
gewoon voedsel is pisang, aardvruchten en visschen, welke laatste
zij als ze klein zijn raauw eten, en anders een weinig sehroeijen
op het vuur, dat in het midden van hunne woning is aangelegd.

535
Varkens en kippen eten zij slechts bij groote feesten. Zout gebruiken
zij nooit, en hebben een afkeer van alles wat zoutachtig
smaakt, ook van sirih en tabak. De gewone drank is het vocht
uit de kokosnoot; water drinken zij slechts uit nood, doch toewak
(palmwijn), zoowel versch als gegist, gebruiken zij gaarne.
In elke negerij zijn onderscheidene Hoofden, die door de vreemdelingen
Radja genoemd worden en wier waardigheid erfelijk is.
Met hen onderhandelen de kooplieden; doch overigens schijnen
zij volstrekt geen gezag uit te oefenen, daar overal alleen het regt
van den sterkste geldt.
De Enganees heeft gewoonlijk slechts ééne vrouw, die hij
zonder formaliteiten eenvoudig tot zich neemt, en waarvoor
hij aan hare familie een klein geschenk geeft. Aan de vrouw
worden dan twee boventanden uitgebroken, ten bewijze dat zij
getrouwd is.
Een overledene wordt, in boomschors gewikkeld, onder of
nabij zijne woning begraven. Eenigen tijd daarna geven de
bloedverwanten een feest, waartoe echter ook de genoodigden
het hunne moeten bijdragen.
Dergelijke feesten worden ook gegeven ter gelegenheid van een
huwelijk, en na herstel uit eene zware ziekte. Zij bestaan in
eten, drinken en dansen, welk laatste alleen door de vrouwen
geschiedt onder begeleiding van gezang en het geluid van eene
bamboezen fluit, het eenige muzijkinstrument der Enganezen.
Hunne taal is bijzonder arm en klinkt zeer onwelluidend. Van
iets, wat naar literatuur gelijkt, hebben zij geen denkbeeld Zij
kennen geen letterschrift, en hebben ook geene tijdrekening.
B. DE ADS1STENT ltESIÜENTIE UENGKOELEiY
§ 1. Ligging, natuurlijke gesteldheid en voortbrengselen,
bestanddeelen en voornaamste plaatsen, wegen.
Ligging, grenzen, grootte.
De Adsistent Residentie Bengkoelen (eigenlijk Bangka Oeloe),
gelegen tusschen 2°10'en 5°59'Z.B. en 101°5'en 104°40'O.L.,
strekt zich Zuid-Oostwaarts van de Besidentie Padang langs de
kust tot aan de Zuid-Westpunt des eilands uit. De Noordelijke
grens is de rivier Mandjoeta; de Oostelijke, de bergketen, welke

536
haar van het Palembangsche gebied en de lampongsche Bistrikten
scheidt, en waaruit zich de G. Raja, G. Pandan, G. Oeloe Moesi,
G.Bempo en G. Patah (bl. 439 en 441) verheffen. Hare oppervlakte
is door MELVILL berekend op 740 D mijlen ('); (]e lenkte
langs de kust bedraagt 90, en de gemiddelde breedte ongeveer
8 mijlen.
Natuurlijke gesteldheid en voortbrengselen.
De luehtsgesteldheid is in de hoogere streken zeer gunstig;
doch aan de kusten is het zeer heet, en op sommige plaatsen
door de uitdampingen van den moerassigen grond ongezond.
De grond is op de meeste plaatsen vrij ver landwaarts in vlak,
en begint zich eerst op geruimen afstand van de kust merkbaar te
verheffen; hier en daar echter strekken zich Westwaartsche
zijtakken van den Boekit Barisan verder, ja somtijds tot onmiddellijk
aan zee, uit. Ontelbare riviertjes, welke voor het meerendeel
een goed eind landwaarts in met kleine praauwen of vlotten
kunnen bevaren worden, besproeijen den vruchtbaren bodem,
die voor de aankweeking van specerijen, koffij, suiker, tabak,'
katoen, en rijst uitnemend geschikt is, doch aan welks bearbeiding
slechts weinig zorg besteed wordt. De cultuur-producten
zijn hoofdzakelijk : rijst, doch die alleen gebouwd wordt op
drooge rijstvelden op de wijze der gaga's op Java (bl. 362) en
niet in genoegzame hoeveelheid voor de behoeften der bevolking,
djagoeng, katjang, aardvruchten , kruidnagelen , en muskaatnoten.
De verpligte aankweeking van peper en koffij staat onder toezigt
van het Gouvernement; laatstgenoemde brengt echter nog weinig
op; de peper-oogst is in 1858 geweest Z'ólipikols. De bosschen,
hoewel op verre na niet zoo menigvuldig en zwaar als in andere
doelen des eilands, leveren vele natuurlijke voortbrengselen op,
als : kaneel, rotting, hars, olifants-tanden, vogelnestjes en was.
De grond bevat, vooral in den omtrek der hoofdplaatsBengkoelen,
goud, van welks opdelving echter geen werk wordt gemaakt ; ook
zijn aan de Ajer Kemoenwe, een onbevaarbaren arm van de Rivier
van Bengkoelen, rijke steenkolenlagen ontdekt, welke bruin-kolen
l») Moniteur des Indes, 1'846. Op de Statistieke kaart in hot Tijdscltr v
Neerl. Indië, 18i9, Dl. Il, geeft dezelfde Schrijver voor Bengkoelen met het
eiland Engano te zamen slechts 455'/, D mijl ; terwijl in hetzelfde Tijdschrift,
18o8 Dl. II, bl. 545 voor de grootte van Bengkoelen 1200 O mijlen opgegeven
wordt, hetgeen ongetwijfeld veel te veel is.

S fff, / , < ,y*rz t '

537
yan zeer goede hoedanigheid bevatten doch, zooverre ons bekend
is, nog niet ontgonnen worden f).
Bestanddeelen en voornaamste plaatsen R.
De Adsistent Eesidentie Bengkoelen bestaat uit de landschappen
: 1». Moko-Moko; %«.Ldis of Soenaei Lama; 3°. Soengei Ham;
4°. Silebar; 5°. Saloema; 6°. Manna; l«.Kaoer; en 8». Kroë.
1°. Moko-Moko, het Noordelijkste en verreweg grootste
landschap, strekt zich uit van de rivier Mandjoeia tot aan de
rivier Oerei (ook Srangei genoemd) en bestaat uit de distrikten
Mantri Ampat blas of Eigenlijk Moko-Moko, Lima Kota of de
VKota's, en de Proatin-landen zijnde de distrikten Bantal, Ppoe,
Sablai en Kataoen. — De voornaamste plaatsen zijn s
Moko-Moko, aan de rivier van dien naam, welke echter bezwaarlijk
te naderen is door de branding, die op de voor den mond
liggende bank staat, gelijk bij alle rivieren in deze Adsistent
Eesidentie het geval is. Het is eene niet onbelangrijke handel- *
plaats, met^K» steenen door de Engelschen gebouwd fort^doch S J^-^^
zonder bezetting. Het Nederlandsch gezag wordt er vertegenwoordigd
door eenen Controleur. De school voor kinderen van
Inlanders, welke hier vroeger bestond, is thans te niet gegaan.
Bantal, Jpoe, Sablât en Kataoen, alle aan de monding van
gelijknamige rivieren gelegen, zijn verder de voornaamste plaatsen
in dit landschap. In de nabijheid van Jpoe vindt men aan de
kust heete bronnen.
2°. Laïs of Soengei Lama (door de Engelschen Laye genaamd)
ligt onmiddellijk ten Zuiden van het voorgaande en grenst ten
Zuiden aan de Rivier van Bengkoelen. — De voornaamste plaatsen
zijn:
Laïs, in het Noorden des landschaps, aan den mond der rivier
van dien naam. Het was vroeger de zetel van den Engelschen
Eesident, doch heeft reeds gedurende het Engelsche bestuur zijne
belangrijkheid verloren door de verplaatsing der handels-etablissementen.
Goenoeng Radja, binnen 's lands aan de rivier van Bengkoelen
gelegen.
(') Indisch Magazijn, 184S, No. 5, bl. 74 en 126.
(*) Over de tot deze Adsistent Residentie behoorencle Mentawei en rageheilanden
en het eiland Engano zie men bl. 525 en volgg.

538
3°. Soengei Ham, een klein landschap ten Zuiden van het
vorige, zieh uitstrekkende tot aan de rivier van Silebar die in
de Eiland-baai of Baai van Bengkoelen valt. In dit gewest ligt
Bengkoelen, de hoofdplaats en zetel van den Adsistent Eesident,
met 12000 inwoners, aan de kust omstreeks een uur ten Zuiden
van den mond der Rivier van Bengkoelen, op eene kleine uitstekende
hoogte, Oedjong Karang genaamd; zij is gedekt door
het fort Marlborough, waarin eene Nederlandsche bezetting ligt.
De plaats is vrij regelmatig aangelegd, en doorsneden met
goede wegen, aan wier zijden hier en daar steenen muren zijn
opgetrokken, voorzien met poorten of barrières. De gebouwen
zijn deels van steen deels van hout, meest met twee verdiepingen,
op geregelde afstanden van elkander gebouwd en met tuinen
omgeven. Het Eesidentie-huis is eene fraaije woning en goed
gelegen. In de Chinesche karapong en op de Pasar Marlborough,
waar de meeste handel wordt gedreven, heerscht veel bedrijvigheid.
De landingsplaats, met een goed van ijzerhout gebouwd
zeehoofd, ligt aan den voet van het fort, in welks onmiddellijke
nabijheid zich ook de meeste handels-etablissementen bevinden.
De rcede van Béngkoelen is zeer onveilig, zoodat de schepen gewoonlijk
ten Noorden van het kleine, l'/2 mijl buiten den wal gelegene,
Ratten-eiland ankeren. In 1858 is een aanvang gemaakt om te
Bengkoelen eene school voor Inlandsche kinderen op te rigten.
4°. Silebar ligt ten Zuiden van Soengei Itam en heeft slechts
ééne belangrijke plaats,
Silebar, gelegen aan den mond der rivier van dien naam
en aan de schoone en veilige Eiland-baai of Baai van Silebar.
De meeste Inlandsche handelsvaartuigen lossen hier en vervoeren
hunne waren per as naar Bengkoelen. liever dan zich aan de gevaren
op de reede van laatstgenoemde plaats bloot te stellen.
5°. Saloema, ten Zuiden van Silebar, met de hoofdplaats
Saloema, aan den mond der rivier van dien naam.
Te Tallo, eene niet onbelangrijke plaats, is eene school voor
Inlandsche kinderen, welke in 1858 door 25 leerlingen bezocht
werd.
6°. Manna, ten Zuiden van het voorgaande. De voornaamste
plaatsen zijn :
Manna, aan den mond der vrij belangrijke rivier van dien
naam, welke in het Palembangsche gewest Pasoemah OeloeManna

539
uit een meer, ten Zuid-Westen van den G. Bempo gelegen, ontspringt
en in dat landschap nog verscheidene andere beken
opneemt. Een Controleur vertegenwoordigt hier het Nederlandsch
gezag.
Loeboe Tala en Oeloe Lebar liggen hooger op aan dezelfde rivier.
In dit landschap ligt liet meer Loekitan ten Zuiden van den
G. Patah.
7°. Kaoer, ten Zuiden van Manna. Op de hoofdplaats Kaoer,
aan de rivier van dien naam, is een Nederlandsch Posthouder
gevestigd.
8°. Kroè is het Zuidelijkste landschap. De hoofdplaats Kroë
ligt aan den mond van een klein riviertje.
Wegen,
De uit Padang komende weg langs het strand (bl. 470) loopt
door de geheele Adsistent Eesidentie voort, en is ten Zuiden van
Bengkoelen ook voor rijtuigen, althans voor karren, bruikbaar.
De afstand van Moko-Moko tot Bengkoelen wordt op 6 dagen
gaans, en van hier tot T. Rata op 13 uren rijdens berekend.
Tusschen Kaoer en Kroë is de weg echter zeer moeijelijk, en bij
hoogen waterstand somtijds niet te passeren.
Door het geheele landschap Moko-Moko loopt meer binnenslands
nog een tweede weg; ook zijn de dorpen aldaar door
goede paden met elkander verbonden.
Van Bengkoelen loopen Oostwaarts door het gebergte twee, op
vele plaatsen zeer moeijelijke, paden, die met Tebing Tinggi aan
de rivier de Moesi. en dus met Palembang, gemeenschap hebben.
§ 3. Bevolking.
Sterkte en afkomst.
De bevolking van Bengkoelen bestaat uit :
175 Europeanen,
417 Chinezen,
72 vreemde Oosterlingen,
110364 Inlanders,
te zamen 111038 zielen; zijnde ruim 150 op de D geogr. mijl.
Het zielental is dus betrekkelijk zeer gering en vermindert nog van
jaar tot jaar; in 1856 bedroeg het 113799, in 1857 nog 112542.

540
De weinige welvaart onder de bevolking (bl. 543) schijnt de hoofdoorzaak^
van deze vermindering te zijn.
De Inlandsche bevolking is zeer verschillend van afkomst en
behoort deels tot het Maleische deels tot het Batta-ras. Die van
het landschap Mpko-Moko onderscheidt zich in Anak soengei en
Anak pasisir; de eersten, zijnde de bewoners van de Distrikten
Ampat blas en de V Kota s (Eigenlijk Moko-Moko), houden zich
voor de oudste bevölkere des landschaps en uit het rijk van Menangkabaw
afkomstig; bij hen bestaat dan ook nog de verdeeling
m Soekoe's of stammen, hoewel er geen Soekoe-bestum bestaat; —
de laatsten, die de Proatin-landen bewonen, worden gezegd van
Indrapoera en andere Maleische kuststaten te zijn overgekomen.
De bevolking van het landschap Soengei Lama noemt zich Redjang
ampatpatoelai, en stamt af van de Redjangs, een volksstam, die aan
gene zijde van den Boekit Barisan in het Palembangsche gebied
woont; die van Soengei Ham noemt nch AnakLakita, en is mede
van een aldaar wonenden stam, misschien uit da Ampat Lawang,
afkomstig. De bewoners van de landschappen Silebar, Saloema
en Manna noemen zich Anak Sarawai, en behooren tot den in
het Zuid-Westen van Palembang wonenden stam der Pasoemahs
(Batta-ras); terwijl die van de landschappen Kaoer en Kroi uit
de Lampongsche Bistrikten afkomstig zijn, de taal van dat gewest
spreken, en dus waarschijnlijk mede tot het Batta-ras behooren.
Karakter, godsdienst, beschaving.
Hot karakter der Inboorlingen is in de verschillende gewesten
zeer onderscheiden. Die van Moko-Moko zijn zachtzinnig en
arbeidzaam, en zeldzaam hoort men onder hen van misdrijven;
die van het Zuidelijk gedeelte des lands, en vooral van de hoofdplaats
Bengkoelen, zijn trotsch, traag, wraakzuchtig, en staan
op een lagen trap van zedelijkheid. Allen hebben zij eene sterke
neiging tot dobbelspelen en hanengevechten.
De Godsdienst is de Mohammedaansche, die echter alleen op
de hoofdplaats en hier en daar langs de kust eenigzins naauwgezet
wordt beleden; in de binnenlanden is de bevolking nog zeer aan
hare oude bijgeloovige begrippen gehecht.
Onder de aanzienlijken heerscht eene zekere mate van beschaving;
zoodat zij bijna allen hunne taal kunnen lezen en
schrijven, waarin zij door de Priesters worden onderwezen.

541
Bestuur en regtswezen.
De Hoofden der verschillende landschappen dragen als zoodanig
den ambtstitel van Toewankoe, doch voeren naarmate van hunne
afkomst of hunnen rang ook nog andere titels. Zoo heet de
Toewankoe van Moko-Moko, Sultan ; die van Soengei Lama, Soengei
Ham en Silebar, Pangeran; de Hoofden, die in de hoofdplaats
Bengkoelen wonen, noemen zich Radja; anderen, Chalipa, enz.
Ondergeschikte Hoofden hebben den titel van Kapala Sembah
(Hoofd-mantri), Mantri, Pembarab, Proatin, Pasirah, Batoe,
Pamangkoe en andere. Deze titels en waardigheden gaan bij
erfopvolging op den oudsten zoon of naasten bloedverwant over.
Het gezag der Hoofden is zeer beperkt : zij moeten zorg dragen
voor de handhaving der voorvaderlijke instellingen (adals), die
hoewel niet beschreven de plaats van wetten vervangen ; doch zij
kunnen in de bestaande orde van zaken geene verandering maken
dan met overleg en toestemming der mindere Hoofden en oudsten
des volks. Alleen in Moko-Moko, welks Toewankoe geacht wordt
van de Menangkabawsche Vorsten af te stammen, wordt hem
op grond daarvan door de bevolking eenige meerdere eerbied
toegedragen. Zij moeten, behalve eene geldelijke tegemoetkoming
welke sommigen van wege het Gouvernement genieten, in hun
eigen onderhoud voorzien, en genieten van hunne onderhoorigen
geene andere wettige inkomsten dan een aandeel in de boeten,
welke zij hun volgens de adat wegens misdrijven kunnen opleggen;
evenwel weten zij zich dikwijls door list of geweld onwettige
voordeelen te verschaffen.
Kleine geschillen worden beslist door de Dorpshoofden. Zaken
van meer belang en misdrijven komen voor eenen Eaad (op
sommige plaatsen Raad der Proalins geheeten), zamengesteld uit
den Toewankoe des landschaps en de mindere Distriktshoofden,
en ter laatster instantie voor den Pange'rans-raad te Bengkoelen
(bl. 435). Alle misdrijven, van welken aard ook, worden gestraft
met geldboete, waarvan de hoegrootheid door de adat bepaald
en die verdeeld wordt tusschen de beleedigde partij en de Hoofden.
In geval van moord wordt behalve de boete ook nog de bangoen
(bloedgeld), die naarmate van den rang des vermoorden verschilt,
door den moordenaar aan de bloedverwanten des verslagenen
uitgekeerd. Bij onvermogen van den veroordeelde kan de boete

542
op zijne naastbestaanden of des noods op zijn dorp worden verhaald;
of wel hij en zijne bloedverwanten kunnen als slaven
verkocht of als pandelingen in dienst genomen worden.
Standen.
Men kan bij de bevolking van Bengkoelen in het algemeen
de volgende standen onderscheiden : de Orang toewah, de Anak
Radja, de Orang bajik-bajik, de Orangmardika, de Orang ber-oetang
en de Boedak.
De Orang toewah zijn de Toewankoe's en andere aanzienlijke
Hoofden.
De Anak Radja zijn de afstammelingen der Hoofden op de
hoofdplaats, die zich den Vorstelijken titel hebben aangematigd.
Zij zijn daar de schadelijkste klasse van lieden ; dewijl zij uit trots
op hunne afkomst allen arbeid beneden zieh achten en allerlei
ongeoorloofde middelen aanwenden om aan hunne zucht tot
weelde en verkwisting te kunnen voldoen.
De Orang bajik-bajik zijn de weigezeten lieden, waartoe men de
Dorpshoofden, den priesterlijken stand en de gegoede kooplieden
kan brengen.
De Orang mardika zijn de vrije lieden, als: landbouwers,
visschers en ambachtslieden.
De Orang ber-oetang zijn lieden, die wegens schulden hunne
vrijheid aan den schuldeischer hebben verpand en verpligt zijn
hem voor een bepaalden tijd te dienen. Zij worden onderscheiden
in Ber-oetang mengiring en Ber-oetang pembiakan ; de eersten zijn
geheel aan de willekeur van den schuldeischer onderworpen en
staan nagenoeg gelijk aan slaven, alleen met dit onderscheid
dat zij door afbetaling hunner schuld zich kunnen vrijkoopen ;
de laatsten zijn de zoodanigen, die tot het aanleggen van eenio-e
cultuur of het doen van ondernemingen geld leenen, op voorwaarde
van bij de teruggave op den bepaalden tijd de winst
gelijkelijk met den geldschieter te deelen. In het landschap
Moko-Moko onderscheidt men vier soorten van patulelingschap
(daar sando geheeten), namelijk : sando gong, waarbij de parceling
geheel aan de willekeur van zijnen heer is overgelaten
en volmaakt met den slaaf gelijk staat; sando akoe banda,
insgelijks slavernij, waarbij de pandeling, iudien hij vóór het
verstrijken van zijnen diensttijd komt te sterven, door een ander

543
moet vervangen worden; sando gong betali, pandelingschap,
waarbij de bloedverwanten van den pandeling het regt hebben
om hem vrij te koopen; sando bablak, overeenkomende met het
boven vermelde ber-oetang pembiakan ; misgewas komt daarbij
ten nadeele van den schuldenaar O.
Boedak zijn slaven ; zij zijn geheel het eigendom van hunnen
heer en hebben geene regten.
Landbouw, handel en nijverheid.
De bevolking geniet over het algemeen weinig welvaart, waarvan
de voornaamste oorzaken zijn : hare traagheid, de gebrekkige
en onvoldoende rijstbouw, en de knevelarijen der Hoofden, die
door het Gouvernement wel tegengegaan doch niet altijd kunnen
verhinderd worden. De landbouw is in dit gewest van
weinig belang en bepaalt zich hoofdzakelijk tot het aankweeken
van geringe hoeveelheden rijst, djagoeng, tabak, katoen, muskaatnoten,
koffij en peper. De beide laatste artikelen zijn verpligte
cultuur; de opbrengst der laatstgenoemde heeft in ] 858 bedragen
3373 pikols; die der koffij 36 pikols. In het gebrek
aan rijst wordt jaarlijks door belangrijken invoer, meest van
Padang, voorzien; deze invoer bedroeg in het jaar 1858 ruim
12084 pikols.
De handel ter zee is grootendeels in handen der vreemdelingen
die op de voornaamste kustplaatsen gevestigd zijn ; die der
Inboorlingen bepaalt zich hoofdzakelijk tot een weinig belangrijken
ruilhandel met de volksstammen, welke aan gene zijde
van den Boekil Barisan wonen.
Het inzamelen van de natuurlijke voortbrengselen des lands,
en de visscherij langs de kusten zijn de voornaamste takken van
nijverheid.
Van het jaarlijksoh bedrag van den in- en uitvoer zijn geene
officicele bescheiden bekend, als wordende onder die van Sumatra's
Westkust begrepen.
Huwelijken.
In zeden en gewoonten verschilt de bevolking van Bengkoelen,
althans in de hoofdtrekken, te weinig van die der naburige gewesten,
om ze hier afzonderlijk te beschrijven. Alleen dienen
(') Bijdragen voor de taal-, land- en volkenk., 1839, bl. 51.

544
de wijzen waarop de huwelijken worden gesloten, welke wij ook
gedeeltelijk in Palembang en de Lampongsche Bistrikten wedervinden,
eene bijzondere vermelding. Zij hebben plaats onder de
volgende omstandigheden en benamingen (') :
Semando soeka sama soeka. Bij deze wijze van huwen zendt de
man of zijne bloedverwanten, na aan de ouders van het meisje
zijn voornemen te hebben bekend gemaakt, aan dezen eene som
gelds, antaran geheeten, waarvan de hoegrootheid verschilt naar
den rang der bruid, en welke dienen moet om hare huwelijkskosten
goed te maken. Bij zoodanig huwelijk moet een bimbang of
huwelijksfeest worden gegeven, waarvan de kosten voor '/, door
den man, en voor 2 /3 door de vrouw worden gedragen. Bij echtscheiding
op verlangen van den man moet het door de vrouw
betaalde aandeel in de kosten van dit feest aan haar worden terugbetaald
; bij scheiding op verlangen der vrouw heeft geene teruggave
plaats. In beide gevallen worden de gezamenlijk verworvene
bezittingen of aangegane schulden gelijkelijk tusschen beide
partijen verdeeld; het huis blijft echter het eigendom der vrouw,
en ook de kinderen blijven bij haar tot dat zij oud genoeg zijn
om te kiezen of zij den vader dan wel de moeder willen volgen.
Bij overlijden erven de kinderen gelijkelijk de nalatenschap en
zijn ook gezamenlijk aansprakelijk voor de schulden hunner
ouders.
Wanneer een op deze wijze getrouwd man eene tweede vrouw
neemt, is hij verpligt aan de eerste een geschenk van ƒ40 te
geven, hetwelk oewang pemadoean (geld voor veelwijverij) genoemd
wordt.
Het huwelijk bij djoedjoer. Zoodanig huwelijk wordt aangegaan
door aan de ouders van het meisje de djoedjoer of koopschat
te betalen, die wel naar gelang van haren rang verschilt doch
steeds eene voor den Inlander zeer groote som bedraagt; zij wordt
dan ook niet altijd onmiddellijk geheel door den man afbetaald,
maar kan gedeeltelijk als schuld op hem blijven rusten, welke
schuld in geval van overlijden op zijne kinderen overgaat. Door
een huwelijk bij djoedjoer wordt de vrouw geheel het eigendom,
de slavin, van den man, wien ook de kinderen toebehooren en
die in de djoedjoer van zijne dochters weder vergoeding tracht te
(') Tijdsein. r Neéii.Indie, 18i2, DM, bl. Hl.

545
vinden voor de koopsom van zijne vrouw. Bij overlijden van den
man wordt de vrouw het eigendom van diens naasten bloedverwant,
die haar moet onderhouden en ook als bij wijf nemen
kan welk laatste dan ganti tikar (van bed verwisselen) genoemd
wordt. — In het landschap Moko-Moko is deze wijze van huwen
niet anders dan bij de Hoofden in gebruik. De Toewankoe aldaar
neemt zoovele vrouwen als hij verkiest en scheidt van haar in
beide gevallen zonder eenige betaling.
Het huwelijk bij ambil anak (kind-aanneming) is bijna het tegengestelde
van dat bij djoedjoer. De man betaalt daarbij ^"uen
koopschat voor de vrouw, moet bij haar komen inwonen en kan
beschouwd worden als slaaf van haar en hare bloedverwanten
die het regt hebben om hem weg te zenden met verlies van alles
wat hij bezit. De kinderen zijn het eigendom der vrouw en behooren
tot haar geslacht, niet tot dat van den man. Tot deze wijze
van huwen, die men als vernederend voor den man beschouwt
wordt zelden anders overgegaan dan bij volstrekte armoede van
zijne zijde. Somtijds laten Hoofden, die geenen zoon hebben
hunne dochters op deze wijze huwen, ten einde hunne waardigheid
in hun geslacht te doen blijven.
Eene vierde soort van huwelijk is eene geheime verbindtenis
tusschen den man en de vrouw, welke later door de ouders wordt
goedgekeurd ; de man moet dan eene dubbele antaran geven en
daarenboven eene door de Hoofden naar gelang van zijn vermogen
te bepalen boete betalen O.
Het spreekt van zelf dat deze instellingen allezins hinderlijk
zijn voor de toeneming der bevolking ; vermits de voorwaarden
waarop een huwelijk kan worden aangegaan, zoo bezwarend zijn'
dat zeer vele mannen zich of geheel niet of slechts laat in den echt
begeven. Het Nederlandsch Gouvernement poogt dan ook overal,
waar het zijnen invloed kan doen gelden, het huwelijk bij djoedjoer
te doen afschaffen of althans de koopsom der vrouw op een gering
vast bedrag te doen bepalen; en waar het daarin geslaagd is°,
heeft deze maatregel overal vermeerdering der huwelijken en
toeneming der bevolking ten gevolge.
( ) Deze soort van huwelijken behoort waarschijnlijk in do Zuidelijke duor
Lampongcrs bevolkte landschappen te huis; daar iels dergelijks ook in de
Lampongtehe Distrikten wordt aangetroffen. Zie bl. 5G4
I.
33

546
r. [)E RESIDENTIE I.AMPONGSCHE DISTKIKTEN (').
§ 1. Ligging, grootte, natuurlijke gesteldheid,
voortbrengselen.
Ligging, grenzen, grootte.
De Lampongsche Bistrikten worden in het Zuiden door Straat
Soenda, in het Oosten door de Java-zee bespoeld. Van Palembang
worden zij in het Noorden gescheiden door de rivier Masoedji,
en in het Noord-Westen door eene denkbeeldige lijn, welke zich
van de bronnen van die rivier Zuid-Westwaarts uitstrekt tot aan
den Boekil Pasagi, eenen top van den B. Barkan ; van hier af
Zuidwaarts worden zij door eene lijn, die over den rug van
laatstgenoemde bergketen loopt van Bengkoelen gescheiden!*).
Zij liggen tusschen 3°40'( 5 ) en 5° 59' Z.B. en 104° 15'en
105° 55' O. L., en beslaan volgens MELVIXL eene oppervlakte
van 535 D mijlen (*).
Kusten, baaijen, kapen, naburige eilandjes.
De Oostkust is vlak en laag, loopt bijna in eene regte lijn van
het Noorden naar het Zuiden, en heeft geene klippen of eilanden
in de nabijheid, behalve alleen nabij de Zuidpunt, waar, van
het Noorden naar het Zuiden, de volgende kleine en rotsachtige
eilandjes liggen: Tandjong Sikopo, zoo digt bij de kust dat het
gewoonlijk als een voorgebergte beschouwd wordt; het Noordereiland;
Batoe Poetik; de Brie Zusters, P. Rimau, Pendjoeran en
JCandang, welke laatste ook wel gezamenlijk de Zutphenscheeilanden
genoemd worden.
Aan de bergachtige Zuidkust dringen twee groote baaijen diep
landwaarts in, van welke de Oostelijke Lampongs-baai of Telok
{') De volledigste berigten omtrent deze gewesten komen voor in hef7y7(sc/ir.
v. Neêil. Indië, 1847, DM, 1832, D'. I\l836, ül II en 1837, D'. 1.
(*) Het kleine landschap Blalouw of Boeai Beloengo, liggende ten Zuid-
Oosten van den G. Pasagi en ten Zuiden van het meerlianuu, wordt thans
tot de Residentie Palembang gebragt. Volgens het Tijdschr. v. Neéii. Indië,
1836, DMI, bl. 349 behoorde het althans vroeger tot de Lampongs.
(") Volgens de kaart der Lampongsche Distrikten van den Kapt. VERSTEEG
in den Atlas van Ned. Indië (zie bl. 452) ; op andere kaarten, waar de Masoedji
minder bogten heeft, strekken zij zich niet verder dan lot 4°5' uit.
(') Moniteur, 1846. Volgens de Statistieke kaart in het Tijdschr. v. Neérl.
Indië, 1849, zoude de grootte slechts 475 mijlen zijn.

-*- 0

\yte£Z7 y (fc? 3 ?*~~—
'^ y«5~^

547
Belong, de Westelijke Keizers- of Semangka-baai heet. De Lampongs-baai
vormt aan hare Westzijde weder drie kleinere baaijen
(van het Noorden naar het Zuiden), de Ratek-, Poendoe-, en
Bidada-baai; en aan de Oostzijde in het Zuiden, de Baai Blanlong
of Lobag. De Keizers-baai vormt aan hare Oostzijde de kleine
baaijen Telok (baai) Limau Badak, Poetih, Perlibi, Katombajan,
en Kiloan; en in het Noord-Westen Telok Tandjongan of Borneh. '
In de Lampongs-baai liggen, van het Noorden naar het Zuiden,
langs de Oostkust de eilandjes Tjandong en Sikepel, en langs dé
Westkust Pasaran, Koebor, Tangkil, Tegal, Mahitan, Ka lagian,
Kadogan, verscheidene kleinere, en het grootste Lagoendi door
elf kleinere omgeven ; voor de baai liggen Sïboekoe en Sibesi. In
het midden van den ingang der Keizers-baai ligt P. Taboean (')
of Semangka ook het Keizers-eiland genoemd ; aan de Oostkust
liggen twee kleine eilandjes nabij de baai van Pertibi, vier in die
van Katombajan, en twee in die van Kiloan.
De weinige kapen in dit gewest zijn vermeld op bl.443.
Bergen en vlakten.
De bergen in de Lampongsche Bistrikten bestaan uit drie bijna
evenwijdig loopende ketenen, welke zich over een klein gedeelte
van het gewest in eene Zuid-Oost- en Noord-Westwa^artsche
ngting uitstrekken, door lagere ruggen met elkander verbonden
worden en van vulkanischen aard zijn. Aan haren voet worden
vooral aan de zeezijde op onderscheidene plaatsen warme bronnen
aangetroffen. De Oostelijkste keten loopt langs de Oostkust van
de Lampongs-baai, en heeft tot hoogste spits den G. Radja Basa
(4130 v*.) in het Zuidelijk uiteinde gelegen. Van hier Noordwaarts
neemt de keten aanmerkelijk in hoogte af, en wordt
vereenigd met de volgende door eene om den achtergrond der baai
heenloopende heuvelrij, die den algemeenen naam van G. Talang
draagt, slechts van 100 tot 400 v*. hoogte heeft, en wier hoogste
punten zijn de eenigzins landwaarts in gelegene heuvel G. Trang
en de G. Ratek en G. Tangka meer nabij de Westkust der baai.
De middelste bergketen begint bij Tandjong Tikoes en loopt langs
de Oostkust der Keizers-baai. Hare hoogste punten zijn de G.Bidada
(6000 v».) in het Zuiden; de G. Lampong of Lampongs-piek
(') Op de kaart van VERSTEEG Laboean geheeten.

548
(ongeveer 6700 vi.) nagenoeg in het midden; en de G. Tangamoes
of Keizers-piek (7000 v*.) in het Noorden der keten. Van dezen
laatsten berg loopen eenige lagere takken een eind ver Noord-
Oostwaarts, uit welke zich de toppen G. Oeloe Sikampong, G.Oeloe
Sipoetih en G.Abong verheffen; terwijl hij Noord-Westwaarts door
eenen zeer lagen rug met den B. Pasagi (bl. 546) verbonden is.
De Westelijkste bergketen eindelijk is het Zuidelijk gedeelte van
den B. Barkan, die hier B. Sawak heet en geene bijzonder hooge
toppen heeft.
Het overige gedeelte van het land is nagenoeg overal vlak,
en voor een gedeelte zoo laag dat het gedurende den regentijd
geheel overstroomd wordt. In de nabijheid der bergen treft men
den vruchtbaarsten grond aan, die nu eens rood-bruin dan weder
zwart van kleur is. Hoe meer men Noordwaarts gaat des te
schraler wordt de bodem, die eindelijk geheel in dorren zandgrond
overgaat slechts hier en daar door strepen goede teelaarde
doorsneden. Deze gesteldheid van den grond is oorzaak dat het
land, niettegenstaande zijne ligging, niet moerassig is maar in
den goeden moeson zeer spoedig weder geheel opdroogt.
Zoowel de bergen als de vlakten zijn bedekt met digte bosschen
en wildernissen, waarin alleen voor het aanleggen der
dorpen en velden van de weinig talrijke bevolking kleine gedeelten
ontgonnen zijn.
Rivieren.
Uit de hierboven vermelde ligging der bergen volgt natuurlijk
dat aan de Zuidkust geene rivieren van eenige beteekenis kunnen
gevonden worden. Er wateren echter eene menigte beken uit,
die wel meerendeels onbevaarbaar zijn doch dienstbaar kunnen
gemaakt worden aan den aanleg van sawaks. Zoo vallen in de
Lampongs-baai: deKedaton, Peningakan, Telok Belong, Panjang
Bing an, Gebang, Minang a, Soekoe Bjaja, Bjangi, Koenjajan,
Kota Bjawa en Bawang ; in de Keizers-baai: de Nagri, Pertibi
of Tandjong Bjati, Poetih of Pekandoh, Limau Badak, Tarega
Beloengoe, Binealan, Bineawang, Borneh of Semangka met twee
monden, de grootste van alle, Waü') Nipah, Karang Brak, Tiram,
Kaoer Gading, Tanda en andere.
Aan de Oostkust daarentegen ontlasten zich vele belangrijke
rivieren, welke alle op het Zuidelijk en Westelijk gebergte
(') Wax beteekent rivier.

549
ontspringen, het geheele gewest in eene Oostwaartsche rigting
doorstroomen, en meerendeels tot ver landwaarts in bevaarbaar
en dus voor het binnenlandsch vervoer van veel belang zijn.
Voor den landbouw zijn deze echter van weinig nut; deels omdat
de bedding te diep is en de oevers te hoog zijn, deels omdat
zij in den regentijd het geheele omliggende land overstroomen,
waardoor alle bebouwing onmogelijk wordt. De volgende zijn de
voornaamste :
De Masoedji of Mas OedjiC), de Noordelijke grensrivier. Zij
ontspringt ongeveer 18 mijlen landwaarts in op een eenigzins
verheven grond uit acht bronnen, Mata TFalo geheeten, loopt
eerst Noord-Oostwaarts, vervolgens Zuid-Oostwaarts en valt op
4° 5'Z.B. in zee. Zij is bijna over hare geheele uitgestrektheid
voor groote praauwen bevaarbaar en heeft gemeenschap met
het Meer Talang Batin in de Eesidentie Palembang, en dus ook
door de rivieren Babatan, Komering en Ogan met de Moesi (zie
hieronder, bl. 574). De voornaamste zijriviertjes zijn : Eegts,
de Soengei Bajan en de S. Bowaja ; Links, de S. Boeroeng en
de S. Rasau.
De Toelong Bawang, de grootste rivier des lands. Zij ontspringt
uit het gebergte ten Noorden van de Keizers-piek uit vele bronnen,
heeft aanvankelijk den naam van Wai Oempoe, en stroomt Noordwaarts
tot nabij de grenzen van Palembang, waar zij bij hare
vcreeniging met de Pisang zich plotseling Oostwaarts wendt
en met vele kronkelingen in die rigting voortloopt, tot waar zij
de Rarem opneemt en den naam van Toelong Bawang verkrijgt.
Door den toevloed van deze belangrijke rivier zeer verbreed
loopt zij met groote bogten eenigzins Noord-Oostwaarts en valt
op 4° 21'Z.B. in zee. Van de vereeniging met de Rarem tot
aan den mond is zij, zelfs bij ebbe, die zich tot hiertoe doet
gevoelen, voor praauwen van de grootste soort bruikbaar, welke
voor dezen togt stroom-afwaarts drie etmalen noodig hebben;
hooger op kan zij door kleinere vaartuigen ver landwaarts in
bevaren worden. Do voornaamste zijrivieren zijn van boven af :
L. De Takani, wier bronnen Noord-Westwaarts van die der
W. Oempoe gelegen zijn; zij valt beneden het dorp Blambangan
in deze rivier. De Takani neemt onderscheidene beken op
(') Zoo wordt deze naam geschreven door ZOLLINGER, Tijdschr. v. Neêrl,
Indië, 1847, DU, bl. 18.

550
en is grootendeels voor kleine praauwen bevaarbaar, hoewel
zulks door den sterken stroom met gevaar gepaard gaat.
L. De Gikam, eene voor praauwen bevaarbare rivier, die nabij
den G. Pasagi ontspringt en een paar uur beneden de Takani
in de W. Oempoe valt.
L. De Pisang, eene kleine, sterk stroomende en gedeeltelijk
bevaarbare rivier, die bij den G. Pisang uit het kleine meer
of moeras Papepoe (elders Proepoe en ook Saroedja genaamd)
op de grens van het Palembangsche ontstaat en regt Oostwaarts
stroomende bij Boemi Agong in de W. Oempoe valt.
E. De Besai, die ten Noorden van de Keizers-piek ontspringt,
Noordwaarts voortloopt en bij Pakoewon Ratoe twee uren
beneden Boemi Agong in de JF. Oempoe valt,
B. De Batin, een riviertje van weinig belang.
R. De Rarem, de grootste zijrivier, ontstaande uit de zamenvloeijing
van de W.Aboeng en de W. Galin, die ten Noorden
van de Keiters-piek ontspringen; zij neemt vervolgens nog de
W. Saboek, W. Soengkai en andere op, en loopt Noord-Oostwaarts
naar de W. Oempoe, waarin zij zich bij Pagar Béioa
uitstort, en die van hier af den naam Toelong Bawang verkrijgt.
n. De Bakong. die met twee armen in de Toelong Bawang valt.
E. De Binto, een onbelangrijk riviertje.
L. De Bidada of Padada, welke uit de zamenvloeijing van
twee beken ontstaat en zich niet ver van de kust in de
Toelong Bawang uitstort.
De Sipoetik, ontspringende op den heuvel G. Oeloe Sipoetih ten
Noorden van de Keizers-piek; zij neemt in haren Oostwaartschen
loop onderscheidene zijrivieren op, en valt op 4° 45' Z.B. met een
wijden mond in zee. De voornaamste bevaarbare zijrivieren zijn :
L. De Pangaboeang, die nabij de Sipoetik ontspringt en bij
Sering Kebouw zich met haar vereenigt.
E. De Kapoean.
L. De ljampoejang.
h. De Boendar.
L. De Troesan, die niet ver van de kust in de Sipoetik valt.
E. De Pagadoengan, welke zieh nog lager met haar vereenigt.
L. De Raman.
E. De Soekatanah.

551
De Pennat, een wijde riviermond, op 5° 9'Z.B., ontstaande
uit de zamenvloeijing van de Enda, de Pennat en de Soesoeh,
welke zich niet ver van de kust vereenigen.
De Maringei en de Nibong, twee riviertjes van weinig uitgestrekten
loop doch voor kleine praauwen bevaarbaar. Zij vallen
digt bij elkander tusschen 5° 21' en 5° 23' in zee.
De Sikampong, ontspringende uit onderscheidene bronnen aan
den Oostelij ken voet van de Keizers-piek; zij loopt in eene Oost-
Noord-Oostwaartsche rigting tot ten Noorden van de Lampongsbaai
en wendt zich dan Zuid-Oostwaarts tot dat zij op 5° 35' Z.B.
in zee valt. Hoewel deze rivier een uitgestrekten loop en voldoende
diepte heeft, is zij echter bezwaarlijk te bevaren wegens de sterke
kronkelingen en onderscheidene watervallen, die er zich in bevinden;
terwijl ook het digte er over hangende geboomte de
vaart hier en daar zeer belemmert. De belangrijkste zijrivieren
zijn :
R. De Boelo,
De Semah en
De Katibon.
Deze zijn wegens hare smalheid en scherpe kronkelingen slechts
met zeer korte praauwen of vlotten gedeeltelijk bevaarbaar.
De Rogo is een onbevaarbaar riviertje, dat op den G. Radja Basa
ontspringt en ten Zuiden van het Noor der-eiland in zee valt.
Luchtsgesteldheid.
De afwisseling der moesons heeft geregeld en op denzelfden
tijd als op Java plaats. Daar het land aan twee zijden door de
zee omgeven, de grond voor het grootste gedeelte zeer laag, door
ontelbare rivieren en beken doorsneden en met digt geboomte
bedekt is, is de atmospheer zeer vochtig, en vormen de dampen,
die door de groote hitte vooral in de kuststreken des daags worden
opgetrokken, na zons ondergang zware nevels, welke zelden voor
negen of tien ure des morgens geheel zijn opgeklaard. Eegen
valt er zeer overvloedig ; zoodat zelfs in den goeden moeson
zelden drie dagen zonder buijen voorbijgaan. De gemiddelde
jaarlijksche temperatuur is 81° P., en het verschil tusschen den
hoogsten en laagsten thermometer-stand bedraagt niet meer
dan 15°.

552
Voortbrengselen.
^ De natuurlijke voortbrengselen uit het plantenrijk verschillen
niet bijzonder van die in het overige gedeelte van Sumatra, vermeld
op bl. 445. Aangekweekt worden: rijst, doch niet voldoende
voor de behoefte der bevolking; peper en katoen, beide
ook voor den uitvoer, welke echter niet zeer veel bedraagt;
en een weinig koffij en tabak.
Het dierenrijk bevat dezelfde soorten als op het overige gedeelte
des eilands, en eene groote menigte tijgers, olifanten, rhinocerossen
en krokodillen. Het rundvee bestaat uitsluitend in buffels ;
ook paarden worden er niet aangetroffen.
Aan delfstoffen is het gewest zeer arm. In de bedding van
sommige rivieren wordt een weinig slecht stofgoud gevonden ;
zilver-, koper- of ijzermijnen zijn er niet bekend; tin zegt men
dat aan de Lampongs-baai en langs de rivier Sikampong voorkomt ;
zwavel wordt gevonden op den G. Radja Basa en hier en daar in
het Westelijk grensgebergte. Warme Minerale bronnen bevinden
zich bij Nalar ten Noorden van de Lampongs-baai, en langs het
strand van die baai Zuid-Westwaarts van de hoofdplaats Telok
Belong; deze laatste worden Kadjadian genoemd ; men treft ze
daar zelfs in zee aan, waar zij door de opborreling en de warmte
van het water kenbaar zijn.
5 2. Verdeeling, voornaamste plaatsen en bestuur;
wegen.
Verdeeling, voornaamste plaatsen en bestuur.
Volgens het stroomgebied der drie hoofdrivieren en der twee
groote baaijen zijn de Lampongsche Bistrikten verdeeld in de volgende
vijf Afdeelingen of landschappen :
1°. Het landschap Toelong Bawang, zijnde het Noordelijkste
en grootste. Het bevat het geheele stroomgebied der rivier van
dien naam, grenst ten Noorden en Westen aan de Eesidentie
Palembang, en wordt ten Zuiden bepaald door eene lijn, welke
zich van Tandjong Telok Baroe een weinig bezuiden den mond
der rivier (4° 25' Z.B.) in eene Zuid-W r estwaartsche rigting uitstrekt
tot aan den G. Abong.

y^:
yy^yt, «yZy^^^-i-^-.. *y^> f c ^ , .
~ï£y' -
-^:yy
ie-—»-t_
^ y
'y -

553
^^"
De hoofdplaats van dit landschap is Mangala. 83 palen ten
Noorden van Telok Belong, aan den regter-oever der rivier, nagenoeg
in het midden des lands; het is eene groote en goed bevolkte
handelplaats, waar vele Boeginezen en ook Chinezen gevestigd
zijn. Verder zijn de voornaamste plaatsen : Boemi Agong, aan de
Wat Oempoe, waar de O. I. Comp, in 1737 het fort Valkenoog
bouwde, dat thans geheel vervallen is; Negara Ratoe, Negara
Bahn, Negri Besar, Pagar Be'wa, alle aan dezelfde rivier, boven
Mangala; Kebang, Oedjong Goenoeng, Boedjang, BokaeaBatoe,
alle Zuidwaarts van Mangala aan den grooten weg.
2°. Het landschap Sipoetik, het tweede in grootte; het ligt
ten Zuiden van het vorige en bevat het stroomgebied der rivier
van denzelfden naam. Ten Noorden wordt het begrensd door de
Zuidelijke grenslijn van Toelong Bawang,- ten Zuiden door eene
lijn, die van den mond der rivier Maringei nagenoeg regt Westwaarts
loopt tot aan den G. Oeloe Sikampong; ten Westen door
eene lijn, van laatstgenoemden berg Noordwaarts over den G.Oeloe
Sipoetik naar den G.Abong.
De hoofdplaats is Tarabangi, in het midden van het landschap,
46 palen van Telok Belong, aan den linker-oever der rivier
Pangaboeang, met een klein fortje. Voorts zijn de voornaamste
plaatsen: Sering Kebouw, nabij de zamenvloeijing van de Pangaboeang
en de Sipoetih; Rantodjaja aan de Pagadoengan; Goenoeng
Bahn, aan de grens van Toelong Bawang,- Lampoejang ten Noorden,
en Kabagoesan ten Zuiden van Tarabangi,- de drie laatstgenoemde
aan den grooten weg.
3°. Het landschap Sikampong, het derde in grootte, gelegen
ten Zuiden van het vorige en bevattende het stroomgebied der
rivier van denzelfden naam. Het wordt ten Noorden begrensd door
de Zuidelijke grenslijn van Sipoetih; ten Zuiden door eene lijn,
die van den mond der Sikampong eerst, gedeeltelijk langs dié
rivier, Westwaarts en vervolgens Noord-Westwaarts, op eenigen
afstand om de Lampongs-baai gaat, en vervolgens over den G.Rateh
en de Keizers-piek naar den G. Oeloe Sikampong.
De hoofdplaats is Natar, 12 palen van Telok Belong, aan den
grooten weg; ten Noorden van deze plaats treft men warme
bronnen aan. Verder zijn de voornaamste plaatsen : Tiganennang
oïTigenmngan, eene aanzienlijke kampong aan den grooten weg,
op beide oevers van de Sikampong gelegen ; het gedeelte op den

554
linker-oever heet Tiganennang Oetara (Noordelijk), dat op den
regter-oever Tiganennang Selatan (Zuidelijk). Lager aan de Sikampong
liggen : Gedong, Goenoeng Sogi, Negara Batin, Asakan,
enz.; en aan de Maringei een dorp van dien naam.
_ 4°. Het landschap Telok Belong, het kleinste van alle, ten
Zuiden van het vorige gelegen, bevattende de Oostelijke landpunt
en verder de Noord- en Westkust van de Lampongs-baai.
De hoofdplaats van dit landschap en van de geheele Eesidentie,
tevens verblijfplaats van den Eesident, is Telok Betong aan de
Noordkust der Lampongs-baai. Het is ook de militaire hoofdpost
der Eesidentie, en wordt beschermd door een fort, waarin de
bezetting ligt en verdere militaire inrigtingen gevestigd zijn.
Verder zijn de belangrijkste plaatsen : Radja Basa, aan de Lampongs-baai
en den Zuid-Westelijken voet van den G. Radja Basa;
Katimbang, met militaire bezetting, Tjanti, Belong, Peningakan,
Wai Orang, alle meer Noordwaarts aan dezelfde kust en bergvoet
gelegen; Tjampaka, met militaire bezetting, en Peningakan, beide
aan den Oostelijken voet van denzelfden berg in het midden der
landpunt; Ketapan, een weinig Noordelijker aan de Oostkust;
Soeka Bjawa, in welks nabijheid warme bronnen zijn, aan de baai
Rateh aan de Westkust der Lampongs-baai.
5". Het landschap Semangka, op een na het kleinste, bevattende
de landen om de Semangka-baai en de Noord-Westwaarts van daar
gelegene bergstreken, die gedeeltelijk door de vivier Semangka
of Bornek gedeeltelijk door hare linker-zijrivier, de Samoeng,
worden besproeid. Het grenst ten Westen aan Bengkoelen, ten
Noorden aan het tot Palembang behoorende gewest Blalouw,
ten Oosten aan de landschappen Sipoetik, Sikampong en Telok
Betong.
De hoofdplaats is Bornek, met een fortje met bezetting, aan
den mond der Semangka-riviev, welke in het Noord-Westen van
de baai uitwatert. Hooger op aan de rivier liggen Kedatoean,
Pinangoengan, Sangi, Goenoeng, en andere; aan of nabij de
Noordkust der baai, Bineawang, Jamboe, Kota Batoe, Roelang,
BoemiRatoe, Soeka Bandjar, enz.; en aan de Oostkust, Koeripan,
Badak, Poetik, Pakoe, Keloan, enz.
F De vijf bovengenoemde landschappen zijn weder verdeeld in
van elkander onafhankelijke Distrikten, Marga of op sommige

555
plaatsen Mego genoemd, over welke een Kapala Marga of
Distnkts-hoofd het gezag voert. Tijdens de overheersching der
Lampongscke Bistrikten door de Sultans van Bantam, gaven
dezen aan die Distrikts-hoofden den Javaan sehen titel van Pangeran
of Kjahi Arija,- de mindere Hoofden kregen dien van
Toemenggoeng of Ngabehi, enz. Tegenwoordig hebben vele
Distrikts-hoofden den titel Toewan Raloe aangenomen ; andere
voeren dien van Soesoehoenan. Soeltan Balem, Balem Pangeran of
nog meer hoogdravende. In het algemeen zijn de Lampongers
zeer op titels gesteld; zoodat het land van Pangérans, Radens
en dergelijke wemelt.— De magt van een Marga-hoofd, als
Eegent, heeft echter weinig te beduiden; als regter oefent hij.de
hoogste regtsmagt uit en legt de straffen op, die altijd in boeten
bestaan.
Tot elke Marga behoort een grooter of kleiner aantal dorpen,
kampong of negeri geheeten ; de eigenlijke Lampongsche naam is
Tioe. De Kapala of het Hoofd van een dorp voert gewoonlijk
den titel van Radja of Pangeran; sommigen dien van Pangeran Pah
(Viervorst) Pangeran segala ratoe, enz. Dit dorpshoofd vormt
met de hieronder te vermelden Kapala Soekoe's den Tioe's raad
of het dorpsbestuur, dat de algemeene belangen der gemeente
regelt. Het houdt zijne vergaderingen in een daartoe bestemd
gebouw, sèssel, sèssah of balidana genoemd, hetwelk in de oudste
wijk van elk dorp gevonden wordt, en waarin de bevelen der
overheid worden aangeplakt of opgehangen.
De dorpen zijn verdeeld in wijken, soekoe, tempoek of bilik,
soms ook kampong. genaamd. Elke wijk heeft haar Hoofd of
wijkmeester (Kapala soekoe, Kapala tempoek, enz.), die dikwijls
ook al Pangeran of iets dergelijks is. De Kapala soekoe vormt
met eenige van de oudste ingezetenen der wijk eenen wijkraad,
welke de bijzondere belangen der wijk regelt. Deze vergadert
m een klein lokaal, dat daartoe in elke wijk gevonden en andjoeng,
hendjoek of paséban genoemd wordt.
Oemboel noemt men gehuchten, op eenigen afstand van een
dorp gelegen doch daartoe behoorende (op Java, doekoek oipadoekoekari);
zij worden gewoonlijk slechts door lieden uit den minderen
stand bewoond, die de omliggende velden bebouwen. Het
gezag over een Oemboel wordt uitgeoefend door of van wege den
aanlegger of zijne erfgenamen.

