VERLICHTE GEDICHTEN Creatief en ... - SeniorenNet

VERLICHTE GEDICHTEN
Creatief en taalbeschouwelijk omgaan met poëzie in
de lagere en de middelbare klas
Prelude: een gedicht
Woord vooraf over dit boek
Intro: enkele bedenkingen
Twee tegengestelde opwarmers
Namen geven is bepalen. Doe dat niet met poëzie.
Vijf sleutels
Ooit gedacht aan gedichten… in de praktijk?
Klein beginnen: een vingerhoed poëzie
Intermezzo: een gedicht over fysica
Driemaal voetbal
Intermezzo: een gedicht over aardrijkskunde
Over spiegels, echo’s, stenen, tweelingen en lepels
Intermezzo: een gedicht over economie
We zijn het ontroerend eens
Intermezzo: een gedicht over beeldende opvoeding
Het verknipte gedicht. Knippen & plakken
Intermezzo: een gedicht over lichamelijke opvoeding
Ik dicht protest aan!
Intermezzo: een gedicht over wiskunde
In dromenland
Intermezzo: een gedicht over Nederlands
Help! Woord overboord!
Intermezzo: een gedicht over geschiedenis
Divers aan huis besteld
Intermezzo: een vakkenoverschrijdend gedicht
De vuilniskar zingt halleluja
Intermezzo: een gedicht over Nieuwjaar
Kwam een haasje aangelopen
Intermezzo: een gedicht over de vakantie
Drie dieren
Intermezzo: een kiplekker gedicht
Winkeldochter, schrikkelkind, gespikkeld opperhoofd
Intermezzo: twee jaloerse gedichten
1

Iedereen beroemd: een trilogie
Intermezzo: een gedicht over een bekende dichter
Gedicht in vertraging
Intermezzo: nog een traag gedicht, hoewel men zich rept
Alle regen van de kleurenboog
Intermezzo: mooi weer vandaag
Geheimschrift
Intermezzo: iets vreemds
Outtro: getroffen door een lezerstraal
FLAPPRAAT
Er zijn drie foute manieren om met gedichten om te gaan:
- je misbruikt ze als geheugenoefeningen om voor te dragen;
- je praat ze kapot;
- je negeert ze.
Joris Denoo (schrijver/dichter en docent Taal) kiest voor geen van de drie.
Een gedicht dat de moeite loont, kan zowel ondersteunend als centraal het
onderwerp zijn van filosoferen, taalbeschouwen, badineren of doodgewoon
spreken. Poëzie is de meest vrije tekstvorm, die overal ter wereld zowel
mondeling als schriftelijk deel uitmaakt van kunst en cultuur. Gedichten
kunnen de wereld veranderen. Poëzie kan helpen. Al is het maar om het
onzegbare gezegd te krijgen. Meer dan in eender welk ander tekstgenre
wordt er ‘tussen de regels’ geschreven en gelezen. Soms ook gaan we er
prat op dat deze vorm van taal ‘onnuttig’ is, haaks op het principe dat iets
moet opbrengen of winst veroorzaken.
‘Verlichte gedichten’ levert – in een bescheiden hoeveelheid – gespreksstof
over poëtische teksten van allerlei slag. Even zwenkt de lamp over
het gedicht, teneinde wat inkijk te creëren. Even maar, want, zoals afgesproken:
we praten het niet kapot. Dicht is dicht, of wat dacht je?
‘Verlichte gedichten’ is bedoeld voor leraren, docenten en opleiders van
jongeren en iets ouderen tussen 7 en 27 jaar. Joris Denoo heeft jarenlang
ervaring als docent aan de Lerarenopleiding KATHO-RENO, campus Torhout.
Hij is ook schrijver, dichter, blogger en columnist (OpenDoek, Lerarenforum).
Hij publiceert proza, poëzie, essays, theaterteksten en jeugdboeken.
Hij werd bekroond met o.a. de Vijfjaarlijkse Guido Gezelle Poëzieprijs
Brugge, de Essayprijs en de Toneelschrijfprijs van de Koninklijke
Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, de Prijs Tielt Jeugdboekenstad
en de Prozaprijzen Sint-Truiden en De Gids/Meulenhoff Nederland.
Joris Denoo publiceerde eerder bij Acco het leerboek ‘Amuzementen.
Muzische momenten met taal’ voor dezelfde doelgroep.
2

PRELUDE
Moedertaal Joris Denoo
Mijn moedertaal, mijn vaderland
van woorden, mijn Nederlands:
een vak als een vehikel dat
gevoelens & gedachten & gedichten
in geletterde vervoering brengt.
Elke week even boven de put,
in de garage van de dichter.
Taal mag best wel even blozen;
na een testrit en wat onderhoud
sta je nooit voor schut.
Als je de letters meester bent,
boek je voor de eerste klas.
Als je zieke woorden goed verpleegt,
krijg je er steeds meer zin in.
Zet je zinnen dan maar op mij
en op een rij; zo word je voorwaar
nog een goede woordenaar.
En als je ook van lezen houdt,
dan is dat het leukste zittenblijven.
PS Je mag me ook altijd schrijven.
Je krijgt altijd je zin.
3

WOORD VOORAF
In dit boek doe ik diverse voorstellen om op een leuke, creatieve en taalbeschouwelijke
wijze met poëzie om te gaan. Deze compilatie is bedoeld
voor de basisschool en de eerste jaren middelbaar onderwijs. En uiteraard
voor de lerarenopleidingen.
Het betreft tactieken en middelen om gespreksstof los te weken bij de
leerlingen en de scholieren over het aparte taalgebruik dat poëzie toch is.
Overigens onderscheiden de rijmende verzen zich van de gedichten daardoor:
de ene zijn grappig, leuk, ontspannend, enz…; over de andere kan
je spreken, discussiëren, filosoferen… We propageren democratische gevoelens
ten opzichte van beide groepen. Naar sommige gedichten moet je
gewoon luisteren. Andere lees je liever stilletjes. Met nog andere kun je
best wel leuke en interessante sessies of lessen organiseren. Af en toe
werken we met meerdere gedichten tegelijk, terwijl ook de thema’s afgestemd
zijn op de leeftijd van de doelgroepen. De vragen die zich hierbij
stellen, zijn bijvoorbeeld: kun je een boeiende poëzieles bouwen rond het
thema ‘bomen’? Kan voetbal het onderwerp van een gedicht zijn? Hoe zit
het met het rijm? Welke trucs gebruikt de dichter(es)? Lijkt dat ook niet
wat op copywriting en reclame? Is dichten een beroep? Ben je een softie
als je gedichten schrijft? Waarom wordt zo vaak het verkleinwoord ‘gedichtje’
gebruikt? Schreef je in je jeugd ook langwerpige rietstengelgedichten
met veel beletseltekens en abstracte woorden? Ook die vragen
zelf zijn taalbeschouwing.
Alle sessies in dit boek probeerden studenten aan de lerarenopleiding en
ikzelf in de loop der jaren op stages en bijscholingen uit, met diverse leeftijden
tussen 7 en 27 jaar. Ouder kan en mag natuurlijk ook. Alles is dus
op de pure praktijk gebaseerd.
INTRO bis
Enkele bedenkingen vooraf over poëzie
Waarom wordt poëzie soms gemeden?
Ooit wees een bevraging uit dat scholieren/leerlingen een grondige afkeer
hadden van de edele dichtkunst. De oorzaak was te vinden in de manier
waarop met poëzie werd omgesprongen. Het kapot analyseren van gedichten
genereerde geen leesplezier, de betrokken docent hield helemaal
niet van poëzie, er was geen bereidheid tot fantaseren, geen talent om
daarmee om te gaan en daarenboven deden zich de verkeerde tekstkeuzes
voor, vaak onder dwang van leerplannen annex leerboeken. Rijm,
dreun & voordragen leken alleenzaligmakend: ‘Hier moet je halt houden’,
‘Hier moet je ademen, want er staat een komma’, ‘Hier moet je stem omhoog
gaan, want er zit gevoel in’. Tieners moeten ook niet koste wat kost
4

op school met gedichten van Guido Gezelle worden geconfronteerd. Wrong
time, wrong place. Gedichten worden te vaak tot examenstof gedegradeerd.
De liefde voor gedichten wordt soms op school al vermoord.
Waarom is het interessant zelf poëzie te (leren) schrijven?
Onderzoek (in de praktijk & via bloemlezingen) wees uit:
- jongeren KUNNEN prima gedichten schrijven, mits goede ‘regie’;
- dit schrijven is heel ZINVOL (bevrijdend, ontspannend, grappig, helend,
verkennend… ).
Ik verwijs hier graag naar Jeugd en Poëzie vzw, Merchtem, Stichting Kinderen
en Poëzie, Drunen en Stichting Doe Maar Dicht Maar, Groningen en
de publicaties van Di-Vers Amsterdam en Bakermat Mechelen.
Waar is poëzie te vinden?
Weinig uitgevers durven dichtbundels aan. Die verkopen namelijk voor
geen meter. Soms wordt poëzie nog gedoogd als paradepaardje of luxefonds
van een welvarende uitgeverij. We zijn vaak aangewezen op (jammer
genoeg vaak dezelfde moegebloemleesde gedichten en verzen in)
leerboeken, gelegenheidspakketjes, taalmethodes, persoonlijk verzamelde
compilaties. Gelukkig verschenen er de laatste jaren goeie thematische
bloemlezingen. Maar kiezen is ook altijd een beetje verliezen…
De kwestie EINDRIJM
Eindrijm is niet wezenlijk voor poëzie. Zelfs van oudsher niet (Hebreeuws,
Oosters, klassiek, Germaans). Er werden andere stijlmiddelen gebruikt.
Eindrijm ontstond pas in de vroege Middeleeuwen, in vertaalde psalmen
en Latijnse kerkgezangen. Op gevaar af zwart-wit te zijn, waag ik me in
dit verband aan een kleine vergelijking.
POËZIE: veel wit / rafelige rechterkant / vaak ongelijke regels / stilstaand
schilderij (‘lyriek’) / gestileerde taal (incantatie, ritme, beelden, verdichting)
/ vaak korte zinnen of zinstukken / vrij leestekengebruik / beeldrijke
taal / ‘dichterlijke vrijheid’ / grafisch heel herkenbaar / het specifieke genre
van de ‘verzen’ rijmt vaak wel stevig, terwijl ‘gedichten’ dat vaak niet
doen.
PROZA: toevallig wit (‘volle’ bladspiegel) / rechts gestroomlijnd / normale
zinsbouw en tekstregels / logisch gebruik van leestekens / filmisch opeenvolgend
(‘epiek’) / alledaagse objectieve taal.
Het is te wijten aan de karamellenverzen dat velen ‘rijm’ een norm vinden.
Rijm werkt vaak remmend op de creativiteit (rijmnood, rijmdwang).
Vandaar dat met de term ‘gedicht’ vaak rijmende teksten worden bedoeld,
daarenboven aangeduid met het verkleinwoord ‘gedichtje’. Misschien beantwoordt
het eindrijm (maar ook het binnenrijm en het stafrijm) aan de
5