556
Elk der hierboven genoemde Overheidspersonen kan zich doen
vervangen door zijnen Panjimbang of plaatsvervanger (op Java,
Patik), zijnde hier gewoonlijk de persoon, die bestemd is om
hem in zijne waardigheid op te volgen.
Het opperbestuur over de Lampongscke Bistrikten berust bij
eenen Eesident, die te Telok Betong gevestigd is en door onderscheidene
ambtenaren van minderen rang wordt bijgestaan^ De
Marga-koqfden vormen den schakel tusschen het Nederlandsch eii
het inlandsch bewind.
Wegen.
In de geheele Eesidentie vindt men slechts één grooten communisatie-weg,
die eigenlijk nog niet meer is dan een ongeveer
20 v*. breed, meest met gras begroeid, pad. Hij loopt van Telok
Betong Noordwaarts naar Mangala, aanvankelijk over een heuvelachtig
later over een vlak terrein, hetwelk op sommige plaatsen
zelfs zoo laag is, dat de weg gedurige ophooging behoeft om
in den regen-moeson boven water te blijven. Het onderhoud
geschiedt bij wijze van heerendienst door de bevolking der daaraan
gelegene dorpen, die echter betrekkelijk weinig in getal zijn,
zoodat dit onderhoud veel te wenschen overlaat ; evenwel zoude
de weg in den droogen moeson voor voertuigen bruikbaar zijn.
De voornaamste plaatsen langs welke de weg gaat, zijn :
In Telok Betong .- Telok Betong, Koeripan, Peningakan, Kedaton
en Radja Basa ;
In Sikampong: Lampong, Natar, LIadji Mina, Mandar, Tiganennang
Selatan en Tiganennang Oetara ;
In Sipoetik : Alim, Kabagoesan, Goenoeng Sogi, Tapos, Tarabangi,
Breiman, Lampoejang, Mas Balem en Goenoeng Batin,-
In Toelong Bawang : Batoe, Goeroe, Boka, Boedjong, Oedjong
Goenoeng, Tiganennang, Kebang en Mangala.
In het jaar 1858 werden ook wegen geopend van Telok Betong
naar Katimbang, en van Telok Betong naar de Afdeeling Semangka.
Eene menigte voetpaden doorkruisen voorts in alle rigtingen
het land. In het Zuiden en Westen zijn dit dikwijls steile en
moeijelijke bergpaden, en overal loopen zij door bosschen en
wildernissen ; zoodat het gebruik er van veelal aan groote bezwaren
onderhevig is. De gemeenschap geschiedt dan ook, waar
dit kan, grootendeels door middel der rivieren.

557
§ 3. Bevolking.
Sterkte, afkomst, uiterlijk voorkomen, karakter, godsdienst.
De bevolking der Lampongscke Bistrikten bestaat uit :
25 Europeanen,
45 Chinezen,
2207 andere vreemde Oosterlingen, en
81516 Inlanders.
te zamen 83793 zielen, of bijna 157 op de D geogr. mijl, en is
dus in verhouding tot hunne uitgestrektheid zeer gering. De
oorzaken daarvan zijn dezelfde, welke op bl. 450 voor de zwakke
bevolking van Sumatra in het algemeen zijn opgegeven.
Tot welk ras de Inlandsehe bevolking behoort is nog niet met
zekerheid uitgemaakt. JUNGHUHN is geneigd hen met de naburige
Pasoemahs tot het Batta-ras te brengen; ZOLLINGER O
daarentegen zegt dat zij klaarblijkelijk tot denzelfden stam als de
de Soendanezen, dus tot het Maleische ras, behooren. Niettemin
geeft laatstgenoemde nog al een aanmerkelijk verschil met dezen
in den ligchaamsbouw op; de Lampongers, zegt hij, zijn niet
grooter en minder gespierd dan de Soendanezen l') ; vooral vindt
men onder hen niet de ronde breede gezigten, de korte beenen, en
de grove groote voeten, die men onder de laatstgenoemden zooveel
aantreft; inzonderheid valt het verschil bij de vrouwen in het
oog, die zich door fijn gebouwde handen en voeten, door eene
blankere huidkleur en zachtere uitdrukking der oogen voordeelig
onderscheiden. De wangbeenderen zijn minder uitstekend, de neus
niet zoo stomp en breed, en de mond niet zoo wijd geopend, als
bij andere volken van het Maleische ras C). De Lampongers zelven
(voor zooverre zij geene ongerijmde fabelen opdisschen), ook die
in de Bengkoelensehe landschappen Kaoer en Kroë, geven voor
uit Sakala Brak, eene thans niet meer bestaande plaats in het
landschap Blalouw (bl. 546 noot), dus in de nabijheid der Pasoemak-landen,
af te stammen ; hetgeen in verband met andere
) Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1847, DU, bl. 125.
( ! ) Volgens een ander berigt (Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1837, D'. I,
bl. 112) munten de mannen uit door rijzige en gespierde ligchaamsgestalte,
en zijn de vrouwen dikwijls zeer schoon.
( 3 ) Tijdschr. v. Neêrl. Indië, terzelfder plaats.

558
omstandigheden voor hunne verwantschap met dezen volksstam
pleit.
Hun karakter wordt zeer ongunstig afgeschilderd. Zij zijn in
den hoogsten graad lui, wellustig, zedeloos, trotsch en wraakzuchtig
zoodat sluipmoorden dikwijls onder hen voorkomen;
gastvrijheid zoekt men bij hen te vergeefs; en moed ontbreekt
hun geheel, waarom zij ook hunnen vijanden nooit in het open
veld het hoofd bieden, maar hen alleen uit goed gedekte schuilhoeken
bestoken of uit hinderlagen overvallen. Hunne beschaving
is zeer gering; evenwel zegt men, dat de meeste volwassenen
hunne taal kunnen lezen en schrijven. De Orang Aboeng, een
stam nagenoeg in het midden des lands aan de Wai Aboeng, een
linker zijriviertje van de Toelong Bawang, wonende, zijn inzonderheid
door hunne roofzucht en wreedheid berucht; zij schijnen
thans grootcndeels uitgeroeid of verdreven te zijn.
De godsdienst der Lampongers is de Mohammedaansche. Zij
kennen en onderhouden daarvan echter niets dan eenige uitwendige
plegtigheden ; en vooral in de binnenlanden, waar slechts
schaars een priester wordt aangetroffen, vindt men niet de minste
kennis van het Islamisme, maar alleen eenige bijgeloovige Gebruiken
en geesten-vereering.
Kleeding, sieraden, onderscheidings-teekenen, wapenen.
De mannen kleeden zich nagenoeg gelijk in Westelijk Java ;
zij dragen echter zelden den toedoeng, maar alleen den hoofddoek.
In het Noordelijk gedeelte des lands heeft hunne kleederdragt
meer overeenkomst met die der Palembangers. De vrouwen
hebben slechts één kleedingstuk, lapik geheeten, dat hetzelfde is
als de sarong, doch niet om den middel maar onder de armen
wordt vastgehouden ; alleen bij het dansen op feesten dragen
de meisjes somtijds om het bovenlijf een kleedingstuk, op°de
wijze der Javaansche kemben, om het afzakken der tapih te
voorkomen.
Als sieraden dragen de mannen gewoonlijk vingerringen,
gouden, zilveren of geel koperen krisscheden en buikplaten
(badoeng) ; bij feesten daarenboven gouden of andere kostbare
hoofdtooisels, welke naar mate van hunnen vorm ma/cola of
kopia heeten, armringen (gelang bakas), en twee of meer fraaije
krissen in een met goud bezetten gordel (boeloe rantej). Jongelingen

559
dragen op sommige plaatsen gouden of zilveren oorringen en
halsbanden (kalajingai). Gehuwde vrouwen hebben geen anderen
opschik dan oor- en armsieraden van goud, zilver of koper,
en gouden vingerringen ; doch meisjes dragen daarenboven nog
verscheidene andere voorwerpen, als : de kandoek, zijnde een
stuk zijde of linnen, dat om het hoofd gewonden wordt met
afhangende slippen ; voorhoofdsiersels (kandoe kedak) hetzij van
goud of van bamboe met goud overtogen ; hoornen haarkammen,
met stukjes zilver behangen; snoeren van gouden koralen door
het haar; halsbanden (taligala) van goud of minder metaal;
takjes van bladgoud of, bij bruiden, van jonge pisang-bi&deïen
achter de ooren ; gouden of zilveren nagels aan eene of meer vingers;
beenringen van dezelfde metalen, enz. Zoowel de stof als
de vorm van de meeste dezer sieraden dient tevens om den rang
der draagster aan te duiden. Aan slaven en slavinnen is het
dragen van goud verboden.
Als onderscheidings-teekenen, die niet aan het ligchaam gedragen
worden, kunnen de Hoofden, onverschillig van welken
rang, hebben dePapadon, deSasakoen de Lawang kori. DePapadon
schijnt een troon te moeten verbeelden, en is eene bank van
ongeveer 1 v*. hoog, 4 v*. lang en 3 v*. breed. Voor het regt om
zich tot de Papadon te laten verheffen wordt niets anders vereischt,
dan dat zoodanig Hoofd genoegzame middelen bezit om
de daarbij gebruikelijke feesten en maaltijden te geven. Deze
verheffing is de grootste eer, die hem en zijnen bloedverwanten
kan te beurt vallen ; zij geeft hem het regt om hoogere boeten
aan misdadigers op te leggen en hoogeren bruidschat voor zijne
dochters te eischen. Gedurende de feesten zit hij op de Papadon,
die dan beplakt is met dunne gouden plaatjes of zilveren geldstukken,
die meestal geleend zijn. Na den afloop der plegtigheden
wordt de Papadon in de sèssel geborgen en nooit weder door den
eigenaar gebruikt. De Sasako, een onderscheidings-teeken van
minderen rang en dat minder onkosten vereischt, is eene gebeeldhouwde
leuning of rugsteunsel, waartegen het te verheffen Hoofd
bij die gelegenheid wordt geplaatst, en die ook vervolgens in
de sèsset wordt weggezet. Laat men zich later tot de Papadon
verheffen, dan wordt de Sasako daaraan vastgehecht, als de
rug eener stoel, hetgeen de waarde van de Papadon verhoogt.
De Lawang kori is eene soort van eerepoort van gebeeldhouwd

560
houtwerk, somtijds ook gedeeltelijk van steen, in de nabijheid
van de woning des eigenaars opgerigt. Deze gaat daar door
bij bijzondere gelegenheden. Overigens wordt zij gebruikt door
vreemde bezoekers, bruidegoms en bruiden, en verder door
ieder die zulks verlangt mits hij voor die eer eenen buffel of
de waarde daarvan aan den eigenaar der Lawang kori geeft.—
Ten tijde der Bantamsche overheersehing gaven de Sultans aan
de Hoofden bij hunne benoeming een Piagem (bewijs van aanstelling)
Vrin koper somtijds met een zilveren rand, en Simbangan
(gedenkstukken) bestaande in krissen, pieken en andere wapens;
welk een en ander nog door hunne nakomelingen met zorg bewaard
wordt.
De vrouwen hebben als onderscheidings-teekenen : de Titi
kaki djalma (een menseh als voetbank hebben), dat is het regt
om, wanneer zij bij plegtige gelegenheden op eene draagbaar
of eene soort van staatsie-wagen naar de sèsset gevoerd worden,
met de voeten op eenen voor haar voorover liggenden man te
steunen ; dit geschiedt alleen in het binnenland en bij de aanzienlijkste
Hoofden. De Titi kaki bokor, zijnde het regt om eenige
op eene mat geplaatste koperen of zilveren kommen (bokor) voor
zich uit langs den grond doen te slepen. De Titi kaki talam
is hetzelfde, doch in plaats van kommen worden daarbij schotels
(talam) gebruikt; bij de Titi kaki kallai geschiedt dit met een
stuk lijnwaad. De Kandang karang is een stuk lijnwaad van 15
tot 18 v*. lang, dat door onderscheidene personen in den vorm
van een halven cirkel vóór aanzienlijke vrouwen wordt gedragen.
De Pajoeng oeboer-oeboer is een zijden zonnescherm met lange
afhangende franjes en met bloemen of figuren van bladgoud
bezet; dezen mogen de alleraanzienlijksten zich doen nadragen.
Bij de mindere rangen zijn depajoengs minder prachtig.
De wapenen der Lampongers zijn voornamelijk : krissen, pieken,
kléwangs, schietgeweer, somtijds ook grof geschut, knodsen,
pangalla oenak, zijnde eene lange bamboe aan welker uiteinde
dorens of weerhaken bevestigd zijn, om iemand de huid open te
rijten of hem naar zich toe te trekken. Als verdedigings-wapenen
hebben zij onderscheidene schilden, eene soort van harnas, de
pangalla batoe, zijnde eene lange bamboe aan welker uiteinde
een keisteen is bevestigd, waarop zij de pieksteken van den vijand
afweren, en de gewone voetangels (randjan).

561
Woonplaatsen, woningen, huisraad, spijs en drank.
De Tioe's of dorpen, die elk uit onderscheidene wijken bestaan
(bl. 555), hggen, althans in het binnenland, vrij ver uit een in
de bosschen en wildernissen verstrooid; aan de Zuidkust zijn zij
digter bij elkander aangelegd. In de oudste wijk van elk dorp
vindt men het raadhuis (sesset), dat tevens tot nachtverblijf voor
vreemdelingen dient, en bovendien in elke andere wijk een kleiner
openbaar gebouw, waar de wijkraad vergadert. Aan de sèssel is
de rang of het aanzien van het dorp te onderscheiden in de
geringste dorpen heeft men vóór dit gebouw een Tengabak of
open plein; in de meer aanzienlijke is dit plein omgeven door
de Paselc soedji, een hekwerk, waarin twee poorten (Lawang kori)
zijn aangebragt; in de aanzienlijkste eindelijk heeft dit hek
slechts eene poort, en rust de sèsset op kolommen, aan welker
boveneinden groote koperen schenkbladen (talam) bij wijze van
kapiteelen zijn vastgehecht. De huizen staan gewoonlijk voor
zooverre-het terrein zulks toelaat, rondom deze vergaderzaal
De algemeene naam van een huis is No-a,- voorname lieden
noemen echter hunne woningen dikwijls kraton (paleis), doenia
(wereld) of iets dergelijks, hoewel deze gebouwen zich slechts
door kleine uitwendige bijzonderheden van de huizen der overige
ingezetenen onderscheiden. Met uitzondering van den vloer die
van bamboe is, zijn de huizen geheel van hout en, vooral i,i het
binnenland, veel beter dan die der Javanen en Malcijers. Zijstaan
op palen omstreeks zes voet boven den grond zijn in
onderscheidene kamers verdeeld, en hebben twee of soms drie
verdiepingen, naar mate van de talrijkheid der leden van het
gezin, die elk hunne afzonderlijke vertrekken hebben. Langs
een bamboezen trap klimt men op tot eene soort van bordes dat
zich op gelijke hoogte met den vloer langs de geheele voorzijde
der woning uitstrekt en waarop de deur uitkomt. De ruimte
onder het huis dient tot verblijfplaats aan geiten en gevogelte
somtijds ook tot buffelstal. Elk huis is omgeven door een grooter
of kleiner erf, dat veelal door eene omheining van de naburig
erven is afgescheiden.
De slaapsteden bestaan uit eenige op elkander gelegde matten
(zelden eene matras) en kussens gevuld met kapok of eene soort
van moe, benevens lakens en gordijnen van gestreept of gebloemd
L 36

562
katoen. Overigens bepaalt het huisraad zich tot eenig grof porselein
en aardewerk, koperen en houten schenkbladen, en eenvoudige
gereedschappen tot spijsbereiding en verder huisselijk
gebruik. Bij de aanzienlijken treft men zilveren schotels en
dergelijke voorwerpen aan, welke gewoonlijk erfstukken zijn en
meer tot staatsie dan tot gebruik dienen.
De spijs en drank der Lampongers verschilt weinig van die
der geringe Javanen. In het binnenland wordt zeer weinig zout
doch daarentegen veel sm^-suiker gebruikt. Se'WA-kaauwen en
tabak-rooken zijn bij beide geslachten zeer in zwang; zoo ook
het amnoen-schuiven, voornamelijk langs de Zuidkust.
Begtspleging.
Het regt wordt, daar de voorschriften van den Koran 011 bekend
zijn, alleen volgens de oude gebruiken uitgeoefend door
regters, Parawatin of Proatin geheeten (welken titel zij echter
slechts gedurende de teregtzittingen voeren), onder voorzitting
van het Distrikts-, Dorps- of Wijkhoofd naar gelang van omstandigheden.
Bij schuldig-verklaring van eenen aangeklaagde
door de Proatins bepaalt het Hoofd alleen de straf. Deze bestaat
altijd in boete, waarvan het bedrag verschilt niet slechts naar den
aard van het misdrijf, maar ook naar den rang van hem, die
haar oplegt; zoo mag een Marga-booïd eene zwaardere boete
opleggen dan een Dorpshoofd, en een Koofd dat tot de Papadon
verheven is (bl. 559) eene zwaardere dan hij die zulks niet is.
Bij deze boete komt nog : in geval van diefstal, enkelvoudige of
dubbele teruggave van het ontvreemde; en in geval van moord,
de bangoen of het bloedgeld, waarvan de hoeveelheid verschilt
naarmate van den rang des verslagenen en dat aan diens bloedverwanten
moet worden betaald; voorts vijf buffels, welke bij de
begrafenis van den vermoorde en op den 3 UCT1 , 7 dcn , 40 sten en
100 sten dag daarna worden geslagt, en een stuk lijnwaad om het
lijk in te wikkelen. Verder moet de moordenaar nog leveren
twee menschenhoofden om aan het voeteneinde van den doode te
worden begraven, en een levend menschidie door de naastbestaanden
van den vermoorde wordt geslagt tot herstelling van
hunne door den moord belcedigde eer. Ten einde nu niet weder
betrapt te worden op de misdaad, waartoe die verpligting noodzakelijk
leidt, tracht de moordenaar deze drie slagtoffere in eene

563
afgelegene landstreek magtig te worden, of wel hij neemt daartoe
slaven als hij ze heeft . Bloedschande wordt met den dood
der beide schuldigen gestraft. Indien een veroordeelde de hem
opgelegde boete en verdere onkosten niet kan voldoen, wordt hij
met zoovelen van de zijnen als het vereischte bedrag vertegenwoordigen
daarvoor tot slaven gemaakt.
Behalve die boeten, welke het voornaamste inkomen der
Hoofden uitmaken, ontvangen deze ook nog van elk uitgewezen
geschil : de laba, zijnde , der waarde van de zaak waarover het
geschil loopt, die door de partijen gezamenlijk wordt betaald;
en de wang oesoer, zijnde >/,„ van dat bedrag, te betalen door den
winner van het proces l«l. Ten einde van de rigtige betaling van
dit een en ander verzekerd te zijn, moet elke der beide partijen,
voor dat tot het onderzoek hunner zaak wordt overgegaan, dé
waarde van het voorwerp, waarover het geschil loopt, aan de
Eegters in pand geven. Kunnen zij dit niet in geld of andere
bezittingen doen, dan geven zij hunne naaste bloedverwanten
of zich zelven tot pand.
De getuigenis van twee ter goeder naam en faam staande personen,
onder eede afgelegd, is voldoende tot schuldigverklaring
van eenen aangeklaagde. De eed wordt op enkele plaatsen op den
Koran, maar meestal op het graf van dezen of genen beroemden
voorvader, gedaan. Bij gebrek aan getuigen neemt men zijne
toevlugt tot eene soort van Gods-oordeelen; men laat b.v. den
beschuldigde eenen ring of een stuk geld met de hand uit een
pan met kokende olie visschen, of strijkt hem met een gloeijend
ijzer over de tong, waarbij het een bewijs van zijne schuld is
zoo hij zieh brandt; of men laat de beide partijen in de rivier
(') Het spreekt van zelf dat deze wreedheden door het Gouvernement zooveel
mogelijk worden tegengegaan.
(*) Dehalve het bovengenoemde bestaan de inkomsten der Hoofden in : de
'vang peneboes of het opvalloon van weggoloopen slaven, die in hun gebied
achterhaald worden ; de Wang papadang, zijnde van de olifants-tanden en
rhinoccros-hoorncn, welke in de bosscben binnen hunne grenzen gevend»
worden; de oepah batin, zijnde het bedrag, dat betaald moet worden wanneer
een meisje uit bun gebied met iemand van eene andere plaats trouwt; en
de grondhuur van velden, welke in de tot hun dorp behoorende streek door
vreemden ontgonnen worden. De ongemerkte buffels (bl. 368), welke in de
bosschen binnen de grenzen van het dorpsgebied gevonden worden, vervallen
'n eigendom aan het Hoofd der oudste wijk van het dorp.

564
duiken en stelt hem, die het langst onder water blijft, in het
gelijk ; en dergelijke.
Huwelijken, overlijden, erfregt.
De huwelijken worden altijd aangegaan bij djoedjoer (bl. 544);
en deze koopschat verschilt zeer naar mate van den rang des
vaders van het meisje ; zoo kan een Hoofd, die tot de Papadon
verheven is, eene viermaal grootere djoedjoer voor zijne dochter
vragen dan een ander overigens van gelijken rang, die zulks
niet is O. Men onderscheidt twee soorten van huwelijk, namelijk :
Minang wawaai of het goede huwelijk, dat vooraf door de ouders
besproken en aan de ingezetenen bekend gemaakt wordt, hetwelk
het meest gebruikelijk is ; en Sabombangan kimpoenan of wegvoering
met voorkennis, hetwelk de oorspronkelijke Lampongsche manier
schijnt te zijn, doch wegens de grootere daaraan verbondene onkosten
minder in gebruik is. Bij deze laatste wijze schaakt de
jongeling het meisje en verbergt haar in het huis van zijnen
vader of, zoo zij van hoogeren rang is dan hij zelf, in dat van den
aanzienlijksten persoon in zijne wijk. Na verloop van eenigen tijd
komt haar vader met eenige gewapende lieden en wordt aan den
ingang der kampong, waar zijne dochter zich bevindt, door de
ingezetenen, die insgelijks gewapend zijn, afgewacht. Op het
plein voor de publieke, vergaderzaal gekomen, wordt tusschen
de beide partijen eene soort van tournooi of spiegelgevecht geleverd
en een hanengevecht gehouden, waarbij men zorgt dat de
partij van den vader der bruid overwonnen wordt. Vervolgens
wordt in de vergaderzaal de hoegrootheid der djoedjoer bepaald,
en het overige van den dag met maaltijden en feesten doorgebragt.
De voltrekking van het huwelijk geschiedt, op de weinige
plaatsen waar een priester is, door dezen op de gewone Mohammedaansche
wijze; doch gewoonlijk eenvoudig op de volgende
manier : de bruid en bruidegom zetten zich in het bijzijn hunner
bloedverwanten naast elkander neder, en vervolgens legt de
bruidegom zijne linkerknie op de beide knieën van de bruid
(tindis sila), waarmede de geheele plcgtigheid is afgeloopen.
(') In het jaar 1860 is in het landschap Sipoetih, door de bemoeijingen van
den Resident in overleg met de Inlandsche Hoofden, de djoedjoer groolendeels
afgeschaft ; ten gevolge waarvan daar sedert dien tijd een betrekkelijk groot
aantal huwelijken worden gesloten.

565
De Lamponger kan als Mohammedaan vier vrouwen huwen,
die dan elke eene afzonderlijke kamer in zijn huis bewonen ; daarenboven
mag hij zoovele bijwijven nemen als hij verkiest of kan
onderhouden ; deze staan in eene ondergeschikte betrekking tot
zijne wettige echtgenooten. Bij overlijden van den man vervallen
alle zijne vrouwen aan zijn oudsten broeder, die ze naar zijn
goedvinden als zijne vrouwen behandelen of als weduwen in zijn
huis kan houden, maar in elk geval verpligt is haar te onderhouden;
deze gewoonte heet Samalang. Bij ontstentenis van den
oudsten broeder, komen zij aan den daaropvolgenden naasten
bloedverwant, en bij geheel gebrek van mannelijke nabestaanden
aan het Hoofd der wijk.
Echtscheidingen hebben in het binnenland niet plaats; de
oorspronkelijke Lampongsche instellingen schijnen dit niét te
dulden. Aan de Zuidkust, waar het Islamisme eenigen meerderen
invloed heeft, gebeurt het somtijds dat eene vrouw echtscheiding
verlangt en verkrijgt; zij is dan verpligt de voor haar betaalde
djoedjoer terug te geven en afstand te doen van hare kinderen;
van de gemeenschappelijke bezittingen ontvangt zij alleen hetgeen
zij ten huwelijk heeft medegebragt.
De begrafenis van een lijk geschiedt hoofdzakelijk op dezelfde
wijze als op Java ; veelal echter met uitzondering van de diensten,
welke daarbij door priesters te verrigten zijn, omdat deze in dé
Lampongs schaars te vinden zijn.
Onmiddellijk na de begrafenis, en ook op den 3 a , 7 «eu, 40stcu
en loost dag daarna, wordt door de nabestaanden een maaltijd
gehouden voorafgegaan door het lezen van een gebed. Deze
maaltijden hebben echter niet plaats voor eenen vermoorde, wiens
dood nog niet door zijne bloedverwanten gewroken is; zijn lijk
wordt ook in alle stilte, dikwijls des nachts, bijgezet.
De helft der nalatenschap benevens de dochters worden geërfd
door den oudsten wettigen zoon, of door diengene der zonen, die
door den vader tot zijn Panjimbang noea (erfopvolger) benoemd
is; waartoe, indien een man meer dan ééne vrouw heeft, de
zoon der aanzienlijkste vrouw gekozen wordt. De wederhelft der
nalatenschap wordt gelijkelijk tusschen de overige zonen verdeeld.
Wanneer een overledene geene zonen nalaat, komen zijne bezittingen
aan zijne ouders of aan zijnen op hem volgenden broeder
of verdere aanverwanten. Men kan des verkiezende ook eenen

566
vreemde tot kind of broeder aannemen en dus erfgenaam maken.
Heeft iemand een kleinzoon, dan is deze de erfgenaam en opvolger
van zijnen grootvader en ook verpligt diens nagelatene
vrouwen tot zich te nemen, welk laatste Ngapoei heet.
Feesten, spelen en vermaken.
De feesten, welke gevierd worden bij de besnijdenis der kinderen,
het afvijlen der tanden, het doorboren van de ooren der
meisjes, huwelijken, begrafenissen, het verheffen van een Hoofd
tot de Papadon, enz., bestaan in de eerste plaats in maaltijden,
waarbij karbouwen-vleesch de hoofdschotel uitmaakt, en die voor
de jongelieden, de gehuwde mannen en de vrouwen afzonderlijk
worden aangerigt. Deze worden gevolgd door een soort
van tournooi-spel (mengigel) met kris, lans, kle'wang en schild,
hetwelk door mannen over dag wordt uitgevoerd, en het dansen
(menari), dat hoofdzakelijk door de meisjes des avonds wordt
gedaan. Daarna vermaken zich de jongelieden van beide seksen
met elkander beurtelings liedjes (panton) toe te zingen (angida-ida);
terwijl de ouderen zich met praten, opium rooken, hanengevechten
of dobbelspelen bezig houden. De beide laatste vermaken
zijn bij de Lampongers zeer geliefd; en dikwijls verspelen zij
daarbij niet slechts hunne bezittingen maar ook hunne vrijheid
en die hunner vrouwen en kinderen.
De muzijk-instrumenten, welke bij de feesten gebruikt worden,
zijn de gamelan, die echter niet zoo volledig is als de Javaansche
(bl. 379), en vooral bekkens.
Taal, schrift, literatuur.
De taal der Lampongers is nog te weinig beoefend om haren
moederetam of' hare verwantschap met andere talen naauwkeurig
te kunnen aanwijzen. Uit de door ZOLLINGER medegedeelde
woordenlijst O, de uitvoerigste welke ons bekend is, blijkt dat
zij vele Maleische, Javaansche en Soendasehe woorden in zich
heeft opgenomen, hetgeen zich ook reeds van te voren liet veronderstellen;
en daar zij, volgens denzelfden Schrijver, ook nog
Eedjangsche bestanddeelen bevat, kan haar oorspronkelijke rijk°
dom niet groot zijn.
(') Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1847, D'. I, bl. 249 en volgg.

567
Het alfabet, waarin eenige overeenkomst met het Eedjangsche
te vinden is, bestaat uit twintig medeklinkers, waaraan de
klinkers en ook sommige slot-consonanten door afzonderlijke
teekens worden toegevoegd, gelijk ook in het Javaansch en andere
talen van den Arckipel het geval is; het wordt ook, even als
deze, van de linker- naar de regterzijde geschreven. Het gewone
schrijfmateriaal is een lonlar-blad, waarin de letters met eene
scherpe stift gegriffeld worden.
De hierboven vermelde Panions of liedjes zijn de eenige bekende
voortbrengselen der literatuur, die echter zeer zelden worden opgeschreven
; geschiedkundige of andere verhalen of gedichten
worden nergens aangetroffen. In de nalatenschap van EAFFLES
moet zich echter «een boek in de Lanipongsche taal en karakters»
bevonden hebben; en ook Raden INTAN (bl. 66) beweerde in het
bezit te zijn van eene Geschiedenis der Lampongscke Bislriklen,
welke hij echter nimmer wilde vertoonen, en waarvan het niet
blijkt in welke taal zij was opgesteld.
Landbouw, nijverheid, handel.
De landbouw staat op eenen lagen trap. Hoewel door de
menigvuldige stroomende wateren de grond op zeer vele plaatsen
tot het aanleggen van sawaks uitstekend geschikt is, treft men
deze slechts hier en daar in het landschap Telok Belong aan ;
overal elders wordt de rijst geplant op tipar- of gaga-ve\den
(bl. 362), hier ladang of oemah genaamd, die eenen zoowel in
hoeveelheid als in hoedanigheid geringen oogst opleveren en
zeer spoedig uitgeput zijn. Er moeten dus telkens nieuwe velden
ontgonnen worden; hetwelk, daar de tot een dorp behoorende
grond als algemeen eigendom der dorpelingen beschouwd wordt''),
geen ander bezwaar oplevert dan dat men zich steeds verder van
zijne woning moet verwijderen ; waarvan dan weder het ontstaan
van oemboels het gevolg is. Zelfs het gebruik van den ploeg is
niet bekend; men laat den grond door buffels fijn trappen. Ook
alle andere takken van landbouw worden geheel verwaarloosd;
zoodat in het dikwijls bestaande gebrek aan voedsel voor de
bevolking door invoer van buiten moet worden voorzien, en de
(') De Dorpshoofden schijnen zich echter als de wettige eigenaars van den
grond te beschouwen ; daar zij grondhuur ontvangen, wanneer een vreemdeling
in hun gebied rijstvelden aanlegt (bl. 565, noot).

568
teelt van katoen, peper, koffij en tabak geene zeer belangrijke
uitkomsten oplevert O. In 1858 werden ingevoerd 5317 pikols
njst; en uitgevoerd 6481 pik. peper, 3003 pik. koffij, 2045pik
katoen en 718 pik. rijst.
Van de veeteelt wordt volstrekt geen werk gemaakt. Paarden
of rundvee worden niet aangefokt. De buffels laat men in de
bosschen in het wild loopen en drijft ze slechts van tijd tot tijd
bij elkander om hen van het merk des eigenaars te voorzien;
alleen in het landschap Telok Betong, hetwelk in het algemeen
zieh eenigzins boven de andere gewesten onderscheidt, wordt
aan deze dieren eenige meerdere zorg besteed.
Met de nijverheid is het niet beter gesteld. Deze bepaalt zich
bij de mannen hoofdzakelijk tot het inzamelen der voortbrengselen,
die zij in de bosschen vinden, als : olifants-tanden, rhinoceroshoornen,
was, vogelnestjes, gom, damar, rotan, en dergelijke;
en bij de vrouwen, tot het weven van kleedingstukken en het
vlechten van matten. In 1858 bedroeg de uitvoer van gom-elastiek
6055/»*., hars (damar) UU pik., bindrotting 20258 bossen
handrotting 565300 stuks.
De handel, dien de Lampongers alleen drijven om in hunne
noodzakelijkste behoeften te voorzien en niet om tot eenden
meerderen welvaart te komen, bestaat in een geringen ruilhandel
vooral met op de naburige kleine eilanden gevestigde Boe-inezen
en ook met de Bantammere en de bevolking van Bengkoelen.
De voornaamste artikelen van invoer zijn : rijst, opium zout
zijden en katoenen stoffen en kleedingstukken, buskruid ijzer
en aardewerk. Uitgevoerd worden : de hierboven genoemde natuurlijke
voortbrengselen des lands, en slaven, die in afgelegene
d.stnkten geroofd of door schulden tot dien stand gekomen zijn
Deze laatsten worden natuurlijk ter sluik uitgevoerd; waarom zij
veelal eerst naar eenig klein naburig eiland overgebragt en van
daar afgehaald worden.
(') De bevolking van het landschap Sipoetih heeft in I860 vrijwillig op zich
genomen dat voortaan elk huisgezin 800 koffljuoomen en even zooveel piper-
Heesters zal aanplanten en onderhouden.

'Cs&>^ €'^y^ «-», cSjrl*^ ^yyy ^ ^
^^* y

569
D. DE RESIDENTIE PALEMBANG.
§ 1. Ligging, grootte, natuurlijke gesteldheid,
voortbrengselen.
Grenzen, ligging, bestanddeelen, grootte.
De Eesidentie Palembang bestaat uit het voormalige rijk van
dien naam met de daarvan meer of minder onafhankelijke landschappen
Korinlji, Soengei Tenang, Serampei, Batang Asei, Limoen,
Redjang, Ampat Lawang of Lintang, Pasoemak, Semendo, Kisam,
Makakau, Blalouw en andere kleinere, alle in het Westelijk grensgebergte
gelegen, benevens het rijk Bjambi, dat in het jaar 1839
daaraan is toegevoegd. Zij grenst ten Noorden aan de rijken Indragin
en Kwantan ; ten Westen aan de Padangscke Bovenlanden,
Padang en Bengkoelen,- ten Zuiden aan de Lampongscke Bistrikten ;
en ten Oosten aan de Soenda-zee en Straal Bangka. De Zuidelijke
grenslijn is dus die, welke op bl. 546 als de Noordelijke der
Lampongscke Bistrikten is opgegeven; de Westelijke eerst die,
welke op bl. 536 als de Oostelijke van Bengkoelen is vermeld,
en vervolgens de lijn die van den G. Raja naar de Piek van
lndrapoera langs Padang, en van laatstgenoemden berg om het
Zuid-Oostelijk gedeelte der Padangscke Bovenlanden loopt tot
aan de Noordelijke grens van Palembang; deze laatste is eene
denkbeeldige lijn, welke zich van den mond van het kustriviertje
S. Tongka nagenoeg regt Westwaarts tot aan de Padangscke Bovenlanden
uitstrekt.
Het rijk Bjambi strekt zich langs de kust Zuidwaarts uit tot
op ongeveer 1° 30'Z.B., en voorts in het binnenland over het
stroomgebied der rivier van Bjambi en der Batang Hari. De Westwaarts
gelegene bergstreken schijnen echter nooit het gezag van
den Sultan erkend, of althans hoogstens hem eene geringe jaarlijksche
schatting als huldebewijs opgebragtte hebben. Hetzelfde
was met de berglanden ten Westen van Palembang het geval.
Het landschap Korintji beslaat eene uitgestrekte vallei in het
gebergte ten Oosten van het Eegentsehap Lndrapoera (bl. 452),
tusschen de parallel van den G. Lndrapoera en den G. Raja. Dit
weinig bekende gewest is nooit werkelijk door ons in bezit genomen
en heeft inderdaad zijne onafhankelijkheid behouden, even
als de vier volgende.

570
Het landschap Soengei Tenang ligt Zuidwaarts van het vorige,
in eene langwerpige vallei tusschen de parallel van den G. Raja
en die van den G. Pandan. Ten Westen daarvan ligt
Het landschap Serampei in het Oostelijk grensgebergte van
Bengkoelen (Moko-Moko).
Het landschap Batang Asei ligt ten Oosten van Soengei Tenang
en beslaat eene Oost- en Westwaarts loopende vallei, door welke
de rivier Batang Asei stroomt.
Het landschap Limoen is eene vallei, welke ten Westen begrensd
wordt door Soengei Tenang en ten Noorden door Batang
Asei, met welk laatste het nagenoeg evenwijdig ligt.
Het landschap Redjang strekt zich langs de grenzen van Bengkoelen
uit ten Noorden en ten Zuiden van den G. Oeloe Moesi.
Het Noordelijke en grootste gedeelte, Redjang Lebong genaamd,
beschouwt zich nog als onafhankelijk ; het Zuidelijk gedeelte,
bestaande uit Redjang Moesi langs den regter-, en Redjang Tengah
langs den linker-oever van de rivier de Moesi gelegen, is in 1859
werkelijk in bezit genomen en aan de Eesidentie Palembang
gehecht('). De bevolking van dit gewest heeft zich tot in Bengkoelen
uitgebreid (bl. 540).
Het gewest Ampat Lawang of Lintang, ten Zuiden van Redjang
op beide zijden der Moesi gelegen, behoorde reeds onder het
Engelsche bestuur tot Palembang; en even zoo
De Pasoemah-landen. zijnde twee valleijen, van welke de
kleinste, Pasoemak Oeloe MannajTop de grenzen van Bengkoelen
ligt, en de grootere, Pasoemak Lébar, meer Zuid-Oostwaarts in
het binnenland.
De kleinere landschappen Semendo, Kisam en Makakau liggen
Zuidwaarts van de bovengenoemde; hunne verhouding tot ons
Gouvernement is in 1854 geregeld (zie hierachter § 2). Blalouw.
het Zuidelijkste van allen ligt ten Zuid-Oosten van den G. Pasagi
(zie bl. 546, noot).
Gelegen tusschen 0° 47' en 5° 15' Z.B. en 1-01° 25' en
106° 3'45" O. L. heeft de geheele Eesidentie eene oppervlakte
van 2558% D mijlen, waarvan 1340 G mijlen voor het rijk van
Palembang en 1218'/2 voor dat van Bjambi?).
(') Zie hierover De annexatie van Redjang; eene vredelievende militaire
expeditie. Door W. A. VAN REES, 1860.
O Statistieke kaart van MELVILL in het Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1849.

^uJL-**^ y

571
Luchtsgesteldheid.
Met uitzondering der moerassige kuststreken, welke zeer schaars
of niet bewoond zijn, is het luchtsgestel over het algemeen zeer
gezond. W T el is de hitte zeer sterk, daar de thermometer van
Junij tot September van 80° tot 93°, en gedurende de overige
maanden van 76° tot 85° P. afwisselt; doch de dampkring wordt
gestadig door onweders en zware regenbuijen gezuiverd. Over het
geheel is het weder zeer onbestendig, en zijn de moesons minder
regelmatig dan op Java. Gedurende de maanden Mei, Junij en
Julij is de wind doorgaans Oost en Zuid-Oost; en in het overige
gedeelte des jaars afwisselend van het Zuid-Westen naar het
Noord-W'esten en somtijds naar het Noord-Oosten loopende.
Gesteldheid van den grond, bergen, vlakten.
Het Westelijke aan Bengkoelen en Padang grenzende gedeelte
der Eesidentie, inzonderheid de landschappen Korintji, Soengei
Tenang, Serampei, Redjang, Ampat Lawang en Pasoemak, is bergachtig.
De Boekit Barisan zendt hier vele takken Oostwaarts,
die over het algemeen geene groote hoogte bereiken, doch waaruit
zich enkele aanzienlijke toppen verheffen, zoo als de B. Oeloe Moesi
de G. Bempo en de G. Raja (bl. 439 en 441) ; van minder belangzijn
de B.Ambaloe in het landschap Soengei Tenang, de B. Tjemara,
B. Balaki, B. Tjermek, B. Sereh, B. Pamatang Kambing, B. Maling,
B.Kaka, en B. Hitam, alle in of nabij de landschappen Ampat
Lawang en Redjang gelegen. Het Oostelijke en grootste gedeelte
is nagenoeg geheel vlak; vooral zijn de kustlanden, die blijkbaar
van alluvialen oorsprong zijn, zeer laag gelegen, dikwijls aan
overstroomingen blootgesteld en op vele plaatsen moerassig.
De grond, door eene ontelbare menigte rivieren besproeid,
is uitstekend vruchtbaar en voor de cultuur van nagenoeg alle
keerkrings-gewassen geschikt. Daar de bevolking echter zeer
schaarsch en gedeeltelijk weinig tot den landbouw geneigd is,
wordt daarvan niet veel partij getrokken, en zijn de beneden- en
vooral de kustlanden voor een groot gedeelte met bijna ondoordringbare
wouden en wildernissen bedekt. De bodem bestaat
langs de Zuid-Oostkust uit vette klei van roodachtige kleur,
welke eenige mijlen meer landwaarts in overgaat in een blaauwachtig
leem, dat omstreeks de hoofdplaats met eene soort van
witte pijpaarde is vermengd. In de bovenlanden bestaat de grond

572
uit meer of minder donkere tuinaarde van uitmuntende hoedanigheid,
op sommige plaatsen afgewisseld door geelachtige klei,
die eene zeer geringe hoeveelheid goud bevat.
De kapen en de gesteldheid der kust zijn vermeld op bl. 443
en 444.
Rivieren.
De hoofdrivieren in deze Eesidentie, met hare voornaamste zijrivieren,
zijn van het Noorden naar het Zuiden de volgende :
De Soengei Bjambi of Rivier van Bjambi, welke zich ten Westen
van Tandjong Bjaboeng op 1° Z.B. met twee wijde naar het
Noorden gekeerde monden in zee stort. Zij ontstaat uit de zamenvloeijing
van de twee volgende voorname rivieren en hare
zijtakken :
De Batang Hari, die in de Padangscke Bovenlanden ten Zuiden
van den G. Talang in het landschap Alakan Pandjang
ontspringt, en vervolgens door Soengei Pagoe en langs de
XIIKota's naar het rijk Bjambi stroomt, waar zij zich na
door het Meer van Bjambi gegaan te zijn in de S. Bjambi ontlast.
Zij neemt vele beken en zijrivieren op, wier namen gedeeltelijk
onbekend zijn; de bekende zijn voornamelijk :
L. De hoofd-uitwatering van het meer Bano di atas
(bl. 469), die het geheele landschap Alakan Pandjang
in eene Zuid-Oostwaartsehe rigting doorsnijdt.
L. De Mamoen, die in het landschap Banang (Padangscke
Bovenlanden) ontspringt, en Oostwaarts loopende zich
in Kwantan vereenigt met '
L. De S. Pinigin, die uit het Zuiden van Kota Toedjok
(Padangscke Bovenlanden) komt, waarna zij vereenigd
Oost-Zuid-Oostwaarts stroomen en zich in het Noord-
Westen van Bjambi in de Batang Hari storten.
K. De S.Simanta (of Kiboe?), die op de Noord-Oostelijke
helling van den G. lndrapoera ontspringt en zich een
weinig boven het Meer van Bjambi in de Batang Hari
ontlast,
n. De S. Tabir, welke uit onderscheidene bronnen ten
Oosten van den G. Lndrapoera ontstaat en beneden het
Meer van Bjambi in de Batang Liari valt.
De S. Bjambi, die uit onderscheidene bronnen op den G. Raja
in het landschap Korintji ontspringt en, met vele bogten

573
Oostwaarts stroomende, zich boven de hoofdplaats Bjambi,
ongeveer 12 mijlen van zee, met de Batang Hari vereenigt.
Vóór die vereeniging ontvangt zij :
K. De S. Batang Asei, die in het landschap Soengei Tenang
ontspringt, en waarin zich
L. De S. Tambesi, wier oorsprong in hetzelfde landschap
is, en
E. De S. Limoen, die in het landschap Limoen ontstaat,
uitstorten.
Na de vereeniging van de S. Batang Hari met de S. Bjambi
behoudt de rivier laatstgemelden naam en loopt Oost-Noord-
Oostwaarts tot aan de hoofdplaats Bjambi, waar zij zich in twee
armen splitst, welke, nadat in den regter-arm het in de binnenlandsche
moerassen ontstaande riviertje Kompek gevallen is, bij de
handelplaats Moewara Kompek weder zamenvloeijen en dus een
rivier-eiland insluiten O. Van Moewara Kompek stroomt de rivier
in dezelfde rigting voort tot bij Simpang, waar zij zich weder in
twee takken verdeelt, van welke de eene, Koewala Mor geheeten,
Noord-Oost- en de andere, Koewala Sedoe, Noord-Westwaarts
naar zee stroomt; de hierdoor gevormde delta wordt nog door
minder belangrijke uitwateringen der rivier doorsneden. — Van
zee af' tot boven de hoofdplaats Bjambi is de rivier voor groote
vaartuigen bruikbaar; en ook de verschillende zijrivieren zijn
ver landwaarts in voor aanzienlijke praauwen bevaarbaar.
De S. Banjoe Asin is eene zeer breede rivier doch met "-eenen
uitgestrekten loop. Zij ontstaat uit de zamenvloeijing van onderscheidene
beken en riviertjes, van welke de Toenggal en de Bawas
de voornaamste zijn, die alle in de benedenlanden hunnen
oorsprong hebben. Zij neemt onderscheidene zijrivieren op,
waaronder vooral vermelding verdienen :
L. De S. Lalang, die in de kustlanden ontspringt, slechts voor
kleine praauwen bevaarbaar is, en niet zeer ver van zee in de
hoofdrivier valt.
E. De S. Poentiang, welke uit de vereeniging van vele niet
ver landwaarts in ontspringende riviertjes ontstaat en twee
armen heeft, die beide in de Banjoe Asin vallen en daarmede
(') Zoo wordt het op de kaarten voorgesteld ; de linker-arm zal dan den
naam Kompeh dragen. Volgens andere berigten is de Kompeh een op zich
zelf staand riviertje, dat bij Moewara Kompeh in de S. Djambi valt.

574
het rivier eiland Rimouw vormen. Zij is breed, voor groote
vaartuigen bruikbaar, en heeft een zijtak
E. De Tjitar, die weder met de Troesan (kanaal O) Batang,
met de Selat (straat O) Bjarang, en met de Rantau
Selenno, en door deze drie met de later te vermelden
rivier van Palembang gemeenschap heeft.
Men kan de Banjoe Asin als eene haven beschouwen, die van
hare vereeniging met de Poentiang af zelfs voor linie-schepen
bevaarbaar is. In den Oostmoeson, wanneer bij sterken wind
het uitvaren van de rivier van Palembang somtijds moeijelijk is,
kiezen de schepen van daar dikwijls den weg naar zee door de"
Troesan Batang of de Selat Bjarang, de Tjitar, de Poentiang en
de Banjoe Asin, hoewel deze vaart aanmerkelijk langer is.
De S. Moesi of Rivier van Palembang ontspringt op den G. Oeloe
Moesi in het landschap Redjang, stroomt eerst Zuid-Oostwaarts
naar het landschap Ampat Bawang, wendt zich dan met ontelbare
kronkelingen Noord-Oostwaarts tot nagenoeg in het midden des
lands, en vervolgt van daar haren loop Oostwaarts tot aan de
hoofdplaats Palembang op 13 mijlen afstands van de zee. Beneden
Palembang stroomt zij Noordwaarts en verdeelt zich weldra in
drie armen, van welke de Westelijkste en breedste S.Soengsang,
de middelste S. Oepang, en de Oostelijkste eerst S. Kombang en,
na hare vereeniging met de later te vermelden S. Padang, S.Saleh
heet. Be Saleh is met de Oepang verbonden door de Selat Kamoedi.
Behalve door deze drie eigenlijk gezegde monden ontlast de Moesi
nog een gedeelte van haar water door de boven reeds vermelde
Troesan Batang en Selat Bjarang, welke zich links van haar afscheiden
en met de Banjoe Asin gemeenschap hebben. De Moesi
neemt gedurende haren loop eene zeer groote menigte zijrivieren
op, van welke wij slechts de voornaamste vermelden :
L. De S. Klingi. Zij ontspringt op den B. Kaha in het Redjangscke
en valt beneden Poeloe Pangoeng bij Moewara?)
Klingi in de Moesi. Eene zijrivier hiervan is
E. De S.Bliti, welke, na aan hare regterzijde de Kali te
hebben opgenomen, bij Moewara Bliti in de Klingi valt.
(') Deze twee uitdrukkingen hebben hier niet de beleekenis van gegraven
kanaal en zeestraat, maar eenvoudig die van doorvaart.
(«) Moewara, riviermond; dezen naam dragen hier in het algemeen de
plaatsen waar eene zijrivier zich in de hoofdrivier stort.

575
L. De S. Lakitan. Zij ontspringt op den B. Hitam in Redjang,
en valt bij Moewara Lakitan in de Moesi.
L. De S.Rawas. Zij ontspringt op den B.Ambaloe in Soengei
Tenang, en stroomt bijna regt Oostwaarts tot dat zij bij
Moewara Rawas in de Moesi stort. Zij is breed en bevaarbaar
en heeft buitengemeen vruchtbare oevers. Eene zijrivier
hiervan is
E. De S. Roepit, die mede in het Redjangscke ontspringt
en zich, na aan hare linkerzijde de S. Tikoe te hebben
ontvangen, bij Moewara Roepit in de Rawas stort.
L. De S. Batang Lekok, die in de vlakke binnenlanden uit onderscheidene
beken ontstaat en Zuid-Oostwaarts stroomende
bij Moewara Batang Lekok in de Moesi valt. Zij is buitendien
nog met de hoofdrivier verbonden door twee doorvaarten,
van welke de Westelijkste Troesan Loempoer en de Oostelijkste
Troesan Goetji heet.
E. De S. Lintang in Ampat Lawang. Zij ontspringt op de Westelijke
hellingen van den G. Bempo, voornamelijk uit twee takken,
van welke de Westelijke Lintang Kanan (regier-Lintang)
en de Oostelijke Lintang Kiri (iinkex-Linlang) heet.
E. De S. Kikim. Zij ontspringt op de Noordelijke hellingen
van den G. Bempo en stroomt Noordwaarts naar de Moesi,
waarmede zij zich bij Moewara Kikim of Singa Najik vereenigt.
Eene zijrivier hiervan is
L. De S.Anak, welke mede op den G.Bempo ontspringt
en bij Padang in de Kikim valt.
n. De S. Semangoes. Zij ontstaat uit eenige beken iu het binnenland,
heeft geen zeer uitgestrekten loop, en valt een
weinig boven de S. Lakitan in de Moesi.
E. De S.Kroek, die nabij de Troesan Loempoer, en de S.Penoe/cal,
die nabij de Batang Lekok in de Moesi valt, zijn van
weinig belang.
it. De S. Lamatang. Zij ontstaat uit eenige bronnen ten Noord-
Oosten van den G. Patak in het landschap Pasoemak Lébar,
en stroomt met vele bogten in eene Noord-Oostwaartsche
rigting naar de Moesi, met welke zij zich ongeveer 5 mijlen
boven de stad Palembang vereenigt. Zij is vrij ver opwaarts
bevaarbaar en heeft aan hare boorden hooge gronden, welke
in het oppergedeelte zelfs bergachtig zijn. Zijrivieren zijn :

576
L. De S. Salangis, welke aan den Zuid-Oostelijken voet
van den G. Bempo ontspringt en in eene Oostwaartsche
rigting door Pasoemak Lebar naar de S. Lamatang
stroomt.
E. De S. Lnim of Enim, welke in Pasoemak ontspringt en
nagenoeg regt Noordwaarts naar de Lamatang stroomt.
E. De S. Ogan. Zij heeft haren oorsprong in het Zuiden der
Pasoemah-landen, en stroomt eerst Oost- en vervolgens
Noord-Oostwaarts naar de Moesi, met welke zij zich eene
mijl boven de hoofdplaats Palembang vereenigt. Zij is over
het grootste gedeelte van haren loop bevaarbaar en, vooral
in hare benedenste helft, door den toevoer van vele beken
en zijriviertjes eene schoone en breede rivier. Door onderscheidene
takken, van welke de Troesan Kilip en de Troesan
Bjawa de voornaamste zijn, heeft zij gemeenschap met
E. De S. Komering. Deze ontspringt in het Zuid-Westen van
Palembang op de grenzen der Lampongscke Bislriklen, voornamelijk
uit het meer Ranau, stroomt vele beken opnemende
eerst regt Noord- en vervolgens Noord-Noord-Oostwaarts
tot dat zij aan de Troesan. Bjawa gekomen den naam van
S.Peladjoe aanneemt, onder welken zij zich eene mijl beneden
de hoofdplaats in de Moesi stort. De rivier is breed
en diep en bijna geheel bevaarbaar; de Peladjoe heeft dooiden
grooten toevoer van water, welken zij van verschillende
kanten ontvangt, een zeer sterken stroom. Het rivier-eiland
dat door de Ogan, de Troesan Bjawa, de Peladjoe en dé
Moesi wordt gevormd, is nog weder doorsneden door eene
doorvaart, de TroesanBegajoet, welke van de Troesan Bjawa
naar de Peladjoe loopt. De Komering heeft onderscheidene
zij- en bij-rivieren, van welke de voornaamste zijn :
L. De S. Batang Hari Gilas, die het midden der vlakte
tusschen de Ogan en de Komering doorstroomt.
E. De S. Babatan, eene smalle rivier, die uit het meer
Talang Batin nabij de grenzen der Lampongscke Bistrikten
ontspringt en daardoor met de Masoedji (bl. 549) gemeenschap
heeft. Zij valt omstreeks eene mijl boven de
Troesan Kilip in de Komering, en stroomt grootendeels
door moerassige streken, zoodat in den regentijd hare
oevers dikwijls niet te ontdekken zijn. Hoewel zij over

T ^
^ye^-^- ^y^-^^-. ^i^y^y, —
yf>^. ^^y ^^^, , y^
sy*~
* z r -tuS f< ?
«z »*
i-»«

577
hare geheele uitgestrektheid voor kleine vaartuigen
bruikbaar is, belemmert echter het zware overhangende
geboomte hier en daar de vaart. Eene bijrivier is
L. de S. Blitang, welke mede op de Lampongsche grenzen
ontspringt en een paar mijlen boven den mond der
Babatan zich met haar vereenigt. Deze neemt
E. de S. Lumpoejang op.
R. De S.Pamadaran, die in het moerassige kustland ontspringt
en een weinig beneden de Babatan in de Komering
valt.
E. De S. Padang, eene breede, diepe en zeer goed bevaarbare
rivier, die eigenlijk niet eene zijrivier maar een arm
van de Komering is. Zij scheidt zich van de Komering en
de Peladjoe al met twee takken, welke zich beneden het
meer Seboedjang vereenigen, en stroomt dan Noordwaarts
naar de S. Kombang, welke van dit vereenigingspunt af
den naam van S. Salek aanneemt (bl. 574). De Padang
heeft dus'door de Kombang gemeenschap met de Moesi,
en door de Selat Kamoedi met de Oepang.
^ Door den grooten toevoer van water, welken de Moesi van alle
zijden ontvangt, kan zij over het grootste gedeelte van haren loop
bevaren worden. Zonder gevaar kan dit in den regenmoeson met
vlotten en kleine vaartuigen geschieden tot aan Poeloe Pangong
boven Moewara Klingi (bl. 574), een afstand, welke op 20 dagen
opvarens berekend wordt. Hooger op, waar men in de bergachtige
streken komt, wordt de vaart bezwaarlijk door den sterken stroom
en de klipachtige bedding. Voor de hoofdplaats Palembang heeft
de rivier eene breedte van 450 Ned. ellen, en voldoende diepte
voor de zwaarste fregatten ; evenwel vereischt de vaart met groote
schepen hier en daar omzigtigheid, wegens eenige kleine eilandjes
l'J en zandbanken, welke zich daar en ook in de nog breedere
Soengsang bevinden. Ook vóór dezen riviermond ligt eene uitgestrekte
modderbank, welke bij laag water de invaart voor groote
schepen bemoeijelijkt. Voor de Oepang ligt insgelijks eene zware
bank, zoodat daar nooit eene brik kan binnenkomen. Op de bank
voor de Saleh staat bij gewone ebbe drie vadem water, zoodat de
O Tegenover de monding der Peladjoe ligt het eilandje Kombaroe, welks
batterijen grootelijks bijdroegen tot het mislukken onzer expeditie in 181U
(bl. 59).

578
grootste brik daar dan altijd kan invaren. Van Mei tot November
laten de vloed en eb zich in de Moesi tot eene dagreize boven
Palembang, even als in zee, gevoelen; doch in den regentijd
wordt de vloed door de groote massa van boven afkomend water
gestuit. Deze toevoer is zoo sterk, dat het dorp Tambon (tusschen
de Moewara Kikim en M. Klingi), hetwelk in den droogen moeson
40 v*. boven den waterspiegel ligt, in den regentijd somtijds
overstroomd wordt.
De S. Loempoer, die gedeeltelijk de uitwatering is van het meer
Seboedjang en daardoor met de S. Komering gemeenschap heeft,
loopt regt Oostwaarts door het moerassige kustland en is nagenoeg
geheel verslijkt.
Meren,
De Eesidentie Palembang heeft vele belangrijke meren, vooral
in het Zuid-Oostelijke gedeelte ingesloten tusschen de rivieren
Saleh, Komering en Masoedji. De voornaamste er van zijn :
Bano (Meer) Talang Batin, waarin verscheidene hooge eilandjes
liggen. liet wordt gevonden in het Zuid-Oosten van Palembang
nabij de rivier Masoedji, met welke het gemeenschap heeft, terwijl
het ook door de S. Babatan met de S. Komering verbonden is.
B.Loewar en B. Itam, ter linker- en regterzijde van de S. Padamaran,
waarmede zij gemeenschap hebben en waardoor zij dus
met de nahegelegene S. Komering verbonden zijn.
B. Seboedjang, hetwelk met de S. Padang en Komering en ook
met de S. Loempoer gemeenschap heeft.
B. Baton. nabij den regter-oever van en verbonden met de
& Komering, even boven de Troesan Bjawa.
B.Lingkis, tusschen de S. Peladjoe en de S. Padang, met deze
beide, en door de laatste ook met B. Seboedjang, verbonden.
Alle deze meren zijn zeer vischrijk en leveren daardoor aan de
niet talrijke bewouers van die voorden landbouw weinig geschikte
streken een voornaam middel van bestaan op.
Behalve de bovengenoemde verdienen nog vermelding :
B. Ranau, waaruit de S. Komering ontspringt, in den Zuid-
Westelijken uithoek der Eesidentie nabij het landschap Blalouw
(bl. 546).
Een Meer ten Zuid-Westen van don G.Bempo in het landschap
Pasoemak Oeloe Manna, waaruit de door Bengkoelen stroomende
rivier Manna ontspringt (bl. 538).

579
B. Korintji, in het landschap van dien naam, ten Oosten van
den G. Raja. In dit meer ontlasten zich vele beken van het omliggende
gebergte, zonder dat het eene zigtbare uitwatering heeft.
Het Meer van Bjambi, in het Noord-Westen van het rijk van
dien naam, waarin de S. Batang Hari valt en vervolgens weder
naar de S. Bjambi uitstroomt.
Voortbrengselen.
Daar in het gebied van Palembang bijna alle voortbrengselen
uit het Planten- en Dierenrijk van Sumatra worden aangetroffen,
kunnen wij hier naar het op bl. 445—448 daarover gezegde verwijzen,
met bijvoeging van slechts enkele bijzonderheden. De beste
en meeste Benzoë wordt gevonden aan de oevers der S. Lalang,
S. Toenggàl. S. Batang Lekok en S. Bliti ; de Drakenbloed-rotting
vooral in den omtrek der S. Rawas, S. Bliti. S. Klingi en S. Batang
Lekok; de Bindrotting overal aan de oevers der rivieren;
de Gom-elastiek en GetakPerija hoofdzakelijk in de bovenlanden;
de Bjarak- of Wonderboom langs de stranden. De Kamfer komt
in Palembang niet voor; de Koffij is minder geurig dan die van
de Padangscke Bovenlanden en Java, en wordt ook weinig gekweekt.
Muskaatnoten, Kruidnagelen, Kakao en Tabak zijn het
best in de Bovenlanden, vooral in het landschap Ampat Lawang;
Peper in het stroomgebied der S. Rawas.
Olifanten en Ehinocerossen zwerven in de uitgestrekte wildernissen
bij talrijke troepen rond en rigten op de bebouwde velden
dikwijls jammerlijke verwoestingen aan ; zoo ook de Wilde zwijnen,
die door het afbijten van jong plantsoen en het omwroeten van
den grond den landbouwers veel schade toebrengen. Tijgers, op
welke uit bijgeloovige begrippen geene jagt wordt gemaakt, zijn
zeer menigvuldig en maken vele slagtoffere, zelfs in den omtrek
der dorpen. De Boeroeng Lawit of Lajang Boehi*die de eetbare
vogelnestjes maakt, wordt vooral in Ampat Lawang en in het gebergte
bij de bronnen van de S. Rawas en de S. Ogan gevonden.
Aan Delfstoffen is Palembang niet rijk. Goud komt in geringe
hoeveelheid voor aan de boven-Rawas, maar meer in de landschappen
Korintji en Limoen, deels als stofgoud in de bedding
van eenige beken, deels bij kleine brokjes in den kleiachtigen
grond; de inzameling daarvan levert echter weinig meer op dan
een ruim dagloon. Het wordt hoofdzakelijk naar de hoofdplaats

580
Palembang ter markt gebragt. Hier en daar vindt men een weinig
Ijzererts, Arsenicum en Aluin; op d«n G.Dempo wordt Zwavel
ingezameld. Aan de boven-Moesi wordt op sommige plaatsen
eene soort van Steenkool gevonden, welke als zwam ontgloeit
doch weinig hitte geeft ; zij is bruin van kleur en op verre na
zoo zwaar niet als de gewone steenkool. Aan de oevers van de
S. Lamatang vindt men aan de oppervlakte van den grond in
grooten overvloed eene brandstof, Batoe Kiling geheeten, welke
eene vrij groote hitte geeft en zeer gemakkelijk brandt; zij zoude
welligt in smederijen en fabrieken met vrucht kunnen gebruikt
worden, doch schijnt nog niet naauwkeurig onderzocht te zijn(').
Onder de Minerale bronnen in den omtrek van den G. Dempo
is vooral merkwaardig eene zoute bron, welke aan de boven-
Lamatang niet ver van Lahat wordt gevonden.
§ 2. Verdeeling, bestuur en regtspraak; voornaamste
plaatsen, wegen.
Verdeeling, bestuur en regtspraak.
De natuurlijke verdeeling van het Palembangsche gebied is
die in Beneden- en Bovenlanden, of met andere woorden in een
Oostelijk vlakland en een Westelijk bergland.
De Bovenlanden worden nagenoeg geheel ingenomen door de
op bl. 509 vermelde grensgewesten, die gedurende het Sultansbestuur
zich als onafhankelijke bondgenooten van Palembang
beschouwden. Sommige er van staan ook tot het Nederlandsche
Gouvernement nog in dezelfde betrekking; doch andere zijn in
eene meer ondergeschikte verhouding gebragt. Tot deze laatste
behooren : Ampat Lawang, dat geheel bij Palembang is ingelijfd gelijk
ook Pasoema/i, hetwelk echter weinig meer dan in naam aan
ons gezag is onderworpen. Met Semendo, Kisam en Makakau zijn
in 1854 overeenkomsten gesloten tot invoering van de Atoeran
Sindang Mardika of Vrije grensbewaking, bij welke de bevolking
belast is met het handhaven der grenspolitie, het opvatten van
\lugtelingen en het waken tegen vijandige invallen van buiten,
doch daarentegen vrijgesteld van heerendiensten, verpligte cultuur-werkzaamheden
en het opbrengen van landrente. Dergelijke
(') Indisch Magazijn, 1843, N». 5, bl.tOO.

^^£"
o--' S tfj^g s&? Se

581
overeenkomst werd in 1856 aangegaas met de bevolking van
Bedjang (*), die zich van ouds af Bedjang Sindang Mardika of Vrije
grensbewakers noemden; doch in 1859 is dit gewest daadwerkelijk
(') De Aloeran Sindang Mardika in 1856 mei de bevolking van Retljang
aangegaan, en waarmede die van de hierboven vermelde gewesten nagsnoeg
overeenkomt, was hoofdzakelijk van dezen inhoud :
Art. 1. Redjang wordt beschouwd als een vrij grensgewest. Geen hoofdgeld
of andere betaling zal worden gevorderd. De inwoners zullen niet buiten hun
Distrikt te regt slaan.
Art. 2. De Pasirahs of Proalins (Hoofden) mogen noch aangesteld noch
afgezet worden door hunne onderhoorigen ; dit is eene handeling, die tan het
Opperbesluur uilgaat. Zij, die zich bezwaard achten over handelingen der
Pasirahs, kunnen zich lot den Adsistent Resident te Tebing Tinggi wenden,
wiens uitspraak de Hoofden moeten eerbiedigen.
Art. 3. De Hoofden zijn aansprakelijk voor de handelingen hunner ondergeschikten
; zij zullen de schuldigen uit hunne Distrikten of Dorpen opeischen.
Art. 4. Nieuwe dorpen mogen niet worden epgerigt zonder toestemming
van hel Bestuur te Tebing Tinggi.
Ari 5. leder zonder pas reizend persoon, van waar hij ook kome, moet
worden opgevat en naar Tebing Tinggi gebragt.
Art. 6. Wegloopers moeten worden opgevat en te Tebing Tinggi uitgeleverd
; aan den aanbrenger zal ƒ10 als opvatloon worden uitbetaald.
Art. 1. Aan roovers zal geen doortogt worden verleend; zij moeten worden
opgevat of in het doortrekken verhinderd. De Hoofden moeten zorgen
dat hunne onderhoorigen niet rooven of gewapende invallen doen. Indien de
Hoofden te welen komen, dat roovers plan hebben eenig durp aan te vallen,
zullen zij dat dorp waarschuwen en te Tebing Tinggi daarvan aangifte doen.
Art. 8. De Hoofden zullen zorgen dat geene gevangenen worden weggevoerd,
verkocht of verpand, maar hen met de daders te Tebing Tinggi uitleveren.
Art. 9. Indien tusschen twee Redjangsche Distrikten geschil ontstaat,
mogen zij dit niet gewapenderhand beslechten, maar moeten zich tot de Hoofden
wenden ter bijlegging daarvan. Indien echter eene der partijen niet lot de
Redjangs behoort, zal de zaak aan de beslissing van den Gouvernementsambtenaar
te Tebing Tinggi worden onderworpen.
Art. 10. De Hoofden moeten den handel beschermen en alle geoorloofde
kostwinningen aanmoedigen in hun Dislrikt.— Aan ieder Dorpshoofd zal
een Snerat Djalan (reispas) worden gegeven, om door hem aan zijne onderhoorigen,
welke naar Tebing Tinggi gaan om te handelen, te worden medegegeven.
Hij zal dien ter hand stellen aan den reizende, welken hij vertrouwt,
en onder wiens opzigl do overige met hem gaande personen staan ; deze mogen
niet meer dan tien in getal zijn, en de pashouder is voor hunne handelingen
aansprakelijk.
Art. 11. De Hoofden moeten al hunnen invloed aanwenden tot het in vrijheid
stellen van slaven, en dezen de gelegenheid geven om zich vrij te koopen.
Hel pandeling—stelsel wordt verboden.
Art. 12. Alle vroegere regelingen vervallen door de bovenstaand* bepalingen.

582
nan Palembang gehecht, hoewel er ons nog geene organisatie van
bekend is.
Het landschap Bedjang is verdeeld in vier Marga's of Distrikten,
ieder bestuurd door eenen Pasira/t, bijgestaan door een minder
Hoofd met den titel van Pembarab of Proatin Toeicah ; hunne
waardigheid is erfelijk. Elk dorp heeft een afzonderlijk Hoofd,
die als zoodanig Proatin heet en wiens waardigheid niet erfelijk is.
Behalve deze ambtstitels voeren velen van deze Hoofden ook nog
adellijke of eertitels, zoo als dien van Bipati, Raden, Radja of
Panglima C).
De Benedenlanden waren reeds onder het Sultans-bestuur
verdeeld in vele landschappen, die den naam droegen en nog
dragen naar de rivieren door welke zij besproeid zijn ; zij worden
door ons Divide's genoemd. De grenzen van deze Bivisie's, en
ook die van hare onderdeden, schijnen nimmer naauwkeurig
afgebakend te zijn maar door de ingezetenen bij overeenkomst
vastgesteld en doorgaans geëerbiedigd te worden. Het beheer
over zoodanige Bivisie, dat zich hoofdzakelijk tot het innen der
bdastingen bepaalde, werd door den Vorst dikwijls aan een
zijner bloedverwanten of gunstelingen opgedragen, die dit öf zelf
waarnam of door eenen Bjenang (Divisie-hoofd) liet doen.
Elke Bivisie is naarmate van hare uitgestrektheid verdeeld in
een grooter of kleiner aantal Marga's of Distrikten, die van
elkander onafhankelijk zijn en elk een afzonderlijk Hoofd hebben
met den ambtstitel van Bipati. Boven dit Distrikts-bestuur is
echter, althans in sommige streken, nog eene uitgebreidere vereeniging,
waarin gewoonlijk vier of vijf Marga'» begrepen zijn,
welke kreits dan den naam Pasirah draagt, hetgeen ook de titel
van zijn Hoofd is; deze vereeniging treedt echter slechts in
bijzondere gevallen in werking, ter behandeling van zaken, waarin
het belang van meer dan c'éne Marga gemoeid is. In sommige
gewesten heet ook een Marga-hoofd Pasirah.
Tot elke Marga behooren een zeker aantal dorpen of gehuchten,
wier Hoofden den titel van Baginda, Kria (Kjahi Aria), Loerah
of Ngabehi voeren. Deze Dorpshoofden met den Bipati vormen
den Marga- of Distrikts-raad, en voeren als zoodanig collectief
den titel van Proatin. Deze raatl oefent het bestuur uit en handhaaft
het regt en de Politie. De Dorpshoofden worden in hunne
(') Zie het boven aangehaalde werk van VAN REES, bl. 94.

Ç
'y/ /C?é> y «, *^* ^-*^ *=~«v^ £>6e ^y*******^
'(Té/ «.
^^*~~~+. d/i/rf^y Zfy^^f'
- Ä^^»^e? s,jÇ y~ «jk^ é^^>^^ y;—? y -^
>^.*.^ ^ y
"cPt. XJ>
yyr^'^/y /y ; — ' -g c ^ / c / 9 ^ &
s^**^>->-
'te. ^?y?m e^r,
yyuJ~>
^ ~ y s
^yyyy/jy^y:z¥.^
é^y - ^y

583
bezigheden bijgestaan door vier Panagawe's, uit de aanzienlijkste
ingezetenen gekozen, aan welke bijzondere onderdeelen van het
dorpsbeheer zijn opgedragen , en die met het Dorpshoofd kleine
regts- of politiezaken afdoen. De door deze Hoofden opgelegde
straffen bestaan in boetend. Gewigtige zaken, welke hunne
regtsbevoegdheid te boven gaan, worden behandeld voor de Regtbanken
vermeld op bl. 436.
Door het Nederlandsch Gouvernement is de Residentie Palembang
sedert 1852 verdeeld in vijf Afdeelingen :
De i»te Afdeeling bevat de Hoofdplaats Palembamg en de
Division Lliran en Banjoe Asin, Komering Ilir t'), Ogan Ilir,
Moesi Ilir en Lamatang Ilir.
De 2 de Afdeeling bevat de Division Tebing Tinggi, Ampat
Lawang, Lamatang Oeloe, Moesi Oeloe, Kikim, en de landschappen
Redjang en Pasoemah.
De 3 àe Afdeeling bevat de Divisiën Ogan Oeloe, Komering
Oeloe, en Enim, benevens de landschappen Semendo, Kisam en
Makakau.
De il' Afdeeling bevat het stroomgebied van de S. Rawas.
De 5 de Afdeeling bestaat uit het rijk Bjambi, waarvan het
bestuur, onder het oppergezag der Nederlandsche regering, is
overgelaten aan den inlandschen Vorst, met uitzondering van
de htvenplaats Moewara Kompeh, waar een Nederlandsche Militaire
Kommandant en Civile Gezaghebber is gevestigd. Buitendien
is aan den tegenwoordigen Sultan in 1858 voorloopig een
Politieke Agent toegevoegd om te waken voor eene juiste uitlegging
en behoorlijke nakoming van het toen met hem geslotene
Contract, en om hem in zaken betreffende het beheer en den
inwendigen toestand van zijn Rijk als raadgever en leidsman
ter zijde te staan.
De vier eerste Afdeelingen worden, onder het opperbestuur
van den te Palembang gevestigden Resident, beheerd door Europesche
ambtenaren; de beide eerste door Adsistent Residenten,
(') Omtrent de straffen en wijze van regtspraak bij deze inlandsche Regtbanken
welke in sommige opzigten overeenkomen met die in de Lampongsehe
Distrikten (bl. 562), zie men de Indische Bij, 1843, bl. 431 en volgg.
(>) IUr is het beneden-gedeelte, Oeloe het boven-gedeclle van eene rivier.
De grenzen van deze Afdeelingen zijn ons, even als die der Wirf««», alleen
bekend uit de kaart van VERSTEEG in den Atlas van Ned. Ind.

584
de twee andere door Controleurs. Onder deze is in elke Divisie
een Europesche ambtenaar, meestal een Controleur der 2 de of
34e klasse, met de uitoefening van het civiel gezag belast. Het
inwendig beheer der Division is aan inlandsche, door het Gouvernement
benoemde, Divisie-hoofden opgedragen gebleven. Ook
het inlandsche Marga- en dorpsbestuur is in stand gehouden.
Eene nieuwe organisatie der Residentie Palembang, welke bij
de Indische regering in overweging is, heeft tot dusverre haar
beslag nog niet erlangd.
Voornaamste plaatsen,
In de Eerste Afdeeling :
Palembang, oudtijds Lebar Datoon genaamd, de hoofdplaats en
zetel van het bestuur der Residentie, tevens de verblijfplaats van
den Adsistent Resident der Eerste Afdeeling, ligt 13 mijlen van
den mond der Soengsang op de beide oevers van de Moesi, beneden
de uitwatering van de Ogan en boven die van de Peladjoe. De
bevolking bestond in het jaar 1855 uit :
102 Europeanen en hunne afstammelingen,
37565 Palembangers,
2504 Chinezen,
1672 Arabieren en andere vreemde Oosterlingen,
te zamen 41843 zielen.
De stad heeft eene lengte van ruim 2% uur, doch strekt zich
landwaarts in ter wederzijde van de rivier geen kwartier uurs
uit; dewijl de Palembangers liefst langs den oever der rivier
wonen, daar de communicatie grootendeels te water plaats heeft
hoewel de stad in hare geheele lengte doorsneden wordt door
eenen goeden weg, welken de bevolking moet onderhouden. Zij is
grootendeels aangelegd op eene groep van eilandjes, welke, vooral
aan de linkerzijde der rivier, door eene menigte beken en kreken
gevormd worden, over welke echter goede bruggen liggen; ook
zijn vele huizen, vooral van de Chinezen, op vlotten\rakit) gebouwd.
De stad is verdeeld in 57 kampongs of wijken, van welke
39 op den linker- en 18 op den regter-oever der rivier liggende
eerste worden Kampong Ilir, de andere Kampong Oeloe 'genoemd
('). Elk huis met bijbehoorend erf is door eenen bamboezen
(') Misschien omdat de eerst aangelegde kampongs aan den regter-oever
hooger lagen dan die aan den linker-oever. Vergelijk de Noot, bl. 583.

^^U/y^y^ yù^^U,^A ^^U>^^y
^ ^ ,^-H^,, +, a^^^ -£S ^ ç

585
pagar omheind. De huizen zijn van bamboe of hout, daar onder
de regering der Sultans het bouwen van steenen woningen, ja
zelfs van die van ijzerhout, aan de bevolking verboden was. De
aanzienlijkste inboorlingen en ook de Nederlandsche ingezetenen
wonen aan den linker-oever der rivier. Daar vindt men ook het
Nederlandsche fort ('), zijnde de voormalige kraton der Vorsten
die in 1780, zoo men zegt door eenen Europeaan, gebouwd ist")
en eene breedte van 290 bij eene diepte van 1 80 Ned. ellen heeft.
De steenen ringmuur is 5 v l . dik en 24 v*. hoog, en op de vier
hoeken met bastions voorzien; het binnenste gedeelte, de Balein
of eigenlijke woning van den Vorst, insgelijks door eenen muur
omgeven, vormt eene soort van reduit. In dit fort bevinden zich de
kazernen der Infanterie en Artillerie, het hospitaal, magazijnen,
pakhuizen, 's lands kas en de gevangenis. Verdere openbare gebouwen
en bijzonderheden zijn :
De Moskee, die voor de schoonste in Nederlandsch Indik'geldt.
Het is een in 1740 gesticht, vierkant steenen gebouw, dat gedeeltelijk
op steenen gedeeltelijk op ijzerhouten pilaren rust,
eenen marmeren vloer heeft, en van een niet zeer hoogen toren
voorzien is. De zich daarbij bevindende Minaret, van waar des
Vrijdags de geloovigen tot het gebed worden opgeroepen, is een
in 1753 gebouwde, achtkante steenen toren, ruim 100 v'. hoog.
Een steenen muur omgeeft deze beide gebouwen.
De Chinesche tempel, een fraai steenen gebouw, in 1841 o-esticht
en inwendig met fraai snijwerk en rijk verguldsel versierd.
De Vorstelijke begraafplaatsen te Lamabang (kampong 3, Ilir),
zijnde steenen gebouwen, van welke een met een steenen koepeldak
is voorzien. Deze worden, daar zoowel de afstammelingen
der Vorsten als het volk ze lieten vervallen, door het Gouvernement
onderhouden.
Eene als heilig beschouwde begraafplaats te Boekit Seboentang/*
ten Westen van Palembang, die gehouden wordt voor het graf van
ALEXANDEE DEN GEOOTE, van wien de Palembangsche Vorsten
zeggen af te stammen.
(') Het oude Nederlandsche fort, dat bij den moord der bezetting in 1811
(bl. 45) door de Palembangers geslecht is, stond iets lager op den regter-oever
der rivier. Zie bl. 21, waar abusivelijk Imker-oever staat.
(*) De vroegere kraton, die iets meer landwaarts in lag, is in 1821 gesloopt;
er zijn echter nog enkele overblijfselen van te zien.

586
De Pasars of marktplaatsen, zijnde met pannen gedekte loodsen
rustende op steenen pilaren. Op de beide oevers der rivier wordt
nagenoeg in het midden der stad eene zoodanige marktplaats gevonden.
Deze pasars, die zoowel voor den binnenlandschen handel
als voor het gemak der bevolking van veel belang zijn, zijn eerst
sedert de vestiging van ons bestuur te Palembang opgerigt; vroeger
moest de bevolking zich hare benoodigdheden aanschaffen
van kooplieden, meestal Chinezen, die met hunne waren de rivier
op- en afvoeren.
Voorts zijn te Palembang gevestigd de op bl. 436 vermelde
regtbanken; eene afdeeling van de Bataviasohe wees- en boedelkamer;
een zout-pakhuis ; eene school voor de kinderen van
Europeanen, en goede Chinesche scholen.
De Chinesche en Arabische bevolking, welke in den handel
haar bestaan vindt, is hier nog niet in afzonderlijke kampongs
vereenigd; evenwel wonen zij veelal bij elkander, en staan onder
het bestuur van hunne eigene Hoofden. De toegang tot de binnenlanden
is hun verboden.
LaMa, aan de zamenvloeijing van de S.Poentiang en S. Tjitar.
Lobo Batoe en Tanabang, aan de 8. Lekoh.
Poeloe Gading, aan de S. Lalang.
/ Soengei Waras, aan den regter-, en Kesambi, aan den linker-oever
der S. Moesi.
Lirnouw, aan den regter-oever der 8. Lamatang.
Moewara Enim, aan de zamenvloeijing van de S. Enim met de
S. Lamatang; de standplaats van den Civilen Gezaghebber in de
Divisie Lamatang Ilir.
Batjang, aan den linker-oever der S. Ogan.
Seboeboes, aan den regter-oever der 8. Kombang.
Moewara Padang, aan de zamenvloeijing van de S. Padang en
de S. Saleh.
In de Tweede Afdeeling:
Tebing Tinggi, aan den linker-oever der boven-Moesi, de hoofdplaats
der Afdeeling en de zetel van den Adsistent Resident, met
militaire bezetting.
Batoe Radja, omstreeks vier uren lager aan denzelfden oever
dier rivier.
Moewara Kikim en Singa Najik, aan de zamenvloeijing van de
S. Kikim met de S. Moesi.

^s_

587
Boenga Mas, aan den regter-oever van de S. Kikim. met
militaire bezetting.
^Pkdang, aan de zamenvloeijing van de 8. Anak met de S. Kikim.
Moewara Bliti, aan de zamenvloeijing van de S.Bliti met de
S.Klingi; de standplaats van eenen Controleur belast met, het
civiel gezag^rrtterr, met militaire bezetting. < cn+* »* w*?w^ '
Lahat, aan de boven-Lamatang ; de standplaats van den Civilen
Gezaghebber in de Divisie Lamatang Oeloe, met militaire bezetting.
Zuidwaarts van Lahat bevinden zich tusschen de dorpen
Poeloe Pinang en Padang (hoofdplaats van de Marga Goemej Oeloe),
op het plateau van Boent;kal Batoe, eenige steenen beelden, die
waarschijnlijk overblijfsels uit de Hindoe-periode zijn O.
Rindoe Hati, op de grens van Bengkoelen.
Tameda of Tjemeda, AmbongLdjoe, Keban en Karang Bapo, alle
vier in het landschap Redjang aan de boven-üfom', met militaire
bezetting.
In de Derde Afdeeling:
Batoe Radja of Batoe Radja Ogan, aan den regter-oever der
hoven-Ogan; de standplaats van den Civilen Gezaghebber der
Afdeeling, met militaire bezetting.
Koerongan Bjawa, aan de boven-Komering. Hooger op aan
dezelfde rivier liggen nog Toelong Bawang en Koeripan.
Moewara Boewa, in het kleine landschap Boeai Rawan ten
Noorden van het Meer Ranau, met militaire bezetting.
In de Vierde Afdeeling :
Moewara Roepit, aan de zamenvloeijing van AeS.Roepit en de
S. Rawas; de verblijfplaats van den Civilen Gezaghebber der
Afdeeling, met militaire bezetting. Hooger op aan de S. Raioas
ligt Bangkot, en beneden het genoemde vereenigingspunt Bingin
Telok, Paoe en Moewara Rawas, het laatste aan de zamenvloeijing
Van de 8. Rawas met de S. Moesi.
In de Vijfde Afdeeling :
Bjambi of Tanah Pileh, de hoofdplaats van het voormalige rijk
van dien naam en de verblijfplaats van den Sultan, met Nederlandsche
bezetting. Het ligt omstreeks 1 0 mijlen van zee op de beide
oevers van de S. Bjambi, boven de plaats waar deze zich in tweeën
splitst. De Inboorlingen wonen aan den regter-, de Arabieren en
andere vreemdelingen aan den linker-oever der rivier.
T) Indisch Archief, F«Ti>, Afl. 12.

588
Moewara Kompeh, ongeveer 6 mijlen van zee, aan dezelfde rivier
waar hare hier boven genoemde armen zich weder vereenigen.
Het is eene belangrijke handelplaats en de standplaats van°den
Militairen Kommandant en Civilen gezaghebber. In het jaar 1707
was hier reeds door de O. I. Comp, een fort gebouwd doch sedert
vervallen. In 1834 werd, naar aanleiding van een toen met den
Sultan gesloten tractaat, op nieuw eene sterkte gesticht en bezet,
bestaande uit eene vierkante aarden redoute met twee cirkelvormige"
bastions op de overstaande hoeken; waarin Officiers-woningen,
kazernen, kruid-magazijnen, enz. zijn aangebragt.
Simpang, ongeveer 4 mijlen van zee aan de S. Bjambi, waar
deze zich voor het laatst in twee armen verdeelt.
Wegen.
Voor het onderlinge verkeer en het vervoer van goederen wordt
bij voorkeur van de talrijke rivieren gebruik gemaakt, hoewel
eene menigte wegen in alle rigtingen deze uitgestrekte Residentie
doorsnijden en ook tot gemeenschap met de naburige gewesten
strekken. Deze wegen zijn echter meerendeels slechts smalle
voetpaden, die door onbewoonde streken en wildernissen leiden
en waarvan de vrees voor tijgers de bevolking weerhoudt buiten
volstrekte noodzakelijkheid gebruik te maken.
De voornaamste van deze wegen of paden zijn :
Van Palembang in de rigting van de S. Lamatang, meestal op
eenigen afstand van haren regter-oever, naar Moewara Enim;
van daar langs den linker-oever dier rivier naar Lahat ; van hier
Noord-Westwaarts naar Tebing Tinggi, en vervolgens langs den
Imker-oever der 8. Moesi door het landschap Ampat Lawang naar
Rmdoellah (bl. 587), van waar hij met de hoofdplaats Bengkoelen
gemeenschap heeft (bl. 539). Het laatste gedeelte is een moeijelijke
bergweg, doch voor paarden en karbouwen bruikbaar, en zoude
zelfs tot karrenweg geschikt te maken zijn ('). — Ook no» andere
doch minder goede wegen leiden uit Bedjang naar Bengkoelen.
Van Tebing Tinggi naar Moewara Bliti.
Van Koerongan Bjawa naar Lahat.
Van Pocloe Gading aan de S. Lalang naar Bjambi.
(') VAN REES, De annexatie van Reiljang, bl. 52.

. v^y^y yîzr^s y^ « *y y' * & * * ^> ^.
- y yy-> ? *- *-~ -» £>yyy yy\ -.^v

589
§ 3. Bevolking.
Sterkte, afkomst, uiterlijk voorkomen, godsdienst, karakter,
beschaving en zedelijkheid.
De bevolking der Residentie Palembang bedroeg op den laatsten
December 1858 :
90 Europeanen,
2781 Chinezen,
1806 Arabieren en andere vreemde Oosterlingen,
466384 Inlanders,
te zamen 471061 zielen.
De gezamenlijke bevolking van het rijk Bjambi en de grensgewesten
Bedjang, Pasoemah, Semendo, Kisam en Makakau, onder
het bovenstaande cijfer begrepen, is daarin bij schatting geraamd
°p 111000 zielen; de bevolking van Bjambi wordt elders op
40000 of 50000 zielen begroot. De betrekkelijke bevolking is
dus zeer gering, bedragende over de geheele Residentie slechts
r uim 184 zielen op de D mijl; dit getal wordt nog kleiner,
Wanneer men in het oog houdt dat de hoofdplaats Palembang
vrij sterk bevolkt is. De oorzaken daarvan zijn grootendeels
dezelfde, welke wij in Bengkoelen en de Lampongsche Bislriklen
hebben opgemerkt, en die voor do geringheid der bevolking
over het geheele eiland zijn medegedeeld (bl. 450). Evenwel
's gedurende de laatste jaren eene belangrijke toeneming der
bevolking te bespeuren; daar zij op het einde van 1854 slechts
380074, en een jaar later 450654 zielen bedroeg.
De Inlandsche bevolking van dit uitgestrekt gebied behoort
tot verschillende stammen, en is dus in vele opzigten aanmerkelijk
onderscheiden. Wij zullen daarom eerst de eigenlijke Palembangsche
of hoofd-bevolking, waartoe ook die van Bjambi behoort,
en later de daarvan onderscheidene stammen, afzonderlijk
behandelen.
De Palembangsche bevolking behoort tot het Maleische ras,
e " is eene vermenging van den stam der Maleijers met dien
der Javanen, welke laatste het hoofd-bestanddeel uitmaakt.
Reeds in het laatste gedeelte der veertiende of in het eerste
der vijftiende eeuw werd de Maleische bevolking van Palembang
eu Bjambi door het toen magtige Javaansche rijk Mâdjâpa/dt

590
onderworpenC); en schoon die oude geschiedenis vrij duister is,
blijkt het toch genoegzaam zeker dat, ten gevolge van die verovering,
talrijke Javaansche kolonisten naar dit gedeelte van
Sumatra zijn overgekomen en zich zelfs over het nog Noordelijker
gelegene Indragiri hebben verspreid. Hetzij door hunne meerdere
beschaving of door hunne getalsterkte, of door beide deze voordeelen,
verwierven zij zieh het overwigt over de oorspronkelijke
bevolking, die naar elders week of zich in de nieuwe volkplanting
oploste; zoodat nog heden het Javaansehe element daar het
heerschende is.
Het uiterlijk voorkomen der Palembangers verschilt weinig
van dat der Javanen ; zij zijn echter eenigzins rijziger van gestart»,
lichter bruin van huidkleur, en hebben minder uitstekende
wangbeenderen. De afstammelingen der Vorstelijke familie onderscheiden
zich door schoonere gelaatstrekken, inzonderheid door
een regteren neus en dunnere lippen ; hetgeen wel aan hunne
half Arabische afkomst zal zijn toe te schrijven (bl. 110).
De godsdienst is de Mohammedaansdie, van welke zij echter
slechts eene gebrekkige kennis hebben, en wier beoefening zich
hoofdzakelijk tot uitwendige plegtigheden, de besnijdenis, de
dagelijksche bidstonden ( 2 ), de vaste en dergelijke bepaalt. In de
binnenlanden vindt men in dit opzigt nog grootere onkunde en
mindere naauwgezetheid dan op de hoofdplaats, waar de dagelijksche
omgang met Arabieren hierop niet zonder invloed Is.
Doch overal zijn de Palembangers zeer ligt- en bijgeloovig s zij
hechten zeer aan voorteekenen van geluk of ongeluk, en vertrouwen
sterk op djimats of talismans, welke hen beschermen in
gevaar, vooral wanneer zij daarin komen voor de godsdienst. Ook
gelooven zij aan eene soort van zielsverhuizing ; althans zij hebben
de vaste overtuiging dat tijgers en krokodillen met de geesten
van afgestorvenen bezield zijn, waarom zij ook voor deze dieren
eene soort van godsdienstigen eerbied hebben en hen ongestoord
(') Zie o.a. La chronique du royaume de Paseg, paft/iée par ED. DULAURIER
Pans, 1849; Handleiding bij de beoefeninj der Maleische taal bl 234
van het Leesboek ; en Proeve eener beschrijving van hel gebied van Palembang,
door W. L. DESTURLER.
(») Zie bl.544. Even als de Javanen verdeelen zij naar deze bidstonden
hunnen dag. Voorts is zoowel de Javaansche als de Mohammedaansche tijdrekening
bij hen in gebruik.
J

591
laten vermenigvuldigen. — In de hoofdplaats ran elk Distrikt
vindt men eene houten moskee (mesdjid, messigil) of kapel (langgar).
De Panghoeloe of Opperpriester is het hoofd der geestelijkheid in
het geheele gebied, en onder hem wordt de dienst door mindere
priesters, Chatibs en Modins, verrigt.
Het karakter der Palembangers wordt beschreven als achterhoudend
en geveinsd, zoodat men zelden op hun gelaat de op-
Welling van eenigen hartstogt bespeurt, en zij hunne wraakzucht
soms jaren lang verbergen maar niet afleggen, vooral wanneer
zij hunne eer- of ijverzucht gekwetst achten. Het is echter te
betwijfelen of hun oorspronkelijk karakter wel zoo ongunstig mag
beoordeeld worden, maar veeleer moet men aannemen dat de
langdurige slaafsche onderdrukking der Vorsten daaraan die kwade
plooi gegeven heeft. Althans in de binnenlanden, waar zij minder
onmiddellijk met den Vorst in aanraking kwamen, is hunne
geaardheid veel beter; en ook in de Hoofdplaats heeft na de
vernietiging van de magt der Sultans in dit opzigt eene aanmerkelijke
verandering ten goede plaats O. Evenwel is het niet
te ontkennen dat zij, wanneer zij door hunne Hoofden worden
opgestookt, ligt tot wederspannigheid tegen ons Gouvernement
geneigd zijn. Overigens zijn zij zorgeloos, traag en twistziek,
liefhebbers van opschik en vermaak, hartstogtelijke beminnaars
van dobbelspelen, maar beleefd en onderdanig jegens hunne
meerderen, en gewoonlijk stipt in de volbrenging der hun opgelegde
pligten.
In de binnenlanden staat de beschaving op zeer lagen trap,
hetgeen echter meer schijnt toe te schrijven aan den afgezonderden
staat, waarin hunne bewoners altijd hebben verkeerd,
dan aan geringen natuurlijken aanleg van dezen. De bevolking
der Hoofdplaats is veel meer ontwikkeld en schranderder. Hier
kunnen bijna allen, althans de mannen, lezen en schrijven;
hoewel er geene eigenlijke scholen voor de Inlanders zijn, ook
niet van Gouvernementswege, maar elk, die daartoe lust en
bekwaamheid gevoelt, hierin onderwijs geeft. In vele takken
van nijverheid zijn mannen en vrouwen zeer goed bedreven,
gelijk later zal blijken. In al hunne handelingen gaan zij met
overleg te werk, zijn wellevend in den omgang, en hebben ook
(') Tijdschr. voor Indische taal-, land- en volkenk., D'. V, bl. 457.

592
in hun onderling verkeer bepaalde begrippen van welvoegelijkheid,
welke naauwgezot worden in acht genomen. Gelijk overal
het geval is, zijn de zeden in het binnenland minder bedorven
dan in de Hoofdplaats. De aanzienlijken onderscheiden zich hier
dikwijls ongunstig; velen zijn aan het amfioen-schuiven en ander
zinnelijk genot verslaafd, en veroorloven zich allerlei onregtvaardigheden
tegen hunne onderhoorigen. Palembang is echter
in dit opzigt niet erger dan de meeste Residentiën van Java.
Kleeding, onderscheidings-teekenen, wapenen.
De kleeding van den gewonen Palembanger bestaat in een
lakensch buis, op de wijze van dat der Javanen (bl. 319), of
eene kabaai van gebloemd katoen, met eene broek van gestreepte
zwaardere katoenen stof, waarover somtijds eene sarong gedragen
wordt; het hoofd omwindt hij zich meteenen doek, doch
op eene eenigzins andere wijze dan de Javanen. De aanzienlijken
maken veel werk van hunne kleeding; bij hen bestaat zij gewoonlijk
uit een wit katoenen vest en een buis van zijde met goud
doorweven, waaraan gouden knoopen zijn, eene zijden broek en
zijden sarong, welke laatste wordt vastgehouden door een lederen
gordel met stalen of zilveren slot of gesp ; op het hoofd dragen zij
een kapje van katoen of van stroo met gouddraad doorvlochten,
hetwelk door de rijksgrooten en ambtenaren bij feestelijke gelegenheden
vervangen wordt door een zwart geverwd strooijen
hoedje van denzelfden vorm als de Javaansche koeloek (bl. 320);
aan de voeten hebben zij sandalen. De kris ontbreekt bij niemand.
De vrouwen dragen, even als de Javaansche (bl. 321), eene
badjoe van donkerblaauwe of gekleurde, en eene sarong van geruite
of gebatikte stof, welke verschilt naarmate van den rang of
den rijkdom der draagster, en de kenden of het borstkleedje.
Tot opschik dienen de salendang en de zakdoek, welken laatsten
zij of opgevouwen in de hand of over den schouder hangend
dragen, en de soebangs zijnde zeer zware gouden, zilveren of
hoornen oorsieraden. Het ongedekte hoofdhaar wordt op de
Javasche wijze gekapt.
De onderscheidings-teekenen van den Vorst en de rijksgrooten
werden niet door hen zelven, maar door anderen vóór en achter
hen gedragen. Voor den regerenden Sultan bestonden zij in eene
witte pajoeng, welke hem boven het hoofd werd gehouden ; eene

k
i

593
kris, drie pieken van verschillenden vorm, een met juweelen
bezetten wandelstok, een paar kostbare muilen en een gouden
kistje, welk een en ander vóór hem werd gedragen ; twee schilden
van spinsbek (soewasa), welke naast hem, en twee klcwangs met
spinsbekken scheden, die achter hem werden gedragen met nog
eenige kleinigheden. Op zijn vaartuig, dat gedeeltelijk wit en
gedeeltelijk zwart geschilderd was, voerde hij eene zwarte vlag.
De zonen van den Vorst deden céne piek vóór zich en eene
kléwang en eene of meer pieken achter zich dragen ; de pieken met
het scherp ontbloot en naar boven, waardoor zij te onderscheiden
waren van de andere Prinsen, die wel de/.clfde wapens mogten
voeren doch met de lanspunten in scheden en naar beneden
gekeerd. De edelen van minderen rang mogten zich slechts eene
kléwang en een bepaald getal pieken doen nadragen. Overigens
was voor eiken rang eene bepaalde kleur van pajoeng en vlag
voorgeschreven. Of deze onderscheidings-teekenen bij den Palembangsehen
adel na den val van het Sultans-bestuur nog in gebruik
zijn kunnen wij niet bepalen.
De wapenen zijn, behalve de gewone slangswijze gebogene
kris, de kléwang of houwer doorgaans met een hoornen of zilveren
gevest in den vorm van eenen drakenkop; de toembak lading,
een snij- en steekwapen iets kleiner dan de kris met cenigzins
gebogen lemmer; de badek, een dergelijk wapen als het vorige,
doch zwaarder; de parang of gollok, een hak- of kapmes;
de toembak of piek, acht of negen voet lang ; bedil of snapang,
geweren van Europeesch model met vuurstecn-sloten ; pemoeras
of donderbussen ; en grof geschut.
Woonplaatsen, woningen, levenswijze.
De Boesocns of dorpen liggen alle langs de oevers der rivieren ;
landwaarts in vindt men slechts talangs of gehuchten, welke
alleen tijdelijk bewoond worden door lieden, die zich met den
landbouw bezig houden. In de voornaamste dorpen is eene houten
moskee of kapel, en eene balé, zijnde eene groote opene houten
loods, die tot het houden van volksvergaderingen en feesten
dient.
De woningen der geringe lieden zijn van bamboe met nipahbladeren
gedekt; die der meer gegoeden van hout, en dikwijls
met dakpannen voorzien. De huizen staan op meer of minder
t ÔS

594
hooge palen boven den grond, om aan den wind daaronder toegang
te verleenen tot verdrijving van de schadelijke uitdampingen
van den moerassigen bodem ; dikwijls ook worden zij gebouwd
op Rakits of bamboezen vlotten, welke dan aan in de rivier
geheide palen worden vastgemaakt. Zij zijn gewoonlijk vrij ruim,
en verdeeld in twee door gordijnen afgescheidene vertrekken, van
welke het eene tot slaap- en het andere tot woonkamer dient.
De bouten gebouwen zijn zeer goed betimmerd en met fraai
snijwerk voorzien.
Het huisraad en de spijzen en dranken verschillen natuurlijk
naar den rang en rijkdom der personen, doch komen in het
algemeen met die der Javanen en Maleijers overeen.
De man eet alleen en wordt bediend door zijne vrouw, die na
hem eet; heeft hij meer dan eene vrouw of bijwijven, dan eten
deze allen gezamenlijk, waarbij de bijwijven de echte vrouwen
moeten bedienen, gelijk zij zulks ten allen tijde verpligt zijn.
Met uitzondering der ambtenaren, ambachts- en kooplieden,
brengen de mannen hunnen tijd in ledigheid of met hanengevechten
en dobbelspelen door; terwijl de vrouwen zich met
spinnen, weven of andere huisselijke werkzaamheden bezig houden
en ook al den veldarbeid moeten verrigten.
Taal, schrift, literatuur.
De taal, welke in de Hoofdplaats gesproken wordt, is zuiver
Maleisch hoewel met eenigzins verschillende uitspraak en met
eenige Javaansche woorden vermengd. Het Javaansch werd gedurende
de Sultans-regering als de Hoftaal beschouwd O. In de
binnenlanden is het Maleisch sterk met Javaansch vermengd.
De aanzienlijken in de Hoofdplaats bedienen zich van het
Arabisch karakter, en schrijven met kalam (de stengel van den
arèng-boom) en inkt op papier. Het eigenlijke Palembangsche
schrift heet Satra rentjong 1 ?), en wordt met eene kris of ander
puntig werktuig in bamboe of lontar-bluàen gegriffeld. Dit
Alfabet bestaat, volgens de daarvan door DE STUELEE (Proeve
eener beschrijving van het gebied van Palembang) en MAESDEN
(') Tijdschr. v. Inà. taal-, land- en volkenkunde, D'. V, bl 451.
(') Satra zal wel eene verbaslering zijn van het Sanskritsche en Javaansche
sastra, schrift, letter; rentjong beteckent snijden. Satra renljong is dus
waarschijnlijk ingesneden schrift.

595
medegedeelde afbeelding, uit negentien enkele en eenige zamengestelde
medeklinkers, waaraan de klinkers en andere teekens
boven of beneden de schrijflijn worden toegevoegd. Het wordt
van de linker- naar de regterhand, en ook wel van beneden
naar boven geschreven.
Of er in dit Rentjong-sc\ni(t eene literatuur van eenige beteekenis
bestaat is nog niet voldoende gebleken ; een onderzoek
daarnaar wordt thans van wege het Instituut voor taal-, land- en
volkenkunde bewerkstelligd. Dat onder de Maleische werken in
het gewone Arabische karakter geschreven sommige van Palembangschen
oorsprong schijnen te zijn, is elders opgemerkt O.
Standen.
De bevolking kan in twee groote afdeelingen onderscheiden
worden : den adel en de volksklasse.
Tot den adel behooren in de eerste plaats de Prijaji's of afstammelingen
der Sultans, welke den titel van Pangeran, Raden,
of andere Javaansche vorstelijke benamingen dragen, naarmate
van hunne naauwere of verdere verwantschap met den Vorst. Zij
waren ten allen tijde de geesel der bevolking; daar zij te trotscli
en te traag waren om zelf iets te verrigten, moest deze in hun
geheel onderhoud voorzien. Daartoe gaf hun de Sultan eene Marga
in leen, waar zij naar willekeur konden heersenen en over de bezittingen
der ingezetenen beschikken; of wel, indien een Prijaji
gebrek aan geld had, gaf de Vorst hem vergunning het in deze
of gene Marga te gaan halen, namelijk door derwaarts te reizen
met goederen, welke de bevolking koopen moest tegen den door
den verkooper gecischten prijs, hetzij in geld of in andere waren,
van welke laatste dan de waarde door den Prijaji bepaald werd;
of op andere dergelijke wijzen. Na den val van het Sultansbestuur
zijn deze praktijken door het Gouvernement tegengegaan.
Dit neemt echter niet weg dat het volk, met een slaafschen
eerbied voor de afstammelingen zijner Vorsten vervuld, nog steeds
door hen wordt gekneveld ; en tevens is het oorzaak dat dezen
in den regel kwalijk gezind zijn jegens ons Bestuur, hetwelk
hen in hunne willekeurige handelingen belemmert en hen zooveel
(') Handleiding bij de beoefening der Maleische taal en letterkunde,
2da uitg., bl. 297.— Inleiding voor de Sjaïr Didasari, uitgave van
VAN HOËVELL.

596
mogelijk noodzaakt op eene eerlijke wijze in hun onderhoud
te voorzien. Tot dit laatste zijn zij evenwel moeijelijk te bewegen ;
en de meesten hunner verkiezen liever binnen 's huis armoede
te lijden, als zij daarbuiten slechts eene zekere grootheid kunnen
vertoonen.
Tot den adelstand kunnen voorts de Mantri's gerekend worden
te behooren. Zij voeren, naarmate van hunnen lageren of hoogeren
rang, de titels Kjahi Mas, Kjahi Agoeng, Mas Agoeng, Bemang,
Krango, Toemenggoeng of, uit bijzondere gunst of door aanhuwclijking
met de Vorstelijke familie, zelfs dien van Pangeran. Zij
waren oorspronkelijk uit de volksklasse gekozen en tot den rang
van Kjahi Mas of Agoeng verheven ; later konden zij of hunne
afstammelingen tot hoogere rangen stijgen. Deze Mantri's waren
de uitvoerende magt in het rijk, en door den Vorst met de
verschillende onderdeelen van het bestuur belast. In ijver en
bekwaamheid munten zij verre boven de Prijaji's uit; hoewel de
zucht om hunne onderhoorigen te knevelen ook hun niet vreemd
is. Hunne wetenschappelijke ontwikkeling en hunne praetische
kennis van land en volk maken hen tot belangrijke personen
voor het Nederlandsche bestuur, hetwelk dan ook de Inlandsche
Hoofden en ambtenaren veelal uit de klasse der Mantri's kiest.
De volksklasse bestaat uit de volgende bestanddeelen :
De Hoofden der Marga's en Boesoens. Hoewel somtijds door
den Vorst het bestuur over eene Marga aan iemand uit den
adelstand werd gegeven, was dit geenszins de regel; ook wanneer
de Vorst aan een Marga-hoolA, wegens zijne verdiensten of
omdat hij diens dochter tot bij wijf genomen had, eenen adellijken
titel verleende, was deze slechts persoonlijk en ging niet op zijne
afstammelingen over. Wanneer de Hoofden hunne betrekking
verliezen, keeren zij in het volk terug.
De Matagawé's, op de hoofdplaats ook Midji's genoemd, zijnde
de personen over welke de belastingen en heerendiensten worden
omgeslagen, en die voor de betaling en volbrenging daarvan
verantwoordelijk zijn. Elke Marga of Boesoen heeft een bepaald
en onveranderlijk getal Matagawé's, welk getal vroeger bij
overeenkomst met den Vorst schijnt vastgesteld te zijn. Zij
zijn hoofden van huisgezinnen of geslachten of van gedeelten
van geslachten, behooren tot den gegoeden stand, hebben het
meeste aanzien en den meestcn invloed, en zijn als het ware

597
de vertegenwoordigers van het volk; zoodat zij bij de benoeming
van Hoofden en dergelijke gelegenheden altijd gehoord worden.
Bij overlijden van eenen Matagawé volgt zijn oudste zoon hem
gewoonlijk op; bij ontstentenis van dezen wordt door den Bipati
en de Proatins der Marga een nieuwe Matagawé uit de aanzienlijkste
ingezetenen gekozen.
De Alingans, zijnde de overige vrije ingezetenen. Zij zijn bij de
verschillende Maiagawé's ingedeeld en staan tot hen in eene
afhankelijke verhouding; zij dragen mede de aan dezen opgelegde
belastingen en verrigten in persoon de heerendiensten, hetwelk
de Matagawé niet doet tenzij er eene gewigtige of vertrouwen
vereischende zaak te volbrengen is. Daarentegen heeft de Alingan
regt op de hulp en bescherming van zijnen Matagawé.
De pandelingen en slaven, zijnde de tijdelijk of voortdurend
dienstbaren, wier toestand in de hoofdzaak met dien in andere gewesten
overeenkomt.
Huwelijken, erfregt.
Volgens de oorspronkelijke lands-instellingen hadden in het
geheele Palembangsche gebied de huwelijken plaats óf bij Djoedjoer
öf bij Ambil anak (bl. 544), behalve alleen op de hoofdplaats,
waar, ten gevolge van betere bekendheid met en naauwkeurigere
naleving van de voorschriften van den Koran, ook het vrije huwelijk
(Semando) bestond, liet verderfelijke van deze instelling voor
de vermeerdering der bevolking was reeds aan enkele Sultans in
het oog gevallen; doch hunne pogingen tot verandering daarvan
hadden weirrtg of geene vrucht gedragen. Door het Nederlandsch
bestuur werd deze zaak op nieuw ter harte genomen met gunstiger
uitslag. Door zijne bemoeijing werd in 1841 het vrije huwelijk
ingevoerd in het Zuidwaarts aan de hoofdplaats grenzende Distrikt
Pegagan Oeloe (ingesloten tussehen de S. Ogan, S. Komering,
Troesan Bjawa en T.Kilip, bl. 576); en in 1846, in de landschappen
Komering Ilir, Komering Oeloe, Ogan Ilir, Ogan Oeloe,
Banjoe Asin, het grootste gedeelte van Moesi Ilir en Oeloe,
Lamatang en Rawas. Het toenemen der bevolking in de laatste
jaren is het onmiddellijk gevolg van dezen maatregel.
Veelwijverij is, gelijk bij alle Mohammedanen, geoorloofd;
zij bestaat echter op de hoofdplaats nagenoeg alleen bij de Rijksgrooten
en volkshoofden, en in de binnenlanden hebben deze
laatsten zelden meer dan twee vrouwen.