epetitiebehoefte van het kind en van de grote mens, het ex-kind. Luister
maar naar de sprookjes, of de slaap-, schoot- & wiegeliedjes. Ook schlagers
en smartlappen rijmen dat het een lieve lust is. De symbolische getallen
drie en zeven komen in vertellingen en verhalen vaak voor. Ook in
de Bijbel.
Vooroordeel: ‘Poëzie is moeilijk’
Het proces van herkenning & ontsluiering is precies het doel, gecombineerd
met het talent om het ‘raadsel’ niet geheel te ‘ontrafelen’. Een gedicht
kent geen echte ‘verklaring’. Is een geheim nog een geheim nadat
het is verklapt? Een gedicht nog een gedicht nadat het is ontraadseld?
Toch kun je soms een sleutel gebruiken om een bepaald gedicht beter te
begrijpen. We komen hier straks op terug.
Er moet ook bereidheid zijn om ‘ander’ taalgebruik mee te maken, maar
daarom hoef je bij de ‘uitleg’ nog niet moeilijk(er) te doen. Sommige kinderen
benaderen in hun eigen taalgebruik dat van de dichters, cf. ook de
Cobrabeweging en hun aandacht voor kindertekeningen. Ik herinner me
het viersterrenantwoord van een zevenjarig meisje op de vraag van haar
juf: ‘Wie kent er hier de ijstijger?’. Het meisje antwoordde: ‘De ijstijger
woont in de winter’.
Taak van de leerkracht
De docent sloopt afkeer en belemmeringen door collectief en anoniem te
laten werken, als er al ‘iets’ gedaan wordt met een gedicht. Er schuilt ook
meer winst in het onopvallende aanmoedigen (door poëzie permanent beschikbaar
in de klas te maken) dan door het opdringen van gedichten aan
de groep. Poëzie hoort niet in een ‘specialistisch’ verdomhoekje thuis. Een
gedicht kan best wel opduiken in een heel andere realistische context.
Wat is de zin van poëzie?
Je probeert een andersoortige greep op de werkelijkheid te verwerven:
procesmatig en zinverwervend (cf. de pijp die geen pijp is, de staande
klok die de tijd niet aangeeft omdat het ding omgedraaid staat en ‘gepromoveerd’
wordt tot kunstwerk). Taal is een middel tot creatief denken,
waarbij ook het spelelement opgewaardeerd kan worden. Taalverrijking en
gevoelsanalyse gaan hand in hand. Ook in het bedrijfsleven wordt ‘creatief
gedrag’ gepropageerd als probleemoplossende prelude: hersenhozen,
brainstormen, associëren…
Realisme!
Soms vinden jongeren poëzie onnuttig, onzinnig, vervelend, kinderachtig
en wereldvreemd. Rijm blijft scoren, o.a. recent door de opwaardering van
rap en hiphop. Humor blijft scoren, vooral in gedichten voor de lagere
school. Het is realistisch één gedicht te ‘behandelen’ om de paar weken
6

(of één lespakketje). Net zo min als momenteel schaken of dammen op
het lesrooster staan, hoeft poëzie daar per se op. Er moet meer een attitude
groeien van permanente beschikbaarheid en bereikbaarheid van
boek en gedicht in de klas. En nee: gedichten gaan niet uitsluitend over
liefde en natuur en gevoelens. Ja: ook voetbal, kauwgum en zwaarlijvigheid
leveren aardige staaltjes van poëtische taal op!
TWEE TEGENGESTELDE OPWARMERS
Ins Lesebuch für die Oberstufe
(of: In het leesboek voor de hogere klassen)
Lees geen oden, mijn zoon,
lees de spoorboekjes: zij zijn exacter.
Rol de zeekaarten op voor het te laat is.
Wees waakzaam, zing niet.
Er komt een dag waarop ze weer lijsten
aan de deuren zullen spijkeren
en de neezeggers op de borst zullen merken.
Hans Magnus Enzensberger (Duitsland)
Hoe moet ik schrijven?
Ook een bloeiende droom is fout,
de wekker streept hem door,
maar bij het ontbijt komen woud
en bloemen nog voor.
Veel volwassenen vergeten
hun dromen zodra ze eten,
en de zachtste droom verstijft
zodra je hem beschrijft;
trouwens, wat niemand ziet,
wat niemand kan meten,
kan ik niet weten
en bestaat dus niet
zegt de physicus.
Trek je daar niks van aan.
Schrijf zo, dat ook hij gelooft
in het landschap, opengegaan
binnen je hoofd;
schrijf over je dromen
en de goedheid van dood,
zing als over bomen
7

vol bloedrood lover,
en schrijf als je moet
in gedichten,
maar proza, lieve wichten,
is ook goed.
Leo Vroman (Nederland/USA)
NAMEN GEVEN IS BEPALEN. DOE DAT NIET MET POËZIE.
Poëzie definiëren heeft weinig zin. Je vervalt alleen maar in onvolkomen,
desgewenst grappige omschrijvingen, waarbij soms wel onrecht gedaan
wordt aan het mysterie van de poëzie.
* een gedicht is een tekst met een rafelige rechterkant; de ratten hebben
eraan gevreten;
* poëzie schrijven is huilebalken op kringlooppapier (het archetype van de
arme snotterende dichter op een onverwarmd zolderkamertje, kaars op
tafel, beneden staat de deurwaarder aan de deur);
* poëzie is achterklap op rijm (de plaag van de karamellenverzen).
Poëzie wordt ook vaak verward met sentiment, gevoelerigheid, ontboezemingen,
tweederangsfilosofie. Bekend verschijnsel hierbij zijn de (goedbedoelde)
rietstengelgedichten, waarin al het wereldleed zit verpakt, waarbij
zinnen met vooral grote abstracte woorden erin worden gehakt tot ze op
poëzie gelijken – het slachthuis van de taal –, onder elkaar worden geparkeerd
en ingespoten met de bekende drie puntjes… de puberpuistjes van
de poëzie.
De lezer moet zelf verder invullen omdat de dichter het niet meer kan.
Rietstengelpoëzie schijnt een leeftijdsgebonden verschijnsel te zijn; vooral
jongeren bedienen er zich van. Niet alle rietstengelconstructies lijden aan
hetzelfde euvel. Respect.
Over poëzie spreken of schrijven kun je alleen in termen van poëzie zelf.
Het beste woord dat ik voor poëzie kan geven is een luisterapparaat voor
een geweldige stilte. (Hans Andreus)
Dichten is fietsen op de Mont Ventoux en wind najagen en doen zoals
Tommy Simpson: doodvallen. (Jan Kal)
Dichten is een burcht afbreken en met de onderdelen een sauna bouwen.(JD)
8

Poëzie is als je het hart opent met een zilveren sleuteltje dat ook op een
fietsslot past.(Nico Scheepmaker)
Poëzie is rook blazen in de ogen van de mensen en zeggen: ‘Wel?’ (Herman
De Coninck)
Enkele uitspraken van schrijvers en dichters over schrijven
‘Mijn eerste straf om een onschuldige literaire bedrijvigheid heb ik opgelopen
toen mijn onderwijzer een liefdesgedicht van mijn hand onderschept
had. Ik was elf. Mijn hart had ik verloren aan een vriendinnetje waarmee
ik toneel speelde. Tot dan toe had ik alleen van kinderversjes over dieren
en bloemen gehoord. Spontaan ontdekte ik dat ik lyricus was. Het lijkt
grappig, maar het is zo.’ (Maurice Roelants, een van de eerste Vlaamse
‘psychologische’ romanschrijvers)
‘De lagere school bracht geen poëzie bij. De Gedichten van de Schoolmeester
konden mij, die reeds de liedjes van de Luikse chanteuses had
gehoord en ‘gezien’, want die zongen toen ook al met hun benen, niet
boeien.’ (Pierre Kemp, dichter)
‘Toen ik nog heel jong was, werd mij door mijn opvoeders voorgehouden
dat de denkbeelden van een kind niets dan wind waren, dat iedereen in
zijn jeugd ‘zo’ geweest was, maar dat dat later altijd anders werd.’ (W.F.
Hermans, Nederlands romanschrijver)
‘Mijn allereerste vers schreef ik op school, op het binnenkaft van mijn
leerboek voor aardrijkskunde.’ (Marnix Gijsen, Vlaams journalist-prozaïst)
‘Aan veel auteurs van kinderboeken is een slecht schrijver verloren gegaan.
Daar kunnen critici blij mee zijn, maar de kinderen zitten ermee.
Later dan, als ze zullen pogen levend Nederlands te schrijven, maar moeten
bekennen helaas te veel kinderboeken te hebben gelezen.’ (Kees
Fens, Nederlands criticus-recensent)
‘Mijn eerste versje schreef ik met mijn griffel op mijn lei in de derde kleuterklas
bij zuster Serafien, want ik wou niet voor de zoveelste keer weer
bloemetjes prikken. Zeven jaar later kreeg ik als allereerste scholier van
mijn jaar twee uur nablijven op zaterdag omdat ik tijdens de ‘studie’ be-
9

trapt werd met een boek van Willem Elsschot op mijn knieën. Toen wou ik
vast en zeker schrijver worden.’ (JD)
Enkele verhaaltjes die onrechtstreeks vertellen hoe taal zo heel
anders kan werken dan men het verwacht.
1. Een man had op zolder een vliegtuig van beton gebouwd. Tegen
iedereen die het horen wilde, verklaarde hij trots: ‘Ik heb een vliegtuig
van beton gemaakt, en het kan echt vliegen.’ ‘Jaja,’ knikten de
mensen, ‘het is alleen maar jammer dat het niet door het dakraam
kan.’
2. Er was eens een zeehond die dacht: ‘Verhippeltjes, die man daar
aan de kant heb ik wel goed getraind. Telkens als ik mijn bal opgooi
en wat kunstjes vertoon met mijn snoet, gooit hij naar mij met een
vis. Hij heeft goed opgelet tijdens mijn opleiding. Hij krijgt er nog
applaus voor ook. Ik ga dat es meer doen, want het is lekkere vis.’
3. Een kind had zandgebakjes gemaakt. ‘Kijk,’ zei het, ‘hoe mooi.’ ‘Ja,’
zei de grote mens, ‘heel mooi hoor.’ Maar hij dacht erbij: ‘Je kunt ze
toch niet kopen en opeten.’ In de ogen van die volwassene las het
kind ongeloof en onbegrip. Later werd het een ‘echte’ pasteibakker.
Toen zeiden de grote mensen plotseling: ‘Hoe mooi! En lekker!’ En
alle ongeloof was uit hun ogen verdwenen. En ze betaalden dubbel
en dik.
Dat zijn in prozaïsche vorm drie voorbeelden van hoe je alle dingen van
veel kanten kunt bekijken. Je kunt bijvoorbeeld iemand lui noemen, of
rustig, of flegmatiek. Hangt af van … ? Het kan een eigenschap of een
doem zijn. Je kunt iemand opvliegend noemen, of energiek, ondernemend,
nietsontziend. Het hangt er van af hoe je het bekijkt en wanneer
en wat je zelf wil dat het is. Een dichter kan een vuilniswagen doen zingen.
Door zijn ogen krijgen de dingen een kleurtje. Of denk aan het station
op maandagochtend en vrijdagvalavond. Hoe anders het dan kan zijn.
Zelfs ruimtes zijn dus onderhevig aan wisselende perceptie.
Gedichten en poëzie zijn nu net heel aparte voorbeelden van hoe taal de
werkelijkheid anders en ongewoon bekijkt, er even een zwik aan geeft,
soms zelfs naar haar hand zet. En daar zou op school best wel een beetje
plaats en aandacht aan gegeven kunnen worden.
Het is ongeveer het enige moment op het lesrooster waar je nog ‘onredelijk’
mag zijn, met mate natuurlijk.
Ik citeer een treffende formulering daarover uit DE DICHTER IS EEN KOE
van professor/criticus HUGO BREMS (KULeuven)
10

- We hebben onze handen al vol met liefhebben en sterven, en wie daar
nog meer over wil weten, kan heel goed terecht in het werk van filosofen,
biologen, sociologen, psychologen, fysici, historici en journalisten. Dan
hebben we ze allebei, meemaken en verstaan, gevoelens en inzichten. Ze
respecteren elkaars domein. En dan komt de dichter en die wringt zich
tussen de twee in, terwijl er eigenlijk helemaal geen stoel meer vrij was.
Hij stoort zich nauwelijks aan de boze blikken en het gemor van zijn buren.
Het gedicht is een indringer in een geordende wereld. Het gedraagt
zich onfatsoenlijk omdat het emoties en irrationaliteit binnenbrengt in het
territorium van het inzicht. Het gedraagt zich onfatsoenlijk tegenover wie
gewoon maar wil leven -
… en de Nederlandse dichter-criticus Adriaan Morriën:
KINDEREN SPELEN MET ONZICHTBARE DINGEN
ZIJ GAAN MET MINDER DAN EEN SCHADUW OM
WAT VOOR ONS STOM IS HEEFT VOOR HEN GELUID
WAAR WIJ NIETS ZIEN, ZIEN ZIJ DE MOOISTE DINGEN
… en de Vlaamse dichter Eddy van Vliet in een essay:
- Hoe ontvankelijk kinderen voor poëzie zijn, wordt op verbazingwekkende
wijze aangetoond door de experimenten van de Amerikaanse dichteronderwijzer
Kenneth Koch, hierin gevolgd door de Nederlandse auteur
Fred Portegies Zwart. Koch stelt dat het schrijven van poëzie maakt dat
de kinderen zich blij, competent en creatief voelen, dat het hen begrip en
waardering bijbrengt voor wat anderen schrijven en bovendien hun verlangen
oproept om de woorden juist te gebruiken en te spellen. In deze
kinderen is de Homo Ludens van Huizinga nog niet teloor gegaan: de oorspronkelijk
creatieve mens -
Poëzie gaat dus niet altijd over ‘een pauze houden waar komma’s staan’
en het uitschreeuwen of fluisteren annex navenante gebaartjes naargelang
van de beschreven ‘gevoelens’.
Poëzie met mondjesmaat … zodat later geen afschuw ontstaat …
Spreken over en met gedichten … Werken en lachen met leuke verzen …
VIJF SLEUTELS
Voor wie dat toch nog moeilijk vindt: vanuit de positie van ontvanger (lezer,
luisteraar, leraar) kunnen een vijftal sleutels er voor zorgen dat het
gedicht toch krijgt waar het recht op heeft en dat het zich wat makkelijker
laat openen. Uiteraard is de ‘scheiding’ niet zo strikt. Diverse gedichten
beleven deugd aan diverse sleutels. Er zijn dus ook ‘lopers’. En misschien
11

moet je soms eens een extra sleutel laten maken. Dezelfde bedenking
geldt voor de voorbeelddichters die ik hier vermeld.
Sleutel 1
We interpreteren het gedicht vanuit het standpunt van de dichter(es). Wie
schreef het? Wat hield hem bezig? Soms begrijp je een tekst veel beter als
je meer weet over de dichter, omdat hij bijvoorbeeld uitdrukkelijk over
zijn eigen wereld schrijft. Hier moet je natuurlijk even biografisch gaan.
Het leven van de auteur kan een sleutel zijn in verband met zinvolle lectuur
van diens gedichten. Voorbeelden: werk van Jotie T’Hooft en van J.
Slauerhoff.
Sleutel 2
We interpreteren het gedicht vanuit de positie van de lezende of luisterende
mens. De lezer heeft het gevoel dat het over hem gaat (kan gaan).
Hij herkent het. Of, omgekeerd: helemaal niet. Hij denkt, hij voelt, hij fantaseert,
hij associeert. Hij geeft een eigen betekenis aan het gedicht. Dat
mag hij doen, want het gedicht is ook van hem. En waarschijnlijk is deze
‘lezerstekst’ een interessant gedicht, want hij werkt op twee niveaus: de
lezer kan er ook ‘zijn’ gedicht van maken; er is herkenning. Voorbeelden:
werk van Eddy van Vliet en van Joke van Leeuwen.
Sleutel 3
We interpreteren het gedicht op zich, zonder echt rekening te houden met
de schrijver of de inleving bij de lezer. De tekst staat op zichzelf, los van
de dichter, los van de lezer. Misschien is hier de vorm wel belangrijk. We
ontdekken dingen als ritme, herhaling, klank, grafische vormgeving, typografie,
experiment, nonsensvers… Voorbeelden: werk van Renaat Ramon,
van Jan Hanlo, van Mark Insingel. Specifieke genres als visuele en auditieve
poëzie, haiku, limerick, acrostichon…
Sleutel 4
We interpreteren het gedicht rekening houdend met de tijd en de wereld
waarin het geschreven is. Waar en wanneer en waarom is het gebeurd?
Over welke leefwereld gaat het? De geëngageerde poëzie speelt hier natuurlijk
de hoofdrol. Realisme zal in bijvoorbeeld verzetspoëzie belangrijk
zijn. Er worden stellingen ingenomen, opinies verwoord, zaken bestreden
of verdedigd. Dat kan vele thema’s betreffen. Politieke thema’s zijn hier
het bekendst. De werkelijkheid krijgt hier soms een draai om de oren.
Voorbeelden: werk van Pablo Neruda en van Anna Achmatova.
Sleutel 5
12