598
Het erfregt is hoofdzakelijk geregeld volgens de Mohammedaansche
wet. Op sommige plaatsen echter heeft de Matagawé
(bl. 596) tot erfgenaam zijnen opvolger, hetzij die zijn zoon is of
niet. Deze erft dan huis, erven, velden en plantsoen, waarvoor
de Matagawé belastbaar is, vee, poesaka's of familie-erfstukken,
en verdere bezittingen; maar hij is ook aansprakelijk voor de'
schulden en lasten van zijnen voorganger. Het huis en erf mag
hij niet verkoopen dan met goedvinden der Alingans; gronden
mag hij niet verkoopen maar wel verhuren ; buffels worden bij
familie-feesten geslagt en gezamenlijk genuttigd; poesaka's worden
beschouwd als algemeen eigendom, waarvan de Matagawé
de bewaarder is (').
Feesten, spelen.
De plegtigheden en gebruiken bij huwelijken, geboorten en
sterfgevallen in zwang, komen in de hoofdzaak met die bij
vroeger beschrevene Maleische stammen overeen (").
De feesten, welke bij deze gelegenheden gevierd worden, bestaan
gelijk overal elders hoofdzakelijk in maaltijden, die, behalve in.
het laatstgenoemde geval, gewoonlijk doormuzijk en danspartijen
worden vergezeld of gevolgd.
Het dansen (tandak) geschiedt alleen door jongelingen en
meisjes, hetzij gezamenlijk of afzonderlijk. Publieke danseressen,
gelijk de Javaansche Ronggengs, schijnen in Palembang niet té
zijn.
De muzijk-instrumenten zijn dezelfde, waaruit op Java de
Gamelan bestaat.
De meest geliefkoosde spelen zijn : hanengevechten ; dobbelspelen
met steenen, kaarten of duiten; schaak-en damspel; het
oplaten van vliegers, met het doel om elkanders lijn af te
snijden; welke alle ook op Java in zwang zijn (bl. 386). Een
nationaal spel, vooral in de benedenlanden, is het Oedjongan
zijnde eene soort van batoneren, waarbij twee personen, elk met
een zwaren stok gewapend, op de maat der muzijk elkander
bevechten en dikwijls ernstig verwonden.
(') Tijdschr. v. Neérl. Indië, 1838, DL 1, bl. 265.
(«) Voor bijzonderheden, omirent deze en andere onderwerpen in de verschillende
gedeelten van het Palembangsch gebied in gebruik, zie men de
Indische Bij, 1843, bl. 405 en volgg.

*fa

599
Grondbezit, heerendiensten, lasten,
De Sultan werd beschouwd als eigenaar van den grond in zijn
geheel gebied, en van de natuurlijke voortbrengselen, die in de
wildernissen zonder aankweeking of bearbeiding werden ingezameld,
als olifants-tanden, harssoorten, enz. Een gedeelte van
dien grond deed hij ten zijnen eigenen behoeve bearbeiden ;
andere gedeelten stond hij in leen af aan zijne bloedverwanten of
gunstelingen, die daarin hun onderhoud vonden. Voorts was de
grond, voor zooverre de sterkte der bevolking zulks vercischte,
verdeeld tusschen de Marga's en Boesoens, die hunne grenzen bij
onderling goedvinden regelden. De niet gebruikte grond of wildernis
was kroondomein.
Daarentegen was de bevolking verpligt tot het verrigten van
allerlei heerendiensten ; als : het bearbeiden van den grond des
Sultans en het onderhouden van den kraton; het vervoeren deiproducten
van 's Vorsten gronden ; het roeijen van de vorstelijke
vaartuigen, en vele dergelijke meer. Ook de Prinsen en verdere
Rijksgrooten vorderden zoodanige diensten. Bovendien behield de
Vorst aan zich het monopolie der meest winstgevende producten,
als peper, koffij, bindrotting, stofgoud, was, benzoë, enz., welke
hem tegen zeer lagen prijs door de bevolking moesten geleverd
worden. Voorts werden bij verschillende gelegenheden en onder
allerlei voorwendsels belastingen of geschenken gevorderd, hetzij
in geld of producten. Maar de zwaarste last, welke op de ingezetenen
drukte, was de zoogenaamde Tiban toekon, dat is de verpligte
of gedwongen koop van door den Vorst geleverde goederen
(lijnwaden, kleedingstukken, ijzerwaren, enz.) tegen de door hem
bepaalde prijzen, die van 200 tot 400 pC'. boven de waarde
waren ; de betaling moest geschieden of in geld öf in producten,
zoo als rijst, katoen, gambir, enz; de eerste wijze heette Toekon,
de laatste Tiban. Oorspronkelijk werd deze gedwongen handel
slechts eenmaal per jaar en tot een bepaald bedrag gedreven ;
doch onder de laatste Sultans geschiedde dit meestal drie of
viermalen 's jaars, en tegen nog veel verhoogde prijzen.
Alle deze diensten en lasten werden gelijkmatig verdeeld over
de Matagawé's, die te zorgen hadden dat daaraan geregeld werd
voldaan, waartoe zij de hulp der Alingans konden inroepen.
Door het Nederlandsch Gouvernement zijn alle boven vermelde
knevelarijen en drukkende lasten afgeschaft. Het beginsel is

600
echter behouden om den Souverein te beschouwen als eigenaar
van den grond en van de bevolking eene vergoeding voor het
vruchtgebruik daarvan te eischen. Dien overeenkomstig zijn aan
haar als verphgtingen opgelegd :
Het verrigten van eenige heerendiensten, als : het doen van
transporten; sommige politie-diensten ; de arbeid aan brngsen
en wegen, en dergelijke. Met uitzondering van de laatstgenoemde
worden alle diensten vergolden met voeding en eene o-dddijke
toe age van 15 duiten daags; zij worden alleen verrigt door ion-e
lieden, die geene belasting betalen. En
De betaling van eene Landrente in geld, welke in het jaar 1858
heeft bedragen/269977. Zij wordt berekend tegen gemiddeld
/ o per huisgezin.
Landbouw, nijverheid en handel.
De landbouw staat in het Palembangsche gebied no- op
zeer lagen trap. Onderscheidene oorzaken hebben daartoe zamengewerkt,
als : de willekeurige handelingen der Vorsten en
Bijksgrooten, die de bevolking onder allerlei voorwendselen van
de vruchten van haren arbeid beroofden en haar daardoor den
lust benamen om meer dan het volstrekt noodige aan te kweeken
de aangeboren traagheid van den Palembanger, die zijne vrouw"
den veldarbeid laat verrigten, terwijl hij zijnen tijd in ledigheid
of met dobbelspel doorbrengt; de hoogst gebrekkige akkergereedschappen
waarvan men zich uit gehechtheid aan oude gebruiken
steeds is bin ven bedienen ; de geringe behoeften der weinig talrijke
bevol ing; enz. liet hoofdvoortbrengsel, de Rijst, word! slechts
opladangs gekweekt, die meestal in moerassige streken aangelegd
dikwijls aan overstroomingen zijn blootgesteld, waardoor de oog^st
geheel of gedeeltelijk verloren gaat; sawahs worden alleen in de
Dm«en Lamatang Oeloe, Bawas en Ampat Lawang aangetroffen
De oogst heeft m 1858 bedragen 88848«,** Hjst en 978461
pik.padi rijst in den bolster). Na afloop van den rijst-ooget
wordt op de eenigzins hooger gelegene ladangs, vooral aan de
hoven-Moesi, tabak, op de lagere katoen geplant. Deze katoen
ienr,° ge Tf- e Stmik 7 0f J aa) -^- (**« tahoen), waarvan
de oogst reeds drie maanden na de planting plaats heeft, waarna
de plant weder sterft; eene andere soort van katoen (kapas
wolanda) wordt verkregen van den katoen-heester, die ze en of

601
acht jaren leeft en gewoonlijk in de nabijheid der dorpen wordt
geplant. In het jaar 1857 bedroeg de kapas-oogst, die in het
vorige jaar 120000pikols was geweest, slechts 10066, en in 1858,
17850 pikols; die van den tabak is zelfs niet voldoende voor
binnenlandsch gebruik. De Gambir-stïuïk wordt voornamelijk
aan de boven-Moesi aangekweekt; onderscheidene soorten van
katjang of peulvruchten bijna overal, zoowel tot voedsel als om
er olie uit te persen. De peper-cultuur, die vroeger inzonderheid
in de Rawas-Bistrikten eene vrij groote uitbreiding had, is ten
gevolge van het monopolie der Vorsten nagenoeg geheel te niet
gegaan, en niettegenstaande de pogingen van ons Gouvernement
ook thans nog weinig beduidend. Van koffij-teelt wordt, behalve
aan de boven-Moesi, weinig werk gemaakt; ook zijn de vruchten
minder geurig dan elders. Indigo wordt alleen voor binnenlandsch
gebruik gebouwd aan de Moesi, Bliti, Rawas en Lakitan. In de
laatste jaren wordt meer en meer werk gemaakt van de aankweeking
der kloewi (urtica nivea oï candid ans), eene netel-plant,
van welker stengels een uitmuntend vlas (rami) verkregen wordt,
dat zoowel ter vervaardiging van lijnwaad als van touw geschikt
en in het water niet aan verrotting onderhevig is. Dit gewas
komt het best voort in de Pasoemah-landen en de Division Ampat
Lawang, Kikim, Lamalang Oeloe, Komering Oeloe en Ogan.
Vele takken van nijverheid worden door de Palembangers, vooral
op de Hoofdplaats, met gunstig gevolg beoefend. Zij zijn zeer
goede goud-, zilver-, ijzer- en wapensmeden, koper- en geschut
(lilla)-gietovs, timmerlieden, metselaars, steen- en pannenbakkers,
meubelmakers en kunstdraaijers. Als scheepstimmerlieden
bouwen zij praauwen en kleinere vaartuigen, waaronder vooral
beroemd zijn de Panljalans, zijnde roeivaartuigen, welke somtijds
ter lengte van 60 en ter breedte van 6 of 7 v*. uit een enkelen
boomstam vervaardigd worden. In het vlechten van manden
matwerk uit rotan en andere stoffen zijn zij kunstenaars.
Vermelding verdient ook de Inlandsche steendrukkerij van Ki MAS
MOHAMAD ASAIIAIU, waarin hoofdzakelijk Korans doch ook
andere stukken gedrukt worden ('). De vrouwen zijn zeer bedreven
in het spinnen, weven en verwen van katoenen en zijden
kleedjes en het maken van borduur- en kantwerk.
(') Tijdschr. v. Indische taal-, land- en volkenk , DL VI, bl. 195.

602
De handel is te Palembang vrij aanzienlijk, en ook, hoewel
minder, te Moewara Kompeh (bl. 448). Het buitcnlandseh verkeer
heeft vooral plaats mei Bangka, Java, de Oostkust van Sumatra,
Lingga, Singapoera, Siam en China. De invoer-artikelen zijn
hoofdzakelijk: Europesche, Javaansche enBengaalsche lijnwaden,
Europesche katoenen en wollen stollen, ijzer- en koperwaren,
zout, opium, rijst (in 1858, 11600 pikols), suiker, Chinesche
waren, ruwe zijde en zijden stoffen, papier, kokos- en katjangolie,
Europeesch en inlandsch aardewerk, enz. Uitgevoerd worden :
ruw en gezuiverd katoen, benzoë (in 1858, 1890 pik.), drakenbloed
(37 pik.), harssoorten (Qb58pik.), olifants-tanden, Getah
Pertja (iôlpik.), gom-elastiek (645pik.), was (ZOUpik.), peper,
rijst (5454 pik.), arèng-suiker, tabak, stofgoud, pinaug-uoten,
Palembangsche lijnwaden en zijden kleedjes, rotan (X^WO pik.),
rota-matten, doozen en andere houtwerken, bewerkt koper, aardewerk,
gedroogde visch, enz. Naar de binnenlanden worden vooral
gevoerd: zout, lijnwaden, ijzer-en koperwaren, grof porceleinen
aardewerk, kramer ij en en eetwaren ; dit geschiedt voornamelijk
door Palembangers, die deze waren veelal tegen producten verruilen.
De Orang Koeboe.
De Orang Koeboe, die volgens JÜNGIIUHN tot het Batta-ras
behooren, zijn een geheel onbeschaafde en weinig talrijke volksstam,
die iu de wildernissen tusschen de beneden-ifom, de
S. Rawas en de S. Lalang rondzwerft. Volgens sommigen zouden
zij een overblijfsel zijn van de uit de Lampongsche Bistrikten
hierheen verjaagde Orang Aboeng (bl. 558); volgens anderen,
het overschot der oorspronkelijke bevolking van Palembang door
de Javaansche overweldigers naar het binnenland verdreven.
Zij zijn forseher van gestalte dan de overige Sumatranen, dragen
geene kleeding dan een lap gestampte boomschors om de middel,
en besmeren zich overigens de huid met slijk of hars om tegen
het steken der insecten beveiligd te zijn. Zij hebben geene vaste
woonplaatsen, maar slaan nu hier dan daar hunne hutten of
nachtlegers op, welke slechts bestaan in afdaken uit takken en
bladeren zamengesteld ; somtijds ook brengen zij den nacht in
holle boomen door. Hun voedsel bestaat uit wortels en vruchten,
die de wildernis oplevert, en desnoods uit slangen en ander gedierte;
iets planten of aankweeken doen zij niet. Volkshoofden

603
zijn bij hen niet bekend; ook leven zij nimmer in grootcn getale
bij elkander. Elke familie schijnt op zich zelve rond te dooien,
en wordt op hare togten door groote honden vergezeld, die haar
tegen naderend gevaar van tijgers of menschen waarschuwen.
In den omtrek van de S. Batang Lekoh leven eenige Koeboe's,
die iets minder onbeschaafd zijn en eenen geringen ruilhandel
met de Palembangers drijven, doeh zonder elkander te zien.
De kooplieden leggen daartoe eenige lijnwaden, rijst en zout op
bekende plaatsen neder, slaan op eene gong (bekken) of .hollen
boomstam, en verwijderen zich; dan komen de Koeboe's en leggen
daarvoor in de plaats door hen ingezamelde producten, als olifantstanden,
was, benzoë, drakenbloed, die het ontvangene altijd in
waarde overtreffen, waarna zij wederkeerig een teeken geven en
zich onmiddellijk uit de voeten maken. Aan de beneden-Raicas zijn
enkele dorpjes bewoond door lieden van dezen stam, welke hunne
zwervende levenswijze hebben afgelegd en zich met den landbouw
bezig houden.
De Pasoemahs.
De Pasoemahs behooren volgens JUNGHUHN tot het Batta-ras
en zijn naauw aan de Lampongers verwant; doeh volgens hunne
eigene overleveringen zouden zij uit het rijk Mâdjâpahit, dus
van den Javaansohen stam, afkomstig zijn. Waarschijnlijk is het,
dat zij werkelijk met de Lampongers oorspronkelijk tot denzelfden
stam behooren doch later sterk met de Javanen vermengd
geraakt zijn (bl. 589). In uiterlijk voorkomen verschillen zij
weinig van de bevolking der binnenlanden van Palembang. De
dagelijksche kleeding der mannen bestaat in een grof wit kleed
van de heupen tot aan de knieën nederhangende (eene soort van
sarong?) en somtijds een buis en hoofddeksel van dezelfde stof;
de vrouwen kleeden zich als die der naburige gewesten met
sarong en salendang. Bij feestelijke gelegenheden besteden zij
meer zorg aan hunne kleeding ; en vooral de Hoofden zijn zeer
op allerlei opschik gesteld.
De dorpen zijn omgeven met aarden wallen beplant met bamboe
doeri, waarin naauwe ingangen zijn opengelaten; in het midden
van het dorp is een gewoonlijk met steenen belegd plein, op
hetwelk de balé (vergaderzaal) staat. De huizen staan op palen
en zijn zeer goed gebouwd; het huisraad is hoogst eenvoudig en
meest van bamboe vervaardigd.

604
De taal der Pasoemahs is een bijzonder dialect van het Maleiseh
maar zeer sterk met Javaansch en ook met Lampongsche woorden
vermengd. Zij gebruiken het Renljong-schriü.
Zij hebben een sterk gevoel van onafhankelijkheid, zijn ruw en
zeer ligt geraakt, driftig, stoutmoedig, matig, kuisch, afkeerig
van het gebruik van opium, ijverige landbouwers, en bij uitstek
gastvrij jegens vreemdelingen; doch met elkander leven zij
dikwijls in oorlog, en opregtheid, eerlijkheid en goede trouw
kunnen hun niet worden toegekend. In vroegeren lijd schijnt het
Islamisme eenigen ingang bij hen gevonden te hebben, waarvan
zij echter alleen de uitdrukking Allah Taàla (Allerhoogste God)
en de besnijdenis hebben overgehouden. Thans zijn zij volslagen
Heidenen en vereeren verschillende bove.naardsehe wezens, Orang
«^(onstoffelijke personen) genaamd, welke zij onderscheiden
in Bewa's of goede en Bjins of booze geesten. Zij gelooven dat de
ziel van den mensch na den dood in een of ander dier, bij voorkeur
in een tijger, overgaat. Afgodsbeelden of Priesters worden bij hen
met aangetroffen; maar in sommige dorpen vindt men een klein
vierkant gebouw, dat tot tempel dient.
De bevolking van Pasoemah Lébar is thans verdeeld in vijf
stammen, wier Hoofden den titel Pasirah voeren. Vier van deze
stammen hebben een bondgenootschap met elkander gesloten
onder den naam van Pasirah ber-ampat (de vier Pasirahs) ;
de vijfde en oudste, tegenwoordig de kleinste stam, staat buiten
dit verbond en noemt zich Mardika of de vrije. De Hoofden,
die door de bevolking gekozen worden, hebben weinig magt
en zijn slechts de uitvoerders der adats (gebruiken) ook in re°-terlijke
zaken. Onder hen heeft elk dorp zijn eigen Hoofd
met den titel van Pangeran of Bipati. De Pasirahs worden
beschouwd als eigenaars van den grond; hunne onderhoorigen
(Anak boewali) kunnen dien echter in gebruik nemen zonder
betaling van eenige landrcnte; alleen zijn zij verpligt hun Hoofd
in het bearbeiden zijner rijstvelden te helpen, zijne woning te
onderhouden en hem ten oorlog te volgen. Overigens verschillen
de instellingen der Pasoemahs weinig van die der binnenlanden
van Palembang. De huwelijken geschieden bij Bjoedjoer of bij
Ambil anak. Diefstal wordt gestraft met twee- tot vijfvoudige
teruggave van het ontvreemde. Voor moord betaalt men de Bingoën
(bloedgeld); wanneer echter de vermoorde tot een anderen

605
stam behoorde dan de moordenaar, ontstaat daardoor veelal een
oorlog. Bij onvermogen tot betaling wordt de schuldige door
de beleedigde partij gevangen gehouden.
Hun bestaan vinden zij grootendeels in den landbouw, welke
zich echter bepaalt tot het aankweekcn van tabak, kloeiei(bl. 601)
van welks vlas zij bindgaren (poelas) vervaardigen, en rijst, die
hier op saicah's gebouwd wordt, en aardvruchten. Tot verkrijging
van zout en katoen, welk gewas in de Pasoemah-landen slecht
voortkomt, drijven zij eenigen ruilhandel met tabak, bindgaren
en fraai door hen bewerkte rottingmatten, welke artikelen zij
meestal naar Moewara Boewa afbrengen en daar met de Palembangers
verhandelen.
De Redjangs.
De Redjangs behooren tot het Maleische ras ; zij zijn Maleijers
doch sterk met Javaansch bloed vermengd. Hun uiterlijk verschilt
niet van dat hunner naburen ; ook hunne kleeding is gelijk aan
die der Pasoemahs, evenwel is er eenige meerdere weelde in te
bespeuren; de gegoeden althans dragen dikwijls zijden sarongs,
en de Hoofden zijn zeer gesteld op gouden en zilveren passementen
langs de boorden van het buis, dat zij bij plegtige gelegenheden
dragen. Hunne wapens zijn krissen, lansen, zwaarden,
en eene soort van dolken (siwar), die alle van Palembang worden
ingevoerd; de weinige vuurwapenen zijn lange Maleische lontgeweren
en eenige oude Europesche geweren. De dorpen bestaan
uit een tien-of twintigtal bamboezen huizen op palen gebouwd;
de Hoofden hebben echter somtijds houten woningen; zoodanige
bale's worden ook gevonden in de hoofdplaatsen van elke Marga.
Een groot gedeelte der bevolking woont niet in geregelde dorpen
maar verspreid in gehuchten (talang), die in het veld zijn opgeslagen.
Hunne taal is een dialect van het Maleiseh, met minder
Javaansch vermengd dan die der Pasoemahs. Ook zij bedienen
zich van het Rentjong-schriÜ.
Zij hebben een zeer levendig gevoel van onafhankelijkheid
en zijn trotsch op den naam van Vrije grensbewakers (Redjang
sindang mardika), voorts zacht van aard, onnadenkend, traag,
verslaafd aan hanengevechten, dobbelspelen en amiioen-schuiven,
doch leven onder elkander vreedzaam en ingetogen. Hunne godsdienstige
begrippen zijn nagenoeg dezelfde als die der Pasoemahs;

606
zoo ook hunne maatschappelijke instellingen ten opzigtc van het
huwelijk, de regtspleging, het burgerlijk bestuur, enz.
De Redjangs bestaan uit drie stammen, Bermanih, Seloepoeh
en Mangi, die verdeeld zijn over vier Marga's en bestuurd worden
door Hoofden, wier waardigheid erfelijk is. Hunne titels en die
der met erfelijke Dorpshoofden zijn vermeld op bl 582 Ook hier
is hun invloed en de afstand tusschen hen en hunne onderhoorigen
zeer gering. °
In landbouw, handel en nijverheid staan zij nagenoeg gelijk
met, misschien iets boven, de Pasoemahs.
De bevolking van Ampat Lawang en Korintji, die ook tot het
Maleische ras behoort, verschilt in de bijzonderheden, voor zooverre
deze ons bekend zijn, te weinig van de Redjangs om hier
afzonderlijk te worden beschreven.
E. HET RIJK INDRAGIRI MET KWANTAN.
§ 1. Ligging, natuurlijke gesteldheid, voornaamste
plaatsen, voortbrengselen,
egging, grenzen, grootte, gesteldheid van grond en lucht.
Het rijk Indragiri met het in naam daaraan onderhoorige
Westwaarts gelegene, Kwantan of Loeboe Bjambi beslaat het
stroomgebied van de rivier Indragiri, grenst ten Zuiden aan
Bjambi, en wordt ten Westen door de Padangsche Bovenlanden en
ten Oosten door de zee bepaald. Ten Noorden er van ligt het rijk
Kampar, waarvan echter de juiste grenzen niet bekend zijn
Eene opgave der grootte van dit gebied is ons niet bekend
Bij eene oppervlakkige meting op de kaart zal het eene gemiddelde
lengte van 35 b.j eene breedte van 10 mijlen, dus eene oppervlakte
van ongeveer 350 D mijlen hebben ; welke bepaling echter zeker
niet naauwkeurig kan genoemd worden f).
De grond is van de kust af tot ver binnen 's lands alluviaal
laag, moerassig en met wouden en wildernissen bedekt Langzamerhand
rijst de bodem, totdat hij in het Westelijk gedeelte
bepaaldelijk in Kwantan, bergachtig wordt. De vruchtbaarheid
(') MBLVILL geeft op de Statistieke kaart voor Indragiri, en%. 676 8D
mijlen Wat echter door dite«,, verstaan moet worden is niet duid Hik
te minder daar hij Siak niet afzonderlijk vermeldt
J

607
is zeer groot; doch het ontbreekt aan genoegzame bevolking om
daarvan partij te trekken.
De werking der moesons is, gelijk overal onder den Evenaar,
onregelmatig. Regen valt er bijna dagelijks in meerdere of mindere
mate. In de kustlanden is de dampkring zeer vochtig en de
hitte drukkend ; naarmate men zich meer van het strand verwijderd
wordt de lucht drooger en koeler.
Rivieren.
S. Tongka, een kustriviertje aan de Zuidelijke grens.
8. Reteh, een riviertje dat niet ver in het binnenland ontspringt
en met vele kronkelingen nagenoeg regt Oostwaarts stroomt door
bet landschap van denzelfden naam, en op ongeveer 1°18'N.B.
met drie breede monden Koewala Terap, Koewala Tengah en
Koewala Bata-barang, van welke althans de middelste goed
bevaarbaar is, in zee valt. Voor do uitwatering ligt eene modderbank.
8. Enok, een kustriviertje, welks monding, Koewala Sapat
Dalam genaamd, met den Zuidelijksten mond van de Indragiri
(bl. 608) gemeenschap heeft.
De Batang Indragiri, welke eerst in het rijk Indragiri dezen
naam verkrijgt, is eene zeer aanzienlijke rivier, die uit eene
menigte beken en bergstroomen in de Padangsche Bovenlanden
ontstaat. De voornaamste daarvan is de B. Sinamoe, welke in
net landschap Kota Lawas (bl. 464) ontspringt, en vervolgens in
eene Zuid-Oostwaartsehe rigting stroomt door Siliki, de JJ Kota's
(waar zij beneden Paja Komba aan hare regterzijde de uit Agam
komende B. Agam opneemt), Alabang, Lintau, Boewa, de VII
Rota's (waar zij aan hare regterzijde de B. Ombilin, die de
noofduitwatering is van het Meer van Singkarah, de B.Sidjoendjoeng
en onderscheidene andere bergstroomen ontvangt) en
Soempocr, waar zij de Padangsche Bovenlanden verlaat en in het
gebied van Kwantan of Loebi Bjambi komende den naam van
-ß. Kwantan aanneemt. In de VII Kota's verkrijgt de rivier de
Oostwaartsche rigting, welke zij tot aan haren mond behoudt.
Bij Padang Lawas (bl. 469) heeft zij reeds eene breedte van 70
°i 75 el met eene afwisselende diepte van 5 tot 20 el, en is
niettegenstaande den sterken stroom en de klipachtige bedding
bevaarbaar voor praauwen, welke van daar Loemboe Bjambi,

608
de hoofdplaats van Kwantan, in éonen dag kunnen bereiken
Steeds in breedte toenemende komt zij bij het dorp Tjerantji in
het gebied van Indragiri, verkrijgt dan den naam van B Indragiri,
en stort zich eindelijk op 0° 20 'Z.B. in zee met drie monden
van welke de Zuidelijkste Koewala Ladjouw, de middelste Koeioala
Trebong of Moewara Pisang, en de Noordelijkste Koewala Toeakko
of Tjenako heet; deze laatste heeft gemeenschap met het kustriviertje
Toeakko of Tjenako en valt in de Amphitrite-baai (bl 444)
Deze mondmgen omgeven de eilandjes Poeloe Mas (oo de kaarten
Poeloe Bassa), P. Parak, P. Palas, P. Pingali en P. Tiga. Van
Loeboe Bjambi tot aan zee is de rivier bevaarbaar voor groote
praauwen, welke dezen afstand in 6 of 8 dagen afleggen ; voor de
terugreis stroom-opwaarts wordt meer dan het dubbele van dien
tijd vereiseht. De oevers zijn doorgaans laag en glooijend, en met
vde gehuchten en dorpen bebouwd. De zijrivieren van de B. Bidragm
zijn van weinig belang; de voornaamste zijn :
K. De B.Pranap, nabij of op de grenzen van Kwantan, die bij
het dorp Pranap in de hoofdrivier valt; en
B. de B. Eko, die meer Oostwaarts in de Indragiri stort.
Beide deze rivieren zijn echter gedeeltelijk voor kleine
praauwen bevaarbaar.
Voornaamste; plaatsen.
Slechts weinige aanzienlijke plaatsen worden in Indragiri en
Kwantan gevonden; wel een aantal dorpen en gehuchten, dikwijls
slechts uit weinige huizen bestaande, die langs de oevers der
rivieren gebouwd zijn. De belangrijkste zijn :
Koewala Tjenako of Toeakko, waar in vroeger tijd de O. I. Comp
eene vestiging had.
Ringat, de hoofdplaats, op 15 of 16 mijlen van zee aan de
beide oevers der Indragiri gelegen en uit ongeveer 200 huizen
beslaande, met nagenoeg 2000 zielen. Zij is verdeeld in zes
kampongs: Kampong Besar, K. Poeloe, K. Dagang, K Kerip
K.Bandhara en Ä'. Toemenggoeng. De Vorst, de Rijksgrooten eii
de vreemdelingen wonen aan den regter-, de mindere klasse der
bevolking aan den linker-oever der rivier.
PekanLaïs, nabij Ringat, waarin 1838 doorons Gouvernement
eene sterkte en eene Adsistent Residents-woning werden bebouwd,
die echter in 1843 weder gesloopt zijn (bl. 64)

,y

609
Pranap, aan den regter-oever der B. Indragiri, waar de B Branap
zich in haar ontlast.
Batoe Ridjal, vier uren hooger op aan de B. Indragiri.
Pamatang, aan de B. Pranap,
Deze drie voorname plaatsen dragen gezamenlijk den naam
van Tiga Loerong.
Tjerantji, op de grenzen van Indragiri en Kwantan.
Semandela, hooger op aan de B. Kwantan.
Kari, aan dezelfde rivier.
Locboe Bjambi, de hoofdplaats van Kwantan, eene vrij aanzienlijke
handelplaats op de beide oevers der rivier gelegen In den
omtrek van deze plaats, en door het geheele gebied van Kwantan
verspreid, bevinden zich nog vele overblijfselen uit de Hindoeperiode.
Kota Baroe, aan de S.Reteh, de voornaamste plaats van het
landschap en de verblijfplaats van het Opperhoofd daarvan, dat
den titel voert van Panglima Besar (verg. bl. 67).
Daar de voornaamste plaatsen alle aan de rivieren gelegen
zijn, heeft het onderling verkeer meest te water plaats. Evenwel
worden er ook hier en daar voetpaden aangetroffen; vooral
loopen uit Kwantan vele zoodanige paden naar de Padangsche
Bovenlanden.
Voortbrengselen.
De voortbrengselen zijn voornamelijk : rijst, djagoeng, tabak inde
binnenlanden, koffij vooral in Kwantan, katoen, suikerriet, indigo,
Peulvruchten (katjang), vele houtsoorten geschikt voor timmerhout,'
kokos- en andere palmboomen, vele bamboe- en rcto-soorten'
waaronder ook de Drakenbloed-rotting, gom- en harssoorten,
was, ivoor en stofgoud. Aan de S. Reteh liggen uitgestrekte
steenkolen-lagen (bruinkool) van middelmatige hoedanigheid O.
§ 2. Bevolking, bestuur, verhouding tot het Nederlandsch
Gouvernement.
Afkomst, sterkte en verdere bijzonderheden der bevolking.
De bevolking bestaat uit Maleijers, even als in Palembang
doch in mindere mate met Javanen vermengd. Hare sterkte is
«iet met juistheid bekend ; de opgaven daaromtrent verschillen
(') Indisch Archief, 1849, bl. 331.
I.
39

610
van 12000 tot 20000 O zielen, en berusten alleen op mcdedeelingen
van Inlandsche Hoofden.
De berigten, welke wij omtrent deze bevolking bezitten, zijn
bij uitstek schraal ; er blijkt echter uit dat zij in de meeste opzigten
met die »an Sumatra's Westelijk gedeelte schijnt overeen te komen.
Voorname punten van verschil zijn de beide volgende : de misdrijven,
waarop daar slechts boete gesteld is, worden hier aan
den lijve gestraft; moord, met de doodstraf door middel van
de kris; diefstal, met het afkappen van de handen of voeten;
geringere misdrijven, met rottingslagen. Erfenissen, welke daar
volgens het Soekoe-regt op de zusters-kinderen overgaan (bl. 485),
worden hier, althans in de Tiga Loerong, gelijkelijk tusschen
eigen en zusters-kinderen gedeeld.
Indien tusschen de bevolking van Indragiri en die van Kwantan
oneenigheid ontstaat, wordt door de partij, welke zich beleedigd
acht, de gemeenschap afgebroken (adat tali-an), waarvan het
teeken is het spannen van een van rotan gevlochten touw (tali)
over de rivier, bij hetwelk dan wachten worden geplaatst. Deze
wachten moeten de gemeenschap stremmen, of door geweld van
wapenen (manoek mati), of door het heffen van eene belasting op
alle doorgevoerd wordende handelsvoorwerpcn (manoek hidop).
De landbouw bepaalt zich tot het aankweeken van rijst op
ladangs en van de andere op bl. 609 vermelde producten. De
daar genoemde artikelen zijn tevens de voornaamste voorwerpen
van den handel ; zij worden bijna uitsluitend naar Singapoera of,
zoo als men in Indragiri zegt, Selat (de Straat) uitgevoerd.
Invoer bestaat er nagenoeg niet, dan alleen van zout. De nijverheid
bepaalt zich, buiten den landbouw, hoofdzakelijk tot den
scheepsbouw, het spinnen van katoen, het weven van katoenen en
zijden kleedjes, het vervaardigen van kokos-olie, en het inzamelen
van stofgoud en andere natuurlijke voortbrengselen des lands.
Bestuur.
Het opperbestuur des rijks berust bij den Soetan (Sultan),
die meer algemeen genoemd wordt Jang Bipertoewan Besar of
Jang Toewan Besar (de Groote Heer). Zijne waardigheid is erfelijk
in zijn geslacht; maar de keuze van den opvolger wordt
(') Tijdschr. V.N.I., 18S2, DLI, bl.276, en Aardrijkskundig eil statistisch
Woordenboek van Nederlandsch Indië, op hel woord Indragiri.

y^ ~y y
*y£ ~
y*y? . "c?
yy,, sa)
y'-?
' S^?
^
^y^
.^«C
^"
-i
p -^2^*

611
gewoonlijk aan de bevolking overgelaten en moet door den Sultan
variLmggagorden bekrachtigd (bl. 612). Zijne waardigheidsteekenen
(Kabesaran), die bij plegtige gelegenheden vódr hem
worden gedragen, bestaan in eene gele vlag, twee gele en twee
«ate pajoengs een zwaard, eene lange kris, eene sirih-doos
een geel vloerkleed (lampit) en eene soort van armstoel of troon
W* gezag is geheel onbeperkt, en zijne magt hangt grootendeels
van zijne persoonlijke hoedanigheden af
Het eigenlijk rijksbestuur wordt uitgeoefend door den Soetan
Moeda oi Jang Bipertoewan Moeda (Onderkoning), wiens waardigheid
mede erfelijk is in zijn geslacht. Zijn opvolger wordt gekozen
door de bevolking, bekrachtigd door den Soetan, en fan die
keuze aan den Sultan van Lingga mededeeling gedaan. Zijne ondereheidings-teekenen
zrjn : eene zwarte vlag, twee witte en twee
Me pajoengs, een zwaard, eene kris en eene sirih-dooB
Onder hem wordt het dagelijkseh beheer gevoerd,'i„ de
Hoofdplaats en de benedenlanden door den Bandahara, in de
bovenlanden door den Toemenggoeng. Zij hebben als Onderscheid
ngs-teekenen, de eerste eene witte en de laatste eene zwarte
v ag en beiden een zwaard, hetwelk in tegenwoordigheid van
den Soetan door hen zelven doch anders door een hunner voldingen
gedragen wordt. Deze beide ambtenaren behandelen o°ok
de dagelijks voorkomende regtzaken, elk in zijne jurisdictiedoch
in belangrijke zaken vereenigen zij zich met den Soetan
Moeda tot eene opperste regtbank. Doodvonnissen behoeven de
bekrachtigmg van den Soetan.
Verder bestaan er mindere Hoofden, zoo als de Boelin's, die
over een zeker getal huisgezinnen het toezigt hebben, en andere
) s te Rmgat! gevestigde vreemdelingen staan onder een afzonderl.jk.Hoofd
Panghoeloe Dagang (Hoofd der kooplieden) genaamd
De bevolking der oevers van de B. Tjenako wordt beschouwd
als onmidddlnk en alleen onder den Soetan Moeda te staan, die
uan ook alleen alle hunne zaken regelt
De bevolking der Tiga Loerong (bl. 609), die ziel, als van den
Soetan onafhankelijk beschouwt, wordt bestuurd en geoordeeld
door hare eigene Hoofden, welke den titel van Panghoeloe voeren.
Het Hoofd der bevolking van de oevers der S.Reteh, waarover
üe Soetan ook slechts in naam het oppergebied voert, draagt den
utel van Panglima Besar. Na de onlusten aldaar in 1858 (bl 67)

612
heeft het Gouvernement zich de goedkeuring van diens keuze
voorbehouden.
De grond in het rijk van Indragiri, met uitzondering van de
TigaLoerong, is het eigendom van den Vorst, zijne bloedverwanten
en de Rijksgrooten. Elk hunner bezit daarvan een bepaald gedeelte,
hetwelk hij óf voor zich zelven laat bewerken, of aan anderen
in gebruik afstaat tegen betaling van zekere pachtsom ; de Soetan
zelf ontvangt echter deze pacht niet in geld maar in producten.
De overige inkomsten van den Vorst en de Rijksgrooten bestaan
in eenige regten op sommige handels-artikelen geheven, en in
geschenken welke zij van mindere Hoofden ontvangen.
Verhouding tot het Nederlandsche Gouvernement.
Het rijk Indragiri was in vroeger tijd een vasal-staat van den
Sultan van Bjohor, en kwam bij de verplaatsing van diens zetel
naar Riouw in 1718 (bl. 34) onder de opperhoogheid van den
Sultan van Riouw (lingga) en daarmede in 1784 onder het gebied
van het Nederlandsche Gouvernement (bl. 35), welke toestand
door het Traktaat van 1824 bestendigd werd. Het handelsetablissement
der O. I. Compagnie aan de Koewala Tjenako was
echter sedert lang opgeheven ; en eene nieuwe vestiging van ons
bewind in Indragiri vond eerst plaats in 1837, toen de Soetan,
niet bij magte om de binnenlandsche onlusten in zijn gebied
te dempen, uit eigen beweging aanbiedingen deed om de souvereiniteit
zijner landen aan Nederland af te staan (bl. 64). Dien
ten gevolge werd den 27 8tm September van dat jaar een verdrag
met dien Vorst gesloten, waarbij hij de opperheerschappij van
zijn rijk overdroeg aan ons Gouvernement, van hetwelk hij het
in leen ontving, onder verdere bepaling : dat het Gouvernement
op alle ingevoerde vreemde koopwaren alsmede op het zout
inkomende regten zoude mogen heffen; dat de bevolking in de
gelegenheid zoude worden gesteld om alle hare buitenlandsche
benoodigdheden (die zij tot dusverre meest van Singapoera en
Poeloe Pinang ontving) van Java, Palembang of eenige andere
Nederlandsche bezitting te bekomen ; en dat aan den Soetan eene
jaarlijksche schadeloosstelling in geld ten bedrage van /4200,
en aan den Soetan Moeda eene van ƒ 2400, zoude worden
uitgekeerd. Indragiri werd nu als eene Adsistent Residentie,
onder het bestuur van eenen te Pekan Laïs (bij Ring at) gevestigden

!
1
i

~^y?p&-
$yy

613
Adsistent Resident, aan Riouw toegevoegd, aldaar eene sterkte
met Nederlandsche bezetting aangelegd, en op de rivier eene
schooner of kanonneerboot gestationeerd, om tegen smokkelhandel
en zeeroof te waken. In het jaar 1843 is evenwel onze geheele
vestiging aldaar weder opgeheven, de aangelegde sterkte geslecht,
en de schadeloosstelling aan den Soetan en den Onderkoning verminderd
op ƒ2100 en ƒ 1200, welk bedrag zij jaarlijks doo°r een
gezantschap moeten doen afhalen bij den Resident van Riouw,
tot welke Residentie Indragiri nog steeds geacht wordt te behooren.
Sedert dien tijd is de welvaart van Indragiri grootelijks
verminderd l').
Over Kwantan, dat zieh in 1839 mede vrijwillig heeft onderworpen,
is door ons Gouvernement nimmer eenig gezag uitgeoefend.
F. HET RIJK SIAK EN ONDERHOORIGHEDEN MET KAMPAR.
§ 1. Ligging, natuurlijke gesteldheid, voornaamste
plaatsen, voortbrengselen.
Ligging, grenzen, bestanddeelen, grootte,
gesteldheid van lucht en grond.
Het hier bedoelde gebied strekt zich uit langs de Oostkust van
ten Noorden van Indragiri tot aan kaap T. Tamiang (bl. 443),
waar het door het riviertje van dien naam van het rijk Atjih geseheiden
is; terwijl het ten Westen grenst eerst aan de Padangsche
Bovenlanden, vervolgens aan de landschappen Rau en Mapat
Toenggocl der Residentie Padang, dan voor een klein gedeelte
aan de Residentie Tapanoeli (deze laatste grensgewesten zijn
echter door Batta's bewoond, die inderdaad geheel onafhankelijk
van Siak zijn), voorts aan de Onafhankelijke Balta-landen, dan
aan de Afdeeling Singkel der Besidentie Tapanoeli, en eindelijk
aan het rijk Atjih.
Het Zuidelijk gedeelte van dit gebied wordt ingenomen door
het staatje Kampar, dat het stroomgebied der rivier van denzelfden
naam bevat en aan Siak cijnsbaar is, doch waarover door ons Gouvernement
geen gezag wordt uitgeoefend. Ten Noorden hiervan
{') Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 18SS, DL 1, bl. 281.

614
ligt het eigenlijke rijk Ski Sri Indrapoera of bij verkortin- eenvoudig
Siak, dat door de rivier van dien naam (of B. Tapoeng)
wordt besproeid en zijn gebied ook uitstrekt over de Zuid- en
/uid-Westwaarts daarvan gelegene landschappen Mandau, Pakan
Baroe Tapoeng Kanan en Tapoeng Kiri, de Noordwaarts gelegene
landschappen Tanah Poetih, Bangka, Koeboe, Bila, Paleh
Awaloe (volgens JUNGHÜHN Hoealoe), Asahan, Batoe Bara
Jiedagi, Padang, Sirdang, Pertjoet, Pebangoengan. Béli, Langkat
en Tanaang, alsmede over de eilanden Rantau, Panfjor, Padang
Bangkalis, Roepat, en verdere langs de Oostkust van dit gebied
in de Straat van Malaka gelegene f).
Deze gewesten bestaan uit de stroomgebieden der hieronder
te vermelden rivieren, door welke zij besproeid worden en waaraan
zij hunne namen ontleenen. De juiste afbakening hunner onderlinge
grenzen is zoo zij al bestaat, den Europeanen onbekend.
Wat de Westelijke grens van het geheele Siaksche rijk betreft
kan men in het algemeen het volgende aannemen : het eigenlijke
Siak en de Zuid-Westwaarts daarvan gelegene landschappen
benevens die ten Noorden er van tot aan de B. BoerZon,
etiekken zich Westwaarts uit tot aan de Oostelijke grenzen van
het Nederlandsch gebied op de Westkust van Sumatra; de landschappen
tusschen do B. Boeroemon en de B. Asahan gelegen
zijn met meer dan smalle kuststaatjes, die ten Westen epoeoV
tegen de Onafhankelijke Batta-landen stuiten; de gewesten ten
Noorden van de B. Asahan strekken zich gemiddeld uit tot 15 of
^U m ij 1er, land w a ar ts in, waar zij eerst tegen het Noorden der
Zt l TiT\y-i
teg ?" de AfdeeliDg *** en eindeli J k tegen
het Zuid-Westehjk gedeelte van het rijk Atjih stuiten
In vroegere eeuwen was Siak een zeer magtig rijk, dat over
al c hier genoemde gewesten werkelijk gezag uitoefende. Thans
echter heeft het de vroegere grootheid verloren; en zijne heerschappij
over de landschappen ten Noorden van de B Rökan
gelegen bestaat weinig me0r dan in naam, en wordt door hunne
Doofden sleehts flaauw of geheel niet erkend.
De grootte van het eigenlijke Siak wordt door MELVILLI 2 ) geschat
op 732 D mijlen. Met inbegrip van Kampar en de Noordelijkc
landschappen zal het minstens 1600 D mijlen bedragen.
(') Zie hel Regeringsverslag over het jaar I8S8
() Moniteur des Indes, 1846, pag. 48.

615
De gesteldheid van lucht en grond komt met die in Indragiri
overeen ; behalve dat in het eigenlijke Siak nagenoeg in het geheel
geen gebergte wordt gevonden, terwijl het zich daarentegen in
de gewesten ten Noorden van de B. Boeroemon op vele plaatsen tot
nabij de kust uitstrekt.
Rivieren.
Vele rivieren, waaronder zeer aanzienlijke, doorsnijden het
land; sommige er van zijn, ten gevolge van het vlakke terrein
hetwelk zij doorloopen, tot ver binnen 's lands bevaarbaar.
De voornaamste zijn :
De B. Bener of Kampar (ook wel Kampar Ketjil of Kleine
Kampar genaamd, in onderscheiding van de aanstonds te vermelden
Kampar Besar), een tot het staatje Kampar behoorend
riviertje, dat uit eenige beken in de moerassige en onbewoonde
kustlanden ontstaat en zich ontlast in eene Bogt, waarin het
kleine en onbewoonde eilandje Mendol benevens eenige nog
kleinere liggen.
De B. Kampar, ontspringende op den Boekit Gedang (bl. 452
en 454) in het tot de Residentie Padang behoorende landschap
Mapat Toenggoel. Zij doorstroomt in eene Oostwaartsche rigting
de tot de Padangsche Bovenlanden behoorende landschappen Be
III Kota's en Be XIIKota's, in welk laatste zij aan hare regterzijde
de B. Mahi (Maj) opneemt (die ook op den Boekit Gedang
in het landschap Mahi ontspringt en vervolgens door Pangkalan
di baroe naar Be XII Kola's stroomt), waarna zij door sommigen
B. Maj. door anderen B. Kampar Kanan (Regter-Kampar, in
onderscheiding van de later te vermelden Linker-Kampar) genoemd
wordt. Onder dezen naam loopt zij Oostwaarts voort tot aan hare
vereeniging met de B.Sibajang, waarna zij zich Noord-Noord-
Oostwaarts wendt en onder den naam Kampar Besar (Groote
Kampar) door het rijk Kampar naar de Straat van Malaka stroomt,
waarin zij zich op 0° 45' N. B. uitstort.— De B. Maj is reeds
vóór hare vereeniging met de B.Kampar bij Kota Baroe bevaarbaar
voor kleine praauwen, doch heeft niet ver beneden dit vereenigings-punt
eenen kleinen waterval, Antoko gebeden, die bij
hoog water onzigtbaar is doch bij lagen waterstand 3 of 4 v'.
regtlijuigc storting heeft, waarom de goederen dan daar moeten
ontseheept worden. Bij Koewo, waar de Kampar in het vlakke land
komt, wordt zij voor grootere praauwen bevaarbaar, en na hare

616
vereeniging met deÄÄ^^ neemt zij zoo zeer in breedte en diepte
toe dat zij bruikbaar is voor de vrij groote vaartuigen, waarmede
de bmnenlandsehe producten, vooral koffij, van de aan de Kampar
-BMW gelegene aanzienlijke handelplaats Poeloe Lawang (de hoofdplaats
van het rijk Kampar) worden afgehaald en verder over zee
vervoerd. De vaart van Kota Baroe tot Poeloe Lawang wordt berekend
op 14 of 16 dagen, de terugreis op ruim eene maand —
Van den oorsprong der B. Kampar en B. Maj tot aan Koewo
zijn de oevers meestal hoog en steil, en is de bedding klipachtig
en de waterstand zeer verschillend naarmate van den meerderen
of minderen toevoer uit de bovenlanden; beneden Koewo zijn de
oevers bijna overal laag en vlak, en is de rijzing en daling van het
water minder aanzienlijk.- Voor de monding van de B.Kampar
liggen in de Straat van Malaka twee alluviaal-eilandjes Rantau
en Pantjor genaamd..-- De voornaamste zijrivieren zijn
». De B.Sibajang, ontstaande uit verscheidene beken in het
gebergte dat de Padangsche Bovenlanden (BeL Kota's, Alabang
en Lintouw) ten Oosten begrenst. Deze vereenigen zich biï
Pangkalan Sari, waar de rivier voor kleine praauwen bevaarbaar
wordt. Oost-Noord-Oostwaarts stroomende neemt
zij bij Kota Lama de B. Mie op, wordt bij Koentoe bruikbaar
voor grootere vaartuigen, en valt, na de B.Sinjinji ontvangen
te hebben, bij Moewara Tako in de Kampar. De B.Sibajang
wordt door de opwaarts varenden ook wel Kampar Kiri
(Linker-Kampar) genoemd in onderscheiding van de hierboven
genoemde Kampar Kanan.
L. De B. Rio. ontspringende op hetzelfde gebergte als
de B.Sibajang ten Noorden van deze; zij wordt voor
kleine vaartuigen bruikbaar bij Pangkalan Kapas en valt
uij Kota Lama in even genoemde rivier.
K. 1 )e B. Sinjinji, welke ontspringt in het Oostelijk grensgebergte
der Padangsche Bovenlanden (landschap Soempoer)
zij wordt voor kleine praauwen bevaarbaar bij Pangkalan
Indalaug en valt bij Lipat Kajin in de B.Sibajang
i- Hij Poeloe Lawang valt in de Kampar Besar eene rivier van
geen zeer uitgestrekte,! loop, welker naam ons onbekend is
De B. Wanrawa, die acht of tien mijlen landwaarts in haren
oorsprong heeft en met eenen vrij breeden mond tegenover de
Noordpunt van het eilandje Ranlau uitwatert

'c? s
y., __, ££y*a*? ^eä*-**«*-«Ä- * '* A ~***-~s***
-. V VÖ--S*
,yy*^^^^*-p£L_ . , y* -y-*.^
^y~ * * ^r*y^y &~~y

617
De B. Siak of Tapoeng, hebbende haren oorsprong ten Noorden
van dien der B. Kampar uit onderscheidene beken, welke afvloeijen
van het gebergte, dat de Oostelijke grens uitmaakt van
de landschappen Be XII Kota's (Res. Padangsche Bovenlanden)
en Mapat Toenggoel (Res. Padang). Van deze beken zijn de voornaamste
de B. Tapoeng Kiri (waarin regts de B. Oelangkah valt)
en de B. Tapoeng Kanan, die de Siaksche landschappen BeIVKota's,
Tapoeng en Be V Kota's besproeijen, in welk laatste gewest
zij zich vereenigen, waarna de rivier den naam van B. Siak
aanneemt en dan eerst Oostwaarts en vervolgens Noord-Oostwaarts
stroomt, totdat zij met eenen zeer wijden mond onder den
naam van Koewala Siak op ongeveer 1°20' N.B. in de Straat van
Malaka valt. Voor de monding liggen de alluviaal-eilandjes
Padang en BangkaUs i'), die slechts door zeer smalle engten van
elkander en van de eilandjes Rantau en Pantjor (bl. 616) gescheiden
zijn. De rivier is van hare monding tot aan Pakan Baroe,
nagenoeg ter helft van haren loop gelegen, voor vrij groote
praauwen bruikbaar en kan tot in Be VKota's met kleine praauwen
worden opgevaren. Zij heeft aan de linkerzijde eenige zijrivieren,
die echter van weinig belang zijn. De oevers zijn laag
en moerassig, en het omliggende land is geheel met bosschen
bedekt.
De B. Rökan, ontspringende onder eenen ons onbekenden
naam in het Padangsche landschap Loeboe Sikaping ten Oosten
van den G. Ophir (bl. 438). Zij doorstroomt in eene Noordwaartsehe
rigting dat gewest en de landschappen Loender en Ruu,
in welk laatste zij aan hare linkerzijde onderscheidene uit het
Noorden komende beken opneemt, en doorsnijdt dan zich eensklaps
Oostwaarts wendende onder den naam van B. Soempoer
het landschap Mapat Toenggoel. Hier verlaat zij het Padangsche
grondgebied en neemt een weinig lager, bij de kampong Rökan,
den naam van B. Rökan Kiri aan, waarna zij spoedig
L. de B. Rökan Kanan opneemt, welke ontstaat uit de zamenvloeijing
van onderscheidene beken, die in het Oostelijk
grensgebergte van Mandaheling haren oorsprong hebben en
van welke de B. Loeboe en de breede B. Sossa de voornaamste
zijn.
(') Het vaarwater tusschen BangkaUs en Sumatra heet de Brouwer-straat.

618
Na deze vereeniging loopt de rivier eerst Noord-Oostwaarts
en vervolgens bijna regt Noordwaarts, met zeer vele kleine doch
scherpe kronkelingen, naar de Straat van Malaka, waarin zij zich
uitstort met twee monden, van welke de Westelijke B. Rökan en
de Oostelijke B. Tanah Poetih heet, en die eene vrij groote Delta
vormen. Voor de monding van de B. Tanah Poetih ligt het
alluviaal-eilandje Roepat.
De B. Bangka, hebbende hare bronnen in de nabijheid van
die der B. Rökan Kanan; zij stroomt bijna evenwijdig met de
B. Rökan en stort zich uit in de Westelijke monding van deze.
De B. Koeboe, ontstaande uit de zamenvloeijing van vele
beken, die op den G. Maleh (bl. 440) en de naburige bei^ruo-n-en
haren oorsprong hebben. Deze stroomen eerst Oostwaarts totdat
zij, in het vlakke land gekomen, zieh vereenigen, waarna de rivier
zich Noordwaarts naar de Straat van Malaka wendt waarin zij
zich uitstort tegenover T. Perbabeän (bl. 443).
De B. Boeroemon, grootendeels de Zuidelijke grens der Onafhankelijke
Batta-landen uitmakende. Zij ontspringt op de Oostelijke
helling van het gebergte, dat het landschap Groot Mandaheling
ten Oosten begrenst, en neemt vooral aan hare linkerzijde vele
bergstroomen op, van welke de voornaamste zijn : de EikSeabas
E. Soenmambe, E. Paneh en E. Geloegoe, die allen in het gebergte
ten Oosten van de landschappen Angkola en Sipirok ontspringen.
Na de vereeniging met de Paneh, bij Periibi, wordt de rivier
door sommigen Boeroemon door anderen Paneh genoemd en
stroomt eerst Noord-Noord-Oostwaarts en vervolgens nagenoeregt
Noordwaarts met buitengewoon vele en sterke kronkelin-en
voort, totdat zij zich omstreeks eene mijl van de kust met°de
B. Bila (zie hieronder) vereenigt en daarmede eenen riviermond
vormt die 5000 tot 8000 v*. breedte heeft. Van Kota Pinang
nagenoeg aan het midden van haren loop gelegen, is de rivier
bevaarbaar en heeft daar bij gemiddelden waterstand eene diepte
van 18 v*. De vaart van daar tot aan de monding duurt vijf
dagen, de terugreis stroomopwaarts drie weken. De eb en vloed
doen zich meer dan drie mijlen landwaarts in gevoelen en veroorzaken
aan den mond een verschil in den waterstand van 16 of
18 voet.
De B. Bila, die grootendeels tot de Onafhankelijke Batta-landen
behoort. Zij ontstaat uit vele beken, van welke de voornaamste

C19
zijn de E. Bila, die ten Zuiden van het Plateau van Tobah
(bl. 636) ontspringt, en de E. Hoeroeng, die in het landschap
Silantom (bl. 457) haren oorsprong heeft. Zij stroomt met zeer
vele en sterke kronkelingen eerst Oostwaarts en vervolgens
nagenoeg regt Noordwaarts, totdat zij in zee valt met eenen zeer
wijden mond, waarvan de regterhoek Tandjong Bedong en de
linker T. Bangsi heet.
De B. Ledong, mede grootendeels tot de Batta-landen behoorende;
zij ontspringt op het Plateau van Tobah en stroomt bijna
regt Oostwaarts naar zee.
De B. Kwaloe (volgens JUNGHUHN B. Hoealoe of E. Iloealoé),
die in het onbekende Noordelijk gedeelte der Batta-landen ontspringt
en aan de Oostkust uitwatert.
De B. Asahan, die de Zuidelijke grens uitmaakt van het landschap
Asahan ; zij ontspringt in hetzelfde gedeelte der Batta-landen
en is vrij ver landwaarts in voor middelmatige praauwen bevaarbaar.
De B. Batoe Bara, wier stroomgebied het landschap van dien
naam uitmaakt; zij ontspringt ten Noord-Westen van deB. Asahan
in hetzelfde bergland.
De B. Bedagi of Sirdang, die de landschappen van deze namen
besproeit; zij ontspringt op het gebergte ten Oosten van de
Afdeeling Singkel der Residentie Tapanoeli en heeft geen zeer
uitgestrekten loop.
De B. Béli, die verscheidene zijriviertjes heeft en voor vrij
groote vaartuigen bruikbaar is; zij ontspringt ten Noorden van
de B. Bedagi op hetzelfde gebergte, doorstroomt het landschap
Béli in eene Noord-Oostwaartsche rigting, en vereenigt zich
nabij haren mond met
de B. Baloe Tjina. Deze ontspringt op den G. Batoe Gapit
(bl. 437), doorstroomt het landschap Baloe Tjina, en valt met
eenen wijden mond in zee.
De B. Boebon of Langkat, die meer Noordwaarts op hetzelfde
gebergte ontspringt en het landschap van laatstgemelden naam
doorstroomt.
De B. Pasitan, die in het Atjinesche gebied ontspringt en het
landschap Langkat ten Noorden begrenst.
De B. Koranja, Kajantapan en Tamiang zijn slechts kleine
kustriviertjes.

620
Voornaamste plaatsen en wegen.
De voornaamste plaatsen, bijna alle aan de oevers der rivieren
gelegen zijn :
Aan de B.Kampar:
Poeloe Bawang, de hoofdplaats van Kampar, eene aanzienlijke
handelplaats op de beide oevers zeven of acht mijlen van den
mond der rivier. Hooger op liggen: Boko-Boko. Moewara Tako
waar de B. Sibajang in de Kampar valt, Baloe Tjina, Tanata
Boeloe, Kampar, Rombio, Sah, Koewo en Poeloe Gedang, bij welk
laatste dorp de rivier de Padangsche Bovenlanden verlaat; benevens
Kota Baroe aan de B. Maj.
Aan de B. Sibajang .-
Tabian Tinggi, Goenoeng Sejlan, Lipat Kajin waar de B. Sinjinji
in de B. Sibajang valt, Koentoe, Padang Lawas en Kota Lama,
waar de B. Rio in de B. Sibajang valt.
Aan de B. Rio :
Pangkalan Kapas, waar de B.Rio bevaarbaar wordt.
Aan de B. Sinjinji :
Tandjong Lawas, Kota Baroe, Moewara Lamboe en Pangkalan
Lndalang, waar de rivier bevaarbaar wordt.
Aan de B. Siak :
Boekit Baloe, aan den linker-oever der Brouwer-straat (de
Noordwaartschc verlenging van den mond der rivier) tegenover
het eiland BangkaUs.
Kalapa iv/^op het eiland BangkaUs.
Siak, de hoofdplaats des rijks en de zetel van den Sultan,
op de beide oevers der rivier 14 of 15 mijlen van haren mond'
gelegen, met Nederlandsche bezetting. Hooger op liggen : Boentang,
Pakan Baroe en Mampara)
Aan de B. Tapoeng Kiri:-
Kasikan en Tebing Tinggi.
Aan de B. Tapoeng Kanan :
Kota Batak, Sikidjang en Bono Lantjong.
Aan de B. Rökan Kiri :
Kota Lama, Kota Intan en Rökan.
Aan de B. Loeboe :
Rambah, Pasir Terong, Tangoen en Parit.

i
X, '-Ä
TTZg
ryr. stP^j?
'y*i
c -é\f( pyy^y,^ y

*
-rr&-^*
&* y-y
^ ~ - y ~yy. y

621
Aan de B. Sossa ;
Baloe-Baloe, Mahompang, Padang Benoengang en Radja Mandong
(').
Aan de B.Bangka:
Koeboe Baroe, in het gebergte.
Aan de B. Boeroemon voor zooverre deze tot het Siaksche
gebied behoort (*) :
Kampong Baroe en Bila of Benteng Bila; het laatste aan do
zamenvloeijing van de B. Boeroemon en de B. Bila.
Aan de B. Asahany^C
Asahan, de hoofdplaats van het landschap van dien naam,
vrij ver landwaarts in aan den linker-oever der rivier.
Aan de B. Batoe Bara :
Batoe Bara, de hoofdplaats des landschaps, aan de linkerzijde
van den riviermond. Meer landwaarts in worden overblijfsels van
gebouwen en beeldhouw-werk uit den Hindoe-tijd gevonden.
Aan de B. Bedagi of Sirdang :
Sirdang, de hoofdplaats van het gewest van dien naam, aan de
linkerzijde van den mond der rivier. Bedagi, de hoofdplaats
van het landschap Bedagi, meer binnen 's lands. Nog hooger
op ligt Kampong Besar.
Aan de B. Béli :
Béli, de hoofdplaats van het landschap, aan den regter-oever
der rivier. Meer binnen 's lands ligt Boelar, waar men de ruïnen
van een merkwaardigen Hindoe-tempel vindt.
Aan de B.Baloe Tjina:
Baloe Tjina, de hoofdplaats van het gewest, nabij den mond
der rivier. Meer landwaarts in liggen Soengalo en Kaloempang.
Aan de B.Langkat: ~/
Oedjong Bamar, aan den mond der rivier. Meer landwaarts
in ligt Langkat, de hoofdplaats van het landschap.
Aan de B. Tandang :
Tandang, de hoofdplaats van het gewest.
(') De hier opgegevene ligging dezer plaalsen is volgens de kaart van
BEUERINCK en den Algemeenen Atlas van Ned. Indië door MELYILL en
VERSTEEG. Volgens de kaarten van MELVILL in den Moniteur des Indes, en
den Atlas van PIJNAPPEL liggen zij aan de bronnen van de B. Koeboe.
(*) Over de meer landwaarts in gelegene plaatsen aan de B. Boeroemon
en B. Bila zie men hieronder bl. 654 — 636.

622
Eigenlijk gezegde wegen zijn er in het geheele gebied niet, daalde
gemeenschap tusschen de verschillende plaatsen hoofdzakelijk
langs de rivieren plaats heeft. Evenwel zijn er in het eigenlijke
Siak en de aangrenzende landschappen eenige vaste voetpaden
waardoor de aan verschillende rivieren gelegene plaatsen gemeenschap
met elkander kunnen hebben. Zoodanige paden loopen
b.v van Pakan Baroe aan de B.Siak naar Tanala Boeloe aan de
B. Kampar; van Kota Baroe aan de B. Maj naar Koentoe aan de
B. Sibajang; van Koewo en Salo aan de B. Kampar naar Lipat Kajin
en Goenoeng Sejlan aan de B. Sibajang. Het land, dat men langs
deze paden doortrekt, is doorgaans laag, „iet zelden moerassig
en bijna overal met bosschen en wildernissen bedekt; zoodat
van die wegen weinig gebruik wordt gemaakt.
Voortbrengselen.
De natuurlijke voortbrengselen des lands en de producten van
den landbouw zijn in het eigenlijke Siak en de naburige gewesten
hoofdzakelijk dezelfde als in het Zuidwaarts gelegene Indragiri.
Artikelen van uitvoer zijn vooral : koffij, kamfer, was, harssoorten
en olifants-tanden, die meest naar Riouw en Singapoera in den
handel worden gebragt. De invoer is van weinig beteekenis.
De landschappen ten Noorden van de B. Boeroemon leveren
eene zeer aanzienlijke hoeveelheid peper op, welke van de kustplaatsen,
die daarnaar de Peperhavens genoemd worden, jaarlijks
ten bedrage van gemiddeld 60000 pikols wordt uitgevoerd
grootendeels naar Poeloe Pinang en de andere Engelsche koloniën
op het schiereiland Malaka,- waartegen van daar Engelsche
manufacturen van allerlei aard worden ingevoerd.
§ 2. Bevolking, bestuur, verhouding tot het Nederlandsche
Gouvernement.
Bevolking.
De bevolking, omtrent welke ons slechts zeer weinige bijzonderheden
en van wier sterkte geene opgaven bekend zijn, bestaat uit
Maleners; behalve in de bergstreken, die aan het Noord-Oosten
vant Padang (Landschappen Ran en Mapat Toenggoel), het Zuiden
Noord-Oosten van Tapanoeli grenzen en door Batta's bewoond
worden. De Maleische bevolking in het eigenlijke Siat en omliggende
gewesten is uit Menangkabaw afkomstig en schijnt ook

y ' s

y/ys~û3

I ' 623
' althans gedeeltelijk, de&>e£oe-verdeeling (bl.479) en eenige daarmede
in verband staande instellingen te hebben behouden. Zij is
verdeeld over Landschappen, welke den naam dragen naar het getal
dorpen, die zij tellen of oorspronkelijk telden (de IVKota's,
de VKota's, enz.) of naar rivieren of voorname plaatsen. Hare
levenswijze schijnt van die der andere Maleijers niet te verschillen
dan voor zooverre de aard van het land zulks medebrengt.
De Maleijers in het Noordelijke gedeelte van het Siaksehe gebied
bewonen hoofdzakelijk de kusten en zijn meest handelaars of
visschers, somtijds ook eigenaars van meer landwaarts in gelegene
pepertuinen, met wier bearbeiding zich echter voor het grootste
gedeelte de in het gebergte wonende Batta's bezig houden.
Inlandsen bestuur.
_ Het bestuur van het geheele gebied berust bij eenen Sultan,
die den titel voert van Soeltan Siak Sri Lndrapoera, bijgestaan
door eenen Jang Bipertoewan Moeda of Onderkoning en eenige
Rijksgrooten. Voorts hebben ook de afzonderlijke landschappen
en kampongs hunne Hoofden, wier titels ons onbekend zijn.
De gewesten ten Noorden van het eigenlijke Siak gelegen hebben
hunne eigene Vorsten of Hoofden, die, hoezeer in naam aan den
Sultan onderworpen, zich inderdaad geheel onafhankelijk van
hem gedragen. Inzonderheid is dit het geval met de landschappen
ten Noorden van de B. Asahan gelegen, welke elk eenen Vorst
hebben, die den titel van Soeltan, Soeltan Besar, Toewankoe of
Radja voert, en onder welke die van Béli, getiteld Toewankoe
Soeltan Panglima, de aanzienlijkste is en zich ook de suprematie
over Baloe Tjina en Langkat aanmatigt. In het jaar 1823 hebben
de Vorsten van deze Staatjes, zonder den Sultan van Siak daarin
te kennen, met het Engelsche Bestuur van Boeloe Pinang verdragen
gesloten, waarbij zij zich verbonden geene vestiging van
Nederlanders of andere volken in hun gebied toe te staan en geene
uitsluitende handelsverdragen met hen aan te gaan !').
(') Zie : ANDERSON , Acheen and the ports on the north and east coasts of
Sumatra, London, 1848; en de Gids voor (850, D'. I, bl. 160 en volgg.
Of op deze verdragen, die niet met het Engelsche Gouvernement maar met een
ondergeschikt bestuur en door een ondergeschikt bestuur aangegaan werden
eenige achl geslagen is bij hel sluiten van hel Contract lusschen den Sultan
van Stak en het Nederlandsche Gouvernement, dan wel of zij toen reeds als
vervallen beschouwd werden, is ons niet gebleken.

624
Verhouding tot het Nederlandsche Gouvernement. "
Sedert de opheffing onzer bezettingen op Sumatra's Ooslkusl
en ook in Stak in 1843, was dit rijk geheel aan zich zelf overgelaten
en meermalen aan binnenlandsche onlusten ten prooi
Dit was ook weder het geval in 1857 ; en de Sultan, toen niet
meer in staat zich tegen zijnen broeder, den Onderkoning te
handhaven, begaf zich naar Singapoera om zijn rijk aan het
Bntsche Gouvernement op te dragen. Toen die opdragt geweigerd
werd nam Inj het aanbod van hulp aan van eenen te Singapoera
gevestigde« Engelsehman, WILSON geheeten, die met eenige door
hem bijeen gebragte troepen, meest Boeginezen, met goed gevolde
vijanden des Sultans bestreed, doch nu daarvoor aan dezen zoo
hooge e.schen deed dat de Vorst, zijne regering daardoor in gevaar
gebragt keurende, ze niet konde inwilligen ; waarop WILSON zijne
vorderingen gewapenderhand begon te doen gelden en den Sultan
uit z.jne hoofdplaats verdreef. Deze riep toen de tusschenkomst in
van het Nederlandsche Gouvernement; en hetzelfde geschiedde
ook door den Onderkoning. De Resident van Riouw werd nu met
een stoomschip naarÄM gezonden, en op zijne aankomst te Boekil
Batoe verwijderden zich de Engelschen met hunne Boeginezen
De verzoening tusschen den Sultan en den Onderkoning werd
spoedig bewerkt, en den 19*« Junrj een verdrag van vriendschap
handel en scheepvaart tusschen Nederland en Siak gesloten, waarna
de Resident naar Riouw terug keerde. Weldra echter vesti-de
WILSON zich weder te Kalapa Bali op BangkaUs, hetgeen eene
nieuwe zending van dien Resident derwaarts ten gevolge had
die er in slaagde aan dezen onwettigen staat van zaken zonder
aanwending der medegevoerde gewapende magt een einde te
maken; daar WILSON met de zijnen zich van het eilandje
verwijderde voor dat de hun daartoe gestelde termijn verstreken
was Deze nieuwe bemoeijing ran het Gouvernement met de
Siaksehe aangelegenheden had ten gevolge dat de Sultan in
overeenstemming met den Onderkoning en verdere Rijksgrooten
het rijk van Siak en Onderhoorighedeu aan het Nederlandsche
Gouvernement opdroeg; welke opdragt den SI«*»December 1857
werd aangenomen en den 1*« Febraarij 1858 gevolgd door een
nader contract waarbij dat rijk erkend werd te zijn een gedeelte
van Nederlandsch Indië en als zoodanig onder de opperheerschappij
van Nederland geplaatst. Op het eiland BangkaUs is een

'fy&y yr

yy?/ /-yyy ^j- y r y-^j ^*
/-yJ s J. ^ yyy\ y -.; y *~-+
y/*? y ? ^ry~y s? rt * t, z^'-ce^
fs>- y ^ y *s
y-r t ^ ^ y
y*
yyz^, ^ yt^y^ y^
- ^^- y- y—z*
yg^&
^Vy yZt^S'g "«? yy y^y,
* € f^ r-

625
Nederlandsche post en mihtaire bezetting gevestigd en eenigen tijd
Stnd ler 1 h00fC, ï ,atS **' deze ^^gen -orden derwaarts
gedetacheerd van Riouw, tot welke Residentie deze nieuwe bezitting
gerekend wordt te behooren.
Het burgerlijk bestuur is opgedragen aan eenen te Siak gevesigden
Adsistcnt Resident, eenen Controleur, eenen Inlandschen
Djaksa en verder benoodigd minder personeel
Onze vestiging aldaar begint aanvankelijk eenen gunstigen invloed
uit te oefenen op het handelsverkeer in de plaatsen aan de
Brouwer-straat gelegen, en op de vermindering der aanhoudende
geschillen tusschen de Vorsten en Hoofden en hunner onderdrukking
van de bevolking. Verscheidene gedeelten van het rijk blijven
echter nog alle onderwerping aan den Sultan weigeren O.
DERDE AFDEELING.
DE ONAFHANKELIJKE RIJKEN.
A. HET RIJK ATJIH .
§ 1. Ligging, grenzen, natuurlijke gesteldheid, voornaamste
plaatsen, voortbrengselen en handel.
ligging, grenzen, grootte.
Het Atjinesche rijk beslaat het Noordelijk gedeelte van Sumatra,
on fot, v n gS d V Vestk " st Zu Wwaarts uit tot aan Sebadi,
op 2 53 N.B., waar het aan de Residentie Tapanoeli grensten
langs de Oostkust tot aan het riviertje Tandang bij de kaap'
van dien naam op ongeveer 4°25'N.B., waardoor het van het tot
Stak behoorende landschap Tandang geseheiden wordt. Binnen
s lands grenst het aan de eveneens tot Siak behoorende landschapwonfTT
l ° e Tfma en mi - Hoewel door deze B»«£
«ordt afgebakend wat men thans door het Atjinesche rijk verstaat
vormen z,j echter geene strenge afscheiding van de Atjinesche'
bevolking, die daar zeer met de naburige stammen vermengd is
terwijl van een eigenlijk-gezegd rijksgebied van den Sultan geené
spraak kan zijn, gelijk later zal blijken (bl. 631 en 632).
(') Regeringsverslag over 1858.
Neïyyf^y;:T
over ' iil ^vindt *«> b het Tijdschr ,oor
«eer», mdie, 1838 en 18a9, en in ANDEBSON, Achten and the ports on th,
north and east coasts of Sumatra. London 1848
1

626
Vroeger was Atjih een zeer magtigc staat. In het begin der
17 de eeuw strekte het zijn gebied uit langs de W T estkust tot aan
Bengkoelen, en langs de Oostkust tot Kampar; terwijl ook de
binnenlanden gedeeltelijk er aan schatpligtig waren, en een aanmerkelijk
gedeelte van het schiereiland Malaka zijne opperheerschappij
moest erkennen. Langzamerhand hebben zich echter de
Zuidwaarts van het tegenwoordige Atjinesche gebied gelegene
gewesten benevens Malaka aan die overheersching onttrokken ;
hetgeen wanbestuur en binnenlandsche onlusten in Atjih hun'
gemakkelijk maakten.
Eene naauwkeurige opgave der grootte van dit rijk is ons niet
bekend. MELVILL ('I schat haar op 924 D mijlen ; maar het blijkt
niet duidelijk tot hoever hij daarbij de grenzen langs de Oostkust
uitstrekt.
Natuurlijke gesteldheid.
Van de natuurlijke gesteldheid van dit gedeelte van Sumatra
is zeer weinig bekend, daar nagenoeg alleen de kustplaatsen
door Europeanen bezocht zijn. Men weet echter dat het geheel
met bergen, gedeeltelijk van vulkanischen aard, bezet is, die zich,
behalve in het Zuid-Oostelijk gedeelte, bijna overal tot onmiddellijk
aan zee uitstrekken, en waarvan de voornaamste toppen
vermeld zijn op bl. 437 en 440.
De rivieren zijn dus ook van u einig belang, als men de rivier
van Singkel (bl. 458j uitzondert, welke na de in bezitneming van
die plaats door de Nederlanders (bl. 64) niet meer tot Atjih behoort.
Wel zijn zij zeer talrijk, doch hebben alle slechts een zeer
beperkten loop en snellen stroom, waardoor zij nagenoeg geheel
onbevaarbaar en alleen aan de monding als havens bruikbaar zijn;
terwijl bovendien de voor haar liggende banken en de hevige
branding de nadering bezwaarlijk maken. De voornaamste zijn :
Aan de Westkust van het Zuiden af :
De rivier van Asahan (wel te onderscheiden van de gelijknamige
rivier aan de Oostkust), welke'twee monden heeft, van
welke de Zuidelijkste Koewala Toewah en de Noordelij kste Koewala
Asahan heet.
De rivier van Ijaboean Hadji ; en
De rivier van Mangin.
{') Moniteur des Indes, 184$, pag. 48.

627
Aan de Noordkust van het Westen af-
De rivier van Atjih, welke drie mondingen heeft; de reo-ter
U * T ; d : y *V. e» "e middelste de Groote rliel
ptribeti-biir 6 is een eind iandwaarts in «- kiei -
Verder, de rivieren van Pedir, van Ä*r«y, van ,/>, Laboe
van Pasangan, en van &««. " ' * ° ê '
Aan de Oostkust van het Noorden af-
De Prahoe IIa welke bij de kanp van dien naam in zee valt en
ell y t d001 ', het Vlakke gedeelte des lands »troomende
eenen uitgestrek eren loop heeft, en bij kaap Koewala Langsa
m zee valt. In hare nabijheid bevinden zich nog verscheidene
kleinere rmeren, wier namen ons onbekend zijn.
Voornaamste plaatsen.
De meeste Atjinezen wonen langs de kusten, waar eene meni-te
kampong ; afstand van ^ ^ ^ ^
De binnenlanden schijnen zeer schaars bevolkt te zijn, hetgeen
af te leiden is uit de geringe hoeveelheid zout welke derwaarts
bekend" n ' bmnen ! andsche k a m P^ «3« volstrekt niet
bekend. De voornaamste kustplaatsen zijn :
Atjih de hoofdplaats en residentie van den Sultan, gelden
op den Noord-Westelijken uithoek des lands aan den mond der
nvier vznAJjih, aan welks regterzijde eene kleine aarden redoute
ia opgeworpen, die met eenige stukken geschut bewapend is
1 Ï 1S Va " ri" 18 belanS ' en de WOni "S des Sultans zeer
v vallen; men vmdt er eene moskee, een als heilig beschouwd
giat en eene woning voor mannelijke weezen, die daar onderhouden
en onderwezen worden. De reede is goed doch tegen
Noord-Westewinden slechts gebrekkig gedekt door de eilandjes
lel, P -f mS ' f y e " eeni S e kl «-re, welke op eenigen
atstand uit den wal liggen.
*Jr 'r . Z ; i ;!; ïaar,s s y vimU men hnss de Westkust : *ww
Koet, lelok Glompong, Riga,, AmMde> ^ ^ ^ . ^
Soesoe, felapoe, Mangm, Laboe«, Hadji. Moefti, Tampat Toen-o,,
Asahan, Koeicala Toewah, Bakongan en Sebodi; welke gezamenlijk
J->e Peperhavens genoemd worden.
Aan de Noordkust liggen van het Westen naar het Oosten
fedir, Boeroeng, Ajer Laboe. Pasangan, Samoi en Pasir, de

628
beide laatste aan de Baai van Samoi; en aan de Oostkust,
Prahoe IIa.
De meeste van deze plaatsen liggen aan riviertjes, welke van
haar hunnen naam ontleenen.
Voortbrengselen en handel.
De natuurlijke voortbrengselen des lands zijn hoofdzakelijk
dezelfde als in de overige gedeelten van Sumatra: van de inzameling
van olifants-tanden wordt hier echter geen werk gemaakt.
Stofgoud van zeer goede hoedanigheid wordt vooral in het
Zuiden van Atjih verzameld en grootendeels te Analaboe aangebragt.
Pinang-noien, die in het Noordelijk gedeelte des rijks in groote
menigte groeijen, worden meest naar Poeloe Pinang en China
uitgevoerd.
Koffij wordt, vooral in den omtrek van Telok Glompong, alleen
voor den uitvoer geteeld.
Tabak wordt overal aangeplant, doch alleen voor eigen gebruik.
Rijst wordt aangekweekt voor eigen gebruik ; slechts op enkele
plaatsen, zoo als te Pedir, wordt zij uitgevoerd; daarentegen
wordt ook van Nias veel rijst ingevoerd.
Zout wordt overal langs de kust door uitdampiug van het
zeewater vervaardigd, doch slechts tot eigen gebruik. Het vervoer
geschiedt alleen naar de binnenlanden, in wier behoefte nog
somtijds door den aanvoer van buitenlandsch zout moet voorzien
worden.
Verreweg het voornaamste voortbrengsel en handels-artikel
is de Peper, die in zeer groote hoeveelheid aangekweekt en
jaarlijks bij duizende pikols uit elke der Peperhavens uitgevoerd
wordt.
Ingevoerd worden: zijde, katoen, lijnwaden, ijzerwaren,
opium, rijst en zout.
De handel geschiedt gedeeltelijk door ruiling van waren ; de
Atjinezen ontvangen echter liever Spaansche matten, en bepaaldelijk
de zoogenaamde Pilaar-matten. Zij hebben ook eene eigene
koperen munt, zijnde duiten, van welke 180 voor eene Spaansehe
mat gelden; eene tinnen en eene gouden munt van Atjih worden
vermeld in het Tijdschr. voor Indische taal-, land- en volkenkunde,
D'. V, bl. 313 en VI, bl. 463.

629
§ 2. Bevolking.
Afkomst, verdeeling, godsdienst, karakter, taal.
De Atjinezen, wier getalsterkte niet bekend doch doorJUNGUUHN
op 500000 zielen geschat is (bl. 115), behooren tot het Maleische
ras. Het verschil, dat tusschen de eigenlijke Maleijers en do
Atjinezen bestaat, wordt toegeschreven aan de vermenging van
deze laatsten met inboorlingen van de vaste kust van Indië, die
reeds voor eeuwen door handelsbelang hierheen zouden gelokt
zijn. Zij zijn over het algemeen groot en welgemaakt, doch hebben
in hun gelaat een trek van valschheid, welke hun een onaangenaam
voorkomen geeft.
De bevolking van het rijk Atjih kan onderscheiden worden in
eigenlijke Atjinezen, Pedirezen en Maleijers. De Atjinezen, thans
over het geheele rijk verspreid, zijn verdeeld in drie afdeelingen
of stammen, welke naar het aantal Moekims of Sagi's (gemeenten),
dat zij oorspronkelijk bevatten, Be XXII, Be XXV en Be XXVI
Sagi's genoemd worden ; de eerste woont grootendeels in het
binnenland; de beide laatste langs de kusten. De Pedirezen zijn
afkomstig van het aan de Noordkust gelegene Pedir, dat vroeger
een vrij magtigen staat vormde ; zij bewonen nog grootendeels
de Noord- en Noord-Westkust, en onderscheiden zieh van de
eigenlijke Atjinezen door eene donkerdere huidkleur. De Maleijers,
uit de Zuidelijkere kustlanden afkomstig, wonen in het Zuid-
Westelijk gedeelte des rijks (Analaboe, Laboeaii Hadji, Tampat
Toewan, Asahan, enz.) en onderscheiden zich in twee afdeelingen,
Be XII en Be VII Moekats (Duizendtallen) ; zij hebben grootendeels
de Maleische zeden en gebruiken behouden.
Zij zijn in naam Mohammedanen, en bij hen werd het eerst op
Sumatra het Islamisme ingevoerd (bl. 495); evenwel betrachten
zij zelfs de uiterlijke plcgtigheden dier godsdienst zeer gebrekkig,
en heeft deze op hun gedrag niet den minsten invloed. Ten
opzigte van hunne zedelijkheid staan zij in eenen slechten naam,
en worden afgeschilderd als wellustig en verslaafd aan amfioenschuiven,
hanengevechten en dobbelspelen. Niet gunstiger wordt
hun karakter geteekend, als trotsch, wispelturig, achterhoudend,
trouwloos, verraderlijk, wraak-en moordzuchtig; en moge dit
al in sommige opzigten overdreven wezen, zeker is het althans
dat zij als handelaars volstrekt niet te vertrouwen zijn.

630
De taal is een tongval van het Maleisch doch met vele vreemde
woorden vermengd ; in het Zuidelijk gedeelte des rijks wordt
het Maleisch zuiverder gesproken. Het letterschrift is het Arabische.
Kleeding, wapenen, woningen, levenswijze,
De kleeding der mannen, welke zij gewoonlijk op hun twaalfde
of dertiende jaar beginnen te dragen, bestaat in een lang wit linnen
of zijden kleed, bij wijze van sarong om de heupen geslagen en
met eenen buikband van dezelfde stof bevestigd ; hieronder wordt
een wijde broek, meestal van zijde , gedragen, die in den Archipel
bekend is onder den naam van Seloear Atjih (Atjinesche broek);
het boyenlijf blijft veelal naakt, doch wordt somtijds bedekt met
eene zijden of chitsen tot de heupen reikende badjoe met korte
mouwen, ofwel met een lap wit linnen, die los over de schouders
^ geslagen wordt; het hoofd wordt gedekt met een klein mutsje,
' waarom de aanzienlijken een linnen of zijden lap, somtijds met
goud geborduurd, bij wijze van tulband slingeren. De kleeding
(1er vrouwen is eveneens, behalve dat zij liet hoofd alleen buiten
's huis met een stuk wit linnen bedekken.
De mannen zijn steeds gewapend met ontbloote krissen, kle'toangs
en zwaarden, pieken, geweren en houten schilden; ook
hebben zij Ulla's en zwaar geschut. In het behandelen der wapenen,
en vooral der vuurwapenen, moeten zij echter niet zeer
bedreven zijn en ver bij de Maleijers ten achter staan.
Hunne kampongs zijn of door eene houten schutting {pagar)
of door eenen aarden, met lamboe doeri beplanten, wal omgeven.
De huizen staan digt bij elkander op palen, zijn van planken
gebouwd, met atap gedekt, langwerpig van gedaante, en bestaan
gewoonlijk uit eene breedr voorgnlerij en twee of drie vertrekken,
waarin groote onzindelijkheid heerscht. De slaapplaats is afgescheiden
door linnen of chitsen gordijnen (tabir); overigens bestaat
het huisraad hoofdzakelijk in een paar matten om op te
zitten, en eenige'potten tot bereiding der spijzen. De pasars of
marktplaatsen langs het strand bestaan uit eene of meer rijen
kleine huizen, alle onder één dak gebouwd, waarin al wat zoodanige
plaats oplevert te verkrijgen is.
De gewone spijs is rijst met groente of visch; vleesch of
hoenders worden slechts bij feestelijke gelegenheden gegeten.
In het algemeen verschilt de gewone levenswijze weinig van die

I
i

631
der Maleijers. De man houdt zich met den veldarbeid, den handel
of de visschei'ij bezig; terwijl de huisselijke werkzaamheden
geheel voor rekening der vrouw komen.
Bestuur.
Het bestuur berust in naam bij den Sultan, die te Atjili gezeteld
is, en onder wien een door hem benoemde Sjahbandar
alles verrigt wat den handel en het heffen der regten betreft.
Het gezag van den Sultan, wien het aan middelen ontbreekt om
zich te doen gelden, is echter zeer gering; en de meeste kampongs,
vooral die op eenigen afstand van de hoofdplaats gelegen en door
den handel tot eenen zekeren trap van bloei en sterkte gekomen
zijn, erkennen zijne opperheerschappij slechts ilaauwelijk of geheel
niet.
Over elke der drie -%*-afdeelingen, waarin de eigenlijke
Atjinezen verdeeld zijn, staan twee Hoofden, die den titel van
Panglima of Toewankoe voeren, en wier waardigheid erfelijk is.
Met deze zes Hoofden moet de Sultan raadplegen over alles
wat hij wil ondernemen, en niet slechts hun gevoelen maar ook
hunne toestemming vragen ; terwijl zij integendeel hem eenvoudig
kennis geven van hetgeen zij met de mindere Hoofden hebben
besloten, aan welke besluiten hij zieh moet onderwerpen. Bij deze
zes personen berust ook de keuze van een nieuwen Sultan, mits
uit het regerend stamhuis, en de magt om hem af te zetten wanneer
hij van de landsgebruiken afwijkt of iets doet wat zij voor de
welvaart des rijks nadeelig achten.
Voorts heeft elke kampong een afzonderlijk Hoofd met den
titel van Panghoeloe, hriam, Baloe, of ook wel dien van Radja.
Ook deze Hoofden moeten over alles, wat zij ondernemen willen,
eerst met hunne ouderhoorigen raadplegen eu, wanneer zij het
met dezen eens geworden zijn, de zaak verder met de Panglima's
overwegen.
Voor zoover de eigenlijke Atjinezen betreft hebben dus deze
Panglima's of Toevvankoe's het meeste gezag; doch ook hun
invloed hangt grootendeels af van hunne persoonlijke hoedanigheden
of van hunnen rijkdom en van de middelen, waarover zij
dien ten gevolge kunnen beschikken. Bij de Pedirezen en Maleijers
staat elke kampong nagenoeg op zich zelve en beschouwt
zich zoo goed als onafhankelijk van alle hooger gezag.

632
Bij de hierboven genoemde Hoofden berust ook in naam de
handhaving van het regt; maar slechts zelden wordt hunne
tusschenkomst daartoe ingeroepen. Elk man beschouwt zich als
zijn eigen regter; en daar zij altijd gewapend zijn, worden
hunne geschillen ook meestal dadelijk gewapender hand beslecht,
waarbij bloedverwanten voor bloedverwanten en dorpsgenooten
yoordorpsgenooten partij trekken, zoodat zij gedurig met elkander
in twist en oorlog leven.
Het inkomen van den Sultan bestaat in een regt van 5 pC». deiwaarde
van alle goederen, welke ter hoofdplaats Atjih worden
ingevoerd, en in de belastingen welke in de

633
B. DE ONAFHANKELIJKE BATTA-LANDEN.
§ 1. Ligging, grenzen, natuurlijke gesteldheid, verdeeling,
voornaamste plaatsen, voortbrengselen.
Ligging, grenzen, grootte.
De Onafhankelijke Batta-landen zijn ingesloten ten Westen door
de Eesidentie Tapanoeli, en aan de andere zijden door de onderhoorigheden
van het rijk Siak; namelijk: ten Noorden door de
landschappen Batoe Bara en Asahan; ten Oosten door Kwaloe
(Hoealoe), Paneh en Bila; ten Zuid-Oosten en Zuiden door Koeboe..
De Noordelijke grens is de B. Asahan (bl. 619) en verder de
Noordwaarts loopende bergrug, waarop deze ontspringt; de
Zuidelijke en Zuid-Oostelijke, de B. JJoeroemon; de Westelijke,
het gebergte dat de Eesidentie Tapanoeli bepaalt; de Oostelijke is,
zooverre ons bekend is, niet naauwkeurig afgebakend(').
Eene naauwkeurige opgave der grootte van dit gedeeltelijk
nog geheel onbekende land bestaat niet. JUNGHUHN berekent
de oppervlakte van het Zuidelijke door hem bezochte gedeelte op
3805'/,, D minuten of ruim 236'/2 D mijlen, die van het Noordelijke
niet bereisde gedeelte op 4200 D minuten of 2 6 3 '/4 D mijlen,
dat is te zamen 8005 1 /, minuten of nagenoeg 500 D mijlen.
Hieronder zijn niet begrepen de door Batta's bewoonde landen,
welke thans tot de Eesidentie Tapanoeli behooren (bl. 457);
met inbegrip van deze zouden de Batta-landen zich uitstrekken
over eene oppervlakte van 12013 O minuten of nagenoeg
750 D mijlen.
De hierboven aangegevene grenzen maken echter niet overal
eene scherpe afscheiding tusschcn de Batta's en de Maleijers uit.
Althans de bergstrekon van het landschap Eoeboe. meer Zuidwaarts
tasschen de bronnen van de B. Boeroemon en de B. Koeboe gelegen
en aan het Zuid-Oosten der Eesidentie Tapanoeli en het Noord-
Oosten der Eesidentie Padang (Landschappen Raw en Mapat
Toenggoel) grenzende, zijn ook volgens JUNGHUHN door echte
Batta's bewoond, hoewel hij dat gewest niet meer tot de eigenlijke
Batta-landen durft rekenen. Ook in de landschappen, die deze ten
Noorden en Oosten begrenzen, wonen nog vele Batta's (bl. 622).
(') Deze grensscheidingen vloeijen voort uit de bepaling van hel gebied van
Siak, voorkomende in bet Reijermijsveislag over 1858.

634
Natuurlijke gesteldheid.
De overvloedige regen, die bijna dagelijks in meerdere of
mindere mate valt, en de gematigde warmtegraad, die althans
in de bovenlanden heerscht, zijn aan de vruchtbaarheid van den
bodem allezins bevorderlijk. De veelvuldige en eensklapsche
afwisselingen van het weder zijn echter voor den groei van onderscheidene
gewassen, inzonderheid van vruehtboomen, en ook
voor de gezondheid van den mensch nadeelig.
Het grootste Zuidelijk gedeelte des lands is bezet met eene
menigte bergketenen, die zich van het centraal-gebergte van
Sumatra (dat hier nergens 3000 v'. bereikt en gemiddeld slechts
2000 v*. hoog is) Oostwaarts uitstrekken, met langzamerhand
afnemende hoogte op sommige plaatsen nagenoeg tot aan de Oostkust
reiken, en talrijke dalen van meerdere of mindere grootte
insluiten. Het Noord-Westelijk gedeelte daarentegen vormt eene
uitgestrekte, slechts door betrekkelijk geringe oneffenheden afgebrokene,
bergvlakte, wier Zuidelijk uiteinde 3740 v*. boven
den zeespiegel ligt, terwijl zij in het Noorden tot 4500 v*. rijst.
De bergruggen zijn meest met zwaar geboomte, de dalen en
vlakten met grasvelden of alang-alang bedekt.
De talrijke beken, die in deze gebergten ontspringen, vcreenigen
zich tot rivieren, welke alle aan de Oostkust uitwateren.
De voornaamste van deze zijn :
De B. Kwa/oe (Hoealoe of Eik Iloealoe), de B. Zedong, de
B. Bila en de B. Boeroemon of Paneh. Over den loop van deze
rivieren zie men bl. 618 en 619.
Verdeeling en voornaamste plaatsen.
Door JUNGHUHN is dit gedeelte der Batta-landen in de vol-
gende provinciën of landschappen verdeeld, waarvan de berg-
ruggen en rivieren de natuurlijke grenzen zijn :
1°. ladang Lawas, groot-400 D minuten, grenzende ten
Westen en Zuid-Westen aan Angkola, ten Zuiden en Zuid-Oosten
aan do B. Boeroemon, en bevattende Noordwaarts het stroomgebied
van deze rivier tot aan Sikoeristak, beneden hare verceniging
met de E. Paneh. De voornaamste plaatsen in dit
gewest, aan de B. Boeroemon of hare zijrivieren gelegen, zijn :
Padang Oenaug, Sioenjang, Pertibi, Boeroemon, Tambarandja,
Kadjaran of Adjorau, Soengei Boerian en Sikoeristak.

635
2°. Boeroemon, groot 1135 D minuten; het bevat de boschnjke
vlakte gelegen beneden Sikoeristak tusschen de B. Boeroemon
en de B. Bila, en grenst ten Zuid-Westen aan Padang Lawas en
ten Noorden aan de zee C). De voornaamste plaatsen, alle aan
de B.Boeroemon gelegen, voor zooverre zij tot de Batta-landen
behooren, zijn: Sioppo, Langa Patjang, Sisopau, Kota Pinang,
Soengei Ajer Me'rah. Radja Bongso en Kampong Pinang.
Van de jaren 1837 tot 1839 werden de twee bovengenoemde
landschappen successivelijk door de Nederlanders in bezit genomen
en militaire posten gevestigd te Pertibi, Sioppo, Kota Pinang en
de door ons gestichte Benteng Bila (bl. 621). Zij heetten toen
gezamenlijk Afdeeling Pertibi en waren verdeeld in de Distrikten
Tamboesei, Boeroemon, Bolok, Padang Lawas, Paneh en Bila.
In 1843 is echter deze Afdeeling weder geheel ontruimd.
In den omtrek van Pertibi, niet ver van de zamenvloeijing
der rivieren Paneh en Boeroemon, worden drie ruïnen gevonden
van Boeddha-tempels van gebakken steen gebouwd.
3°. Het Oostelijk gebergte van Sipirok en Silantom, groot
487'/2 minuten. Dit landschap grenst ten Westen aan de tot
Tapanoeli behoorende gewesten Sipirok en Silantom; ten Zuiden
aan Padang Lawas, waarvan het grootendeels door de beek
SoengeiDoerian gescheiden is; ten Noorden aan Tanah Hoeroeng
en Tanah Rampeh, waar de bergketen Bolok (berg) Batoe Goreng
de grens uitmaakt; de Oostelijke grens is niet naauwkeurig
bepaald. De voornaamste dorpen zijn: Simanabon, Pagar Napa,
Tapoes, Toegadoe, Sialang en Simanti Angin.
4°. Tanah Hoeroeng, 200 D minuten groot. Het grenst ten
Zuiden en Zuid-Oosten aan het vorige; ten Westen aan het tot
Tapanoeli behoorende Silantom ; ten Noorden aan Bila, waarvan
het door de E. LLoeroeng gescheiden is ; ten Oosten aan Tanah
Rampeh. waar de beek Sigalagala de grens uitmaakt. De voornaamste
plaatsen, meest op de bergruggen gelegen, zijn: Lloeroeng,
Ooedarim Baroe, Nadjoekang, Bomakinjang, Sigalagala, Mananti,
Siparkot, Pagar Lampong en Tolang.
5°. Tanah Rampeh of de Binnenvallei van Bila, groot 26'/2
D minuten ; het is ten Noorden begrensd door de E. Bila en de
(') Deze door JUNGHUHN aangegevene natuurlijke grens is echter in strijd
ni'H de staatkundige verdocling, volgens welke de strandgewcsten tot Siak
behooren. Zie bl. 613 en 614.

636
E. Sigalagala, ten Westen door de E. Sigalagala en den B. Batoe
Goreng, ten Zuiden en Oosten door de langzamerhand in heuvelrijen
overgaande bergruggen, die van den B. Batoe Goreng uitgaan.
De voornaamste dorpen zijn: Tapoes, Pangihit, Pagar
Bjaba en Silongaling.
6°. Tobah (het Plateau van Tobah), 637 1 /, D minuten groot,
beslaat eene nagetloeg effene bergvlakte, die 3740 v'. boven den
zeespiegel ligt. Het grenst ten Zuiden aan den Noordelijken voet
van den B. Bsaoet (bl. 437) in Silantom; ten Westen en Zuid-
Westen aan het tot Tapanoeli behoorende landschap Silindong ;
ten Noorden aan het onbekende Noordelijk gedeelte der Battalanden
; ten Noord-Oosten en Oosten aan Boven-Bila, waarvan
het gescheiden is door een lagen bergrug, die gedeeltelijk B. Gadjah-gadjah
en Silatoean heet. Dit sterk bevolkte gewest telt eene
zeer groote menigte dorpen. In het Zuidelijk gedeelte liggen
onder andere: Bandar Nahor, Loempen Tjinaga, Pinanga, Hoeta
Toean, Loempen Tanjong, Loempen Tjermin, Kiri Andja, Sikotam,
Siladolok, Goenoeng Porotong of Barita, Sossor en Sipahoeter. Van
de Noordelijkere zijn de namen niet bekend.
7°. Boven-Bila, 581 '/., D minuten groot, bevattende het middengedeelte
van het stroomgebied van de E.Bila, en begrensd:
ten Zuid-Westen en Westen door Tobah; ten Zuiden door de
E. Bila en de E. Lloeroeng; ten Noorden, Noord-Oosten en
Oosten door eene vrij hooge en lange bergketen, Be bergketen van
Bila genaamd, welke zich Oostwaarts van het Plateau van Tobah
uitstrekt. Het aantal dorpen, waai van ons de namen echter onbekend
zijn, wordt op zestig geschat.
8°. Beneden-Bila, 337Va ^ minuten groot; het bevat het
stroomgebied van de beneden-i?z7« tot aan zee, en wordt begrensd :
ten Zuid-Oosten en Oosten door de E. Bila; ten Zuid-Westen
door een deel der Bergketen van Bila ; en ten Noord-Westen
door eene lijn, welke zieh van Tandjong Ledong Zuid-Westwaarts
tot aan die bergketen uitstrekt. Langs de rivier bevinden zich
verscheidene dorpen, van welke Bandar Bila op den linker-oever
het voornaamste is.
Dit gewest behoort staatkuudig geheel of althans grootendeels
tot het rijk Siak.
9°. Liet Noordelijke onbekende, deel der Batta-landen, zich
Noordwaarts uitstrekkende van de bovengenoemde landschappen

637
tot Asahan en Batoe Bara (bl. 633) en Westwaarts tot aan het
tot Tapanoeli behoorende landschap Singkel. Omtrent dit gedeelte
zijn slechts zeer oppervlakkige berigten bekend, welke aan
JUNGHUHN door eenen Eadja van Angkola werden medegedeeld
en slechts twee landschappen betreffen : Tanah Kicaloe {Hoealoe)
en Eik Baho of Bau. Het eerste ligt ten Noorden van Boven-Bila,
Waarvan het door de Bergketen van Bila gescheiden is, en strekt
zich voorts tusschen de rivieren Kicaloe en Ledong tot aan de
Oostkust uit; dit landschap is geheel of grootendeels eene onderhoorigheid
van het rijk Siak. Het tweede is de Noord-Westelijkste
bergvlakte, en ontleent zijnen naam aan een Meer {Eik), Baho of
Bau geheeten, dat minstens 4000 v 4 . boven den zeespiegel ligt
en eene lengte van 4 of 5 uren bij eene breedte van omtrent één
Ottr heeft; er liggen vier of vijf kleine eilandjes in, en het bevat
veel viseh en schildpadden. Eondom dit meer liggen vele dorpen.
De geheele omtrek is met rijstvelden bedekt, en alle wouden zijn
er uitgeroeid, zoodat de bevolking zelfs Alang-alang tot brandstof
moet bezigen.
Voortbrengselen,
De voornaamste voortbrengselen uit het plantenrijk zijn : rijst,
die zoowel op sawahs als op ladangs gekweekt wordt; djagoeng;
onderscheidene aardvruchten (Gadoeng, Kaladi, enz.); peulvruchten
; tabak; Spaansche peper; gewone peper zeer weinig; een
weinig sirih in het binnenland; en kapas; deze allen worden met
meer of minder zorg aangekweekt. Zonder aankweeking vindt
men den am2

638
§ 2. Bevolking.
Sterkte, afkomst, karakter, beschaving, godsdienst.
De sterkte van de bevolking der in de vorige § vermelde landschappen
wordt door JUNGHUHN op 106500 zielen berekend
Zij maakt een der hoofdstammen uit van het Batta-ras, welks
uiterlijk voorkomen op bl. 105 is beschreven, en had volgens
hare overleveringen het Plateau van Tobah oorspronkelijk tot
woonplaats. Hoe, wanneer of van waar zij daar gekomen is
ligt ten ecnenmale in het duister; maar men mag aannemen
dat zij zich reeds in de eerste helft der 12^ eeuw aanmerkelijk
Zuidwaarts had uitgebreid, zoodat de Maleijers van het Menangkabawsche
rijk tegen haar stieten en bij hunne uitbreide
genoodzaakt werden Zuid-Oostwaarts naar de kustvlakte te
trekken en naar Singapoera en het schiereiland Malaka over te
steken.
Het karakter der Batta's heeft zonderlinge tegenstrijdighedenen
hunne beschaving staat op eenen zeer eigenaardig«! trap die'
schoon met met den toestand van eenige Europesche natie té
vergelijken, echter niet laag te noemen is. Wij nemen daaromtrent
de woorden van JUNGHUHN overCi : «Zij hebben een eigen schrift
vervaardigen boeken, en hebben vaste wetten, die gedeeltelijk
zeer gepast zijn en altijd gestreng worden opgevolgd. Zij zi n
zacht van karakter, zeer goedaardig, dankbaar voor genotene
weldaden, goede vrienden en onkreukbaar in hunne trouw zij beminnen
de muzijk en zijn geneigd tot stille bezigheden en vreedzame
kunsten; zij weven fraaije kleederen, bouwen groote en
sterke huizen met kunstig snijwerk aan de balken, verstaan de
kunst om metalen te bearbeiden en zamen te smelten en voorwerpen
uit ivoor te draaijen; zij zijn niet blind-woedend in
hunne hartstogten, maar overwegen alles wat zij doen; zij doen
elke gewigtige handeling door eene gepaste rede voorafgaan
beraadslagen over algemeene belangen in openbare volksvergadermgen
en- eten menschenvleesch.» Hunne eerzucht wordt
zelden opgewekt; evenwel ontbreekt het hun niet aan een zeker
eergevoel. Z,j zijn driftig en wraakzuchtig, onverzadelijke dobbelaars,
zeer hebzuchtig, en verregaand lui, zoodat zij allen
(') Die Batta-lrinder, Tb. II, S. 275.

639
arbeid, die niet volstrekt noodig is tot voorziening in hunne
behoeften, als een ondragelijken last beschouwen. Zij zijn tot
sterken drank geneigd doch afkeerig van opium-rooken, bijgeloovig,
halstarrig, openhartig, opregt, deelnemend, gastvrij
en gezellig. Persoonlijke moed kan hun niet geheel ontzegd
Worden, en de zucht om geschillen gewapenderhand te beslissen
is vrij algemeen. Van de zeevaart hebben zij een bepaalden
afkeer l').
Van de llindoe-eerdienst, die blijkens de ruïnen in vroegere
eeuwen althans in de Zuidelijke Batta-landen geheerscht heeft,
komen thans in de godsdienst der Batta's slechts weinige sporen
meer voor; en ook het Islamisme, hetwelk de Padri's getracht
hebben daar met geweld van wapenen in te voeren (bl. 62),
heeft bij hen geene wortelen geschoten. Hoewel de godsdienstbegrippen
in onderscheidene landstreken schijnen te verschillen,
komen deze toch overal daarin overeen dat zij ten hoogste bijgeloovig
en niets meer dan een grof fétichisme zijn. De Batta's
gelooven in het algemeen aan eene menigte godheden of geesten,
die niet alleen in de bovenwereld maar ook op aarde in allerlei
voorwerpen huizen. De opperste der goede geesten, of het goede
beginsel, is Bibaia (welke naam aan het Indische Bewata doet
denken), die onderscheidene mindere geesten in zijne dienst heeft;
hij spoort aan tot het goede, doch laat het kwade toe maar straft
het. Het hoofd der booze geesten, of het kwade beginsel, is
Antoe Perboeroe of N amor a Sétan, die insgelijks verscheidene
onderhoorigen heeft en de oorzaak van alle kwaad is. Eene
mindere klasse van booze geesten zijn de Begoe's, die de oorzaak
van alle krankheden zijn. Ook de onsterfelijk gewordene voorouders
worden als goede geesten, onder den naam van Soemangot,
vereerd H. Veel eer wordt echter aan deze geesten niet bewezen.
Tempels zijn er niet, en ook geene eigenlijk-gezegde priesters,
ttaar alleen wigohelaars en geesten-bezweerders (Bato's en Si
Basso's), die tevens geneesheeren zijn, dat is, door bezweringen
de booze geesten trachten te verdrijven.
(') Indisch Archief, 1849, U'.H, bl. 93. JUNGHUHN, t.a.p. S. 237.
(«) JuNGHUliN, t.a.p. S.246. Ind. Arch., t. a. p. bl. 92. Tijdschr.v. Neêrl.
Indië, 1S46, D'.II, bl. 292. Bijdragen lot de taal-, land- en volkenkunde
van Neêrl. Indië, 18S8, bl. 288.