We interpreteren het gedicht als een onderdeel van een genre. Inhoudelijke
beschrijvingen zijn hier belangrijk. Er zijn ettelijke bloemlezingen mee
gevuld: liefdespoëzie, natuurgedichten, sportlyriek, diergedichten, religieuze
poëzie… Soms verschijnen er ook bundels met poëzie voor en door
kinderen en jongeren. Voorbeelden: werk van Paul Snoek, van Guido Gezelle,
van Willie Verhegghe, van Hans Wap, van Anton Van Wilderode, van
Geert De Kockere en van jonge dichters in publicaties van KCLB, Bakermat/Baeckens
Books en Di-Vers.
OOIT GEDACHT AAN GEDICHTEN … IN DE PRAKTIJK ?
1. Klein beginnen: een vingerhoed poëzie
Harley Babyson
Je moet er jaren
voor sparen voor je hem tus-
sen je knieën hebt.
(JD)
We beginnen klein, maar daarom niet min. Een wereldbekend genre van
oogwenkteksten, vingerhoedemoties of ogenblikervaringen (hier mag
‘ogen-blik’ heel letterlijk met ‘zien’ worden verbonden) is de haiku. Het is
eigenlijk een Japans staaltje van dichtkunst: 俳句
De (Westerse) regels zijn bekend: een drieregelige tekst, bestaande uit
respectievelijk vijf, zeven en weer vijf lettergrepen. In Japan gebeurt dat
verticaal op één lijn. Er is geen rijm.
De haiku komt van de hokku (aanzetstrofe voor een kettinggedicht),
waarvan Matsuo Basho de bekendste meester was. Een heel bekende
hokku of haiku van zijn hand luidt:
furu ike ya Ach oude vijver
kawazu tobikomu een kikker springt erin
mizu no oto geluid van water.
Inhoudelijk kiest de klassieke haiku voor de vijf Japanse seizoenen: lente,
zomer, herfst, winter, Nieuwjaar. Gewoonlijk verwijst een detail (woord)
naar het betreffende seizoen. De moderne haiku bespeelt alle onderwerpen.
De eerste voorzitter van de Europese Raad Herman Van Rompuy is een
bekend liefhebber en schrijver van haiku’s. In Vlaanderen is Bart Mesotten
13

de belangrijkste promotor. In Nederland heeft Bertus Aafjes het genre geintroduceerd.
Een twaiku is een haiku die op Twitter is verzonden.
Mijn intro is geïnspireerd op een Harley Davidson. Hoeveel jongeren dromen
er niet van zo’n motor? Maar ze zijn nog te jong, of … hun portemonnee
is nog te klein. Vandaar de titel: Harley Babyson. Een ‘klein’ gedicht
over een ‘kleine’ motor. Het is de kleine prelude op de grote droom die
ooit werkelijkheid moet worden. Maar daarvoor moet je lang sparen. En
ook letterlijk groter worden. Anders krijg je dat ding nooit tussen je knieën.
En dan moet je ook nog het sturen en rijden onder de knie krijgen,
anders loopt het verkeerd.
Jongeren die uitgenodigd worden om zelf een haiku te bedenken, zullen
hoogstwaarschijnlijk hun inspiratie niet in de seizoenen zoeken. Misschien
mag hier de term ‘senryu’ ter sprake komen. Deze Japanse dichtvorm
heeft dezelfde formele regels als de haiku. De haiku beschrijft de perfectie
en de objectieve puurheid van de natuur; de senryu heeft het over de onvolkomenheid
en de gewoonheid van de mens.
Een tiener schreef ooit het volgende:
Volgend jaar zal ik
naar de landbouwschool mogen
als ik mijn best doe.
Het vangen van een ogenblik… Een gevoel (wens, droom…) dat in een
vingerhoed kan … De beschrijving van wat ik in een oogwenk zie, voel,
hoor, smaak, ruik… en daar even stil bij staan. Deze vluchtigheid is misschien
wel typisch voor deze jachtige tijd, waarin zoveel op één dag gebeurt.
Het is haalbaar om het te proberen met jonge mensen, maar er
moet wat bereidheid zijn tot filosoferen en observeren. Je bent als lesgever
of sessieleider natuurlijk wel vlug uitgepraat over een haiku. Het is
wat het is…
Een summiere bloemlezing van vingerhoedpoëzie.
Wij bei in ’t kader
van een lange eeuwigheid
op deze foto.
Een woord overboord.
Wees niet zo ongelukkig,
och arme taalschat.
Wie we daar hebben.
Opwaaiend zomerrokje.
Zoen als een klaproos.
14

De finishfoto:
bange bliksemflits in de
doka van het hoofd.
Honden blaffen niet.
Geen blad dat trilt, water rilt:
aardbeving op til.
Pylonenlandschap.
Draden naar de einder toe.
Zoemende weiden.
Tante op wandel.
Ontcijfer haar zomerhoed.
Geel plus blauw is zon.
Vergankelijkheid.
Dirk Frimout mept een mug dood.
Leven op aarde.
(JD)
(Schrijft er nu iemand een haiku met Frank De Winne erin? Denk aan de
formele voorwaarden: Frimout heeft een lettergreep minder).
Omdat er weinig gespreksstof over haiku’s veroorzaakt kan worden, volgen
nu enkele suggesties om er toch nog iets meer mee te doen dan louter
lezen.
- Beschouw de haiku als een miniscenario, waar jij als regisseur één geluid
vooraf moet voor bedenken. Laat dat ook horen. En lees daarna de
haiku hardop. Of maak er een opname van. (Cf. de serie hierboven, resp.
het klikken van een fotoapparaat, een plons, een smakzoen, een donderslag/bliksemflits,
dreigende geluidloosheid, zoemen, het geluid van stappen,
een mep). En bij de mini-Harley Davidson hoort natuurlijk het wereldbekende
typische Harleygeronk, ook al is hij nog zo klein. Wanneer hij
groter wordt, gaat hij wel knallen!
- Kleur het belangrijkste woord in de kleur waarvan je aanvoelt of denkt
dat die bij de tekst past.
- Hoor je bepaalde muziek bij een of andere haiku?
- Zou je een haiku kunnen verfilmen? Wordt dat een stilstaand of bewegend
beeld? Kun je er makkelijk een tekening of een schilderij van maken?
15

- Probeer je er nu zelf eentje te schrijven? Volg maar even gezellig de regels:
kijk naar buiten, bepaal het seizoen, kies een belangrijk woord waarrond
je de zeventien lettergrepen zult groeperen… Hulpmiddel: eerst een
woordenveldje aanleggen met de naam van het seizoen als navel middenin.
- À propos: er zijn nog kortere gedichten in de Nederlandse literatuur verschenen.
Ze zijn korter dan een haiku. En ook de ‘beknopte’ sms-gedichten
zijn langer.
Deur
Duwen
Trekken
(J. Bernlef)
Bij Loosdrecht
Als dit Ierland was
Zou ik beter kijken
(K. Schippers)
Volgens het Guinness World Records Book is de Nederlander Joost van
den Vondel de schrijver van het kortste gedicht uit de Nederlandse geschiedenis
(en mogelijk zelfs in de wereld). Met dit gedicht, bestaande uit
twee regels van elk één woord, won hij in 1620 een dichtwedstrijd.
U
Nu!
PS Ook in proza hebben we ultrakorte verhalen. Wat dacht je hiervan?
‘Een jongeman verzamelde een miljoen postzegels, ging erop liggen en
schoot zich door het hoofd.’ Dit verhaal is van de Russische schrijver Anton
Tsjechov. Hij is wereldberoemd voor zijn toneelstukken (‘De kersentuin’,
‘Oom Wanja’).
16

Intermezzo
(Een gedicht over fysica)
Natuurkunde
‘o, denkt men er zo over!’
zei het jongetje
dat de wet van newton gelezen had
en hij steeg als een leeuwerik
in de dampige najaarshemel
en geen sterveling op aarde
heeft hem ooit nog teruggezien
(Cees Buddingh’)
2. Driemaal voetbal
In de voetbaltribunes en rond de groene grasmatten zitten en staan ook
dichters. Waarschijnlijk roepen ze dan geen gevleugelde of poëtische
woorden. Meestal zijn ze supporter. Soms ook zijn de pa of de oom van
een jonge voetballer, waar ze veel van verwachten. Op elk veld in elke
stad loopt immers de nieuwe Lionel Messi rond. Maar ja: in voetbal kan er
van alles gebeuren… en niets… en de bal is rond... en hij hotsebotst…
‘Ik heb nooit hard gelopen/om dichters te ontmoeten/maar mij wel vaak
buiten adem gefietst/om op tijd bij een voetbalwedstrijd te zijn’, schreef
de dichter Cees Buddingh’. Nog veel andere dichters hebben ooit wel eens
het leder en de groene mat als onderwerp voor een gedicht gekozen. Ook
wielrennen heeft menig dichter al eens naar pen of laptop doen grijpen.
Voetbalverdriet
Toen ik lid werd van een voetbalclub zei mijn vader: ‘Beste vent
Jij wint ook nog de Europacup, als je groter bent’
En daar ging ik, elke zaterdag naar 't sportterrein
En daar stond dan elke zaterdag, vader langs de lijn
En wat was 'ie fanatiek
En hij schreeuwde zich bijna ziek
refrein
‘Doorzetten jongen, voorzetten jongen, anders word je nooit een prof
Doorzetten jongen, voorzetten jongen, neem 'm op je slof’.
En ik maakte in een wedstrijd toen een doelpunt met de hak
17

Zoals echte grote sterren doen, dood op hun gemak
En mijn vader was ontzettend blij, en hij riep: ‘Hoera, die zit’
En hij kocht een gloednieuw shirt voor mij, dat was rood en wit
Voor Ajax mocht ik toen
Voetbalexamen doen
refrein
Dat examen, nou je raadt 't al, niks kwam 'r van terecht
Maar twee keer raakte ik de bal, twee keer ontzettend slecht
Ach, mijn vader was wel erg bedrukt, maar hij troostte zich al gauw
En hij zei: ‘ 't Is mij en jou mislukt, maar 't lukt een zoon van jou’
Dus over twintig jaar
Sta ik voor m'n zoontje klaar
refrein (2x)
(tekst Willem Wilmink, zang Aart Staartjes, muziek Harry Bannink)
Zoals er tussen de regels van een gedicht belangrijke dingen kunnen
staan, en zoals er buiten het kader van een foto vaak wel iets interessants
gebeurt, zo heb je ook bij sommige voetbalmatchen naast of achter het
hoofdveld een jongen (of twee, of meisjes) die zijn (hun) eigen stille wedstrijdje
speelt/spelen. Je moet al een dichter zijn om even achterom of
opzij te kijken en daarover een heus gedicht te schrijven. Is bijvoorbeeld
wat hieronder staat een typisch sportgedicht? Merkten we al niet eerder
op dat poëzie de werkelijkheid vaak van een andere kant bekijkt?
Een voetbalwedstrijd
niet die prachtig opgezette
aanval uitlopend op een
flitsend rechtverend moment,
doch het jongetje op een
stukje weide achter de
toeschouwers zijn eigen
wedstrijd spelend, de hond
tussen de naamloze ruggen
snuffelend langs de brakke
grond, de gescheurde
vertrappelde kaartjes in het
uitgekamde gras
en daarboven
de keiharde winterlucht: slechts
hier en daar wat gewiek, slechts
nu en dan een zacht geronk
18