640
Kleeding, wapenen, woningen, huisraad, levenswijze.
De kleeding, die men eerst met het zevende of achtste levensjaar
begint te dragen, wordt vervaardigd uit katoenen stoffen, welke
gedeeltelijk door hen zelven geweven, gedeeltelijk ingevoerd
worden. Zij bestaat bij den gemeenen man eenvoudig in eene
wijde broek, die tot aan de knieën reikt (seroar); bij de vrouwen
uit een kleedingstuk gelijk de Maleische sarongs, dat naar zijne
meerdere of mindere lengte Koppo-Koppo of Horri heet en met
een buikband of gordel (Ilohos of Pamonling) om de middel
wordt vastgehouden. Ongehuwde meisjes bedekken zich veelal
ook de borst. De Koppo-Koppo wordt ook door de Hoofden in
plaats van de broek gedragen. Arme lieden vervaardigen deze
kleedingstukken uit boomschors, die door weeken en kloppen
zeer zacht en buigzaam wordt gemaakt. Voorts heeft men nog
eene soort van shawl, naar hare mindere of meerdere grootte
en kostbaarheid Kajin djelimoet of Hal ik tollang geheeten, die
gewoonlijk even als de Maleische selimoet (bl. 476) los over den
schouder geslagen, doch bij koude als mantel gebruikt wordt.
Bij de Hoofden heet dit kleedingstuk Bjoekia Sampa en is dan
met een rand van koralen versierd, welke het onderseheidingsteeken
van hunnen rang is. Het haar wordt bij mannen°en
vrouwen op het achterhoofd in een knoop zamengebonden en
daar met een bosje gras of bladeren versierd ; in sommige streken
dragen de mannen echter ook een stuk katoen bij wijze van tulband
om het hoofd gewonden. Armringen uit ivoor gedraaid of
uit eene groote schelp geslepen worden alleen door de Hoofden
gedragen. Ongehuwde meisjes dragen als sieraad om den hals,
de beneden-armen en de enkels, ringen van zwaar koperdraad,'
welker aantal verschilt naar haren rang en rijkdom, en ook
koralen, koperen of tinnen oorsieraden ; al deze opschik wordt
echter afgelegd zoodra zij huwen.
De wapenen zijn : de Roedoes, een lang kapmes ; de Sewa (Mal
siwaroïse'mar), een dolkmes; lansen, hetzij van hout met ijzeren
punten of alleen van scherp gepunte bamboe ; lontgeweren, die zij
van de Maleijers bekomen, doch waarvoor zij de kogels en het kruid
-op eene zeer gebrekkige wijze zelf vervaardigen; en eenige lilla's
Met de vuurwapenen gaan zij echter zeer gebrekkig om.
De huizen staan op palen 6 of 8 v*. boven den grond, zijn van
hout of bamboe gebouwd en meest met alang-alang gedekt;

641
zij zijn langwerpig vierkant en hebben eene breedte van 10 tot 12
bij eene lengte van 20 tot 24 »*.; de hoogte der zijwanden bedraagt
5 v*.; het aan alle zijden ver uitstekende dak loopt spits
toe en is vrij hoog. Inwendige verdeelingen worden er niet
in aangetroffen. De eenige opening is de deur, die 8'/, of 4 v*.
hoog is en aan de smalle voorzijde wordt aangebragt; een gebrekkige
ladder van boomtakken geeft er den toegang toe. De
ruimte onder de huizen dient tot varken- runder- of paarden stal.
In Tobah zijn de huizen grooter, dewijl daar veelal meerdere
familiën te zatnen wonen. Ook de huizen der Hoofden zijn grooter
en zeer goed gebouwd; zij zijn geheel van hout, gewoonlijk
in twee verdiepingen verdeeld, en de balken en stijlen met kunstig
snijwerk versierd.
De dorpen, Kampong of Hoela (Mal. Kota), bestaan gewoonlijk
uit twee rijen huizen, die digt naast elkander met de smalle zijde
naar het breede tusschenliggende pad gekeerd staan. Slechts
zelden, en alleen wanneer het terrein zulks vordert, zijn zij in
het rond of vierkant rondom een plein gebouwd. Alle dorpen
zijn omgeven door eenen 6 of 7 v«. hoogen, aarden, met palispaden
en bamboe doeri beplanten wal, waarin slechts aan de
beide uiteinden eene smalle opening is gelaten. Behalve de
woonhuizen vindt men in de dorpen nog magazijnen, waarin
de voorhandene padi bewaard wordt, en die niet van de woningen
verschillen; en Soppo's of vergaderhuizen, die in stevigheid en
schoonheid de woningen der Hoofden overtreffen en dienen tot
het houden van bijeenkomsten van allerlei aard, tot het herbergen
van vreemdelingen, en tot het bewaren der heilige boeken, krijgsbanieren
(bl. 650) en verdere kostbaarheden van het dorp.
Het huisraad bestaat uit eenige aarden potten, 3 of 4 v*. lange
bamboe-kokers die als watervaten en tevens als drinkbekers
dienen, uit bamboe gevlochtene mandjes, een uitgehold blok
met stamper om de rijst te ontbolsteren, en messen. Tot verlichting
bedient men zich in de meeste landschappen van eene
soort van fakkels, bestaande of uit een tak van harsrijk hout
of uiteen stuk bamboe met hars gevuld; in enkele streken heeft
men eene soort van lampen, zijnde een halve kokosnoten-dop
of een ijzeren bakje met kokos-olie gevuld, waarin een pitje drijft,
lepels, borden, kussens, voorwerpen om tot zit- of ligplaats ta
dienen, en alle verdere meubelen zijn geheel onbekend.
I. „

642
De gewone spijzen zijn rijst, djagoeng, en aardvruchten ; zout
wordt, althans in Tobah, zelden of nooit gebruikt, maar door
Spaansche peper vervangen; vleesch, van welke dieren ook, en
visch worden gegeten, doch alleen bij feestelijke gelegenheden.
Gewoonlijk drinken de Batta's niets dan water en nu en dan
palmwijn; doch wanneer zij sterken drank bekomen kunnen,
is deze hun zeer welkom. De maaltijden worden gehouden des'
middags ten 12 en des avonds ten 7 ure; alleen de aanzienlijkeren
eten ook des morgens ten 7 ure een weinig rijst.
In het Noordelijke gedeelte der Batta-landen wordt alle arbeid,
ook die op het veld, door de vrouwen verrigt, terwijl de mannen
den tijd doorbrengen met tabak rooken uit lange koperen pijpen,
wier grootte en zwaarte hunnen rang of rijkdom aanduiden, en'
met hanengevechten of dobbelspelen. In de Zuidelijke streken doet
de vrouw alleen de huisselijke bezigheden, en komt de veldarbeid
voor rekening van den man. Het weven en verwen van katoen
voor kleedingstukken, en het maken van buskruid wordt uitsluitend
door de vrouwen verrigt. Na vier of vijf ure des middags
wordt er niet meer gewerkt; en daar het dan veelal regenachtig
en onaangenaam weder is, wordt het overige gedeelte van den
dag binnen 's huis doorgebragt met praten en het verhalen van
allerlei geschiedenissen, die bij voorkeur de Goden en Geesten ten
onderwerp hebben.
Bestuur en regtswezen.
Elk dorp vormt eene op zich zelve staande geheel onafhankelijke
gemeente, die bestuurd wordt door eenen Radja of Hoofd
wiens waardigheid erfelijk is in de mannelijke linie. Zijn gezag'
heeft echter in vredestijd weinig te beduiden ; daar over alle
zaken door de gezamenlijke mannelijke bevolking in de Soppo's
geraadpleegd wordt en, wanneer dit verzuimd is, niemand zich
om de bevelen van den Radja bekreunt. W r anneer deze echter
daartoe in de gelegenheid zijnde, zich willekeurige handelingen
tegen zijne onderhoorigen veroorlooft, verlaten zij dikwijls hun
dorp en stellen zich onder de bescherming van eenen naburigen
Radja; waaruit dan veelal een oorlog voortvloeit. In oorlogstijd
is het Dorpshoofd Opperbevelhebber en worden zijne bevelen
stiptelijk nagekomen. Somtijds vereenigen zich dan ook wel
eenige dorpen van hetzelfde landschap of denzelfden stam met
elkander, en kiezen eenen hunner Radja's tot aanvoerder in den

X*% s/'Ç

643
strijd tegen den gemeenschappelijken vijand. Zoodanig Opperhoofd
neemt dan den titel aan van Ompoen, Soetan. Jang Bipertoewan
of eenen dergelijken, en behoudt ook na den oorlog eene
zekere suprematie, hoewel alleen in naam, over de verbondene
kaïnpongs.
De regten en pligten der Radjas zijn door de adat bepaald.
Zij hebben geene vaste inkomsten, maar vinden hun bestaan
in den veehandel en in de opbrengsten hunner velden, die gedeeltelijk
kosteloos door hunne onderhoorigen gedeeltelijk door
hunne eigene slaven bearbeid worden. Van hunne dorpsgenooten
zijn zij alleen onderscheiden door hunne uiterlijke sieraden, en
leven overigens met hen op den voet van volkomene gelijkheid.
Zij worden beschouwd als de eigenaars van den tot een dorp behoorenden
grond, waarvan gedeelten door hen aan de ingezetenen
in gebruik worden afgestaan tegen eene geringe vergoeding
hetzij in producten of in persoonlijke diensten. Zij mogen echter
geene stukken van den grond verkoopen, maar moeten dien in
zijn geheel aan hunnen erfgenaam nalaten.
In sommige van de vroeger door Nederland bezette gewesten
(bl. 635) begint ons Gouvernement weder eenigen invloed uit
te oefenen. Zoo zijn in 1856 en 1857 aan de Hoofden der
Distrikten Pertibi, Adjoran en Passir actcu van bevestiging uitgereikt,
waarbij hunne verhouding tot het Gouvernement en diens
onderdanen geregeld is; ter« ijl ten dien opzigte door die Hoofden
wederkeerig schriftelijke verklaringen zijn afgelegd.
De regtspraak geschiedt door de gezamenlijke bevolking met
den Radja in de Soppo vergaderd, volgens de adat of overlevering,
die echter op verre na niet in alle voorkomende gevallen voorziet
en dus voor vele willekeurige uitspraken ruimte laat. De straffen
bestaan in geldboeten (bij diefstal met teruggave van het ontvreemde
of de waarde daarvan) of de doodstraf, waarbij in
sommige gevallen de misdadiger opgegeten wordt ; doch ook
deze straf kan met geld of geldswaarde worden afgekocht. De
boeten komen ten voordeele van de beleedigdo of benadeelde
partij ; maar daarenboven moet de veroordeelde gewoonlijk eenen
buffel geven, die door hem met de gezamenlijke dorpelingen
wordt opgegeten. Op moord staat de doodstraf, te voltrekken dooide
naastbestaanden des vermoorden. Echtbrekers, landverraders
en spionnen worden ter dood gebragt en daarna opgegeten.

644
Hetzelfde wedervaart in sommige streken, vooral in Tobah en
de overige Noordelijke landschappen, den vreemdeling, die ongenoodigd
eene kampong binnentreedt ; hij wordt als spion beschouwd.
Een vijand, die met de wapenen in de hand wordt
gevangen genomen, wordt levend verslonden; in dit geval is
geen afkoop mogelijk, evenmin als voor den gemeenen Batta die
overspel gepleegd heeft met de vrouw van eenen Radja. Indien
de dader van eenig misdrijf onbekend mögt zijn of zich door de
vlugt heeft weten te redden, is de kampong waartoe hij behooit
aansprakelijk voor de hem op te leggen boete.
Verschillende gebruiken ('),
Bij de geboorte van kinderen hebben geene bijzonderheden
plaats, doch de naamgeving geschiedt met zekere plegtigheid.
Als het kind eenige, bij Radja's altijd vier, dagen oud is, wordt
het onder geleide van de bloedverwanten en buren naar de naaste
beek gebragt en daar gebaad, terwijl de vader den door hem
gekozenen naam uitspreekt. Dan keert de optogt naar huis terug
en worden, naar mate van den rang en het vermogen der ouders,
eenige hoenders, een varken of een buffel geslagt, waarop de bevolking
van het dorp wordt onthaald; daarna wordt in de Soppo
muzijk gemaakt en gedanst.
Onderwijs wordt aan de kinderen niet gegeven. Het eenige
wat zij, hoofdzakelijk door eigene oefening, leeren is lezen en
schrijven, hetgeen nagenoeg alle Batta's kennen; alleen de kinderen
der Radja's worden daarin opzettelijk onderwezen door den
een of ander, die den naam van bijzondere bekwaamheid heeft en
voor zijn onderrigt een geschenk ontvangt, dat meest in een stuk
lijnwaad bestaat.
De meisjes huwen gewoonlijk omstreeks haar 15 äe , de jongelingen
omstreeks hun 17 de jaar; hoewel de toestemming deieersten
geen volstrekt vereischte is, worden zij toch zelden tot een
huwelijk gedwongen, Er zijn twee wettige wijzen van huwelijken
bekend : het huwelijk Mangoli en het huwelijk Soemondo, welke
(') In het Tijdschr. voor Neérl. Indië, 1846, D'. II, komt eene uitvoerige
beschrijving voor van de wellen en instellingen der Datla's in de Afdeelingen
Uandaheling en Pertibi, nelke echter in onderscheidene opziglen velschillen
van de door ons groolendeels gevolgde berigten van JUNGHUHN, die zich meer
de bevolking van Tobah lol lype schijnt gesteld Ie hebben.

645
overeenkomen met de Bjoedjoer en Ambil Anak in Bengkoelen
(bl. 544); bij het eerste verschilt de koopprijs der vrouw van 5
tot 10 buffels, dat is ongeveer ƒ 90 tot ƒ 180; in de aan Tapanoeli
grenzende gewesten Pertibi, Adjoran en Passir is echter door den
invloed van het Nederlandsche Gouvernement in 1856 en 1857
bepaald dat die koopprijs voortaan hoogstens ƒ 30 zal bedragen.
Eene derde, niet door de adat bekrachtigde wijze van huwen geschiedt
bij schaking, wanneer het meisje zonder voorkennis van
hare ouders ontvlugt en den man naar diens woning of naar een
ander landschap volgt. De tusschenkomst van een Priester, eene
schriftelijke overeenkomst tusschen de beide partijen, of eenige
andere plegtigheid heeft bij de voltrekking van een huwelijk geene
plaats ; het is eenvoudig eene gewone handeling vau koop en
verkoop; alleen wordt door den bruidegom naar mate van zijn
vermogen aan zijne dorpsgenooten een klein feest gegeven. Huwelijken
tusschen personen van denzelfden stam zijn door de adat
verboden. Veelwijverij is geoorloofd, doch uithoofde van de duurte
der vrouwen alleen bij de Radja's in zwang; doch ook dezen
hebben zelden meer dan vier of vijf vrouwen, welke allen gelijke
regten hebben, hoewel de oudste gewoonlijk een zeker gezag over
de later genomene uitoefent.
Echtscheidingen komen zelden voor, doch zijn geoorloofd. Verlangt
de man te scheiden, dan zendt hij zijne vrouw eenvoudig
weg; doch wanneer het verlangen daartoe van de vrouw uitgaat,
moeten hare ouders of bloedverwanten haren koopprijs terug betalen,
aan den man een geschenk in lijnwaad geven, en een
buffel slagten om de dorpelingen te onthalen. In beide gevallen
blijven de kinderen bij den man. Bij overlijden van den man
wordt de vrouw het eigendom van diens broeder of, bij ontstentenis
van dezen, van haren oudsten zoon of anderen naasten
bloedverwant van den overledene, aan wien zij dan tot dienstbaarheid
verpligt is.
De begrafenis van eenen aanzienlijken Radja gaat met vele
ceremoniën gepaard. Dadelijk bij zijn overlijden heffen zijne
vrouwen, bloedverwanten en bekenden een luidruchtig gejammer
aan; inmiddels wordt een buffel geslagt om de van alle zijden
toestroomende weeklagers te spijzigen. Dan wordt door den zoon
of een der naaste bloedverwanten een klein stuk gronds met rijst
bezaaid, en worden arbeiders naar het woud gezonden om een

646
boom te vellen uit welks stam de doodkist vervaardigd en waaraan
omstreeks 14 dagen gewerkt wordt, Zoolang ligt het lijk in
huis op eene laag fijn-gestooten djagoeng en rijst, en wordt
dagelijks herhaalde malen met kamfer bestrooid. Als de kist gereed
is, wordt het lijk in zijne beste kleederen en met al eijne
sieraden voorzien daarin gelegd, de deksel er op gedaan, de naden
met damar digt gemaakt, en de kist op eene kleine verhevenheid
in een hoek van het huis nedergezet. Wanneer de op den sterfdag
gezaaide rijst rijp geworden is, dat is na ongeveer zes maanden,
wordt een buffel geslagt en diens beenderen aan de naburige
Radja's gezonden, waardoor deze ter begrafenis worden uitgenoodigd
en verpligt zijn elk eenen buffel met zich te brengen.
Op den voor de begrafenis bepaalden dag wordt de kist op eene
vrij groote, met onderscheidene deels zeer onkiesche uit hout
gesnedene zinnebeeldige figuren versierde, stellaadje voor het
luns geplaatst, en daarbenevens op eene rij de door de Radja's
medegebragtc buffels; de bloedverwanten des overledenen doen
zevenmaal een omgang daaromheen; en de oudste der weduwen
slaat een bord met gekookte rijst, van die op den sterfdag geplant
is, op den kop van eenen der buffels aan stukken, hetgeen
het sein is tot een luid gejammer en misbaar der vrouwen en
een oorverdoovend geraas, dat met alle mogelijke muzijk-instrumenten
in de Soppo gemaakt wordt.. Dan verwijderen zich de
vrouwen om zich te gaan baden en opschikken; en de Radja's
doen nu zevenmaal den omgang om de gezamenlijke buffels,
waarna elk den zijnen een lanssteek toebrengt en het dier verder
door de omstanders geslagt wordt. Terwijl dit gedaan en de
maaltijd bereid wordt, draagt men de stellaadje met het lijk naar
het graf, bij welken optogt zich do geheele bevolking aansluit
Daar gekomen opent men het deksel van de kist, en de zoon
(of naaste bloedverwant) zegt: «Vader, nu ziet gij voor het
laatst de zon, die gij nooit weder aanschouwen zult», waarop
het deksel weder gesloten, de kist in het graf nedergelaten en
met aarde bedekt wordt. De boven vermelde versierselen der
lijk-stcllandjo worden als bewijs van den hooacn rang des
overledenen op het graf geplaatst (later komen daar ook de
hoornen en schedels der geslagte buffels bij), en de geheele stoet
keert vrolijk naar huis om zieh aan den buitengewoon ov
vervloedigen
maaltijd te vergast«!.

» .
1

647
Minder aanzienlijke Radja's worden eene of twee maanden na
hunnen dood met veel minder plegtigheid, en de gemeene man
meestal denzelfden dag zonder eenige ceremoniën, begraven;
maar een maaltijd, hoe gering dan ook, behoort er toch bij.
De begraafplaatsen zijn gewoonlijk in de nabijheid der dorpen
en met eene bamboe-heining omgeven, doch worden overigens
volstrekt niet in orde gehouden. En daar het aan iedereen vrij
staat zijne dooden te begraven waar hij wil, treft men ook vele
graven hier en daar in de wildernissen rondom de kampongs
aan.
De nalatenschap van eenen overledene, met inbegrip van zijne
vrouw of vrouwen, wordt geërfd door zijnen oudsten zoon of, zoo
deze mögt overleden zijn, door zijne andere zonen, en, bij ontstentenis,
door zijnen naasten mannelijken bloedverwant. De
erfgenaam is daarentegen ook aansprakelijk voor de schulden
van den overledene.
Slavernij', kannibalisme, oorlogen.
Alleen de Radja's hebben slaven en dikwijls in grooten getale,
zoodat zij een belangrijk deel van hunne bezittingen uitmaken.
De oorzaak der slavernij ligt grootendeels daarin, dat de meeste
straffen in geldboeten bestaan of door geld kunnen afgekocht
worden. Een veroordeelde, die de hem opgelegde boete niet kan
betalen, of ook iemand die voor eenige onderneming geld behoeft,
leent het benoodigde bij zijnen Radja. Bedraagt de som de waarde
van eenen slaaf ,/50 tot ƒ 80, dan wordt hij dadelijk het eigendom
van den Radja; doch is de som minder, dan is hij alleen verpligt
voor hem eenigen arbeid te verrigten bij wijze van rentebetaling.
Wordt het geleende na verloop van een jaar niet terug betaald,
dan verdubbelt de som; na het tweede jaar, verdubbelt dit
dubbel, enz. (verg. bl. 518); en zoodra het bedrag de waarde
van een slaaf bereikt, wordt de schuldenaar het eigendom van
den geldschieter, mag hij door dezen tot zich genomen of verkocht
worden, en is verpligt zijnen meester te gehoorzamen en
voor hem te arbeiden. De Radja moet aan zijne slaven voedsel en
kleeding verschaffen en mag hen niet willekeurig straffen; begaan
zij eenig misdrijf, dan wordt daarover even als omtrent vrije
lieden geoordeeld; doch indien huu de doodstraf wordt opgelegd,
is deze niet afkoopbaar, maar worden zij onvermijdelijk opgegeten.

648
De slaven mogen geen deel nemen aan de openbare beraadslagingen,
doch zijn overigens voor het uiterlijke niet van de
andere dorpsbewoners onderscheiden ; zij worden als leden van
het huisgezin huns meesters beschouwd en goed behandeld
en trachten daarom ook hoogst zelden door de vlagt hunne vrijheid'
te herkrijgen.
Het eten van menschenvleesch is bij de Batta's volstrekt "-een
gewoon gebruik, maar wordt door de adat als straf op somrai-e
misdaden voorgeschreven, en slechts in drie gevallen is die straf
voor den veroordeelde onafkoopbaar (bl. 644 en 647). Het slagtoffer
wordt, gewoonlijk buiten de kampong, aan eenen paal gebonden
en door den bcleedigden persoon of door den Radja, die
daarbij eerst eene redevoering houdt over het gepleegde misdrijf
met lanssteken gedood ; waarna de omstanders de stukken vleeseh'
van het hgchaatn snijden, deze aan bij voorraad in den omtrek
aangelegde vuren even roosteren en dan met een weinig peper
verslinden. Alleen in den krijg gewapenderhand gevangen genoraene
vijanden worden niet eerst gedood, maar zijn gewoonlijk
reeds gedeeltelijk opgegeten eer zij den geest geven. Deze afschuwelijke
adat schijnt niet altijd bij de Batta's bestaan te
hebben maar eerst sedert weinige eeuwenSin gebruik te zijn gekomen,
en wordt daarom ook niet aangetroffen bij de van hen
afstammende Niassers, die volgens de overleveringen in de
twaalfde eeuw van het vaste land zouden verhuisd zijn.
De menigvuldige oorlogen of vijandelijkheden tusschen de
kampongs ontstaan veelal uit schuldvorderingen van iemand uit
het eene dorp tegen eenen persoon uit het andere. Wanneer een
schuldenaar niet op den bepaalden tijd betaalt en zijn Radja
weigert hem aan den schuldeischer, die gewoonlijk ook een
Radja is, uit te leveren , is een oorlog daarvan het gevolg waartoe
echter eerst na langdurige beraadslagingen in de Soppo besloten
wordt. De verongelijkte partij slagt dan een buffel en noodigt
de naburige bevriende Radja's ter maaltijd; en zij, die deze uitnoodigwg
aannemen , verbinden zich daardoor aan den krij-r deel
te nemen of althans allen omgang af te breken met de vijandelijk«
kampong, die zich insgelijks bondgenooten tracht te verwerven
Het dorp wordt nu in staat van verdediging gebragt, de palissaden
hersteld of vernieuwd, en wachten op de wallen geplaatst.
De krijgsbedrijven bepalen zich aanvankelijk tot het trachten op

1k^&&t~*^r ^-^W

649
te vangen van personen uit de wederzijdsche kampongs, welke
dan met de beenen in een blok gesloten in de Soppo'k bewaard
doch verder niet mishandeld worden, tot dat eene van beide partijen
het vee van de andere rooft of eene dergelijke daad van geweld
pleegt. Dan wordt één of meer van de krijgsgevangenen geslagt
en opgegeten ; en nu eerst ontbrandt in volle kracht de oorlog
welke gewoonlijk eindigt met het vernielen en verbranden van'
een der beide dorpen en het vermoorden of tot slaven maken van
alle inwoners, die zich niet door de vlugt weten te redden.
Muzijk, taal, schrift, literatuur, tijdrekening.
De muzijk-instrumenten der Batta's zijn : Gontang, eene soort
van trommen of pauken van verschillende grootte, uit hout vervaardigd
en met grove vellen bespannen, die met houten hamers
of met de vuisten geslagen worden ; Ogoeng, Toal en Mamongang,
zijnde koperen bekkens in den smaak der Javaansche Gongs van
verschillenden vorm en grootte, die met houten hamers geslagen
worden; Sordam (Mal. Serdoem, bl. 501), eene bamboezen fluit
met zeer schelle toonen; en Ilarwab (Mal. Rabab), eene kleine
tweesnarige viool. Met deze instrumenten wordt in de Soppo's
eene eentoonige doch zeer luidruchtige muzijk gemaakt bij alle
feestelijke gelegenheden, als huwelijken, begrafenissen, enz.; er
wordt ook bij gedanst, doch nooit door vrouwen, en gewoonlijk
slechts door één persoon tegelijk, wiens bewegingen dan in
allerlei ligchaams-verdraaijingcn bestaan.
De taal heeft in de onderscheidene deelen der Batta-landen
verschillende dialecten. Zij schijnt tot den grooten Westelijken
Maleischen taaistam te belmoren en geene verwantschap met de
Oostelijke talen der Zuidzee-eilanden te hebben; vele zuiver
Maleische bestanddeelen worden er in aangetroffen.
Het alfabet bestaat in sommige gewesten uit achttien, in andere
uit negentien medeklinkers, waaraan de klinkers door afzonderlijke
teekens worden toegevoegd. Men schrijft door insnijding
op bamboe, of met de taroegi (Mal. en Jav. Kalam, bl. 326 noot)
en inkt op zekere boomschors of, bij meerdere aanraking met
vreemdelingen, op papier, altijd van onderen naar boven, beginnende
aan de linker-benedenzijde van het blad.
De literatuur schijnt zich te bepalen tot eenige op boomschors
geschrevene werken (Poestaha), die verzamelingen van adats,

650
stukken over de godenleer, tooverformulieren en verhalen van
merkwaardige voorvallen behelzen. Volgens de verhalen der Zuidelijke
Batta's zouden zij vroeger volledige wetboeken bezeten
hebben, die echter bij hen door de Padri's vernield doch misschien
in de Noordelijke gewesten nog aanwezig zijn. Zij hebben ook
liedjes (Panton), die echter zelden worden opgeschreven.
Eene jaartelling hebben de Batta's niet. Zij verdeelen het jaar
in 12 maan-maanden, welke beurtelings 29 en 30 dagen hebben
en weder verdeeld zijn in vier weken, elke van zeven dagen,
waarbij dan nog een of twee aanvullingsdagen gevoegd worden.
Ook de verdeeling van den dag in uren is onbekend; de tijd wordt
bepaald naar den stand der zon.
Nijverheid en handel.
[T In sommige takken van nijverheid zijn de Batta's zeer bedreven.
Zij vervaardigen zeer goede blaauwe en roode verfstoffen uit
indigo en den wortel van den Pamarei-hoom (Morinda cilri/olia),
waarmode zij hunne door de vrouwen gesponnen en geweven
katoenen kleedingstukken verwen. Uit ivoor snijden zij armringen,
zoo volkomen rond en glad gepolijst als of zij gedraaid waren.
Koper kunnen zij smelten, vermengen en goed bearbeiden; inzonderheid
maken zij er tabakspijpen van, die '/2 tot 4 v l . lang
en eenige ponden zwaar en over de geheele lengte met allerlei
figuren en relief bewerkt zijn. Hunne bedrevenheid in het
bearbeiden van hout vertoont zich voornamelijk in de balken en
stijlen van de Soppo's en de huizen der Radja's, die met allerlei
bloemen en figuren gebeeldhouwd zijn; en ook in hunne krijgsbanieren,
die uit eene soort van ebbenhout vervaardigd, 5 tot
7 voet lang, bijna '/, v 4 . dik, en geheel met snijwerk versierd
zijn ; het bovenste gedeelte van deze banieren stelt een menschenhoofd
voor, waaraan eene lange vlecht wezenlijk menschenhaar
bevestigd is. De ploeg is in sommige streken bekend en in
gebruik ; in andere wordt de grond slechts met eene soort van
houten houweel omgewoeld.
Het volslagen gebrek aan goede communicatie-wegen en de
onveiligheid, die bij de veelvuldige oorlogen tusschen de dorpen
voor hunne wederzijdsche bewoners veelal heerscht, zijn oorzaken
dat de binnenlandsche handel van weinig belang is. In enkele
volkrijke plaatsen worden wekelijks markten gehouden, waar

651
artikelen van dagelijksch gebruik worden aangevoerd en verkocht,
hetzij bij ruiling of tegen betaling in geld, waarvoor alleen
n duiten en zilveren Pilaar-matten gangbaar zijn. Paarden,
welke de Batta's nimmer zelf gebruiken, worden door hen aan
de Maleijers verhandeld.
De handel met het buitenland bepaalt zich hoofdzakelijk tot
den invoer van koperdraad, glaskoralen, ijzerwaren, Europeesch
lijnwaad en eenig zout; waartegen benzoë, kamfer, hars, was,
ivoor en rotting worden uitgevoerd. Het vervoer van deze producten
geschiedt voor een groot gedeelte langs de rivieren Bila
en Boeroemon; de handel wordt aan de Oostkustplaatsen meest
niet de Engelschen van Malaka en Poeloe Pinang gedreven.
TWEEDE HOOFDSTUK.
DE RESIDENTIE EIOÜW EN ONDERHOORIßHEDEN C).
§ 1. Bestanddeelen, ligging, grootte, natuurlijke
gesteldheid, voortbrengselen.
Bestanddeelen, ligging en grootte.
Tot de Eesidentie Riouw en Onderhoorigheden behooren, behalve
de boven behandelde rijken Indragiri en Siak op Sumatra's
Oostkust, de Groep van Bintan of Riouw, de Groep van Lingga,
de Karimon-eilanden, de Tambilan-eilanden, As Anambas-eilanden
en de Natoena-eilanden. Deze groepen, gezamenlijk ongeveer
1 50 D mijlen groot, vormen het overschot van het rijk des Sultans
van Lingga, die oorspronkelijk te Bjohor gevestigd zijnde (bl. 34
en 35) zijn gebied ook over Bjohor en Pahang op het schiereiland
Malaka uitstrekte en toen den titel voerde van Sultan van Bjohor,
Pahang, Riouw, Lingga en Onderhoorigheden. Toen echter bij het
Londensche Traktaat van 1824 bepaald werd dat «het Neder-
» landsche Gouvernement nimmer op eenig gedeelte van het
(') Men zie over deze Residentie vooral bet Tijdsein, ». Indische tuut-,
land- en volkenk., IM. II, en Tijdschr v. Neérl. Indië, I8S3, U'. I.

652
»schiereiland Malaka een kantoor mag oprigten of traktaten
«sluiten met eenige der inlandsche Vorsten of Staten op dat
» schiereiland gevestigd, » ontstond er ten opzigte van den Sultan»
eene groote moeijelijkheid, welke men uit den weg ruimde door
eenvoudig te verklaren dat Bjohor en Pahang, op de vaste kust
gelegen, niet meer tot zijn rijk behoorden. In dezen geest werd
den 29 October 1830 een nieuw verdrag met den Sultan gesloten
en hem eene geldelijke schadeloosstelling toegezegd.
De Groep van Riouw ligt ten Zuiden van Singapoera tusschen
ongeveer 1°13' en 0°36' N.B. en 103° 35' en 104° 50' O. L.
en heeft tot grenzen, ten Noorden Straal Singapoera, ten Westen
Straat Boerian, ten Zuiden Straat Bempo, en ten Oosten de Chinese
he^ zee. Zij bestaat uit eene groote menigte eilanden en
eilandjes, van welke de volgende de voornaamste zijn : Bintan
(veelal Bintang genoemd) of Riouw, het grootste van de groep;
ten Oosten en Zuid-Oosten hiervan liggen de veel kleinere eilanden
Mapor, Pangkil Besar, Potto, Mampoean, Klelong, Gin,
Siolon of het Apen-eiland en Talang; en ten Westen, Batoe,
Loban, Oedjong, Sengarang, Penjingat of Mars en Manili of
Strumbo. Deze laatste worden door de Straat van Riouw gescheiden
van Battam en de Zuid-Oostwaarts daarvan gelegene eilanden
Radja, Gampang of Rempang, Galang of Galat, en Garas. Gampang
wordt van Galang gescheiden door Straat Tioen. Zuid-Westwaarts
van Battam liggen: Boelang, Tjombol, Soegé, Moro, Sanglar of
Groot Boerian, Klein Boerian en Falsch Boerian. Straat Boelang
bespoelt het Zuid-Westen en Zuiden van Battam ; Straat Tjombol
stroomt tusschen Boelang en Tjombol; Straat Soegé tusschen
Tjombol en Soegé; Straat Moro tusschen Soegé en Moro ; Straat
Sanglar tusschen Moro en Groot en Klein Boerian.
De Groep van Lingga, te zamen met die van Riouw op eene
grootte van ruim 92 D mijlen geschat, ligt onmiddellijk ten Zuiden
van laatstgenoemde tusschen 0° 38' N.B. en 0° 37'Z.B. en
104° 8' en 105° 2' O.L., en is daarvan door Straat Bempo gescheiden;
ten Oosten wordt zij door de Chinesche zee, en ten
Zuiden door Straat Berhala bespoeld. Het belangrijkste eiland
van deze talrijke groep is Lingga, welks Noordelijkste punt onder
den Evenaar ligt; Zuidwaarts, en door Straat Lima of Basi er
van gescheiden, ligt Panoebo; en ten Zuiden van dit en van Straat
Panoebo het eiland Singkeb. Nog meer Zuidwaarts ligt Saja, ook

653
wel Taja genoemd, een klein rots-eiland, welks piek zich 670 v*.
hoog verheft. Noordwaarts van Lingga liggen eene menigte eilanden,
die echter grootendeels, sommige zelfs wat hunne namen
betreft, geheel onbekend zijn. Hiertoe behooren : Setjawa en
een vrij groot ongenoemd eiland (het Vlakke eiland?), die door
Straat Basé van Lingga gescheiden zijn; Tjoempoh en Bowaja,
Westwaarts van Setjawa en door Straat Tjoempoh daarvan gescheiden;
Timian en Pinto, wier kusten zelfs niet naauwkeurig
bekend zijn; Noord-Oostwaarts van Timian en door de Straat
van dien naam daarvan gescheiden, Modong of Rodong, Lima,
Bakau, Misana, Binang, en andere met onzekere namen; Bedap
en Pangalap aan Straat Abang, en vele andere; en ten Noord-
Westen van deze Straat, Abang Ketjil, Abang Besar en Polong,
die ten Noorden door Straat Bempo bespoeld worden. Ook Poeloe
Katjangan of Be Zeven Eilanden, Zuid-Oostwaarts van Singkeb
op 1°17' Z.B. en 105° 16' O.L. gelegen, worden tot deze groep
gerekend.
De Karimon-eilanden, slechts twee in getal, Groot Karimon en
Klein Karimon of, zoo als het door de Inboorlingen genoemd
wordt, Anak Karimon, door eene zeer naauwe Straat van elkander
gescheiden, liggen aan den Zuidelijken ingang der Straat van
Malaka tusschen 0°58' en 1°9'N.B., door Be Broeders en andere
zeer kleine eilanden omgeven, en door Straat Ham of Ajer Ham
van de eilandjes onder den wal van Sumatra gescheiden.
De Tambilan-eilanden, regt Oostwaarts van de Groep van Riouw
tusschen 107° en 107° 40' O.L. gelegen, vormen eene talrijke
groep kleine eilanden, van welke Groot Tamilian, P.Boenoa en
P. Bjarang de voornaamste zijn. Ook de Zuidelijker gelegene
St. Espril-eilanden en het eiland St. Barbe nabij den Evenaar
kunnen tot deze groep gerekend worden. De grootte der gezamenlijke
Tambilan-eilanden wordt op 7 mijlen geschat.
De Anambas-eilanden, in de Chinesche zee tusschen 2° 40' en
3°30'N.B. en 105°35' en 106° 30' O.L. gelegen, bestaan uit
vijf betrekkelijk groote en een aanzienlijk getal zeer kleine
eilanden. De grootste zijn: P. Mata (2 D mijlen); Westwaarts
daarvan P. Moboer; Zuidwaarts P. Siantan ; Zuid-Westwaarts
P.Bjimadja (3'/2Dmijl); en het Zuidelijkste, P. Rialoe. De
geheele groep wordt geschat op eene oppervlakte van ruim
10 D mijlen.

654
De Naloena-eilandi'ii in de Chinesche zee bestaan uit drie groepen :
de Noord-Natoe na-eilanden, Groot Natoena en omliggende eilanden,
en de Znid-Natoena-eilanden. De Noord-Natoeua-eilanden, van
welke P. Laut het voornaamste is, liggen tusschen 4° 40' en
4° 50' N.B. en op 108° O.L. Groot Natoena of P. Boewang orang
(Boengoeran) ligt tusschen 3° 40' en 4° 16' N.B. en 108° 2' en
108° 25' O. L., door vele riffen en kleine eilandjes omgeven,
van welke P. Seloewan, P. Sedoewa, P. Salaor, P. Batang en
P. Lagong, en meer Zuidwaarts P. Haycock of Hooiberg en het
Laag eiland de voornaamste zijn. Zij worden te zamen op eene
oppervlakte van ruim 30 D mijlen berekend. De Zuid-Natoeyiaeilanden,
van welke P.Soebi, het Vlak eiland, het West-eiland,
het Oost-eiland, P. Serasan of het Hoog eiland (zijnde het voornaamste
van eene groep van negen kleine eilandjes, welke gezamenlijk
den naam van Zeeroovers-eilanden dragen), en het
Ilooiberg'-eiland de voornaamste zijn, liggen tusschen 2° 18' en
3° 6' N.B. en 108° 40' en 109° 24' O.L., en worden te zamen
op 4 D mijlen geschat.
Natuurlijke gesteldheid dezer eilanden in het algemeen.
De luchtsgesteldheid van deze onder of nabij den Evenaar
gelegene eilanden is zeer onbestendig, de moesons zijn er niet
scherp afgebakend, en er valt bijna het geheele jaar door overvloedige
regen ; de meeste drooge dagen komen voor in de
maanden Januarij, February en Maart. In plaats van de gewone
Oostelijke en Westelijke heeft men hier Noordelijke en Zuidelijke
winden, van welke de eerste van November tot April, de laatste
gedurende het overige gedeelte des jaars waaijen; beide zijn
echter aan vele veranderingen onderhevig. Het klimaat wordt
voor niet ongezond gehouden.
De bodem bestaat op de meeste eilanden uit klei, die verschillend
van kleur en hoedanigheid maar over het algemeen vrij
vruchtbaar is, en waarin zware wouden van allerlei geboomte
welig tieren. De kusten hebben meest een alluvialen moddcrgrond
en zijn op vele plaatsen begroeid met Bakoe-boovacn
(bl. 193), die zich hoe langer zoo verder in zee voortplanten;
waardoor vele nu reeds smalle straten langzamerhand zoodanig
vernaauwd worden, dat de eindelijke vereeniging van onderscheidene
eilanden daarvan het gevolg zal zijn.

655
De grond is bijna overal berg- of althans heuvelachtig, hoewel
geene aanzienlijke bergen in deze Eesidentie worden aangetroffen.
De hoogste top is de G. Ranai op Groot Natoena, die door
LAPLACE op 3570 v'. berekend is. Belangrijke rivieren zijn er
evenmin, hetgeen een natuurlijk-gevolg is van de geringe oppervlakte
der eilanden ; ook minerale wateren of meren van eenig
belang worden er, zooverre bekend is, niet gevonden.
De kusten der eilanden vormen eene menigte kleine baaijen en
inhammen, van welke echter slechts zeer enkelen geschikte ankerplaatsen
voor groote vaartuigen aanbieden; doch des te bruikbaarder
zijn zij voor de zeeroovers, die daar in de menigvuldige
naauwe straten uitmuntende wijkplaatsen voor hunne ligte praau-
Wen vinden, waar zij door onze schepen niet kunnen vervolgd
worden.
Voortbrengselen.
Het dierenrijk is op deze eilanden arm. Paarden en tamme
buffels behooren er niet te huis, en de weinige, die van elders
worden ingevoerd, telen slecht voort; ook schapen en geiten zijn
schaarsch. Varkens en honden worden alleen door de Chinezen
gehouden. De wilde dieren bepalen zich tot eenige wilde buffels
op LÀngga, en voorts tot wilde zwijnen, kidangs, apen en andere
kleine boschdieren op de grootste eilanden. Krokodillen, katten,
ratten en muizen vindt men overal in menigte ; wilde vogels
Weinig; visschen, kreeften, garnalen en tripang in overvloed.
Het plantenrijk levert eenen overvloed van zeer goede en
fraaije houtsoorten, zoowel voor huis- en scheepsbouw als tot het
vervaardigen van meubelen geschikt. Onder deze komen vooral
in aanmerking : KajoeMerbau, K. Tamboesoe, K. Tampini, K.Palawan,
K. Merawan, K.Seloemar, K. Ampedal ajam, K.Bengkoe,
K. Merpoejang en K.Kemap, welke allen niet door de witte mieren
Worden aangetast; K. Tampini, K.Resale, K. Tjengal, K. Teroentong
en K. Medang koenjit, die niet door den zee- of paalworm
beschadigd worden; en ontelbare andere ('). Voor Bjati-boomen
is de grond niet geschikt. Sago-, kokos- en andere Indische
vruehtboomen komen in menigte voor. Suikerriet groeit alleen
op Lingga in geringe hoeveelheid; ook bamboe en rotan is niet
(') Eene uitvoerige opgave der houtsoorten van dezen Archipel, met hare
hoedanigheden en haar gebruik , wordt gevonden in het Tijdschr. v. Ind. taal-,
land- en volkenkunde, D'. II, hl. 118 en 272.

656
overvloedig. Rijst wordt alleen op drooge gronden aangekweekt,
maar niet voldoende voor de bevolking; ook keukengroenten
zijn schaarsch en slecht. Peper en vooral gambir worden in groote
hoeveelheid en uitmuntende hoedanigheid (in het jaar 1858 in
930 tuinen) aangekweekt en maken, althans op Riouw, het
hoofdmiddel van bestaan der bevolking uit.
Het delfstoffenrijk levert tin op de Karimon-eilanden en Singkeb,
en eene soort van zerksteen uit eene groeve op het eilandje Sengarang,-
de hier gedolven steenen worden veel uitgevoerd naar
Java en daar door de Chinezen op hunne graven geplaatst.
§ 2. Beschrijving der belangrijkste eilanden.
Bintan en de handel aldaar.
Het eiland Bintan, 21 D mijlen groot, ligt tusschen 1°13' en
0°50' N.B. en 104° 13' en 104°37' O.L., ten Westen door de
Straat van Riouw, aan de andere zijden door de Chinesche zee
bespoeld. De kusten zijn over het algemeen laag en vlak, en
hebben slechts weinige aanmerkelijk in zee uitstekende punten;
de eenige ons met name bekende kapen zijn T. Lage in het
Noord-Westen, de Noord-Oostkaap zijnde de Noordelijkste punt
des eilands, en T. JVakau aan de Oostzijde. Als baaijen kunnen
vermeld worden : een met klippen bezette inham ten Zuiden van
T.Lagé,- en de Baai van Riouw, eene zeer groote bogt aan de
Zuid-Westzijde des eilands, in welke vele eilandjes liggen. Het
binnenland is heuvelachtig en boschrijk ; nagenoeg in het midden
des eilands verheft zich een zadelberg, veelal de Piek van Bintan
genoemd, 1340 v», boven den zeespiegel. De rivieren zijn vau
weinig belang ; de S. Salong, die in de baai aan de Noord-Westzijde,
en de S. Kawal, die aan de Oostkust uitwatert, belmoren
tot de voornaamste. De grond is uitnemend geschikt voor de
gamlir- en pepercultuur ; er bevinden zich op het eiland nagenoeg
400 plantaadjes, waar beide gekweekt worden.
Aan de Zuid-Westzijde des eilands strekt zich in de Baai van
Riouw de bindpunt Tandjong Pinang uit, die eene mijl lang en
half zoo breed is en eigenlijk van het eiland geheel afgescheiden
wordt door de kreken Selat (Straat) Ajoe en S. Bompai of Bompo
ten Zuiden, S. Simpang ten Oosten, en S. Poelei ten Noorden ; de
Troesan (Kanaal) Riouw, waarin het kleine eilandje P. Bajam

657
ligt, stroomt tusschen Tandjong Pinang en het eilandje Sengarang
Uit Tandjong Pinang vormt met P. Bajam het onmiddellijk Gouvernements
grondgebied in deze Residentie. Hier ligt aan de
Noord-Westpunt Riouw, de hoofdplaats en zetel van °den Resi
dent, beschermd door het op eenen heuvel gebouwde fort Kroonprins.
Riouw heefteen bevallig aanzien; men vindt er een zeer
schoon Residentie-huis, eene nette kerk, eene school die in
eemgen tijd gesloten te zijn geweest in 1857 heropend is voor
kinderen van Europeanen en Inlanders, eene steenbakkerij handels-pakhuizen,
enz. Iets meer Oostwaarts ligt de kampon', der
Amoyer- of Emoeyer-Chinezen ; die der Kantonner-Chinezen
bevindt zich op het tegenover liggende P. Sengarang. Sedert 1828
is Rl0uw eene vrijhaven ; evenwel heeft zich door de mededumn-r
van het naburige Singapoera de handel daar niet zoo uitgebreid
als de gunstige ligging der plaats deed verwachten. In het jaar
1856 zijn aangekomen 462 schepen metende 11827 lasten en
vertrokken 500 schepen metende 12060 lasten; de waarde'van
den invoer bedroeg/814352, en die van den uitvoer/l 735297
JJe artikelen van uitvoer zijn hoofdzakelijk gambir en peper- die
van de eerste bedroeg in 1858 ruim 105037, die van de laatste

658
de Tring-baai. Tusschen deze baaijen steekt eene landtong uit,
welker uiterste punt T. Sengkoewan heet. Rondom de baaijen
liggen de meest bekende kampongs, zijnde van het Noord-
Oosten af: Nongsa, Tring, Belian, Bjoedoe en Mentaram; aan de
Zuid-Westzijde ligt aan Straat Boelang de kampong Batoe Adji.
Bergen of rivieren van eenig belang worden er niet aangetroffen.
De voor velerlei cultuur geschikte grond wordt hoofdzakelijk
tot den aanbouw van gambir en peper gebruikt, die er in ongeveer
250 plantaadjes aangekweekt en naar Riouw uitgevoerd worden.
Behalve van Bintan en Ballam komen deze producten grootendeels
van de eilanden Gampang of Sempang, Galang, Gin en Sengarang.
Eingga.
Lingga ligt tusschen 0°en 0°20'Z.B. en 104°26'en 105°O.L.
en wordt berekend op eene grootte van 18 D mijlen. De kusten
vormen geene noemenswaardige bogten, behalve alleen aan de
Zuid-Oostzijde, waar zich de ruime en diep inloopende Tolo-baai
bevindt. De eenige belangrijke kapen zijn dus ook die, welke
de hoeken des eilands vormen, namelijk: T.Jang of Hiang, de
Zuid-Oostpunt des eilands ; T.Roe, ten Westen van de Tolo-baai;
T. Goebang, de Zuidpunt ; T. Bongon en T. Labodado aan Straat
Lima (bl. 652). De landpunten aan Straat Basé hebben geene
ons bekende namen. Door het midden des eilands loopt een
laag gebergte, dat zich in de Piek van Lingga (naar zijne twee
steile, spitse toppen ook wel BeEzelsooren genaamd) tot 3604 v*.
verheft en bij T. Bongon in den G.Sepintjang, eenen tafelberg van
mindere hoogte, eindigt. Op dit gebergte ontspringen eenige
rivieren van weinig belang ; de voornaamste is de S. Bai, die
Zuid-Oostwaarts stroomende ten Oosten van T. Bongon bij Koewala
Bai in zee valt, twee mijlen opwaarts voor groote praauwen
bevaarbaar is, en in het gebergte een schoonen waterval van
aanzienlijke hoogte vormt. Ten Oosten van deze stroomt de
S. Panga, en in de Tolo-baai stort zich de S. Tolo uit, welke beide
onbevaarbaar zijn. Noordwaarts stroomt van het gebergte eene
vrij groote doch weinig bevaarbare rivier, Mie zich in Straat Basé
ontlast doch wier naam ons onbekend is.
Het eiland schijnt vrij vruchtbaar, doch is zeer verwaarloosd.
Nergens vertoont zich eene geregelde bebouwing van den grond,
overal bosch en wildernis; alleen in de nabijheid der kampongs

659
vindt men eene menigte kokos-palmen en voorts eenige sago- en
andere vruehtboomen.
De hoofdplaats Lingga of Koewala Bai, de Residentie dea
Sultans, ligt op 0° 14'5" Z.B. en 104°35'O.L. aan den mond
der 8. Dai, Zij heeft een zeer vervallen aanzien, en wegen en
bruggen zijn slecht onderhouden. In 1849 bestond het verblijf des
Sultans uit drie onaanzienlijke planken gebouwen, waarvan een
tot zijne woning, een tot vrouwenverblijf, en een tot receptie-zaal
diende. Hij was toen echter voornemens en aanvankelijk begonnen
meer landwaarts in eene nieuwe Negeri te stichten ; of hieraan na
zijne afzetting (bl. 66) door zijnen opvolger gevolg is gegeven
is ons onbekend. De Chinesche kampong, mede aan de rivier
gelegen, bestaat uit ruim een honderdtal armoedige bamboezen
huizen. De geheele bevolking der hoofdplaats bedroeg toen
5000 Maleijers,
400 Boeginezen,
540 Chinezen,
te zamen 5940 zielen.
Van de overige meest langsde kust gelegene kampongs zijn ons
geene namen bekend.
Singkeb.
Het eiland Singkeb ligt tusschen 0° 20' en 0° 37' Z.B. en
104° 15'en 104° 35' O.L. en wordt op eene oppervlakte van
9'/, mijl berekend. Het heeft bij eene zeer onregelmatige
gedaante vele in zee uitstekende landpunten of kapen, van welke
echter alleen de Zuidelijkste ons onder den naam T. Boekoe
bekend is. De kusten vormen vele bogten, van welke de grootste
en diepst landwaarts inloopende de Sekana-baai is, die aan de
Noordzijde gevonden wordt. In het Noord-Oosten des eilands
verheft zich de Berg van Singkeb 1528 vK boven den zeespiegel;
overigens is de grond in het binnenland hier en daar heuvelachtig,
maar toch voor het grootste gedeelte vrij vlak, en slechts
door weinig beduidende riviertjes besproeid. Er bevinden zich
op dit eiland tinmijnen, welke de Sultan van Lingga voor zijne
rekening laat bearbeiden, en die hem vroeger gemiddeld jaarlijks
SOQpikols tin opleverden, welke opbrengst echter in den laatsten
tijd schijnt verminderd te zijn.
De voornaamste plaats des eilands is Singkeb aan de Oostkust
op 0°28'Z.B. en 104° 34'O.L. gelegen ; hare bewoners vinden

660
hun voornaamste middel van bestaan in het graven van het tin,
gelijk die van de naburige kampong Muntok in het smelten en
zuiveren van dit product. Voorts is Sehana, aan de Westzijde
der Baai van dien naam, eene der belangrijkste plaatsen.
Groot Karimon.
Groot Karimon, tusschen 0° 58' en 1° 7' 30" N.B. en 103° 19'
en 103°27' O.L. gelegen, kan omstreeks 4 D mijlen groot zijn;
het naburige Klein Karimon, dat slechts uit eenen uit zee oprijzenden
berg bestaat, is niet meer dan % D mijl. Aan de Westzijde
vormt de kust eene menigte baaijen, van welke die van Lemang
Soedoe en Pasir Pandjang de voornaamste zijn ; de baai bij do
kampong Meral aan de Zuid-Oostpunt des eilands is eene veilige
haven in alle jaargetijden. Nabij het strand is de grond over
het algemeen vlak; doch door het midden des eilands loopt eene
heuvelrij, die zich naar het Noorden meer en meer verheft en
daar hare hoogste toppen heeft in den Boekit Bjantan en den
Boekil Betina, van welke de eerste ongeveer 2000 v 1 ., de andere
iets minder hoog is; eene derde, zeer steile doch veel lagere spits
is de Boekit Bedjandjang. Van deze heuvelketen stroomen ter
wederzijde vele onbevaarbare riviertjes zeewaarts, onder welke de
Soengei Lemong Soedoe, S. Glangang, S. Pasar Pandjang en S. Pedas
aan de Westzijde, en de 8. Plambong, S. Giam, S. Petani, S. Poengka
en S. Limau aan de Oostzijde de voornaamste zijn. Het eiland is met
geboomte en kreupelhout bedekt, en ontleent zijne belangrijkheid
aan de groote hoeveelheid tin-erts, welke overal gevonden wordt.
Vroeger waren hier door den Onderkoning van Riouw, aan wien
het eiland toebehoort, proeven van mijn-ontginning genomen,
die echter door de gebrekkige wijze waarop zij plaats hadden
niet veel opleverden; doch in 1856 is door het Gouvernement
aan een Nederlandsch ingezeten van Riouw concessie verleend om,
volgens een door hem met den Onderkoning gesloten contract,
de tinmijnen van Karimon te exploiteren, welke onderneming
aanvankelijk zeer goede uitkomsten oplevert.
Groot Natoena.
Groot Natoena of P. Boewang Orang (bij verbastering ook Boengoeran),
welks ligging op bl. 654 is opgegeven, wordt geschat
op eene grootte van nagenoeg 29 D mijlen. Het eiland is bezet met
bergen, onder welke de G.Ranai, 3570 v', hoog, de voornaamste is.
»

*— t

661
Aan de Zuid-Westzijde vindt men de ruime en diepe baai Boengoeran,
die eene vrij veilige ankerplaats aanbiedt. Ter voorziening
in de behoefte der stoomschepen, die tot beteugeling
van den zeeroof in deze wateren kruisen, is in 1856 door het
Gouvernement op dit eiland een steenkolen-depôt opgerigt.
§ 3. Bevolking, bestuur.
Bestanddeelen en sterkte der bevolking.
De bevolking van deze eilanden-groepen bestaat, behalve de
weinige daar gevestigde Europeanen, uit Maleijers, Boeginezen,
Chinezen, oorspronkelijke bewoners des lands (wilde stammen),
Klinganezen van de Kust van Koromandel, Javanen, en de gemengde
stammen die de eilanden in de Chincsche zee bewonen.
Bij het zeer beperkt gezag, dat er door ons Gouvernement wordt
uitgeoefend, en de geringe kennis, welke men nog van deze
groepen heeft, is het onmogelijk eene juiste opgave van de sterkte
der bevolking te doen; te meer dewijl ook de Inlandsche Hoofden
daartoe niet in staat en niet genegen zijn. De mededeelingen daaromtrent,
die grootendeels op gissingen of berekeningen steunen,
loopen dan ook zeer uit elkander. Zoo wordt in het Tijdschr. voor
Neêrl. Indië, 18S3, D 1 .1, bl. 421, opgegeven voor de bevolking
van Bintan en omliggende eilanden in 1849. . .16100
en die van Lingga en onderhoorige eilanden. . .12200
te zamen 28300 zielen ;
terwijl in 1853 in het Tijdschr. voor Indische taal-, land- en volkenkunde,
Dl II, bl. 127, de bevolking van de Eesidentie Riouw
(behalve het daartoe behoorende gedeelte van Sumatra) begroot
wordt op ongeveer 100000 zielen.
De mededeelingen van het Gouvernement bepalen zich tot
Tandjong Pinang en de Riouw-groep. Volgens het Regeringsverslag
over 1858 bedroeg toen de bevolking van dat gedeelte:
94 Europeanen,
17541 Chinezen,
94 vreemde Oosterlingen,
7184 Inlanders O,
te zamen 24913 zielen.
(') Door Inlanders worden waarschijnlijk Maleijers en üoeginezen verstaan.