in het gejuich
verdwijnend.
(Roland Jooris)
(PS Googel even ‘brakke grond’ voor wat uitleg)
Een belangrijk katern (apart deel dus) van een krant gaat over sport. Gewoonlijk
vind je dat in het midden of het tweede gedeelte van een krant.
Wielrennen (in de lente en de zomer), veldrijden (in de winter) en voetbal
(bijna voortdurend) staan het vaakst voorop. Dat zijn dan ook de sporttakken
die het grootste aantal liefhebbers hebben. Vooral na een competitieweekend
barst zo’n sportkatern van de resultaten en de verslagen. Hier
is absoluut geen plaats voor een fraai gedicht over hoe Beckham de bal
wondermooi in doel krulde. Lees bijvoorbeeld maar eens onderstaande
tekst: er staat gewoon wat er staat. Toch merk je af en toe dat de krantenschrijver
erg zijn best doet om het ook eens ‘mooi’ te formuleren.
LA LOUVIERE 1 – TONGEREN 1
LA LOUVIERE – De mannen van speler-trainer André Gorez zijn wat hun
spelconstructie betreft alleszins aan de beterhand en bevestigden overigens,
in wat hun beste verrichting van dit seizoen voor eigen volk zou
worden, hun stijgende conditie. Na een vrijschop van specialist Brichand,
de plaatselijke voorstopper die nogmaals het leder vanop 25 meter afstand
onhoudbaar door de muur kanonneerde, zouden de Henegouwers
wel meer glasheldere acties ineentimmeren dan vroeger. Gelukkig kon de
bezoekende ploeg op de aanvoerder rekenen om de puntendeling te vrijwaren.
(UDL)
Drie teksten over voetbal … waar we ons wat vragen bij stellen.
- Bij welke tekst(en) krijg je een soort film van de gebeurtenissen voorge-
schoteld? (Eerst…, dan…)
- In welke tekst zijn de gebeurtenissen het belangrijkst?
- In welke tekst(en) krijg je een soort tafereel of schilderij te zien?
- In welke tekst gaat het echt over de wedstrijd zelf?
- In de tweede tekst is er geen rijm, er zijn geen metaforen of beelden, er
worden geen taaltrucjes gebruikt, er zijn geen eigenaardigheden en toch
noemen we dit een gedicht. Waarom?
- Zou je de eerste of de tweede tekst in een maandagkrant kunnen lezen?
- Vind je zelf een voetbalwedstrijd geschikt als onderwerp voor een ge-
dicht? (Of heb je liever een volleybalgedicht? Tennispoëzie? Snookerver-
zen? Kan hoor: duikel maar even de bloemlezing ‘Ook wij waren win-
naars’ uit de bieb op, een verzameling van 150 sportgedichten uit Neder-
land en Vlaanderen, uitgeverij De Geus Breda & Poëziecentrum Gent,
19

2005).
- Is de schrijver van de eerste tekst bekend? Is de zanger bekender? Of
de man die de muziek voor de tekst schreef? Je hebt ongetwijfeld al ge-
merkt dat dit gedicht een refrein heeft: eenzelfde weerkerende strofe.
Het is dus ook een lied.
- Ken je dichter van de tweede tekst? Is dat zijn beroep? (Nee: Roland
Jooris was ook onderwijzer). Pas op: sommige dichters zetten onder hun
gedichten een schuilnaam of pseudoniem. Hier is het zijn echte naam.
- Hoe noemen we de schrijver van de derde tekst? Is UDL bekend? Ken-
nen we hem of haar bij zijn of haar volle naam? Is dat zijn beroep?
- Wie van de drie schrijvers (de tekstschrijver/dichter, de dichter of de
journalist/reporter) schrijft de waarheid?
- Welke tekst leest makkelijker dan de andere?
- Kan men in een krantenverslag eenzelfde woord vaak herhalen?
- Met welke sleutel probeer je het gedicht van Willem Wilmink te openen?
En dat van Roland Jooris?
Uitbreiding
- Je merkt dat in een gedicht (en ook in een lied) de taal vrij kort en hevig
is, met de klemtoon op taal, vorm, gevoel en in mindere mate op con-
crete (hier: voetbal)inhoud. Dat komt natuurlijk door de speciale ken-
merken die een gedicht of een lied hebben. Die zijn hier eerder al opge-
somd.
- Hoe zit dat bij een weerbericht? Een mop? Een horoscoop? Een recept?
Een wegenbulletin? Een verhaal? Een sprookje?
- Ben je fan van de Rode Duivels? Van een voetbalclub? Welke kleuren
heeft jouw favoriete club? Welke kleuren verdedigt Jelle Van Damme?
Kevin De Bruyne? Lionel Messi? Voetbal je zelf? In welke kleuren?
Komt er dan ook iemand supporteren? Wanneer ben je echt profvoetbal-
ler? Wat denk je over voetbalgeweld?
Wie gaat de competitie winnen? Het eerste of het tweede gedicht? Of de
derde tekst? (Organiseer een stemming in de klas. La Louvière of Tonge-
ren zullen vast en zeker niet winnen!)
Combineren we nu nog even de haiku met voetbal? Zal ik de voorzet geven?
Dan moet je alleen nog maar invallen, invullen en scoren!
Keeper
Keeper in de kooi.
Hij zweeft en grabbelt en … (valt.)
Hoera, … … … ! (hij heeft ‘m!)
20

Intermezzo
(Een gedicht over aardrijkskunde)
Fietstocht
Even kijken waar we staan
En ik sla de landkaart open.
Komt er net een miertje aan.
Gaat over de landkaart lopen.
Wat me zo bijzonder spijt:
(hij is nu al voorbij Delft gekropen)
hij is de weg nu helemaal kwijt.
Moet hij maar een landkaart kopen.
(Karel Eykman)
3. Over spiegels, echo’s, stenen, tweelingen en lepels
Gedichten verdragen best wel een scheutje humor. Er bestaan heel veel
grappige verzen. Pas op voor de dichter, of je ligt er! Eh… kijk goed uit.
HET SPIEGELGLAS
Er leefde eens heel lang geleden
een boertje werkzaam en tevreden.
Veel weelde was hij niet gewend
een spiegel had hij nooit gekend.
Eens toen hij aan het spitten was,
vond hij een stukje spiegelglas.
Hij nam 't in zijn vereelte hand
't zat onder 't vuil en onder 't zand.
Hij veegde 't aan zijn broekspijp af
en keek er in, en stond toen paf.
‘Mijn vader’, zei hij, ‘sapperloot,
die is al vele jaren dood.’
‘Mijn vader, och, die goeie man!!
Hij is het en hij kijkt me (a)an.’
Hoofdschuddend stak hij 't in z'n zak
bekeek het thuis op zijn gemak.
En hij begon te overleggen
wat zijn vrouw ervan zou zeggen.
21

Ze was wat bazig, zijn Katrien.
Zou er om lachen wel misschien.
En omdat hij daar zo bang voor was
verborg hij 't onder zijn matras.
Maar telkens ging hij er weer heen
‘Mijn vader’, zei hij dan tevre(d)en.
Dat wekte argwaan bij z’n vrouw,
die het hare er van weten wou.
En zodra hij weer de deur uit was
toen zocht en vond zij 't spiegelglas.
‘Wat moet hij daarmee’, peinsde zij.
‘Er moet iets niet in orde zijn.’
Zo wantrouwde zij haar goede Hein.
Ze keerde 't om en keek
en raakte toen geheel van streek.
‘Daar heb je ’t nou, ik dacht het wel:
er is een andere vrouw in 't spel.
Mijn man, hij heeft geen hart in ’t lijf:
hoe houdt hij van zo'n lelijk wijf!’
(dichter onbekend)
Dag papegaai, zei de pinguïn
De pinguïn en de papegaai
De pinguïn en de papegaai
Dag papegaai, zei de pinguïn.
Dag papegaai, zie de papegaai.
Nee, zei de pinguïn, jij moet dag pinguïn zeggen.
Nee, zei de papegaai, jij moet dag pinguïn zeggen.
Nee, zei de pinguïn, ík ben een pinguïn.
Nee, zei de papegaai, ik ben een pinguïn.
Jíj bent een papegaai, zei de pinguïn.
Jij bent een papegaai, zei de papegaai.
Stomme papegaai, zei de pinguïn.
Stomme pinguïn, zei de papegaai.
Erik van Os de pinguïn
Stomme pinguïn,
Er
Er is een verband te leggen tussen de twee bovenstaande gedichten.
Wat doen die allebei?
Weerkaatsen.
In het ene gebeurt er letterlijk een weerspiegeling.
22