662
In 1852 bedroeg de bevolking van het Gouvernements grondgebied
Tandjong Pinang alleen
48 Europeanen,
1165 Chinezen,
94 andere vreemde Oosterlingen,
405 Maleijers en Javanen,
te zamen 1711 zielen; onder welk bedrag kinderen beneden de
12 jaren niet begrepen waren.
De Maleijers en Boeginezen.
De Maleijers van deze eilanden zijn klein van gestalte, welgemaakt
en vlug, geel van huidkleur, en niet ongunstig van voorkomen.
Zij zijn dapper, bedaard en wellevend in hunne manieren,
in den handel eerlijker dan de Chinezen, en onderdanig aan
hunne Hoofden; maar zij bezitten weinig geestkracht, zijn ligt
geraakt, wraakgierig, valsch, verslaafd aan opium en dobbelspel,
en te traag om meer dan volstrekt noodig is den landbouw te
beoefenen, zoodat hunne voornaamste bezigheid in het visschen
bestaat. Enkelen vinden hun bestaan in het bouwen van praauwen,
welke zij meest aan de Chinezen verkoopen. Zij zijn stoute zeelieden
en zeer geneigd tot den zeeroof, waarvan zelfs de vrees
voor onze oorlogsvaartuigen hen niet geheel terughoudt.
De vrouwen houden zich bezig met het spinnen en weven van
kleedingstukken voor eigen gebruik.
De mannen dragen het haar kort afgesneden en met eenen
hoofddoek bedekt. Den baard trekken zij geheel uit ; alleen de
Priesters laten dien groeijen. Hunne kleeding bestaat in eene
korte wijde broek van katoen, chits of zijde naarmate van hun
vermogen, opgehouden door eenen breeden gordel waarin de
kris steekt, en eene van voren opene badjoe met korte wijde
mouwen. De aanzienlijken dragen onder deze badjoe een sluitend
kleedingstuk dat de borst bedekt (kemban), en over de broek eene
gestevene en geglansde sarong. De vrouwen dragen eene lange
sarong en eene lange van voren geslotene badjoe. De kleur dier
kleedingstukken is meest rood of blaauw; geel mag alleen door
den Vorst worden gedragen.
De wapens zijn krissen, sabels en lansen. Op hunne vaartuigen
en versterkingen gebruiken zij ook Ullas en ligte kanonnen,
zelden geweren.

063
De woningen staan op palen, twee tot zes voet boven den grond.
Behalve de vloer, die van nibong-latlen gemaakt en met rotanmatten
belegd is, zijn zij geheel gebouwd van de uitmuntende
houtsoorten, welke deze eilanden opleveren, en met palmbladeren
(atap) gedekt. Inwendig zijn zij door houten beschotten in kamers
afgedeeld; bij de Grooten vindt men in het hoofdvertrek nog
een afgeschoten gedeelte, dat tot slaapplaats voor aanzienlijke
bezoekers dient en daarom met eene menigte kussens is opgevuld.
Het huisraad komt hoofdzakelijk overeen met dat der Maleijers
op Sumatra (bl. 477); en de geheele levenswijze is, even als bij
dezen, hoogst eenvoudig. Eet hoofdvoedsel is rijst en visch ;
sago en aardvruchten worden slechts uit nood gegeten.
De godsdienst is de Mohammedaansche.
De Maleijers zijn in Soekoe's verdeeld, welke hier hare namen
meest aan eilanden, landschappen of rivieren ontlcenen. Deze
feevï-oe-verdeeling schijnt echter van eenen anderen aard te zijn
dan die op Sumatra (verg. bl. 479), daar zij hier van de woonplaats
en niet, gelijk daar, van de geboorte der personen afhankelijk is.
Immers men kan hier, mits met vergunning van den Vorst of
zijnen vertegenwoordiger, van de eene Soelcoe naar de andere verhuizen
i'); terwijl men op Sumatra, waar ook wonende, natuurlijk
lid blijft van dezelfde Soekoe, waartoe men door geboorte behoort.
Ook een eigenlijk gezegd Soekoe-bestum bestaat hier niet.
Voorts onderscheiden zij zieh in aanzienlijken en geringen.
Tot de eersten behooren de Maleische en Boeginesche Hoofden
en hunne afstammelingen en ook de nakomelingen van die Maleijers,
welke in vroeger tijd hunnen Vorst van Bjohor naar Lingga
zijn gevolgd. De laatsten worden Rajat (het volk) genoemd, en
zijn verpligt aan de eersten vele onbeloonde diensten te bewijzen.
De afstammelingen van vorstelijke of adellijke familiën, zoowel
onder de Maleijers als de Boeginezen, voeren het prsedicaat
van Tongkoe en Ongkoe, waarvan het eerste alleen aan echte
kinderen en kleinkinderen van den Sultan toekomt doch ook wel
door anderen wordt aangenomen.
Bij het aangaan van een huwelijk wordt geene koopsom (djoedjoer)
voor de vrouw betaald; maar door de wederzijdsche ouders
wordt een Mas kawin (huwelijks-geld) van een gering bedrag
bijeengebragt tot bestrijding der onvermijdelijke onkosten; in
(') Tijdschr. v. Indische taal-, land- en volkenk., D'il, bl. 135.

664
geval van echtscheiding heeft de vrouw het regt haar aandeel
daarvan terug te vorderen.
Plet vieren van gemeenschappelijke feesten is niet in zwang
De vermaken bepalen zich hoofdzakelijk tot hanengevechten
dobbelspelen, het balspel (sipakraga, bl. 501) en het oplaten van
vliegers. Ook aan muzijk en dans schijnt weinig gedaan te worden ;
alleen de Sultan bezit een onvolledig Gamelan-spel (bl. 379) en
eenige meisjes, die op de wijze der Javaansche Bedàjâ's (bl. 384)
dansen en zingen.
De Boeginezen, oorspronkelijk van het Zuidelijk gedeelte van
Celebes afkomstig en thans, na de Chinezen, het grootste bestanddeel
van de bevolking der Riouw- en Lingga-gvoepen uitmakende
vinden hun bestaan grootendeels in den handel. Zij bezitten meer
geestkracht dan de Maleijers, doch hebben overigens dezelfde Gebreken,
godsdienst, gebruiken en levenswijze, en spreken o°ok
dezelfde taal als dezen. Hun invloed in het Linggasche rijk dagteekent
vooral van het begin der 18« eeuw, wanneer zij den toen
nog te Bjohor gevestigden Sultan bijstonden in zijne oorlogen
inzonderheid tegen den Vorst van Stak. In het jaar 1720 werd
voor het eerst een der Boeginesche leger-aanvoerders door den
bultan tot Onderkoning van zijn rijk aangesteld, welke waardig.
heid sedert dien tijd steeds door eenen Boeginees bekleed is.
De Chinezen.
De Chinezen, die het hoofdbestanddeel der bevolking van de
Eiouwsche en Linggasche eilanden uitmaken, zijn deels van Amoy
deels van Kanton afkomstig, welke beide overal hunne afzonderlijke
kampongs en Hoofden hebben. Meer nog dan door dit
verschil van afkomst zijn zij verdeeld door de geheime genootschappen
of verbonden, Iloei's, waartoe de meesten hunner
belmoren, en die steeds met elkander in vijandschap zijn, hetgeen
menigvuldige bloedige gevechten en sluipmoorden ten gevolge
heeft ( ). De magtigsle van deze bondgenootschappen op Riouw
O Deze genootschappen, die oorspronkelijk in China ontstaan zijn lot omverwerping
der T.rlMrsoho of Mandschoe-dynastie, hebben onder de Chinezen
in Am Archipel de ondermijning van alle weltig, vooral Enropeesch, gezag
ten doel. Men z,e daarover : GÜTZMFF, Geschiedenis van het Chinesehe riik
f Vlagen tot de taal- land- en volkenkunde van Neêrl Indië, D' I bl 2ÜO'
ü . il, bl. 127; W. A. VAN REES, Montrado, bl.22-2.

665
zijn de Tiên-li-hoei (het Hemel-aarde-verbond) en de Kwaniaàoeî,
tot wier uitroeijing reeds vele vruchtelooze pogingen zijn
aangewend.
De Chinezen van Riouw behooren, even als die in andere
deelen van den Indischen Archipel, tot de geringe volksklasse.
Zij leven over het algemeen armoedig, althans hoogst eenvoudig,
meestal in geringe bamboezen huizen ; uiterlijke blijken van
welvaart worden slechts bij weinigen aangetroffen. Wat zij boven
hunne behoeften verdienen zenden zij naar hun vaderland over
tot ondersteuning van hunne bloedverwanten, of om later zelf
daarvan op hun gemak te kunnen leven ; en daar zij in schranderheid
en vlijt de overige bewoners verre overtreffen, vloeijen
hun de meeste voordeelen toe, welke deze eilanden opleveren.
Zij zijn de voorname planters van gambir en peper, oefenen
allerlei ambachten uit, drijven handel, of vinden hun bestaan als
Koeli's. Hun getal is in de laatste jaren aanmerkelijk afgenomen ;
hetgeen deels een gevolg is van de boven vermelde geheime
genootschappen, deels van de nabijheid van Singapoera, waar zij
grootere voordeelen schijnen te kunnen behalen.
Oorspronkelijke bewoners des lands.
De oorspronkelijke bewoners des lands zijn ten eenenmale van
alle beschaving verstoken en leven bijna in den natuurstaat.
De beschrijving, die NETSCHER van hen geeft ('), komt in zoovele
bijzonderheden overeen met hetgeen men weet van de Orang
Koeboe (bl. 602), dat wij geneigd zijn hen als naauw aan dezen
verwantte beschouwen. Genoemde Schrijver onderscheidt hen in
Orang Benoewa, Orang Baroet en Orang Tamboes. De Orang
Benoewa zwerven in kleinen getale in de binnenlanden van sommige
eilanden om, altijd vergezeld van kleine zwarte honden. Zij
zijn zeer zacht en vreesachtig van aard en hebben, voor zooverre
bekend is, hoegenaamd geen denkbeeld van eenige Godsvereering.
Hun gelaat is bijna rond; de neus zeer klein, breed en plat; de
oogen zijn klein en smal; de ooren groot en slap; het voorhoofd
is zeer laag en plat; de onderkaak sterk vooruitstekend; het
haar lang en ruw en om het hoofd zamengebonden ; de baard
(') Tijdschr. v. Indische taal-, land- en volkenkunde, DUl, bl. 155.
Wij volgen die beschrijving, de eenige die ons bekend is, hier geheel.

666
vrij zwaar. De kleeding der mannen bestaat in een stuk lijnwaad
dat om de heupen en tusschen de beenen door geslingerd wordt '
die der vrouwen in eene soort van sarong. Hun wapen is eene
blaaspijp (soempitan) gelijk die der Dajaks van Borneo, waardoor
zij vergrft.gde pijlen op grooten afstand met veel juistheid blazen
en die tevens voorzien is met eene punt van hard hout, om tot
lans te kunnen dienen. Hunne woningen bestaan uit vier boomtakken
op eemgen afstand van elkander in den grond gestoken
waarover andere takken vastgebonden en met bladeren bedekt
zijn, terwijl de zijden geheel open blijven. Onder deze afdaken
zijn de slaapplaatsen, bestaande uit eenige regte takken die ter
breedte van ongeveer een voet naast elkander liggen met eene
kleine hellmg, op welke zij liggen met het hoofd aan het benedeneinde
rustende op eenen dwarstak. Naast elke slaapstede brandt
een klein vuur, waarop ieder zijne eigene spijs bereidt. Daar zij
mets planten of kweeken en geen handel drijven, leven zij van
wilde zwijnen, ratten, slangen, apen, kikvorschen en raauwe
bladeren en wortels ; slechts zelden hebben zij eenige rijst of sago
die zij van de Boeginezen somtijds tegen hars, getah pertja of
rotan inruilen. Eene aarden pot, waarin zij hun voedsel koken
maakt nagenoeg hun eenig huisraad uit.
Zoodra een jongen groot genoeg is om met de soempitan om te
gaan en zijn eigen kost te zoeken, verlaat hij zijne ouders om op
zich zelf te gaan leven. Ontmoet hij ergens een meisje, dat hem
bevalt, dan keert hij terug naar zijne onders, indien hij ze nog
kan vinden, om hun hiervan kennis te geven en krijgt dan als
huwel.jksgift de soempitan van zijnen vader, terwijl het meisje
van hare ouders eene aarden pot mede ten huwelijk krijgt
Daarmede zijn de jongelieden getrouwd, en verlaten elkander
met tot dat een van beiden door ziekte verhinderd wordt den
ander te volgen. De zieken laten zij altijd aan hun lot over
deze blijven in het bosch achter en trachten zich zelf te redden
of komen van gebrek om. Hunne lijken begraven zij in eenen
kuil, die zeer ondiep is, daar zij om dezen te maken geene andere
werktuigen hebben dan hunne handen en een stuk hout.
De OrangBaroet en Orang Tamboes, gezamenlijk ook wel Orang
laut en meestal Raj at geheeten, komen in onbeschaafdheid en
armoedige levenswijze geheel met de Orang Benoewa overeen;
maar zij wonen in kleine praauwen, van welke sommige met

667
lilla's of rantaka's (ligte stukken geschut) gewapend zijn. Zij
houden zich veelal op in of omtrent Straat Boelang (bl. 652),
en leven van de vischvangst of ook, wanneer zij hunne kans
daartoe schoon zien, van den roof(').
De gezamenlijke sterkte der drie stammen wordt op ongeveer
1000 zielen geschat.
Klinganezen, Javanen, enz.
De Klinganezen en Javanen worden bijna uitsluitend op
Tandjong Pinang aangetroffen. De eersten vinden hun bestaan in
den handel, en zijn een ijverig maar twistziek volk; de laatsten
zijn meest ontslagen bannelingen, die bij de Europeanen in
dienst zijn. Beiden zijn Mohammedanen.
Van de bevolking der in de Chinesche zee gelegene eilandengroepen
is zeer weinig bekend. Zij schijnt te bestaan uit inboorlingen
van verschillende gedeelten van den Indischen Archipel,
waaronder vele Maleijers, die hoofdzakelijk van de visch- en
tripang-vdngsi en, als zij kunnen, van den zeeroof leven.
Inlandsen bestuur.
Het opperbestuur over al de in § 1 vermelde eilanden-groepen
berust bij den Jang Bipertoewan Besar of Sultan van Lingga.
Hij heeft zijn rijk in leen van het Nederlandsch Gouvernement,
dat bevoegd is hem af te zetten en zijnen opvolger benoemt,
die echter altijd tot het thans regerende Djohorsche Vorstenhuis
moet behooren en zooveel mogelijk bij erfopvolging gekozen wordt.
Hij geniet jaarlijks van het Gouvernement/9400 tot beteugeling
van den zeeroof; overigens bestaan zijne inkomsten uit de huistax
der Chinezen, zijnde eene belasting van 60 duiten'smaands van
elk Chineesch huis, en eene recognitie van 14 realen (ongeveer
ƒ 30) door eiken naar zijn vaderland terugkeerenden Chinees te
betalen ; voorts uit belastingen, welke hij overeenkomstig de adat
van zijne onderhoorigen en vreemde kooplieden heft; en uit
de opbrengsten van zijn grondgebied, dat hij in achterleen aan
zijne bloedverwanten of onderdanen mag uitgeven. Hij mag
echter geene nieuwe belastingen uitschrijven zonder voorkennis
(') Ook in den omtrek van Bangka houden zich zoodanige Rajat op. Zie
bl.682.

668
van den Resident, en geen gedeelte van zijn gebied aan eene
andere Mogendheid afstaan zonder toestemming van het Gouvernement.
De Sultan wordt bijgestaan door eenen Eijksbcstuurder met
den titel van Jang Bipertoewan Moeda Riouw of Radja Moeda
Riouw, dat is Onderkoning van Riouw, die altijd uit het geslacht
der Boeginesche Prinsen, en zooveel mogelijk uit dat van den
voormaligen Onderkoning Radja DJAFAR (1805—1831), door den
Sultan aan het Gouvernement ter benoeming wordt voorgedragen
De Onderkoning is gevestigd op het eilandje Penjingat bij Tandjong
Pinang, en heeft, behalve zijne betrekking als algemeen Rijksbestuurder
voor den Sultan, ook het opperbeheer over de eilanden
gelegen tusschen de vaste kust van Sumatra, Straat Singapoera
Straat Bompo en de Chinesche zee, op welke hij een oud eigendomsregt
schijnt te hebben. Hij geniet van het Gouvernement jaarlijks
ƒ72000 voor den afstand der inkomsten van Bintan en/9000
tot beteugeling van den zeeroof; voorts bestaan zijne inkomsten
in de opbrengst van verpachtingen van het regt tot het kappen van
hout in de bosschen op de hem toebehoorende eilanden, belasting
op de yetóV-plantaadjes, enz.; zoodat zij gezamenlijk begroot
worden op/105000 'sjaars. De Onderkoning is, als gemagtigde
van den Sultan, de persoon met wien door het Gouvernement
alle onderhandelingen het rijk betreffende gevoerd worden.
De Sultan eu de Onderkoning ontvangen thans beiden eene
Acte van bevestiging van het Gouvernement.
Onder den Sultan en den Onderkoning worden do verschillende
gedeelten van dit gebied bestuurd door de volgende Hoofden :
De Groepen van Riouw en Karimon, regtstreeks door den
Onderkoning (zie boven).
De Groep van Lingga, door den Orang Kaja Toemenggoeng van
Mapar, een zeer klein eiland tegenover de hoofdplaats Lingga
gelegen.
De Tambilan-eilanden, door den Petinggi van Tambilan.
De Anambas-eilanden, voor een gedeelte door den Orang Kaja
van Bjimadja, en voor een gedeelte door den Pangeran van
Siantan.
De Groot Natoena-eilanden, door den Batoe Orang Kaja van
Groot Natoena; de Noord Natoena-eilanden, door den Batoe
Orang Kaja van P.Laut; de Zuid Natoena-eilanden, door den

^ > Jt^^i g+%* #*$ 'V-« ^-^c? », *>-ef4/ Scf/cP^ S(P£9
^^*~~^^

^
~~*r . *£ j*= —. ^ -*- -

669
Batoe Orang Kaja van Socbi; en de Serasan of Zeeroovers-eilanden,
door den Batoe Orang Kaja van Serasan.
Deze Hoofden worden benoemd door den Onderkoning in
overleg met den Eesident en ontvangen eene door beiden geteekende
acte van aanstelling. Hunne inkomsten bestaan in verschillende
heffingen, welke zij in hun gebied doen; daarentegen
zijn zij verpligt jaarlijks eene bepaalde schatting aan den Sultan
van Lingga op te brengen. Zij zelve benoemen weder, in overleg
met de aanzienlijksten uit het volk, de mindere Hoofden, die
verschillende titels voeren, onder welke die van Batin de algemeenste
is.
Behalve de bovengenoemde volkshoofden zijn nog op sommige
der kleinere Eiouwsche en Linggasche eilanden afzonderlijke
Hoofden of Ambtenaren (Oppertoezigters, Balins, Mala-maia's
of spionnen), die tegen den zeeroof moeten waken en daarvoor
door het Gouvernement bezoldigd worden.
De Chinezen op Bintan worden bestuurd door eenen Kapitein
der Amoyer Chinezen, gevestigd op Tandjong Pinang, en eenen
Kapitein der Kantonner Chinezen gevestigd op Sengarang; beiden
worden door het Gouvernement aangesteld en bezoldigd, gelijk
ook eenige aan hen ondergeschikte Distrikts-hoofden. De Chinesche
kampong op Lingga staat onder een door den Sultan aangesteld
Hoofd.
De Orang Benoewa zijn in naam onderworpen aan de Hoofden
der eilanden, welke zij bewonen, doch leven inderdaad geheel
onafhankelijk. Daar zij geene maatschappelijke zamenleving
kennen, hebben zij natuurlijk geene eigene Hoofden.
Gouvernements-bestuur.
Het Gouvernements-bestuur over de Eesidentie Riouw en Onderhoorigheden
is opgedragen aan eenen Eesident, bijgestaan door
eenen Algemeenen Ontvanger tevens Vendu-en Pakhuismeester,
met den rang van Adsistent Eesident, en eenen Secretaris,
die tevens Ambtenaar van den Burgerlijken stand en fungerend
Notaris is. Het overige personeel van Europesche ambtenaren
bestaat uit eenen Havenmeester, eenen Schout, eenen Cipier, en
eenige mindere beambten. Het regtstreeksch bestuur van het Gouvernement
bepaalt zich alleen tot Tandjong Pinang met P. Bajam
(bl. 656), dat door den Sultan in vollen eigendom aan Nederland

670
is afgestaan ('i; overal elders doet het zich slechts middellijk
gelden.
De directe inkomsten van het Gouvernement te Riouw bestaan
10 de opbrengst der verpachting van het regt op den verkoop van
arak, het houden van Top- (Chinesche speel-)tafels, het slagten
van varkens, den uitvoer van peper, den verkoop van opium het
houden van lombard, de vischmarkt en de tambang» (veren, overvaarten).
Deze middelen hebben in 1852 bedragen/190380.
Eegtswezen.
Crimineele zaken ten laste van Europeanen of daarmede gelijkgestelden
worden behandeld voor den Eaad van Justitie te Batavia
Over civile en crimineele zaken van Inlanders en alle vreemde
Oosterlingen, en ook over civile zaken van Europeanen en
daarmede gebjkgestelden, wordt regt gesproken door den Residentie-raad.
Deze regtbank is zamengesteld uit den Eesident als
Voorzitter, en twee Ambtenaren of burgers als leden, bijgestaan
door den Secretaris der Eesidentie als Griffier; het Openbaar
Ministerie wordt waargenomen door eenen Fiskaal. Bij de behandeling
van zaken, waarin Chinezen betrokken zijn, nemende
beide Chinesche Kapiteins zitting; en bij die van Inlanders of
Mohammedaansehe vreemdelingen, de LLoofd-Panghoeloe en een
ander voornaam Inlandsch Hoofd; zij hebben slechts eene adviserende
stem.
Het regtsgebied van den Eesidentie-raad strekt zich alleen uit
tot de bewoners van Tandjong Pinang, en ook tot de Chinezen
op het geheele eiland Bintan in zaken welke de verpachtingen
betreffen; overal elders wordt de regtsbedeeling geheel door of
van wege den Sultan uitgeoefend.
(') Het kleine eilandje P. Loos bij Tandjong Pinang werd in 1828 door den
toenmahgen Onderkoning Radja DJAFAR aan den Resident ELOUT geschonken
om daar proeven te nemen tot het aankweeken van op Riouw onbekende gewassen
als suikemet, kaneel, muskaatnool-boomen , enz. Genoemde Resident
heeft het later afgestaan aan het Nederlandsche Zendeling-genootschap te
Hotterdam, dat er nog eigenaar van is zonder er echter gebruik van te maken
Over de geschiedenis van het Linggasche rijk en de vroeger en later daarmede
door het Gouvernement geslotene verdragen zie men het Tijdschr. v. Indische
taal- land- en volkenkunde, DL II, bl. 180-2.0, en Tijdschr. v. Neêrl.
Indie, 18S3, 1)1.1, bl. 381—410.

671
DERDE HOOFDSTUK.
DE GROEP VAN BANGKA EN BLITONG.
§ 1. Ligging, grootte, natuurlijke gesteldheid, verdeeling,
voornaamste plaatsen, wegen en voortbrengselen
van Bangka l').
Ligging, grenzen, grootte, gesteldheid van lucht en grond.
Bangka ligt tusschen 1° 30' en 3° 5' Z.B. en 105° 10' en
106° 53'O. L., en wordt ten Westen van Sumatra gescheiden
door Straat Bangka, ten Zuiden bespoeld door de Java-zee,
ten Noorden en Noord-Oosten door het Zuidelijk gedeelte der
Chinesche zee, daar ook wel de Zee van Borneo genoemd, en ten
Oosten door Straat Gaspar?). Het heeft eene oppervlakte van
223 D mijlen O.
De luchtsgestcldheid verschilt over het algemeen weinig van
die der andere gewesten op dezelfde breedte gelegen, en is vrij
veranderlijk; ook is zij niet in alle gedeelten van het eiland
dezelfde, maar afhankelijk van de meerdere of mindere nabijheid
der zee of van bergen, die het vrij doorwaaijen der winden belemmeren.
Gedurende den Westmoeson, die tegen het einde
van September invalt, heeft men bijna aanhoudend regen gepaaid
met hevige winden en zware donderbuijen ; en ook gedurende
den Oostmoeson zijn regenvlagen niet zeldzaam. De warmtegraad
(') Men zie over dit eiland vooral : Hel eiland Bnnka en zijne aangelegenheden,
door H. M. LANGE; Verslag aangaande het eiland Banka door
THOMAS HORSFIELD, uit The Journal of the Indian Archipelago, 1848,
overgenomen in het Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 18Ö0, en volgg. Jaargg.;
Banka, Malakka en Bilhton, Verslagen van D'. J. H. CROOCKEWIT;
Schilderungen aus (hl-Indiëns Archipel, von Dr. EPP , Tijdschr. v. Neêrl.
Indië, 1843, 1844, 1846 en 1847, en Indisch Archief, Jaarg. Il, DL 3.
(*) Straat Gaspar wordt nog weder in drie Straten gesplitst, namelijk:
Macclesfield-Straat, tusschen P. hepar en P. Liai ; Clement Straal, tusschen
P. Liat en de Oostwaarts daarvan gelegene kleineNoorder- en Xuider-Eilanden ;
en Stolze-Straat, tusschen laatstgenoemde eilanden en /'. Mendunaii.
O Volgens de meer gemelde Statistieke kaart, 250 D mijlen.

672
is aan de kusten des nachts en des morgens 70° tot 75° F
en stijgt op den middag dikwijls tot 90° of 95°. In de binnenlanden
is de hitte minder hevig, en de nachten zijn daar zelfs
kouden vochtig. De kuststreek ten Oosten van de hoofdplaats
Muntok u door de uitdampingen van den moerassigen grond
ongezond. °
| De grondslag of kern van het eiland bestaat uit graniet dat
zich echter slechts op weinige plaatsen tot eene aanmerkelijke
hoogte heeft opgeheven en over het algemeen bedekt is met
afwisselende lagen van ijzerhoudende roode, bruine, gele of witte
leem-aarde, met kiezel en bergkristal vermengd; waarover op
vele plaatsen eene dunne laag van zwarten teelgrond (humus) ligt.
De mate der vruchtbaarheid van den grond is dus zeer ongelijk
en grootendeels afhankelijk van de meerdere of mindere dikte
van deze laag van teel-aarde; bijzonder groot is zij echter over
het geheel niet.
Verdeeling, voornaamste plaatsen, wegen.
Het eiland is verJeeld fa negen „^^ vedal
distnktcn genoemd. Het Noord-Westelijk gedeelte bevat de
Distrikten Bjeboes en Muntok; het midden-gedeelte, van het
Noorden naar het Zuiden, de Distrikten Blinjoe, Soengei Leat,
Merawang, Pangkal Pinang en Soengei Selan; het Zuid-Oostelijke
gedeelte, de Distrikten Koba en Toboali. Voor het Inlandsen
bes tuur zun deze Mijn-distrikten weder verdeeld in onderscheidene
Onder-afdeelingen ook wel Distrikten genoemd. De grenzen
worden meestal door rivieren gevormd (bl. 677 en 678)
De voornaamste plaatsen zijn :
In het Distrikt Muntok .-
Muntok, de hoofdplaats van het Distrikt en van het geheele
eiland, en de zetel van het bestuur, gelegen in het Westen des
eilands aan Straat Bangka en den Zuidelijken voet van den
G.Manoemhng (bl. 676), en een riviertje dat slechts aan zijnen
mond voor kleine praauwen bruikbaar is. Aan de regterzijde van
dezen mond ligt een vierkant terrein met eene strand-batterij
door eenen d,jk omgeven, .waarbinnen zich de Gouvernements
pakhuizen en loodsen en de matrozen-kazerne bevinden Links
van het riviertje is het versterkte kampement, met kazernen,
buskruid-en andere magazijnen, het hospitaal voorde bezettingen

673
Van Muntok en Bjeboes, en verdere militaire gebouwen. In de
nabijheid hiervan staan het Eesidents-huis en de woningen der
overige Europeanen. De kampongs der Inlanders zijn grootendeels
aan de regterzijde van het riviertje ; gelijk ook de Chinesche
kampong, welke zich bijzonder door netheid onderscheidt. In het
jaar 1856 is er van Gouvernements wege eene school voor de
kinderen der Inlanders gevestigd. De bevolking van Muntok
bedraagt ruim 3000 zielen.
Voorts zijn in dit Distrikt de voornaamste plaatsen : Majang,
Plangas, Kampong Baroe, Ajer Tretep, Trentang, Katjong, Teling
Tinggi, Kelapa en Tampilan.
In het Distrikt Bjeboes :
Bjeboes, de hoofdplaats van het Distrikt, in het Zuid-Westen
daarvan in eene zeer boschrijke streek, op 38 palen afstands
van Muntok. Het ligt op eenigen afstand van de Westkust aan
de breede S. Kampa, welke echter wegens hare klipachtige bedding
slechts voor platbodemde vaartuigen (tjoenia's) bruikbaar is.
Er is eene vierkante redoute, voorzien van eene borstwering uit
aarde en graszoden opgetrokken, door eene drooge gracht omgeven,
en over's hoeks met twee circulaire bastions voorzien.
Binnen deze redoute bevinden zieh de kazerne, de kommandantswoning,
de wacht, een buskruidmagazijntje, het gouvernements
pakhuis en enkele andere gebouwen, welke alle, behalve het
steenen buskruid-magazijn, van hout opgetrokken en met atap
gedekt zijn.
Verder zijn de voornaamste plaatsen : Kampa, op geringen
afstand van Bjeboes aan de Westkust; Soengei Boeloe, Tajoe,
Ketap, Poepoet, Klabat, Rangi, Ajer Mangris, Semoeloel, Bakil
aan de Klabat-baai, Toembek, Limboeng en Roekam.
In het Distrikt Blinjoe :
Blinjoe, de hoofdplaats, op 4 palen afstands van de Klabatbaai
aan het riviertje S. Pandji gelegen. De redoute bij deze
plaats is op dezelfde wijze ingerigt als die bij Bjeboes, doch
kleiner, daar er hier geene pakhuizen binnen staan.
Tandjong Mantong, op de bindpunt van dien naam aan de
Klabat-baai. Daar dit de gewone landingsplaats der schepen is,
zijn hier de Gouvernements-pakhuizen gebouwd, welke beschermd
worden door eene wacht, die van Blinjoe herwaarts gedetacheerd
en geregeld afgewisseld wordt.
I. «

674
Voorts zijn de voornaamste plaatsen : Pandji, Telang, Ajer
Abil, Pangkal Mapor, Riding Pandjang, Lapfoetoe of Lapfantouw
waar de voornaamste mijn van het eiland is, Loemoet, Sekka en
Pelawan.
In het Distrikt Soengei Leat :
Soengei Leat, de hoofdplaats, op een half uur gaans van de
Oostkust aan een riviertje van denzelfden naam, 37 palen van
Blinjoe gelegen. Er is eene redoute, welke even als alle volgende,
op dezelfde wijze is ingerigt als die te Bjeboes. In den omtrek is
de grond niet boschrijk maar meest met alang-alang-veMen
bedekt.
Verder heeft men de plaatsen : Mangkoetoel, Tjet, Kajoe
Arang, Pangkal Lajang, Boekit, Mabat, Bakem, Tijangtara,
Poeding, Penjamoen, Boeren en Parit Padang.
In het Distrikt Merawang :
Batoe Roesak, de hoofdplaats 14 palen ten Zuiden van Soengei
Leat aan de S. Merawang ongeveer een uur gaans van de kust
gelegen. In de redoute is, behalve de gewone gebouwen, ook
het hospitaal voor de bezettingen van Blinjoe, Soengei Leat, Merawang,
Pangkal Pinang en Soengei Selan.
Voorts zijn de belangrijkste plaatsen : Reding Pandjang, Merawang,
Bjoerong, Simpang, Poeding, Laboe, Nibong, Tanah Bawah
Kola Waringin, Boejan en Moendar.
In het Distrikt Pangkal Pinang :
Pangkal Pinang, de hoofdplaats met eene redoute, 14 palen
ten Zuiden van Batoe Roesak en 89 palen ten Oosten van Muntok,
anderhalf uur van de Oostkust gelegen aan het riviertje Pangkal
Pinang, dat zieh in de S. Merawang ontlast. Het is eene zeer
levendige en welvarende plaats; de omstreken, vooral aan de
Noordzijde, zijn moerassig.
Verder zijn de voornaamste plaatsen : Gabek, Selindang Moesoh,
Petaling, Pangkal Mundo, Baloor, Binding Papan, Semabong,
Ajer Ham, Setinta, Pangkal, Lempoejang, Balilik en Tjiloeak.
In het Distrikt Soengei Selan ;
Soengei Selan ook wel Pangkal Selan genoemd, de hoofdplaats
met eene redoute, 26 palen Zuid-Zuid-Westwaarts van Pangkal
Pinang, aan de S. Selan ruim drie uren gaans van de Westkust
gelegen. De omtrek is bijzonder boschrijk, en de grond vooral
aan de Westzijde moerassig.

675
Voorts liggen in dit Distrikt : Bangka Kota (of Pangkal Kota)
de oude hoofdplaats, Basong, Goedang, Merapin, Nadong, Pajong,
Pangkal Boeloe, Kemingking, Melaboen, Kreta, Broeas. Pocpoet,
enz.
In het Distrikt Koba :
Koba, de hoofdplaats met eene redoute, 40 palen Zuid-Oostwaarts
van Pangkal Pinang, aan een gelijknamig riviertje omtrent
een half uur van de kust gelegen.
Voorts zijn de voornaamste plaatsen : Koerouw, Penja. Trentang,
Goentoeng, Arong Balam, Rangouw, alle aan de Oostkust; en
landwaarts in : Nibong. Ajer Bara, Rangas, Nangkaen Metoeng.
In het Distrikt Toboali :
Sabang of (Nieuw) Toboali, de hoofdplaats van het Distrikt,
47 palen ten Zuiden van Koba aan de Zuid-Westkust gelegen,
op eenen eenigzins in zee vooi uitstekenden heuvel van 40 v'.
hoogte. Do redoute bevat, behalve andere militaire gebouwen,
ook het hospitaal voor de bezetting van dit Distrikt en van Toba;
de Gouvernements-pakhuizen staan er buiten, doch onder hare
bescherming. De voormalige hoofdplaats (Oud) Toboali, die in
1819 door de zeeroovers werd afgeloopen én toen verlaten is,
ligt 2 palen Zuid-Oostelijker aan de kust.
Verder zijn de belangrijkste plaatsen : Kapo, Gadoeng, Baroe,
Bikang, Petaling, Serdang, Pergam, Bentja, Maas, Ajer Gegas,
Ajer Bêles, Njilanding en Brdingong.
De wegen op Bangka zijn slechts meer of minder breede paden,
welker aanleg en onderhoud eenvoudig bestaat in het wegkappen
van boomen en struiken, waaraan niet altijd behoorlijk de hand
wordt gehouden. De bruggen, die over de menigvuldige stroomende
wateren liggen, bestaan uit boomtakken die op jukken van
ruwe boomstammen zijn vastgebonden of ook wel los daarop
liggen , en dus voor paarden geheel onbruikbaar zijn O. Men kan
derhalve alleen in draagstoelen (landoe), die door acht man gedragen
worden, over het eiland reizen, of wel te voet gaan.
Van den zoogenaamden grooten weg op Bangka kan Pangkal
Pinang als het middenpunt beschouwd worden. Van hier uit gaat
(') Deze bruggen waren gemakkelijk voor paurden bruikbaar te maken,
door ze te dekken met uit nibomj-UUcn gevloebtene bolden (pasak), gelijk op
Sumatra gebruikt worden.

676
een tak Zuid-Oostwaarts langs de kust naar Toba en van daar
Zuidwaarts naar Sabang of Toboali; een andere tak Zuid-Westwaarts
naar Soengei Selan; een derde West-Noord-Westwaarts
door de Distrikten Merawang en Soengei Leat naar Muntok ; een
vierde Noordwaarts naar Batoe Roesak en Soengei Leat, en van
daar Noord-Westwaarts naar Blinjoe en Tandjong Mantong aan
de Klabat-baai. Van Muntok loopt een weg naar Bjeboes, en van
daar naar Bakil aan de Klabat-baai tegenover Tandjong Mantong.
Aan deze wegen liggen de belangrijkste plaatsen.
Bergen, kusten, baaijen, kapen.
De bodem des eilands vertoont eene golvende vlakte, op welke
zich eene menigte heuvelen verheffen, waarvan echter de meeste
de 600 of 700 v 4 . niet overschrijden. Slechts enkele dezer hoogten
verdienen den naam van bergen; zij zijn voornamelijk:
De G. Maras met twee toppen (2407 en 2590 v*.), in het Noord-
Westen van het Distrikt Soengei Leat.
De G. Padding (2265 v*.), in het Zuid-Oosten des eilands op
de grens van de Distrikten Koba en Toboali.
De G.Mangkoll') (1300 vL), in het Distrikt Pangkal Pinang,
nabij de Noord-Oostelijke grens van Soengei Selan.
De G.Parmisan (1545 v 4 .), nabij de Westkust, in het Zuiden
van het Distrikt Soengei Selan.
De G. Manoembing; bij verbastering Monopin (1517 v 4 .), in het
Westelijkste gedeelte des eilands ten Noorden van de hoofdplaats
Muntok.
Vulkanische verschijnselen worden, zooverre bekend is, op
Bangka niet aangetroffen, behalve twee heete minerale bronnen,
van welke de eene gelegen is aan den voet van den G.Parmisan,
de andere aan dien van den 67. Mangkol.
Aan de Oostkust is het strand meerendeels vrij steil en zanderig
en op vele plaatsen met klippen bezet ; aan de Westzijde is de
kust veelal lager en vlak, hier en daar zelfs moerassig; dit is
vooral het geval in het Zuidelijk gedeelte van het Distrikt Muntok
en in Soengei Selan.
In het Noorden des eilands dringt eene groote baai, de Klabatbaai,
diep het land in tusschen de Distrikten Bjeboes en Blinjoe.
(') Zoo heet deze berg in den Algemeenen A lias van MELVILL en VERSTEEG ;
bij LANGE heet hij Mangkoe, en bij PIJNAPPEL, Mangka.

677
Zij is verdeeld in eene Buiten- en eene Binnen-laai door twee
landpunten, T. Roeh aan de West-, en T. Mantong aan de Oostzijde,
welke zich nagenoeg in het midden der baai tegenover
elkander in zee uitstrekken. In de Klabat-baai liggen onderscheidene
kleine eilandjes, als P. Klalat, P. Nanas, P. Medang,
P. Pantjoer, P. Tinam, en andere.
Van de menigvuldige kapen vermelden wij, behalve de twee
hierboven genoemde, alleen de volgende:
In Bjeboes : T.Melalo, aan de Noord-Westzij de van de Klabatbaai
; T. Bakong; T. Pamoedja ; T. Penjaboeng en T. Genting.
In Muntok: T. Oelar; T. Kamak of Bersajap; T. Kalian,
niet ver van de hoofdplaats ; T. Poenei ; T. Tadah ; T. Resang en
T. Riah.
In Soengei Selan : T. Tedong ; T. Bedawoe ; T. Berami en
T. Pangong of Lalari.
In Toloali: T.Kelapan, bij de hoofdplaats Toloali; T. Bapoer,
de Zuid-Westpunt ; T. Baginda, de Zuid-Oostpunt; T. Roeh en
T. Bantan.
In Kola: T. Berikat, de Oostelijkste punt des eilands; en
T. Langka, nabij de hoofdplaats Koba.
In Pangkal Pinang : T. Lempoejang.
In Soengei Leat : T. Radja; T. Lajang; T. Batoe en T.Katjoer.
In Blinjoe: T. Toewan of Toewing; T. Grassok of Krassok;
en T.Penjoesah, aan de Noord-Oostzijde van de Klabat-baai.
Rivieren.
Bangka wordt in alle rigtingen door eene menigte beken en
rivieren doorsneden, van welke vele eene in verhouding tot hare
lengte aanmerkelijke breedte en diepte hebben. Zware banken
voor hare mondingen maken echter het inkomen voor vaartuigen
van eenigen diepgang moeijelijk of onmogelijk. De voornaamste
rivieren zijn :
In Bjeboes : de S. Antang, die in Binnen-Klabat-baai valt ;
S. Kampa, die ontstaat uit de zamenvloeijing van de S. Bjeboes (R.)
en de S. Bedong (L.) voor een gedeelte de Zuidelijke grens van het
Distrikt Bjeloes uitmaakt, en aan de Westkust uitwatert.
In Muntok: S. Plangas, mede aan de Westkust; S. Bjering,
ontstaande uit de zamenvloeijing van de S. Mentapa (R.) en de
S. Mantjong (ï,.), en vallende in Straat Bangka.

678
In Merawang; S. Kota IVaringin, die in Straat Bangka valt
, In Soengei Selan .- S. Mundo, die de Zuidelijke grens van Memvang
bepaalt, uit de zamenvloeijing van de 8. Mundo (it.) en de
ft Penjerang (L.) ontstaat en in Straat Bangka valt ; S. Selan, welke
langs de hoofdplaats van dien naam stroomt en in dezelfde Straat
valt; S.Bangka (Pangkal) Kola, ten Zuiden van de vorig* nabij
hetParmisan-gebergte uitwaterende ; en S. Batar, die aan de Zuidkust
uitwatert en het Distrikt Soengei Selan van ïbW*scheidt.
In Toboali.- S.Bangka Oedjong. 8. Olim, S. Niri of Njeri alle
aan de Zuidkust uitwaterende ; ft Kapo en S. Goemba, welke laatste
dit Distrikt van Toba scheidt, beide aan de Oostkust.
In Koba: 8.Koba, welke langs de hoofdplaats van dien naam
stroomt; S. Koerouw of Koerau, die Koba van Pangkal Pinang
scheidt. Deze laatste ontstaat uit de zamenvloeijing van vele
andere rivieren, van welke de voornaamste zijn : ft Simpang (R )
S.Kamboe (in het midden), die Koba ten Westen begrenst ei!
S.Kabang (i„), die het Zuidelijk gedeelte van Pangkal Pinang
van Soengei Selan scheidt.
In Merawang.- ft Merawang. die langs de hoofdplaats Batoe
Roesak stroomt en op de grens van Merawang en Pangkal Pinana
in zee valt.
J
In Soengei Leal: S.Lajang, die langs de Zuidelijke grens van
Bhnjoe Westwaarts stroomt en zich in het Zuiden van de Klabatbaai
ontlast; S. Leat langs de hoofdplaats van dien naam, en
ft Bjiudjang, meer Noordwaarts, welke beide aan de Oostkust
uitwateren.
In Blinjoe : S. Mapor, die op de grens van Soengei Leat en
Blinjoe m de Chinesche zee valt; S.Sekka (Sekah) en S.Simpoepoes
die aan de JS'oordkust uitwateren; en S.Pandji, die zich bij de
hoofdplaats Blinjoe in de Klabat-baai ontlast.
Omliggende kleine eilanden.
Behalve de boven vermelde eilandjes in de Klabat-baai liggen
rondom Bangka nog vele daartoe behoorende kleine eilandjes
als : J '
Aan de Noordkust : P. Maugkoedo, nabij T. Krassok; en P. Penjoesah,
bij de kaap van dien naam.
In Straat Bangka : P. Batoe Bedaun, I) Medang en P. Antoe,
tegenover den mond der 8. Mundo; de Nan g ka-eilanden, zijnde

-£*a. *~r#. ny ,, ^ /^ 9 ^UudL», J&
*,. ^Z^^J:^^% ^~- ^*

679
Wesl-Nangka, Midden-Nangka en het grootste, uit eenen 1100 v'.
hoogen berg bestaande, P. Nangka, een weinig ten Noorden van
den mond der S. Selan. *
Aan de Oostkust : P. Pandjang en P. Bodjoer, Oostwaarts van de
hoofdplaats Pangkal Pinang; P.Telawa, P. Pasir en P.Boear,
Oostwaarts van T. Lempoejang ; P.Gelasa of de Gaspar-eilanden,
Noord-Oostwaarts van T.Berikat. Het grootste van alle is het
tot het Distrikt Toboali behoorende P. Lepar, bij de Zuid-Oostpunt
van Bangka gelegen en ten Oosten door de Macclesfield-
Slraat bespoeld. Dit eiland, ongeveer 4 D mijlen groot, is even
als Bangka met heuvels bezet en door vele riviertjes besproeid ;
het telt vele kampongs, waaronder Ajer Menga, Penoetoek en
Goenoeng aan de Zuid-Westkust de bekendste zijn. Eondom
P. Lepar liggen nog onderscheidene kleinere eilanden, als :
P. Kelapa, P. Semejor, P. Iboel, P. Boeroeng, P. Pandjang,
P. Anak Ajer, P. Tinggi, en andere.
Voortbrengselen en handel.
De bergen en heuvels van Bangka zijn met bosschen bedekt,
die echter weinig goed timmerhout opleveren maar vele soorten,
welke geschikt zijn tot het branden van houtskool voor de tinsmelterijen.
Eenige zijn zeer goed voor meubel-hout, zoo als de
Kajoe Tengris, K.Marante Garoe, K.Ringas enK.Ambalo; andere
bevatten veel en goede hars (damar). Nibong-, nipah- en /ratopalmen
worden er in overvloed aangetroffen, gelijk ook de
pisang- en andere vruehtboomen. Rolan is er minder overvloedig
en bamboe zeer schaarsch. Gambir en indigo komt in geringe
hoeveelheid voor; fruiten en groenten zijn schaarsch en
slecht. Eijst wordt, niet voldoende voor de bevolking, alleen op
ladangs gekweekt.
De groote viervoetige diersoorten ontbreken op Bangka geheel.
Men vindt er wilde varkens, onderscheidene hertensoorteu (roesa,
kidang, kantjil), apen, eekhoorns, vledermuizen (kalong), enz.;
voorts slangen, krokodillen, leguanen, hagedissen, en op de
kusten een tweeslachtig zoogdier, doejong of babi doejong geheeten,-^welks
vleesch gegeten wordt. Vogelen en insecten zijn er in
menigte, en onder de laatste ook vooral honigbijen en witte
mieren. De zee levert eenen overvloed van visschen, schelpdieren
en tripang op.

680
Tamme dieren zijn er weinig. Kundvee, dat van elders wordt
aangebragt, tiert slecht; schapen, geiten en tamme varkens worden
ten behoeve van Europeanen en Chinezen aangevoerd. Onder
het tam gevogelte, hoenders, eenden en ganzen, heerscht dikwijls
eene groote sterfte, zoodat zij om in de behoeften te voorzien
van Palembang moeten worden aangevoerd en dus duur zijn.
Het delfstoffen-rijk bezit : goud in de Distrikten Meremang
en Pangkal Pinang, zilver, koper, lood en arsenicum, van welke
mineralen echter om hunne onbeduidende opbrengst volstrekt
geen werk wordt gemaakt. Tin wordt over het geheele eiland
in groote hoeveelheid en uitmuntende hoedanigheid gevonden.
De tinmijnen worden onderscheiden in : 1°. Koelit-mijnen. waar
de ertslaag slechts 4 tot 6 ft. onder den beganen grond ligt;
2°. Koelit-Kollong-mijnen, waarin de ertslaag 10 tot 16 v*.
onderden grond ligt en die ter lengte en breedte van 75 tot 100 v*'
gegraven worden; somtijds is deze laag reeds de tweede, en is
de mijn eerst als Koelit-mijn bearbeid; 3». Kollong-mijnen
waarin de erts 20 tot 30 ft. diep ligt, en die dikwijls eene lengte
van 800 of 900 bij eene breedte van 150 of 200 ft. hebben;
deze laatste vorderen verreweg den zwaarsten arbeid, maar leveren
ook het meeste voordeel op. De mijnen worden volgens contract
met het Gouvernement bewerkt door maatschappijen of compagnie-schappen
{Kongsi's) van Chinezen, die daartoe voorschotten
ontvangen en al het door hen verkregene tin, gesmolten en
gezuiverd, tegen een bepaalden prijs aan de Gouvernementspakhmzen
moeten afleveren in blokken of zoogenaamde schuitjes
van een halven pikol. In 1856 werden door 7220 mijnwerkers
234 mijnen bewerkt, die 100666«/,,. pik. tin opleverden; in
1857 gaven 7597 mijnwerkers uit 229 mijnen 74666»/100pik
in 1858 was de opbrengst door 8027 mijnwerkers uit 216 mijnen
96476"/IM/w>. Men berekent dat de pikol tin aan het Gouvernement
te staan komt op ƒ 17; de gemiddelde prijs in Nederland
is thans ongeveer ƒ 60 l').
(')'Bangka is dan ook nagenoeg do ecnige builenbezilling, welke doorgaande
belangrijke voordeeien aan hel Gouvernement oplevert. Over het jaar
18nt> was het bedrag daarvan /4.600215.
Over de tinmijnen en hare bewerking zie men uitvoeriger het Tivhchr
Neerl. Tnd,ë 1843. 0L II, bl. 592-419, en de boven genoemde werken
van LANGE en CROOCKEWIT.

681
Op Bangka, en bepaaldelijk te Mtmtok, wordt een niet onbelangrijke
handel gedreven. In het jaar 1856 kwamen daar aan
319 schepen metende 4205 lasten, en vertrokken van daar
255 schepen metende 2610 lasten. De waarde van den invoer
bedroeg ƒ 467180, en die van den uitvoer (het tin daaronder
niet begrepen) ƒ 368787. De uitvoer bestaat voornamelijk in de
natuurlijke voortbrengselen des eilands, inzonderheid honig
(in 1858, 30 pikols) en was (150 pik.); de invoer in rijst, tabak,
aarde-, koper-en ijzerwerk, Chinesche waren, lijnwaden, enz.
§ 2. Bevolking en bestuur van Bangka.
Sterkte en bestanddeelen der bevolking.
Volgens het Regeringsverslag over 1858 bedroeg de bevolking
van Bangka op het einde van dat jaar :
89 Europeanen,
16645 Chinezen,
4426 andere vreemde Oosterlingen,
28340 Inlanders,
te zamen 49500 zielen.
Hieronder is waarschijnlijk begrepen de bevolking van P. Lepar
(bl. 679), die in 1848 op ongeveer 1000 zielen geschat
werd O.
De in het Verslag gebezigde benaming Inlanders is echter
te onbepaald ; en de onder die rubriek voorkomende personen
zijn te onderscheiden in Inboorlingen of Bangkanezen en Maleijers
of Maleische kolonisten, welke beide, even als de Chinezen en
andere vreemde Oosterlingen, afzonderlijke bestanddeelen der
bevolking uitmaken.
De Bangkanezen.
De Bangkanezen, wier aantal op het einde, van 1848 ongeveer
26300 bedroeg, behooren tot het Maleische ras, en schijnen met
de bevolking der binnenlanden van Palembang verwant te zijn.
Zij zijn middelmatig van gestalte en goed gebouwd, vrij donker
bruin van huidkleur, en hebben levendige oogen; de mannen
dragen het haar kort afgesneden, de vrouwen langer. Hunne
(') Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 4830, Dl II, bl. 548.

682
klceding bestaat meestal in eene korte broek en eene soort van
buis zonder mouwen, beide uit door wecken en kloppen zacht
gemaakte boomschors vervaardigd ; sommigen dragen echter ook
de gewone Maleische kleeding. De wapenen zijn voornamelijk
krissen en lansen, maar ook schietgeiveer. Zij ziju gedeeltelijk
Mohammedanen, gedeeltelijk Heidenen; doch allen zijn zeer
bijgeloovig, vereeren en vreezen eene menigte geesten (Béwa,
Jiantoe, iblis), en staan in beschaving verre bij de eigenlijke
Maleijers ten achter. Hunne taal is de Maleische, doch vermengd
met woorden welke hun bijzonder eigen, en ook met dezulke,
die aan het Javaansch (Palembangsch) ontleend zijn.
Zij worden onderscheiden in Orang goenoeng of Orang darat
en Orang laut oi Raj at ook wel Orang sekait genoemd. De laatstgenoemden
komen geheel overeen met de Orang laut van Rhum
(zie bl. 666). De Orang goenoeng of Orang darat, bewoners der
hooge binnenlanden, wonen overal verstrooid in enkele familién,
die doorgaans ieder jaar van woonplaats veranderen om een nieuw
stuk gronds ter bebouwing op te zoeken, waarop zij ook hunne
eenvoudige woning opslaan. Doch somtijds ook wonen meerdere
familiën bij elkander en vormen zoo een eenigzins gevestigd dorp
van tien of twintig uit hout en boomschors zamengestelde huizen ;
terwijl men dan in het midden van de kampong eene bale of
opene galerij vindt, die tot raadzaal dient. Eene moskee wordt
er slechts zelden aangetroffen. Hun landbouw bepaalt zich uitsluitend
tot het zaaijen van rijst op ladangs of velden, waar het
hout en struikgewas is afgekapt of afgebrand en het zaad zonder
verdere bearbeiding wordt in den grond geworpen. Overigens
leven zij van hetgeen de bosschen hun opleveren. Spinnen, weven
of dergelijke bezigheden zijn hun onbekend; de eenige tak van
nijverheid, dien zij beoefenen, is het vlechten van mat- en mandwerk,
waarin zij zeer bedreven zijn. Voorts zamelen zij honig,
was en harssoorten in, en houden zich ook met de hertenjagt
onledig.
Zij zijn over het algemeen zachtaardig van inborst. Diefstal,
roof en andere zware misdrijven worden zelden onder hen aangetroffen.
In elk Distrikt (Onder-afdeeling van een Mijn-distrikt, bl. 672)
is een Hoofd, die gewoonlijk den titel voert van Batin, somtijds
dien van Krio, en wiens waardigheid erfelijk is behoudens de

683
goedkeuring van den opvolger door de Matagaioé's, dat zijn de
gehuwde en gevestigde personen in het Distrikt (vergel. bl. 596).
Zijn gezag is echter zeer gering; hij is meer de raadsman dan
de bestuurder zijner onderhoorigen, en geniet ook van hen geene
bezoldiging of andere vooideelen dan alleen hunne hulp bij het
bebouwen van zijn rijstveld.
De bevolking van P. Lepar leeft voor een klein gedeelte van
den rijstbouw, maar hoofdzakelijk van de visscherij. Ook maakt
de strandroof een voornaam middel van hun bestaan uit ; daar
het gevaarlijke vaarwater in Straat Gaspar oorzaak is dat vele
praauwen op of nabij de kusten van dit eiland vergaan, en zij
deze als hunnen wettigen buit beschouwen.
Se Chinezen.
De Chinezen houden zieh deels bezig met den arbeid in de
mijnen en daaraan verbondene werkzaamheden, waarvoor zij door
hunnen sterken ligchaamsbouw zeer geschikt zijn, deels met den
handel of ambachten. Zij zijn meest van Kanton afkomstig en,
gelijk overal buiten hun vaderland, onrustig en woelziek en zeer
geneigd tot verzet tegen het wettig gezag. Aan het amfioenschuiven
en dobbelspelen zijn zij zeer verslaafd; hunne menigvuldige
onderlinge twisten zijn dikwijls het gevolg van deze
laatste, en somtijds ook geeft het gemis van een voldoend aantal
vrouwen daartoe aanleiding.
Behalve de oorspronkelijke Chinezen zijn op Bangka een vrij
groot aantal Peranakan-VAiinezcn (bl. 112), die meerendeels de
hoofdplaatsen der Distrikten bewonen en in den handel of het
uitoefenen van eenig ambacht hun bestaan vinden.
Het opperhoofd der Chinezen is de Kapitein-Chinees, die te
Muntolc gevestigd is. Verder is in de hoofdplaats van elk der
negen Distrikten een Luitenant-Chinees, en hebben alle Chinesche
kampongs hare Hoofden.
De Chinezen, welke zich vereenigen tot eene associatie (kongsi)
ter bewerking van eene mijn, bouwen in de nabijheid dier mijn
een gemeenschappelijk huis (roemah kongsi), waarbij zij eenen
moestuin aanleggen. Vervolgens benoemen zij uit hun midden
eenige personen voor het beheer der kongsi en tot het verrigten
van bijzondere diensten; namelijk: een Mijn-hoofd, die het
bestuur der werkzaamheden heeft en alle geschillen tusschen de

684
mijnwerkers beslist; een Schrijver, die van alle ontvangsten en
uitgaven en van de bijzondere rekening der onderscheidene mijnwerkers
aanteekening houdt; twee Tjintjings, die belast zijn met
alle geldelijke zaken de kongsi betreffende; een kok, een tuinier
een timmerman en een zwijnenhoeder. Deze personen bekleeden
hunne betrekkingen tot na elke erts-smelting, die gewoonlijk
eens in het jaar plaats heeft; zij genieten eene vooraf bepaalde
bezoldiging, deelen met de overige geassocieerden in de winsten
en verhezen, en moeten ook aan den mijn-arbeid deelnemen voor
zooverre hunne bijzondere werkzaamheden dit toelaten Na elke
smeltmg wordt een nieuw personeel gekozen, met uitzondering
van den Schrijver en de Tjintings, welke hunne betrekkin-en
indien zij die goed waarnemen, gewoonlijk blijven bekleeden
zoolang de kongsi vereenigd "blijft.
Maleijers en andere vreemde Oosterlingen.
De Maleijers, Arabieren en Klinganezen, die meest in de
hoofdplaatsen der Distrikten gevestigd zijn en daar hunne eigene
Hoofden hebben, bestaan hoofdzakelijk van den handel. In het
Distrikt Muntok houden zich ook somtijds Maleijers met het
graven yan tin bezig; in dat geval zijn het hunne Hoofden
met welke het Gouvernement contracten sluit en die als de
leveranciers bekend staan.
Burgerlijk bestuur en regtswezen(').
Aan het hoofd van het burgerlijk bestuur staat een Eesident
gevesttgd te Muntok. Hij wordt bijgestaan door eenen Secretaris
die tevens Hoofd der Politie is en als Lands-ontvanser, Ambtenaar
van den Burgerlijken stand en Notaris fungeert, en door
eenige Kommiezen op het Residentie-bureau. Voorts heeft men
op de hoofdplaats : eenen Ontvanger der in- en uitgaande regten
die tevens haven- en pakhuismeester is; eenen Hoofd-djaksa';
eenen Hoofd-P anglweloe ; en het Distriktshoofd met den titel
van Demang.
In elk Distrikt is een Europeesch Administrateur, die onder
den Resident het gezag uitoefent en bepaaldelijk met het beheer
uitvoeriger Bel Staatsblad van Nederlandsen Indié,

685
der tinmijnen belast is. Hij heeft ter zijner beschikking eenige
Inlandsche politie-dienaren en eenen Chineschen mijn-opzigter
(Mandoor). De Inlandsche Distrikts-hoofden hebben gewoonlijk
den titel van Demang; dat van P. Lepar en omliggende eilandjes
voert dien van Mas Jgoes. De mindere Hoofden heeten Batin
of Mandoor.
Europeanen staan te regt voor den Raad van Justitie it Batavia.
Inlanders en alle vreemde Oosterlingen worden geoordeeld door
eenen Landraad, zamengesteld uit den Resident als Voorzitter,
den Eersten Kommies van het Residentie-bureau als Griffier,
den Hoofd-Djaksa waarnemende het Openbaar Ministerie, en vier
Inlandsche leden uit de natiën waartoe de gedaagden behooren.
Van de vonnissen van dezen Landraad kan bij den Raad van
Justitie te Batavia geappelleerd worden; crimineele vonnissen
moeten, na visie van het Hoog Geregtshof, door den Gouverneur
Generaal bekrachtigd worden.
Kleine civile zaken, loopende over een bedrag van niet meer
dan ƒ 60, kunnen worden afgedaan door de Administrateurs der
Distrikten bijgestaan door twee Hoofden der natie, waartoe
partijen behooren. Ook ligte Politie-overtredingen kunnen door
hen gestraft worden met gevangenis van hoogstens acht dagen,
rottingslagen het getal van dertig niet te boven gaande, of met
eene geldboete van niet meer dan ƒ 25. Van hunne uitspraken
kan geappelleerd worden bij den Landraad.
§ 3. Blitong en omliggende eilandjes O.
Ligging, grenzen, grootte en omliggende eilandjes.
Blitong of Billiton ligt ten Oosten van Bangka tusschen
2°31'30" en 3°15'20"Z.B. en 107° 34' en 108° 18'30" O.L.,
ten Noorden door de Chinesche, ten Zuiden door de Java-zee
bespoeld, ten Westen door Straat Gaspar van Bangka, en ten
Oosten door Straat Karimata van Borneo gescheiden. Het heeft
eene onregelmatig' vierhoekige gedaante en eene oppervlakte
van 119 D mijlen.
(') Over Blitong zie men : o.a. Natuurkundig Tijdschr. v. Neêrl. Indië,
Dl. 111, bl.133 en volgg. Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1853, DU. Tijdschr. v.
Indische taal-, land- en volkenkunde, D>. 1, bl 11.

686
Rondom Blitong liggen eene menigte kleine, meerendcels zeer
kleine, eilandjes. De voornaamste van deze zijn :
Aan de Westzijde :
P.Slioe, bij de Zuid-Westpunt ; P.Mendollok; P. Bakouw ;
P.Keriiigan; P.Roe; P. Betang; P.Mekokong; P. Palambintang;
P. Ringgit; P.Sekindang; P. P er lak; P. Kelmambang ; P.Mendanan
of Lang Eiland, verreweg het grootste van allen ; P. Batoe
Dinding, door Selat (Straat) Nassi van P. Mendanau gescheiden ;
P. Sebongkok, ook P. Oela Gala of Laag Eiland genaamd, door Selat
Nadoek van P. Mendanau gescheiden ; het Noord- en het Zuid-
Eiland, door de Stoltze-Straat (bl. 671, noot I s ') van P. Mendanau
gescheiden; en P. Lial^het Westelijkste, door de Clement-Straat
van de Noord- en Zuid-Eilanden, en door de Macclesfield-Straat
van Bangka gescheiden.
Aan de Oostzijde :
P.Selandok; P.Sekapar; P.Srokat; P. Srokat Besar en P.Srokat
Ketjil.
Behalve de hier genoemde eilandjes, van welke slechts eenige
der grootste bewoond zijn, bevinden er zich aan de Oost- en West-,
en ook aan de Noord- en Zuidzijde van Blitong nog eene groote
menigte veel kleinere, die echter meestal niet meer dan klippen
zijn.
Natuurlijke gesteldheid van Blitong.
De luchtsgesteldheid verschilt weinig van die van Bangka en
is even als daar zeer veranderlijk. Door de afwisselende land- en
zeewinden is de hitte zelden drukkend; de thermometer teekent
's morgens en 's avonds gewoonlijk 72° of 74° en op den middag
zelden meer dan 84° Eahr., de nachten zijn zeer koel.
De grond, die, behalve op het eiland Mendanau, niet zeer
vruchtbaar maar steenachtig is en hoofdzakelijk bestaat uit graniet
en de verweóïings-producten daarvan, is doorgaans vlak en aan
de kusten over het algemeen laag. Hier en daar verheften zich
eenige heuvels, van welke de voornaamste zijn: de G.Sekajoe
en G.Tebalo in het Noorden; de Boekil Rawa, G. Kemeroekan,
G.Batoe Toenggal, G.Begandi, G.Pajong, G. Uang, G.Badomo,
G.Tijong. G.Meranlang, G.Jgongmx G.Koebing, in de Westelijke
helft; de G.Baginda, G.Blantoe, G.Reting. G.Poetatcn G.Blitong
in het Zuiden ; en de G. Bedawon en G. Seloewar in de Oostelijke
helft des eilauds. De eenige berg, welke dezen naam verdient,

$ ,/*&*y£*~&'*'-*~ë ~'

687
is de G. Tadjem, die twee toppen heeft, van welke de Noordelijkste
G. Tadjem parampoewan en de Zuidelijkste G. Tadjem laki-laki
heet; hij ligt in de Noordelijke helft des eilands nagenoeg in het
midden, en heeft eene hoogte van ongeveer 3000 v'.
Op den G. Tadjem ontspringen de twee voornaamste rivieren :
de S. Tjeroetjoep, die na eenen zeer kronkelenden loop met eenen
wijden mond aan de Westkust uitwatert, na aan hare regterzijde,
behalve vele kleinere riviertjes, de S.Lingga te hebben opgenomen ;
en de S.Lingang, die een Zuid-Oostwaartschen loop heeft en aan
de Oostkust in zee valt, na aan hare regterzijde de S.Leis, die
op den G.Bedawon ontspringt, te hebben ontvangen. Deze beide
rivieren zijn tien of twaalf palen landwaarts in voor vrij groote
praauwen bevaarbaar. Overigens heeft Blitong slechts eene menigte
onbevaarbare kustriviertjes, van welke de S. Sidjoek in het Noord-
Westen en de S. Brang in het Westen de belangrijkste zijn.
Blitong heeft slechts drie opmerkelijke baaijen : aan de Zuidzijde
de wijde en diepe Telok Baloek ; aan de Noordzijde de kleinere
Telok Boeding, waarin het riviertje van dien naam valt; en ook
kan als zoodanig beschouwd worden de zeer wijde mond van de
S. Tjeroetjoep.
Eene menigte kapen strekken zich meer of minder ver in zee
uit. Hiertoe behooren voornamelijk :
Aan de Westkust, van het Noorden af: T. Bing a ; T. Koeboe;
T. Tikar; T.Ratoe; T. Roe, de Westelijkste punt des eilands;
T. Gemoek ; T. Barak ; T. Penaga ; en T. Tembelan, tegenover
P. Slioe.
Aan de Zuidkust, van het Westen af: T. Krawang ; T. Batoe
Penjoh; T. Penjabong; T. Blantoe; T.Parak; T. Roesak (de vijf
laatsten aan de Westzijde van de Baai Telok Baloek); T. Soga;
T. Doekon ; T. Kemoedi (aan de Oostzijde van die Baai) ; T. Keloempang,
de Zuidelijkste punt des eilands; en T.Epil, de Zuid-
Oostpunt.
Aan de Oostkust, van het Zuiden af: T. Batoe Boejong ;
T.Rapak; T.Mangar; T. Lolo, de Oostelijkste punt; ta T.Sarang
Boeroeng Mandi.
Aan de Noordkust, van het Oosten af: T.Ontong; T.Doelang;
T.Pring; T. Peting; T.Sabang Mengoeroe (de beide laatsten ter
wederzijde van de Baai Telok Boeding) ; T. Batoe Bedil; T. Boeroe;
T.Siantoe, de Noordelijkste punt; T.Pandaman en T.Pajong.

688
Voortbrengselen en handel.
De grond is voor een gedeelte met alang-alang en heesters,
gedeeltelijk met bosschen bedekt, welke laatste onderscheidene
houtsoorten bevatten, die tot het bouwen van praauwen, en andere
die tot het branden van houtskool voor de tin-smelterijen,
geschikt zijn. Voorts levert het plantenrijk sago-en kokospalmen;
onderscheidene boomen, van welke hars en gom gewonnen wordt;
eenige muskaatnoot-boomen en peperstruiken, rotting, en onderscheidene
Indische vruchtboomen en aardvruchten. Rijst wordt
op ladangs gekweekt, doch van geene zeer goede hoedanigheid
en op verre na niet genoeg voor de behoefte der bevolking.
Agar-agar wordt in de zee in overvloed opgevischt.
Het dierenrijk levert : geiten, varkens, katten en tam pluimgedierte.
Van de wilde dieren komen vooral in aanmerking :
wilde zwijnen, jakhalzen, steenbokken, civet-katten, tijger-katten,
apen, krokodillen, leguanen en slangen. Van de menigvuldige
insecten vermelden wij muskieten en mieren, welke beide soorten
zeer talrijk zijn, en bijen wier honig en was in de bosschen wordt
ingezameld. De zee levert overvloed van visch, en aan de
stranden schildpad en tripang, op. Ook vindt men aan de kust
op sommige plaatsen eetbare vogelnestjes.
Het delfstoffen-rijk levert een weinig koper, veel ijzer, dat tot
kleine staafjes of spijkers verwerkt uitgevoerd wordt, doch vooral
eene groote hoeveelheid tin van dezelfde goede hoedanigheid
als het Bangka-tïn ('). Tot de ontginning der tinmijnen werd
in 1852 door het Gouvernement concessie verleend aan Z.K.H.
Prins HENDRIK; in 1860 is die concessie overgegaan op de
Billiton-maalschappij, zijnde eene Vennootschap van particulieren
onder beschermheerschap van genoemden Prins. De mijnen
worden, even als op Bangka, door Kongsi's van Chinezen bewerkt;
hare steeds toenemende opbrengst heeft van 1 J ulij 1857 tot
31 Dec. 1858 bedragen 4507'/2 pikol, uit 30 mijnen, bewerkt
door 561 arbeiders.
Van den handel op Blitong zijn ons geene latere opgaven bekend
dan die van D r . CROOCKEWIT over het jaar 1850 , in het I e D 1 . van
het Tijdschr. voor Indische taal-, land- en volkenkunde, bl. 81.
(') De berigten van Dr. CBOOCKEWIT, die, in zijn op bl. 671 aangehaald
Verslag, als een gevolg van zijne onderzoekingen in 1850 het aanwezen van
tin op Blitong ontkent, zijn door latere nasporingen in 1851 gelogenstraft.

t ,,4< /> — ,J7jy^/.ScA*.

689
De invoer was geschied door 58 praauwen, en bestond voornamelijk
in rijst, tabak, -gambir, arèng-miker, siroop, olie,
zout (dat op Blitong niet gemaakt maar door het Gouvernement
aan den Dipati (bl. 690) geleverd en door dezen aan de bevolking
verkocht wordt), kaljang, sago, klappernoten, lijnwaden,
garen en touw, aarde-, koper- en ijzerwerk, Chinesche
waren, en gezouten eijeren, de laatste om weder uitgevoerd te
worden; de gezamenlijke waarde van den invoer wordt niet
opgegeven. De uitvoer had plaats door 46 praauwen, en bestond
in rijst, boomschors (koelil soega), welriekend hout (kajoe garoe),
getah perlja, hars (damar), was, matwerk, spijkers van inheemsch
maaksel, tripang, agar-agar, schildpad en gezouten
eijeren, tot eene gezamenlijke waarde van ƒ33776, waaronder
alleen aan tripang voor ƒ 23580. 'De waarde van het uitgevoerde
tin is natuurlijk in deze opgave niet begrepen.
Verdeeling, voornaamste plaatsen, wegen.
Sedert 1856 is Blitong met de omliggende eilanden verdeeld
in zeven Distrikten, waarvan zes op het hoofd-eiland. Zij zijn :
1°. Het DistïikÙTandjong Pandang, in het Westen des eilands,
zich uitstrekkende van een weinig ten Noorden van de S.Tjeroetjoep
tot aan de S.Brang. De hoofdplaats, tevens die van het geheele
eiland, is Tandjong Pandang, gelegen aan den regter-oever van
" ;.den mond der S. Tjeroetjoep; er is eene redoute met eene kleine
bezetting, die van Bangka (Toboali) derwaarts gedetacheerd en
om de drie maanden afgelost wordt.
2°. Het Distrikt Blantoe, ten Zuiden van het vorige en zich
uitstrekkende langs de Westelijke helft der Zuidkust. De hoofdplaats
Blantoe ligt aan de Westkust aan een riviertje van denzelfden
naam. (
3°. Het Distrikt Pinggang aan de Oostzijde des eilands,
hebbende tot Zuidelijke grens de S. Linggang. De hoofdplaats
Pangkalan Gedang ligt aan die rivier meer landwaarts in.
4°. Het Distrikt Badouw, in het midden des eilands tusschen
de Distrikten Tandjong Pandang en Linggang gelegen. De hoofdplaats
Badouw ligt aan een riviertje van denzelfden naam, dat
zich in de »S. Tjeroetjoep ontlast.
5°. Het Distrikt Sidjoek in het Noord-Westen des eilands,
grenzende ten Zuiden aan Tandjong Pandang. De hoofdplaats
I. 44

690
Sidjoek ligt aan de Noordkust aan het riviertje van denzelfden
naam; zij heeft eene kleine bezetting.
6°. Het Distrikt Boeding, beslaande het Noord-Oostelijk
gedeelte des eilands. De hoofdplaats Boeding ligt op eenigen
afstand van de Noordkust aan het riviertje van dien naam,
dat zich in de Telok Boeding ontlast.
7°. Het zevende Distrikt bevat P. Mendanau en de overige
eilanden in Straat Gaspar gelegen tot en met P. Liat.
De Zuid-Oosthoek van Blitong benevens het gedeelte, liggende
tusschen Tandjong Pandang en Badouw ten Noorden en Blantoe
ten Zuiden, is niet bij die Distrikten ingedeeld maar overgelaten
aan het onmiddellijk bestuur van den Dipati (zie hieronder).
De wegen zijn op Blitong slechts meer of minder breede voetpaden.
Vrij goede en breede wegen gaan van de hoofdplaats
Tandjong Pandang Noord-Oostwaarts naar de kampong Sidjoek
en Oostwaarts naar de kampong Badouw. Smallere paden gaan
van Tandjong Pandang langs de Westkust Zuidwaarts naar Blantoe,
en van de kampong Badouw dwars door het eiland naar het
Distrikt Linggang.
Bestuur.
Tot 1852 maakte Blitong met de omliggende eilanden een
onderdeel van de Residentie Bangka uit, doch is in dat jaar
tot eene op zich zelf staande Afdeeling verheven onder het bestuur
van eenen Adsistent Resident, die te Tandjong Pandang gevestigd
is en tevens de function van Notaris, Ambtenaar van den burgerlijken
stand en Vendumeester bekleedt en door eenen Secretaris
wordt bijgestaan. Voorts hebben ter hoofdplaats hun verblijf:
het Inlandsch Hoofd van Blitong, die den titel voert van Dipati
en aan wien het onmiddellijk bestuur over een gedeelte van het
Zuiden des eilands is overgelaten (zie hierboven) ; het Inlandsch
Hoofd der Politie, met den titel van Kjahi Agoes; en de Kapitein
der Chinezen.
Verder is in de hoofdkampong van elk Distrikt een Inlandsch
Hoofd gevestigd, die te 'Tandjong Pandang den titel voert van
Kjahi Agoes, doch in de andere Distrikten dien van Ingebei
(Ngabe'hi). Te Sidjoek bevindt zich ook nog een Luitenant der
Chinezen. Op P. Mendanau is een Inlandsch Hoofd met den titel
van Mandoor; hij is ondergeschikt aan het Distriktshoofd van
Tandjong Pandang.

691
Vit Dipati, de Distriktshoofden en de Mandoor van P. Mendanau
genieten traktement van Gouvernements wege. Voorts bestaan
hunne inkomsten in eene schatting, welke zij van hunne onderhoorigen
heffen, te voldoen in producten van hunnen landbouw
of visscherij of ook in onbezoldigden arbeid. Hunne waardigheid
is erfelijk; doch zij worden daarin door ons bestuur bevestigd.
Tot het jaar 185 8 was de handhaving der justitie onder'de
Inlandsche bevolking geheel overgelaten aan het bovenvermeld
Inlandsch Politiehoofd. Doch in dat jaar is te Tandjong Pandang
een Landraad gevestigd, bestaande uit den Adsistent Resident
als Voorzitter en eenige Inlandsche leden. Ook is aan de door
het Gouvernement erkende Administrateurs der tinmijnen eenige
regtsmagt toegekend, op dezelfde wijze als op Bangka (bl. 685)!
Bevolking.
De bevolking van Blitong bedroeg op het einde van 1858
volgens het Regeringsverslag over dat jaar :
7 Europeanen,
763 Chinezen,
946 vreemde Oosterlingen,
11148 Inboorlingen,
te zamen 12864 zielen O.
Behalve de Europeanen en Chinezen wordt de bevolking van
Bhtong onderscheiden in Orang dagang, Orang sekah en Orana
darat.
J
Orang dagang (kooplieden) zijn de vreemde Oosterlingen van
het Regeringsverslag; zij zijn meerendeels van de Westkust
van Borneo, van Palembang, van Bangka, Lingga of Celebes
afkomstig, houden zich met den handel bezig en wonen bijna
uitsluitend op de hoofdplaats Tandjong Pandang.
De Orang sekal/, zijn die Inboorlingen, welke niet aan den
vasten wal maar in hunne veelal met Vila's gewapende praauwen
wonen, en van de visch- en tripang-v angst en agar-agar-visschtrij
leven maar zieh ook dikwijls aan zeerooverij schuldig maken.
Het zijn kleine, stevig gebouwde menschen, donkerder°gekleurd
(') In 1851 werd de bevolking van Blitong door den Heer CORNETS DE GROOT
geschat op 5500 Inboorlingen, 250 Chinezen en 150 andere vreemde Oosterlingen.
Zij moet dus, als de opgaven juist zijn, aanmerkelijk zijn toegenomen.

692
dan de gewone Maleijers; sommigen hebben eenigzrns gekroesd
haar. Hunne taal bevat eenige Maleische woorden, doch is
overigens een bargoensch, dat door hen alleen verstaan wordt.
Van eenige godsdienst schijnen zij weinig begrip te hebben.
Zij zijn zeer bedreven in het bouwen van praauwen. In de laatste
jaren hebben velen hunner, ten gevolge van de bemoeijingen
der Nederlanders, hun vroeger bedrijf laten varen en zich op
het eiland gevestigd t').
De Orang darat zijn de eigenlijke bewoners des eilands. Zij
leven van den landbouw en de inzameling van de natuurlijke
voortbrengselen van den grond, en wonen in zeer kleine kampongs,
somtijds in alleen staande huizen te midden hunner ladangs
opgerigt; en daar deze rijstvelden, na eens beplant te zijn geweest,
geruimen tijd moeten braak liggen alvorens weder te
kunnen bebouwd worden, veranderen zij dikwijls van woonplaats,
hetgeen de hoofdoorzaak van de onbeduidendheid hunner kampongs
is. De huizen staan op palen ; het dak is zoowel als de
wanden gewoonlijk van boomschors vervaardigd.
De Orang darat behooren tot het Maleische ras en spreken
de Maleische taal. Zij zijn middelmatig van gestalte, stevig
gebouwd, hebben sterk sprekende gelaatstrekken en lang zwart
haar. Hun karakter wordt afgeschilderd als goedaardig, behulpzaam,
gastvrij, eerlijk en ijverig als hun de gelegenheid wordt
aangeboden om iets te verdienen. Velen hunner zijn bedreven
in het uitsmelten van den ijzer-erts, en kunnen van het daaruit
verkregene metaal zeer goede bijlen, hakmessen, spijkers en andere
voorwerpen vervaardigen. Zij zijn liefhebbers van hanengevechten,
dansen (tandak) en muzijk, waarvoor zij Gongs en eene soort van
Gamelan (bl. 379) hebben. In naam belijden zij het Islamisme;
doch of er Priesters en moskeeën op het eiland gevonden worden
is ons niet gebleken. In het algemeen is onze kennis van Blitong
en zijne bevolking nog vrij oppervlakkig.
O Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 48S3, D'. I, bl. 30 en volgg.

693
BIJVOEGSELS en VERBETERINGEN.
Bl. 4 reg. 8 v.o. Madjapaliit lees : Mâdjâpahit
» 8 » 22 en allerlei lees : allerlei
"21 « 1 linker-oever lees : regter-oever
» 36 na reg. 21 bij te voegen : Met Djambi waren reeds vroeger handelsbetrekkingen
aangeknoopt (bl. 14) en van tijd
tot tijd weder afgebroken. In 1707 werden deze
vernieuwd en te Moewara Kompeh, aan de rivier van
Djambi, eene sterkte gesticht.
«45 » « 11 bij te voegen: en hun fort (bl. 21) door de Palembangers
geslecht was
» 55 Noot, bij te voegen : Het Tractaat wordt in zijn geheel medegedeeld in
de Bijlage achter dil Deel.
» 60 reg. 6 bij te voegen : In 1822 werd op AZîïowy een Nederlandsen.
Gezaghebber gevestigd en eene kleine sterkte opgeworpen;
Engeland erkende echter de wettigheid
van ons bezit niet voor in 1824 (bl. 53 en 55).
» » Noot(') bij te voegen : Volgens DE STURLER, Proeve eener beschrijving
van het gebied van Palembang, bl. 30, overleed hij in 1854.
«64reg. 13 toegevoegd, lees: toegevoegd (27 Sept. 1838),
»64 » 12 v.o. ontruimd, lees: ontruimd; men bleef die gewesten
evenwel als onderhoorigheden van de Residentie
Riouw beschouwen, en in 1858 werd Siak op nieuw
in bezit genomen en zijn in dat rijk weder militaire
posten geplaatst (bl. 612 en 624).
» 65 B 1 v.o. bij te voegen : Over deze laatste Djambische expeditie
zie men het Regeringsverslag over 1858 en : Krijgskundige
mengelingen, meerendeels bijeengebragt uit de
vroegere jaargangen van den Militairen Spectator,
D'.V, bl. 163 en volgg.
»66 » 10 v.o. gesloten (bl. 35), lees: gesloten (bl. 35) en sedert
meermalen vernieuwd en veranderd. (Men zie daarover
o.a. Tijdschr. v.Neêrl.Indië, 18S3, Di.I,bl.404;
Tijdschr. v. Indische taal-, land- en volkenk., D 1 . II,
bl. 252 ; en hierachter bl. 652.

694
Bl. 69 teg.7 v.o. Bij liet woord Koningin de volgende Noot te voegen:
Zij was de weduwe van den Koning AHMAD SALEII AROENG
POF.GI en heette eigenlijk BASÉ KADJOEARA, doch bad bij bare
troonsbeklimming den naam aangenomen van AstiL HADI ALI
HADIA.
» 75 Noot('), bij te voegen : Belangrijk is ook een Verhaal van dsn oorsprong
en het begin van den opstand van Dipü Negara, in
het .Invaansch opgesteld op last van den Daden Adipati TjâKnâ
NEGâtiâ , thans Regent van Poem â-redjâ, die als aanvoerder
van een gedeelte van onze Javaansohe hulptroepen dien oorlog
heeft bijgewoond; van welk Verhaal eene vertaling is medegedeeld
in de Bijdragen lol de timl-, land- en volkenkunde
van Neêrl Indië. Nieuwe \olgreeks, 1)1.111, 18(30.
» 74 Noot(') op het einde bij Ie voegen : Omtrent den afstand van het Distrikt
Nangoelan aan Nederland is eerst op hel einde van 1851 eene
definitive overeenkomst met den Sultan van Djokjakarta geslolen.
Zie het Regerinysverstag over hel jaar 1851.
» 81 reg. 12 bij te voegen : Over de geschiedenis van Bandjarmasin
van 1857 —1860 zie men het Tijdschr. v. Neêrl.
Indië, 4861, D 1 .1, bl. 69 en volgg.
» 87 » 8 bij te voegen : Op de Statistieke kaart medegedeeld in
het Tijdschr. v. Neêrl. Indië, 1849, D 1 . II, geeft
dezelfde Schrijver voor de grootte der Nederlandsche
bezittingen in Oost-Indië een bedrag van 28923'/5
D geogr. mijlen.
» 123 reg. 5 van de Noot bij te voegen : Den 9 Nov. 1855 is de belasting
op de pasars en warongs in Nederlandsclt Indië afgeschaft
voor zooverre die nog van Gouvernements wege gelieven werd.
Zie het Regeringsverslag over 1855.
» 127 » 1 v.o. bij te voegen : Men zie dt.arover het Regeringsverslag
over 1858, bl. 131.
» 128—131. In het jaar 1861 zijn de standplaatsen der hier vermelde
troepen gedeeltelijk veranderd; zoo is b.v.het
9 ae en het 13 de Veldbataillon Infanterie verplaatst
naar de Zuider— en Ooster—Af deeling van Borneo.
Voorts zijn in het hier behandelde onderwerp vooral
de volgende veranderingen gekomen : De Garnizoens-bataillons
zijn vermeerderd met één, hetwelk
te Batavia ligt; dat van Palembang ligt, behalve in
de op bl. 129 vermelde plaatsen, ook te Karang
Dapo, Djambi, Temeda, Ambong Idjoe en Keban. De
Garnizoens-kompagnie van Riouie detacheert naar

695
Bangkalis en Siak. De Artillerie is vermeerderd met
eene kompagnie Garnizoens-artillerie, welke te Palembang
ligt. De 4 d ° komp. Sappeurs is verplaatst
naar Soerabaja.
Bl. 129 reg. 9 v.o. Toeboeali lees : Toboali
» 156 bij te voegen :
Klassificatie der forten en sterkten in
Nederlandsen. Indië.
Bij besluit van 11 Dec. 1860 heeft de Gouverneur
Generaal de volgende rangschikking gearresteerd
van de nog in gebruik zijnde versterkingen op Java,
Madoera en de Buiten-bezittingen.
A. Op Java en Madoera.
1. Versterkingen van den 1 rang : De vesting
Willem I eji de vesting Soerabaja.
2. Versterkingen van den 2 den rang : Het fort Prins
Frederik te Batavia ; het fort Prins van Oranje te
Samarang; het fort Generaal Cochius te Gombong;
het fort Generaal van den Bosch te Ngawi.
3. Versterkingen van den 3 d rang :
a. Te Batavia : het fort aan de rivier Antjol ; de
batterij Moewara Antjol; het Waterkasteel aan
de rivier van Batavia; de Welkomst-batterij ;
de batterij het Loo ; de Wesler-baiterij ; de batterij
te Angké; de maritime positie van het
eiland Onrust.
b. Te Samarang: De lunette N». 1, bewesten de
rivier; de lunette N°. 2, ttKali-Gawe'; de lunette
N°. S te Torbaja ; de strand-batterij bewesten
de rivier.
c. Te Tjilatjap : dekust-batterij it Karang Bolong ;
de kust-batterij te Banjoe N jappa, beide op het
eiland Noesa Kembangan.
d. Te Soerabaja : de Ooster-batterij aan het bassinkanaal.
e. Te Anjer : het fort.
/. Te Banjoewangi : het fort Utrecht.

696
4. Versterkingen van den 4 deu rang :
a. In de Eerste militaire Afdeeling : De redouten te
Tjiringin, Pandeglang en Tanara; de blokhuizen
te Serang en Rangkas Betoeng ; de redouten te
Tomo, Palimanan en Indramajoe.
b. In de Tweede militaire Afdeeling : de forten te
Oengaran, Bojolali, Soerakarta, KlattentnDjokjakarta;
de redouten te Sentolo en Magelang; het
blokhuis tePoerwâ-redjâ; de redoute te Wânâsâbâ;
het blokhuis te Banjoemâs; de batterij te Banteng
Mati op Noesa Kembangan ; het blokhuis te
Paijitan; de forten te Tegal, DjawanutnDjapara,
en het blokhuis te Madioen.
c. In de Derde militaire Afdeeling : de blokhuizen
te Kediri en Pasoeroewan ; de defensive
militaire etablissementen te Probolinggo en Besoeki
; de forten te Bangkalan en Soemenap op
Madoera, en dat te Sangkapoera op Bawéjan.
B. Op de Buiten-bezittingen.
3. Versterkingen van den 3 den rang :
a. Op Sumatra's Westkust : de blokhuizen en
strand-batterijen te Padang.
b. In Bengkoelen : het fort Marlborough te Bengkoelen.
c. In Palembang ; het fort de Kraton te Palembang.
d. Op Riouw en Onderhoorigheden : het fort Kroonprins
te Riouw.
e. In de Zuider- en Ooster-Afdeeling van Borneo ;
de schans van Thuyll.
f. Op Celebes en Onderhoorigheden : het fort Rotterdam
te Mangkasar.
g. Op de Moluksche eilanden : het fort Nieuw
Victoria en de redouten Water-batterij, Wainitoe
en iJafoe Gantong op Amboina; de forten
Belgica en Nassau en de batterij Voorzigtigheid,
op Banda ; het fort Oranje op Ternate ; en het
fort Nieuw Amsterdam te Menado.

697
4. Versterkingen van den 4 den rang :
a. Op Sumatra's Westkust : de redouten te Priaman,
AjerBangk en Rau; de sterreschans Port
de Kock te Boekit Tinggi; de redoute Fort van
der Capellen te Batoe Sangkar, die te Padang
Pandjang, Paja Komba en So lok; het defensief
kampement te Siboga ; het fort te Natal ; het
defensief kampement te Padang Sidempoean; de
redouten te Baros, Singkel, Goenoeng Sitoli en
Lagoendi, de beide laatste op Nias.
b. In de Lampongsche Distrikten : de redouten te
Telok Betong, Katimbang, Tjampaka en Tandjong.
c. In Palembang: de redoute te Lahat; het defensief
kampement te Tebing Tinggi; de redouten
te Moewara Roepit, Moewar a Doewa, Batoe Radja
Ogan, Moewara Bliti, Moewara Kompeh en
Djambi.
d. Op Bangka en Onderhoorigheden : de redouten
te Djeboes, Blinjoe, Soengei Beat, Batoe Roesak,
Pangkal Pinang, Soengei Selan en Koba; het
blokhuis te Toboali; de redoute te Tandjong
Pandang en het defensief wachthuis te Sidjoek,
de beide laatste op Blitong.
e. Op Riouw en Onderhoorigheden : de redoute te
Siak.
f. In de Wester-Afdeeling van Borneo : de redoute
Fort du Bus te Pontianak; de batterij Nieuw
Brussel te Soekadana ; de redouten te Sambas,
Sintang, Montrado, Singkawang, Bengkajang en
Batoe Adjong.
g. In de Zuider- en Ooster-Afdeeling van Borneo :
het defensief kampement te Tatas, en de redoute
te Marabahan.
h. Op Celebes en Onderhoorigheden : het fort Fredenburg
te Mangkasar; de redoute Carolina ie
Boelekomba, en die te Segeri, Bonthain, en Bima
op het eiland van dien naam; en het fort Defensie
op Saleijer.

698
i. Op de Moluksche eilanden : de redouten Fort
Duurslede te Saparoewa, en Fort Hoorn te Pilau
op Haroekoe ; het fort Amsterdam te Ilila ; het
blokhuis Fort Rotterdam te i«n'/t« , de redoute
Fort Defensie te Kajeli ; het fort Overburg te
Loehoe; de redoute te Wahaai; de forten Coweora'ia
te Waaijer, Revenge op ƒ>. /Tai, en Aarwe-
»eZtfó op Batjan; de redoute te Gorontalo, en
het fortje te Dodinga op Djilolo.
j. Op Tmor e» Onderhoorigheden : het fort COHcon#

B1.288reg.l2 bij te voegen : Sedert 1858 is deze hoofdplaats met gas
verlicht.
» 293 » 10 v.o. bij te voegen : Bij besluit van den Gouverneur Generaal
van 5 Dec. 1859 zijn voor de Hoofden van
gewestelijk bestuur op Java en Madoera alsmede
voor de Regenten en Distrikts-hoofden bijzondere
instruction vastgesteld.
» 403 » 9v.o Bic'ling lees: Bleling, dat in 1854 aan Nederland
is afgestaan,
» 463 » 16 v.o. Doewa bias Kota of de III Kota's ; lees: Doewa
bias Kota of de XII Kota's ;
» 468 » 18 Het Fort van der Capétien, lees: Het Fort van der
Capellen te Batoe Sangkar,
» 495 » 9 v.o. Sjeih lees: Sjeik
» 503 » 6 van lees : aan
BIJLAGE ").
Trndaat van 17 Maait 1824 tusschen Nederland en Groot-Brillanjc.
Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden en Zijne Majesteit
de Koning van het Vereenigde Koningrijk van Groot-Brittanje
en Ierland, verlangende hunne respective bezittingen en den
handel hunner onderdanen in Oost-Indië op eenen wederkeerig
voordeeligen voet te brengen, zoo dat de welvaart en voorspoed
der beide Natiën, voortaan, ten allen tijde bevorderd kunnen
worden, zonder die oneenigheden en naijver, welke, in vroeger
dagen, de goede verstandhouding gestoord hebben, die steeds
tusschen dezelve behoort te bestaan, en willende zoo veel mogelijk
alle aanleiding tot misverstand tusschen hunne respective Agenten
voorkomen, alsmede, ten einde zekere punten van verschil te
regelen, welke zich hebben opgedaan bij het ten uitvoer leggen
van de Conventie, den 13 den Augustus 1814, te Londen gesloten,
voor zoo ver dezelve betrekking heeft tot de bezittingen van
Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden in Oost-Indië,
(') Zie bl. 55 Noot.

700
Hebben tot Gcvolmagtigden benoemd, te weten :
Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden,
Den Baron HENDRIK PAGEL, Lid der Ridderschap van de
provincie Holland, Staatsraad, Groot-Kruis der Koninklijke
Orden van den Nederlandschen Leeuw en der Guelfen; mitsgaders
Hoogstdeszelfs Extraordinaris Ambassadeur en Plenipotentiaris
aan het Hof van Londen,
En den heer ANTON REINHARD FALCK, Kommandeur der
Koninklijke Orde van den Nederlandschen Leeuw en Minister
voor het Publieke Onderwijs, de Nationale Nijverheid en de
Koloniën.
En Zijne Majesteit de Koning van Groot-Brittanje,
Den heer GEOKQE CANNING, Lid van Zijner Maj'esteits Geheimen
Raad en van het Parlement, mitsgaders Hoogstdeszelfs
eersten Secretaris van Staat voor de Buitenlandsche Zaken ;
En den heer CHARLES WATKIN WILLIAMS WYNN, Lid' van
Zijner Majesteits Geheimen Raad en van het Parlement, Luitenant-
Kolonel kommanderende het Regiment Vrijwilligers te paard
van het Graafschap Montgomery, mitsgaders President van het
Collegie van Commissarissen voor de Indische Zaken.
Dewelke, na wederzijdsche mededeeling van hunne volmagten,
die in goeden en behoorlijken vorm bevonden zijn, de volgende
artikelen hebben vastgesteld :
Art. 1. De Hooge Contracterende Partijen verbinden zich,
om in hunne respective bezittingen in den Oosterschen Archipel
en op het vaste land van Indië en op Ceylon, elkanders onderdanen
ten handel toe te laten, op den voet der meest begunstigde Natie;
wel verstaande, dat de wederzijdsche onderdanen zich zullen
gedragen overeenkomstig de plaatselijke verordeningen van elke
bezitting.
Art. 2. De onderdanen en schepen van de eene Natie zullen,
bij den in- en uitvoer in en van de havens der andere in de
Oostersche zeeën, geene regten betalen hooger dan ten bedrage
van het dubbel van die, waarmede de onderdanen en schepen
der Nahe, aan welke de haven toebehoort, belast zijn.
De regten, voor den in- of uitvoer met Nederiandsche bodems
in eene Bntsche haven op het vaste land van Indië of op Ceylon,
betaald wordende, zullen in dezer voege worden gewijzigd dat
deswege, in geen geval, meer berekend worde dan het dubbel

701
der regten, door Britsche onderdanen en voor Britsche bodems
te betalen.
Met betrekking tot die artikelen, op welke geen regt gesteld is,
wanneer zij worden in- of uitgevoerd door de onderdanen of in
de schepen der Natie, aan welke de haven toebehoort, zullen
de regten, aan de onderdanen der andere op te leggen, in geen
geval meer bedragen dan zes ten honderd.
Art. 3. De Hooge Contracterende Partijen beloven, dat geen
traktaat voortaan, door ééne derzelve met eenigen Staat in de
Oostersche zeeën te maken, eenig artikel behelzen zal, strekkende,
het zij regtstreeks, het zij door oplegging van ongelijke regten,
om den koophandel der andere partij van de havens van zoodanigen
Inlandschen Staat uit te sluiten, en dat, bijaldien in
eene der thans aan weerskanten bestaande overeenkomsten, eenig
artikel met die bedoeling is opgenomen geworden, zoodanig
artikel, bij het sluiten des tegenwoordigen traktaats, buiten effect
gesteld worden zal.
Over en weder is verstaan, dat, vóór het sluiten van dit traktaat,
door elke der Contracterende Partijen, aan de andere mededeeling
is gedaan van alle traktaten of verbindtenissen tusschen dezelve
respectivelijk en eenige Inlandsche Regering in de Oostersche
zeeën bestaande, en dat gelijke mededeeling geschieden zal van
al zoodanige verbindtenissen, in het vervolg, door dezelve respectivelijk
aan te gaan.
Art. 4. Hunne Nederiandsche en Groot-Brittannische Majesteiten
beloven stellige bevelen te geven, zoo wel aan hunne burgerlijke
en militaire beambten als aan hunne oorlogschepen.om de vrijheid
van handel, bij art.l, 2 en 3, vastgesteld, te eerbiedigen, en, in geen
geval, hinder toe te brengen aan de gemeenschap der Inboorlingen
van den Oosterschen Archipel met de havens der twee Gouvernementen
respectivelijk, noch aan die der wederzijdsche onderdanen
met de havens toebehoorende aan Inlandsche regeringen.
Art. 5. Hunne Nederiandsche en Groot-Brittannische Majesteiten
verbinden zich, in gelijker voege, om krachtdadig bij te dragen
tot het beteugelen der zeerooverijen in die zeeën. Zij zullen geene
schuilplaats of bescherming verleenen aan vaartuigen, met welke
zeeroof bedreven wordt, en zullen in geen geval veroorloven, dat
schepen of goederen, door zulke vaartuigen buit gemaakt, in eenige
van hunne bezittingen ingevoerd, bewaard of verkocht worden.

702
Art. 6. Er is overeengekomen, dat door de beide Gouvernementen
aan hunne Officieren en Agenten in Oost-Indië bevel
zal worden gegeven, om geen nieuw kantoor op een der Oostersche
eilanden op te rigten, zonder voorafgaande magtiging van hunne
respective Gouvernementen in Europa.
Art. 7. Van de toepassing der art. 1, 2, 3 en 4, worden de
Moluksche eilanden, en speciaal, Ainbon, Banda en Ternate,
met derzelver onmiddellijke onderhoorigheden uitgezonderd, tot
tijden wijle het Nederiandsche Gouvernement raadzaam oordeelen
zal, van den alleenhandel in specerijen af te zien; maar zoo
dit Gouvernement immer, vóór zoodanige afschaffing van den
alleenhandel, aan de onderdanen van eenige Mogendheid, anders
dan een Inlandschen Aziatischen staat, veroorloven mögt eenig
handelsverkeer met die eilanden te onderhouden, zullen d°e onderdanen
van Zijne Britsche Majesteit, op een volstrekt gelijken
voet, tot zoodanig verkeer worden toegelaten.
^ Art. 8. Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden staat aan
Zijne Groot-Brittannische Majesteit af al zijne etablissementen
op het vaste land van Indië, en ziet van alle voorregten en
vrijstellingen af, welke, ter zake van deze etablissementen, genoten
of gereclameerd geworden zijn.
Art. 9. De factorij van fort Marlborough en al de bezittingen
van Groot-Brittanje op het eiland Sumatra, worden, bij dezen,
afgestaan aan Zijne Majesteit den Koning der Nederlanden'
en zijne Groot-Brittannische Majesteit belooft, dat op dat eiland
geen Britsch kantoor zal worden opgerigt, noch eenig traktaat,
onder Britsch gezag, gesloten met eenige der Inlandsehe Vorsten,
Opperhoofden of Staten, op hetzelve gevestigd.
Art. 10. De stad en vesting van Malakka met derzelver
onderhoorigheden worden, bij dezen, afgestaan aan Zijne Groot-
Brittannische Majesteit, en Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden
belooft, voor zich en voor Zijne onderdanen,"nimmer op
eenig gedeelte van het schiereiland van Malakka een kantoor
te zullen oprigten, of traktaten te zullen sluiten met eenige der
Inlandsche Vorsten of Staten, op dat schiereiland gevestigd.
Art. 11. Zijne Groot-Brittannische Majesteit ziet af van alle
vertoogen tegen het bezetten van het eiland Billiton en deszelfs
onderhoorigheden, door de Agenten van het Nederiandsche
Gouvernement.

703
Art. 12. Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden ziet af
van alle vertoogen tegen het bezetten van het eiland Sinkapoer
door de onderdanen van Zijne Groot-Brittannische Majesteit.
Daarentegen belooft Zijne Groot-Brittannische Majesteit, dat
geen Britsch kantoor zal worden opgerigt op de Karimoneilanden,
of op de eilanden Battam, Bintang, Linggin (Lingga),
of eenig der andere eilanden, liggende ten zuiden van Straat
Sinkapoer, en dat met derzelver Opperhoofden geene traktaten,
onder Britsch gezag, gesloten zullen worden.
Art. 13. Al de koloniën, bezittingen en etablissementen, die,
bij de vorenstaande artikelen, worden afgestaan, zullen aan de
Officieren der respective Souvereinen overgegeven worden op
den l sten Maart 1825. De vestingen zullen blijven in den toestand,
in welken zij zich zullen bevinden, ten tijde van het bekend worden
des tegenwoordigen traktaats in Indië, doch geene vordering zal,
noch aan de eene noch aan de andere zijde, geschieden, ter zake,
het zij van geschut of behoeften van eenigen aard, door de
afstaande Mogendheid of achtergelaten of medegenomen, het zij
van achterstallige inkomsten of van lasten van het bestuur,
hoe ook genaamd.
Art. 14. Al de ingezetenen van de landen, bij dezen afgestaan,
zullen, gedurende den tijd van zes jaren, te rekenen van
de ratificatie van het tegenwoordige traktaat, de vrijheid hebben,
om, naar welgevallen, over hun eigendom te beschikken, en zich,
zonder hinder of belet, te begeven werwaarts zij zullen goedvinden.
Art. 15. De Hooge Contracterende Partijen komen overeen,
dat geen der landen of etablissementen, bij-art. 8, 9, 10, 11 en 12
vermeld, immer aan eenige andere Mogendheid zal mogen overgedragen
worden. Ingeval dat eenige dier bezittingen door eene
der thans Contracterende Partijen verlaten wordt, zullen hare
regten tot dezelve onmiddellijk op de andere partij overgaan.
Art. 16. Er is overeengekomen, dat alle rekeningen of vorderingen,
voortgesproten uit de teruggave van Java en andere
etablissementen aan de Officieren van Zijne Majesteit den Koning
der Nederlanden in Oost-Indië, zoo wel die, welke het onderwerp
hebben uitgemaakt eener Conventie op Java, den 24 3ten Junij 1817,
tusschen de Commissarissen der beide Natiën gesloten, als alle
andere, hoe ook genaamd, finaal en ten volle afgedaan zullen zijn,

704
i
behoudens de betaling eener som van honderd duizend ponden
sterling, van den kant der Nederlanden; te bewerkstelligen in
Londen, vóór het einde van het jaar 1825.
Art. 17. Het tegenwoordige traktaat zal worden geratificeerd
en de ratification zullen worden uitgewisseld, te Londen, drie
maanden na dato dezes, of eerder, indien mogelijk.
Ten oorkonde waarvan hebben de respective Plenipotentiarissen
deze geteekend en met het zegel hunner wapenen bekrachtigd.
Aldus gedaan te Londen, den zeventienden Maart, in het jaar
onzes Heeren, een duizend acht honderd vier en twintig.
(Was get.) H. FAGEL. GEORGE CANNING.
A. R. FALCK. C. WATKIN WILLIAMS WYNN.

i i ««s*^