In het andere gebeurt er letterlijk een herhaling.
Telkens berust het op een misverstand.
Zowel boerin Katrien als de pinguïn blijken niet zo snugger te zijn.
‘Ai mij!’ denkt zij. ‘Zo’n lelijk wijf!’ Ze heeft niet door dat ze tegen zichzelf
praat. ‘Wat je zegt, ben je zelf’ zou de papegaai gezegd kunnen hebben.
De pinguïn heeft niet door dat hij over zichzelf praat.
Het doet me ook denken aan een verhaal dat echt gebeurd is, lang geleden,
in een boek. Het gaat (alweer) over een boer en over de keerzijde
van een grote steen. Ben je zelf ook niet vaak nieuwsgierig naar wat er
aan een achterkant schuilgaat? En of dat hetzelfde zou zijn als de voorkant?
Een boer was aan het spitten op zijn veld. Plotseling stootte hij op een
grote steen. Op de bovenkant stond te lezen: HIERONDER LIGT EEN
WONDER. KEER MIJ OM EN GIJ ZULT ZIEN WAAROM. De boer werd natuurlijk
heel nieuwsgierig. Dus wroette hij nog steviger en dieper in de
aarde. Na veel moeite en met een grote krachtinspanning slaagde hij er in
de zware steen te kantelen. Op de onderkant las hij dan: AI MIJ. WAT BEN
IK BLIJ DAT IK LIG OP MIJN ANDERE ZIJ.
Vind je die tweezijdige steen ook niet een beetje spiegelachtig? Hij nam
alleszins de boer te grazen.
Ook lepelwoorden weerspiegelen eigenlijk zichzelf:
pop
lepel
renner
meetsysteem
koortsmeetsysteemstrook
Zijn er lepelberoepen? Ja hoor:
Kok
Non
Renner
Redder
Reder
Nog een leuke noot. Ooit zag een klein meisje op straat tweelingkinderen
voorbijgaan. ‘Kijk,’ zei ze, ‘die kinderen rijmen’. Een mooi nadenkertje,
nietwaar? En denk in dit verband ook even terug aan het korte verhaal uit
de inleiding van dit boek, over de zeehond en zijn oppasser.
23

Alles moet dubbel
Jeejee! Altijd met z'n twee!
Jij hebt mijn hoofd en ik jouw benen.
Samen twintig tenen
en onder in de kast
wel een schoen of vier.
Maar opgepast: je ziet van hier
dat niet elk schoentje past.
Op het ene staat de S van Sarah,
op het andere natuurlijk ook.
Het derde dan, dat is van Han:
met de H van Hokuspook.
Maar het vierde is vaak zoek.
Dat wordt dan wel een rel,
snap je wel,
want ons vierde been
wil ook wel ergens heen.
Maar ach,
alles bij elkaar
vormen we een prachtig paar.
We hebben heel veel dubbel
en gelijken op elkaar
als een druppel op een druppel.
Raar maar waar.
(JD)
En… wat dacht je van rijmen? Die weerspiegelen toch ook elkaar?
Het stafrijm of letterrijm herhaalt beginmedeklinkers: bont en blauw,
heerlijk helder Heineken.
Het eindrijm herhaalt gelijkluidend een woord, of soms twee.
Rijmlap
eltsenien
belzebub
tiny tim
seven up
give me more
huppelpup
more hardcore
just say yes
appelmoes
24

mis poes mis
rise and shine
meer couscous
you are mine
rodekool
iedereen
op parool
grote teen
laat me los
donderjool
cote à l’os
rijmt zo zuur
côte d’azur
filet puur
tureluur
so what’s new
take a view
who are you
dat ben ik
elckerlyc
(dit refrein
once again
everyone
don’t go dutch
tout le monde
kat en honden
you there freak
tongue in cheek
quant à toi
quant à moi
bis zum Ende
o ellende
et voilà
tu t’en vas)
(JD)
Krijg je nu geen zin om te zingen of te dansen? De spiegels van de klanken
zijn de echo’s. Zou er een echogedicht bestaan? Ik denk dat ‘Oote’
van Jan Hanlo in aanmerking komt. Of zijn gedicht ‘De mus’, dat (uitsluitend)
twintig keer het klanknabootsende woord ‘tjielp’ bevat, en eigenlijk
duizend keer, want het laatste woord is ‘etc.’ De sleutel om met onderstaande
tekst om te gaan, zouden we zelfs muzieksleutel kunnen noemen.
Het is namelijk een en al klank.
25

OOTE
Oote oote oote
Boe
Oote oote
Oote oote oote boe
Oe oe
Oe oe oote oote oote
A
A a a
Oote a a a
Oote oe oe
Oe oe oe
Oe oe oe oe oe
Oe oe oe oe oe
Oe oe oe oe oe oe oe
Oe oe oe etc.
Oote oote oote
Eh eh euh
Euh euh etc.
Oote oote oote boe
etc.
etc. etc.
Hoe boe boe boe
Hoe boe boe boe
B boe
Boe oe oe
Oe oe (etc.)
Oe oe oe oe
etc.
Eh eh euh euh euh
Oo-eh oo-eh o-eh eh eh eh
Ah ach ah ach ach ah a a
Oh ohh ohh hh hhh (etc.)
Hhd d d
Hdd
D d d d da
D dda d dda da
D da d da d da d da d da da
da
Da da demband
Demband demband dembrand dembrandt
Dembrandt Dembrandt Dembrandt
Doe d doe d doe dda doe
Da do do do da do do do
Do do da do deu d
26

Do do do deu deu doe deu deu
Deu deu deu da dd deu
Deu deu deu deu
Kneu kneu kneu kneu ote kneu eur
Kneu kneu ote kneu eur
Kneu ote ote ote ote ote
Ote ote ote
Ote ote
Boe
Oote oote oote boe
Oote oote boe oote oote boe
(Jan Hanlo)
Het is zonneklaar wat je met deze partituur kunt doen. Ga maar eens lekker
individueel, collectief, kakofonisch, simultaan, huizenhoog, muisstil
aan het echoën, weerkaatsen, spiegelen, herhalen, kopiëren en repeteren.
Intermezzo
(Een gedicht over economie)
Als
de slager
zijn vinger verliest
in de gehaktmolen
dan brengt
die vinger
zijn geld op.
Jaja
slagers
dat zijn kooplui.
(Jan Arends)
4. We zijn het ontroerend eens
Soms komen de waterlanders boven. Soms knallen de tranen uit je kop.
Dat kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer je naar een ontroerende film
kijkt. Of wanneer een pakkend boek je in zijn greep houdt. Of bij muziek.
Wellicht heb je dan niet graag dat iemand dit ziet. Je wil niet betrapt worden
met betraande ogen. Wat kun je dan doen? Een beetje veinzen? Dat
is dus doen alsof. O, ben je verkouden misschien? Of heb je weer hooikoorts?
Of heb je net een ajuin gepeld? Niet erg hoor. Het belangrijkste is
27

dat je het een heel ontroerend boek of een pakkende film vond. Laat je
tranen dan maar de vrije loop, lezer, kijker.
Boek
Nee ik heb niet gehuild
waarom zou ik huilen?
misschien word ik
wel verkouden…
– ze hoeven het niet te weten
van die twee wezen
ik heb het in één adem uitgelezen
van die ene die langs de weg stond
en hoe ze tenslotte toch nog
haar moeder terugvond
toen alles goed was afgelopen
zijn mijn tranen op de laatste
bladzijde gedropen –
Nee ik heb niet gehuild
waarom zou ik huilen?
Ik moet even naar de bieb
om mijn boek te ruilen
(Thera Coppens)
Gedichten (en ook vele verhalen) hebben vaak met gevoelens en emoties
te maken. Ze gaan immers vooral over leven, liefde en dood. Een woordspin
rond het moeilijke gevoel ‘verdriet’ zal waarschijnlijk de woorden ‘afscheid’
en ‘dood’ tonen. Het schijnt dat verdriet voor een klein stukje te
genezen valt door het op te schrijven: een brief, een dagboekbladzijde of
een gedicht kunnen hierbij helpen. Als je het eens gezegd of geschreven
hebt, is het een pak van je hart. Maar pas op: verdriet is geen ziekte.
Verdriet hoort bij het leven. En… misschien helpt lezen ook wel? Bijvoorbeeld
over iets wat iemand anders heeft meegemaakt? Over welk type
sleutel gaat het hier?
De visbegrafenis
Kom ik breng je weg
sluierstaart van vier centimeter amper
Je dreef steeds meer naar het licht
Je zwol steeds meer van lucht
28

De laatste dagen nog duwde de ander
je met zijn snuit zachtjes voor zich uit je
moet zwemmen niet drijven, Boele, maar
ik kan niet meer, Polte
Nu neem ik je mee naar het park waar
Wil je liggen in het water of
In de grond? Ik zal je
begraven dat kon eerst niet
niet in deze volgorde tenminste
Het spijt me ik leg je bij
de kleinste boom het dichtst bij het water
want je was de kleinste vis – zo
Wat zegt men dan nog tegen je
– Daar ga je?
Zingt men zacht een lied?
Ik sta op en aarzel
ik (da-aag vis staat al op je doos) zwijg
kniel min of meer neer
want gering is dit niet: jouw onschuld
maakt mij stil
ik schuif de aarde toe
alles raar en moe
(Hanz Mirck)
Huilen bij het sterven van iemand of een geliefd huisdier is normaal. Luister:
ik ken iemand die ook moet huilen telkens als er een fanfare passeert.
Nog iemand anders huilt tranen met tuiten als zij een circustent ziet. Er
zijn nog momenten waarop mensen huilen, bijvoorbeeld van geluk: bij
een huwelijk, bij een fantastische sportprestatie, na een heel lange inspanning,
bij een geboorte of bij een verjaardag. Er zijn zelfs mensen die
kunnen lachen en huilen tegelijkertijd; we noemen dat dan tranen van geluk.
Een kleine waarschuwing: kijk uit voor krokodillentranen. Die zijn niet
echt. Maar soms weet je het niet goed. Dichters zijn rare vogels. Ze vinden
wel vaker dingen uit, zoals acteurs: die kunnen ook doen alsof ze huilen.
Fin
als er sneeuw ligt
is al het groen wit
behalve de zwarte vlek
van de merel
die floot
29

hij is dood.
(Ad Vinken)
En, o ja: je kunt natuurlijk ook huilen van de pijn.
Wat vind jij super? Wat vind jij heel erg? Schrijf dat even onder elkaar op
in een groene en een zwarte kolom. Het mag ook een rode kolom zijn in
plaats van een zwarte. Of een pluskolom en een minkolom. Of een zonkolom
en een bliksemkolom. Het moeten dingen zijn waarvan jij denkt dat
er misschien wel tranen van komen. Van geluk en blijdschap, van verdriet
en woede. Je zet je naam er niet bij. (Of, waarom niet eens een schuilnaam
of een pseudoniem gebruiken? Zoals sommige dichters of dichters
doen?) Ben je ook nieuwsgierig naar andermans lijstjes? Dan haalt de leraar
de briefjes op, hutselt die door elkaar en leest die voor. Zo hoor je
het ook eens van een ander.
YES!! / NO!!
(tranen van geluk) / (tranen van verdriet)
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
Hieronder beschrijft een jongen zijn verdriet. Hij was nog erg jong toen hij
dat deed.
Hoi.
Ik ben boos!
Mijn broer is dood.
Het is zo raar nu hij er niet meer is.
Waarom, vraag ik me af?
Mijn vader en moeder zijn veel te stil.
Ik haat het om alleen te zijn.
Waarom hij en niet ik?
(Maxim V., in ‘Ik dicht gedigten, jij dicht gedichten, ge dicht gedichten’,
Gemeentelijke Basisschool Lichtervelde, juni 2005)
30

Intermezzo
(Een gedicht over beeldende opvoeding)
In mijn tube lijm
zit een heel klein gaatje
waar het niet hoort.
En hoeveel lijm er ook
langs daar naar buiten sijpelt,
het krijgt zichzelf niet gelijmd.
(Jo Govaerts)
5. Het verknipte gedicht. Knippen & plakken
Oeps. Het gedicht is gestruikeld. De woorden zijn in een plas hemelwater
gevallen. Vlug raapt de woordendokter ze eruit, vooraleer ze een woordenbrij
gaan vormen. Eerst hangt hij ze te drogen aan de waslijn, soort bij
soort. Daarna herschikt hij ze.
leuke gras blij terwijl heel lijkt die wuift en hij een naar vaart kijkt
van het wolkenjongen mij ik vervaagt worm is boot nu een de hij
voorbij een lig in vertraagt vorm rustig helemaal verandert wolkenboot
(3x)
wolkenboot
een wolkenboot vaart voorbij
terwijl ik rustig in het gras lig
een wolkenjongen kijkt naar mij
hij wuift en lijkt heel blij
de boot vertraagt, vervaagt
hij verandert helemaal van vorm
die leuke wolkenboot is nu een worm
(Eline Theunis, 12 jaar, in ‘De ritssluiting van de zee’, bloemlezing De
Gouden Flits, uitgeverij Baeckens Books, Mechelen & Di-Vers)
Misschien heb jij een andere schikking bekomen. Kan best. Je bent volledig
vrij. Je bent ook niet gehinderd door leestekens of hoofdletters. Zou
het kunnen dat je met een bepaalde woordvoorraad zowel een weerbericht
als een recept als een gedicht kunt maken? Proberen we dat eens te
doen met een keuze uit de volgende verzameling woorden? Je hoeft ze
niet alle te gebruiken. De werkwoorden mag je vanzelf aanpassen en vervoegen.
31

de de de het het het een een een groen blauw geel rood zwart
wit nu nooit hebben zijn komen liggen vliegen roeren branden
waaien regenen proeven smelten water vuur aarde lucht vlug traag
zo’n zulke aap mes kat hond lepel pot traan druppel hard zacht
zon lucht wolk vlees vis a! o! oei! brr! oef! Wilma Leo oud jong
voel ruik zie hoor dag nacht koud warm ja nee mijn jouw zijn
haar ons ik jij zij hij hen hun veel weinig graad graat lekker
Lees eens voor wat je groep bekokstoofd heeft? Maak er een leuke expressieve
presentatie van. Neem er ook een foto van, want misschien valt
er grafisch ook een en ander te beleven.
Merk je nu hoe dichters zich heel vrij voelen om te schrijven? Ze schikken
zoals ze dat zelf willen. Woordvolgorde is hier ook heel belangrijk en/of
speciaal. Soms doen ze dat op een ietwat moeilijke of ingewikkelde manier.
De dichter(es) kiest bijvoorbeeld ook voor ongewone woorden. Of je
moet geduld oefenen tot op het einde van een gedicht vooraleer een zin
op zijn pootjes valt. Dat onderscheidt poëzie toch wel heel duidelijk van
vele andere soorten teksten.
Tuurt het hart de diepte in
Tuurt het hart de diepte in,
als wolken drijven de hersenen.
Liever wentelen wij ons in de deken,
keren de rug naar het uurwerk
van de waarheid, de verzinning
in het ravijn, de zuurstoffles,
dan de gordijnen te moeten openen
op de nattigheid van het weer.
(Jan Lauwereyns)
Zie je het tafereel voor je? Ben je er zeker van? Soms ziet het er wat
makkelijker uit. We snappen het onmiddellijk.
Afwezig
Als zij weggaat trekt het huis zich terug.
Zij wuift nog en ik woon er al niet meer,
om mij heen verstrakken muren tot een zaak
van steen. Alles wacht op haar om ook van mij
te zijn. Een stoel heeft mij herleid tot
mijn gewicht, kasten staan, raam heeft zicht.
32

Ik zit aanwezig, nog verbonden met mijn ik.
Tot zij thuiskomt van de wereld houdt
de wereld op. Zij vestigt waar zij gaat,
en wat zij achterlaat, het huis en ik,
blijft van haar over, op haar ingericht.
(Bernard Dewulf)
We mogen aannemen dat dichters bij het schrijven van gedichten heel
druk aan het knippen en het plakken zijn in hun hoofd. Het is daardoor
soms moeilijk om hen te begrijpen. Een gedicht mag best wel een beetje
geheimzinnig zijn. Dichters volgen ook niet altijd de wetten van de interpunctie
en de zinsbouw. Dat kan bij lectuur een tweede obstakel vormen.
Maar de beloning is des te groter wanneer er plotseling wat licht begint te
schijnen in of over het gedicht. Het gedicht wordt verlicht, en je voelt je
opgelucht. Misschien heeft ook de dichter dat gevoeld bij het schrijven:
vooral toen het gedicht eindelijk af was en er geen woord meer te veel of
te weinig was. Het gedicht met het perfecte soortelijk gewicht!
Om dat te bekomen, zijn er vijf zaken heel belangrijk, in mindere of
meerdere mate.
- Er doet zich vaak taalverschuiving voor: de dichter gebruikt afwijkende
taal.
- Er is verdichting: de essentie van de boodschap wordt krachtig en bondig
geformuleerd.
- De (waarneming van) werkelijkheid krijgt een speciale behandeling: de
zaken worden niet zelden anders bekeken.
- De emotie en het gevoel van de dichter kleuren in hoge mate de tekst:
je wordt als lezer uitgenodigd deel te nemen aan deze intimiteit.
- Er heerst een zeker gehalte aan muzikaliteit: soms kun je zo mee ritmisch
klappen, stappen, bewegen; vaak worden gedichten op muziek gezet.
Intermezzo
(Een gedicht over lichamelijke opvoeding)
Gymles
Vroeger bij het touwklimmen
Als de zon in strepen viel
Zat ik boven in het touw
En zag de wereld dan
Een beetje zoals God
33

Ik zag de klasgenootjes
Beneden op de grond
En zwaaide minzaam
Met mijn hand
Dat moet je niet doen
Als je in een touw hangt
(Ingmar Heytze)
6. Ik dicht protest aan!
Woorden kunnen macht uitoefenen. Ze hebben slagkracht. Ze kunnen
overtuigen. Ze kunnen betogen en desgewenst tegenbetogen. Omdat ze
uitdrukkelijk iets willen zeggen. De dichter engageert zich en neemt een
standpunt in. Vaak kiest zo’n dichter voor een minderheid ( … die misschien
later wel gelijk krijgt en recht van bestaan verwerft … ) Gewoonlijk
ijveren geëngageerde dichters voor vrijheid en democratie, want die heb
je nodig om goed te schrijven. Het is niet toevallig dat vroeger bij bijvoorbeeld
een militaire staatsgreep onder andere ook dichters werden opgepakt,
opgesloten of verbannen (Pablo Neruda, Eduard Limonov, Aleksandr
Sergejevitsj Poesjkin). Ze werden als gevaarlijk beschouwd, omdat hun
woorden een grote invloed op de mensen hadden. Sommige schrijvers
werden later zelfs, in andere tijden, de leider van hun land. Of ze streden
mee naar het presidentschap (Mario Vargas Llosa, Václav Havel, Michael
Higgins). Er zijn ook dichters die actief zijn voor het milieu, het klimaat en
de algemene gezondheid. Denk maar aan de Lappersfort Poets Society,
die in Brugge het Lappersfortbos in bescherming neemt, samen met activisten.
De sleutel om dergelijke gedichten te vatten en te appreciëren, ligt
natuurlijk voor het grijpen. De concrete wereld is hier allerbelangrijkst:
politiek, cultuur, economie, natuur, milieu, welzijn, welvaart. Engagement
is het grote woord. Typisch vormelijke elementen zullen op de tweede
plaats komen, al kunnen muzikaliteit, herhaling, ritme en rijm een hoofdrol
spelen bij het memoriseren van dergelijke teksten en helpen bij de
mondelinge verspreiding ervan, zodat veel mensen ze kunnen nazeggen.
Tegen de ketterij der straaljagers
Laten de vogels protesteren
tegen de branding tegen het schuim
tegen de vliegende vissen
laten de vogels protesteren
tegen de opgezette vogels
tegen de vogelschemering
34

laten de vogels protesteren
geen voedsel meer zoeken, geen nesten meer bouwen
zodat het geen lente meer wordt
laten de vogels niet meer drinken
uit de liederenfontein
die ze aan hun snavels zetten
laten de vogels zich verschuilen
in de nesten van het donker
laten ze zweetdroppels worden
in de oksels van de nacht
laten de vogels ghandibeesten
monniken van assisi zijn
en laten de mensen zich bekeren
met hun woorden slaan van woede
dat de vogels niet meer broeden
met hun hart slaan van verdriet
dat de hemel stroomgebied
van de diepzee is geworden
laten de mensen protesteren
met hun armen vol met veren
en een brok zon in hun keel.
(Guillaume van der Graft (pseudoniem van de in 2010 overleden Willem
Barnard)
Reeds in de jaren vijftig van de vorige eeuw engageerden sommige dichters
zich voor een gezond milieu. Bovenstaand gedicht gaat zelfs over lawaaihinder,
een thema dat decennia later actueel zal worden. Denk maar
aan de omgeving van vliegvelden en de comités van de omwonenden.
Ik citeer uit een Friese krant hierover:
‘Barnard maakt zich met regelmaat zeer boos over de terreur van lawaai,
de mechanische herrie die overal de rust en stilte verstoort en verdringt.
Op 11 juli 1978 noteert Barnard in zijn dagboek: ‘Waarom kun je wel naar
een ‘oorarts’ gaan en zeggen: dokter, ik hoor zo slecht, geef me een apparaatje
waardoor de geluiden versterkt en mijn gehoor geactiveerd wordt
– en niet: dokter, ik hoor veel te goed, geef me een apparaatje waardoor
het geluid verzwakt en mijn gehoor ‘gepassiveerd’ wordt!’
In onze wereld van auto’s, brommers, vliegtuigen, radio’s en televisies
35

wordt de ‘orenmens’ overal geconfronteerd met herrie. Er is – bijna –
geen plek meer waar de stilte hoorbaar is. De dichter spreekt over ‘akoestische
verkrachting’. In 1981 schrijft hij: ‘Een ministerie van Stilte (dat
even broodnodig is als een ministerie van Milieubeheer en dat meteen
over radiozaken zou moeten gaan) zou daar iets aan kunnen doen. Misschien.
Waarschijnlijk niet. Want wie of wat kan er nog tegenop als de
volksgeest en het profijtbeginsel elkaar gevonden hebben, als kapitaal en
arbeid een godsvrede, wat zeg ik: een satansvrede sluiten?’
De vogels van deze dichter protesteren tegen het geweld, het lawaai en
de hebzucht, en vóór de vrede, de stilte en de natuur. Een andere wereld
is mogelijk en Willem Barnard heeft die wereld al voor zijn geestesoog.
In de eerste plaats gaan de nodige (dat wil zeggen de onnodige) auto’s de
laan uit. Er komt frequent, geruisloos openbaar vervoer. Dan wordt steen
overstemd door groen. Meer bomen, gras, heesters, bloemen. Paden daar
doorheen, fiets- en wandelpaden. Geen trottoirs.’
PS Googel om het gedicht beter te begrijpen even ‘Ghandi’ en ‘Assisi’. Zo
wordt het gedicht wat meer verlicht. Vind en begrijp je ook de andere
beelden of metaforen? Wordt het woord ‘vliegtuigen’ gebruikt?
Dieren hebben soms de hulp van mensen nodig. Diverse verenigingen
komen op voor de rechten van de dieren. Denk aan bont, zeehondjes,
abattoirs, vleesproductie, uitstervende diersoorten, walvissen, tonijn,
ivoor… De problemen doen zich soms ook vlak voor onze neus voor.
Zebrapad
De Oude Belgen leefden
van de jacht en van de visvangst,
maar ik, ik blijf in leven
door te helpen bij de padden-
oversteek.
Ze zijn zo lelijk als de donder.
Zoveel vieze wratten op één beest!
Maar onder elke puinhoop schuilt een wonder
of op zijn minst
een prins.
Per pad die ik help oversteken
krijg ik een bloem voor in mijn korf.
Mijn zebrapad is slijmerig en glad
en wordt daarom ook nog wel genoemd:
de paddenstoelgang.
Ik regel dus als padvinder 't verkeer.
36

Auto's stoppen voor een stoet vol wratten.
Het meest opgeblazen ongedierte echter
vind je onveranderlijk
achter 't stuur.
(JD)
Hier regelt de ik-figuur blijkbaar het overstekend verkeer van de padden.
Hij maakt er – met een woordspeling – een paddenstoelgang van. Tja: wie
‘pad’ zegt, denkt aan ‘dik’, ‘vuil’, ‘wrat’, ‘slijm’, is het niet? Ze krijgen alleszins
geen prijzen voor schoonheid en sierlijkheid. Toch helpt de ikfiguur
ze. Hij noemt zichzelf ook – alweer met een woordspeling – een
padvinder. Wie is hier volgens de dichter de lelijkste van de twee? Juist:
de autobestuurder die waarschijnlijk ongeduldig achter zijn stuur zit te
puffen en te blazen omdat het zolang duurt. De dichter kiest eigenlijk stelling
voor de natuur en het milieu, en tegen het moderne verkeer en het
ongeduld.
Winterslaap
Zo'n egeltje, dat in november slapen gaat
en dromend alles mist: de Sint als kreupelrijmer,
de kerstcommercie en het oudejaarsgemijmer,
de Nieuwjaarsborrels en de Nieuwjaarsleuterpraat,
fantastisch toch? En wat hem verder blijft bespaard:
sneeuw, ijs en hagelbuien, bibberen en rillen
en carnaval... Zoiets zou u toch ook wel willen?
Pas als de lente terugkomt in de loop van maart
ontwaakt hij fit en fris na bijna twintig weken.
En daarna gaat hij een verkeersweg oversteken.
(Jan Boerstoel)
Soms begint een film rustig, idyllisch, bijna te mooi om waar te zijn. Je
weet natuurlijk wel dat er iets staat te gebeuren. Plotseling voel je het
aan: hier komt het. Een neerpletsende druppel… een wolk die voor de zon
schuift… getrommel van vingers op een tafelblad… een sleutel die in een
slot knarst… het gepiep van een schommel…
In ‘Winterslaap’ schuift de schaduw van de dood in één klap over het hele
gedicht. Dat gebeurt via de doodgewone overgang ‘En daarna’. Heel… laconiek.
De dichter heeft er maar één regel voor nodig: de laatste. Die
maakt zijn gedicht tot een drama. De mooie droom van de winterslaap ligt
aan diggelen. We weten wel wat hij bedoelt, al beschrijft hij het niet letterlijk.
Kiest hij hierbij partij? We mogen denken van wel. Anders had hij dit ge-
37

dicht niet geschreven. Hier verliest alweer een stukje natuurleven het van
de mens en zijn soms gevaarlijke machines. Het einde is vreselijk. We
kennen allemaal dat beeld wel. En we mogen aannemen dat de dichter
Jan Boerstoel dat ook beroerd vindt: zo’n egeltje (let op het verkleinwoord)
dat geen kans maakt in het voorbijrazende verkeer.
Drie oversteekgedichten: vogels worden in hun luchtverkeer gehinderd
door straaljagers, een simpele pad heeft menselijke hulp nodig om de andere
kant te bereiken en een egel maakt geen schijn van kans op een
drukke autoweg. Driemaal protest van een dichter: uitdrukkelijk, spottend,
ingehouden.
Intermezzo
(Een gedicht over wiskunde)
Wiskundig verlangen
Het is me reeds opgevallen dat ik vaak m’n hoofd in zijn richting draai
- de rechten L, B en C behoren tot dezelfde richting -
- de lijnstukken (xy) en (df) zijn in dezelfde zin georiënteerd -
om hem toe te roepen en te zeggen dat ik van hem hou
en op dat moment kijkt hij naar mij één seconde
- één seconde is het driehonderdzestigste deel van een graad -
hij weet het.
(Greet Vermeir, 14 jaar)
7. In dromenland
Fantasie… Fictie…: het bekende makkelijke en het ietwat moeilijkere
f-woord voor iets leuks. We mogen er gebruik van maken, niet alleen als
schrijver, maar ook als lezer. Je mag wegdromen bij een gedicht. Je mag
zelf verder fantaseren. Je mag er je eigen verhaal in zien of van maken.
Het wordt plotseling ook jouw gedicht, al is het op een of andere manier
gekopieerd uit het boek van de dichter. Het ligt voor je; het is jouw gedicht,
maar iemand anders heeft het geschreven. Opgepast: niet alle
dromen zijn leuk of prettig. Soms is of wordt een droom een nachtmerrie.
De titel ‘Galgenmaal’ hieronder wijst bijvoorbeeld in die richting. Gelukkig
zijn in dat geval dromen wel bedrog. En zijn er soorten dromen? Natuurlijk
wel. Je kunt ’s nachts dromen. Je kunt in de klas wegdromen. Of je kunt
ook zomaar heel hard van iets dromen: hopen dat het zal gebeuren. Mensen
kunnen bijvoorbeeld dromen van een nieuwe auto, een mooi huis of
vrede op aarde voor iedereen van goede wil. Dat noemen we wensdromen.
38

Galgenmaal
Een kraai wiekt door de lucht.
De zon zakt bloedrood tussen wolken.
De avond valt. Mijn maag rommelt
als een doodstrom; ik kokhals.
Dat geklop daarbuiten komt niet
van een specht: gespierde timmerlui
bouwen een schavot voor mij. Een boze kok
slijpt een valmes de breedte van mijn hals.
Rodekool: mijn purperen doodvonnis.
Mijn leven rolt zich als een film
voor mijn ogen af: ijs en hamburgers,
kroket, ketchup en friet. Maar dit!
De doodstraf wacht. Ik ben dapper.
Straks komt de gevangenisaalmoezenier.
Ik ben niet te bekeren. Hij mag mijn rodekool.
Of de cipier. Vaarwel, vanuit mijn dodencel.
(JD)
Ik zal eens iets bekennen: ik eet helemaal niet graag rodekool en ik hou
wel van een goeie westernfilm op televisie. Snap je nu waar mijn gedicht
vandaan komt? Ik beleef een nachtmerrie: ik zit gevangen in een cel en
hoor het geklop van hamers. Timmerlui bouwen een guillotine. Het is mijn
laatste nacht in de gevangenis; morgenvroeg word ik onthoofd omdat ik
weiger rodekool te eten en altijd andere lekkere dingen de voorkeur heb
gegeven. Mijn galgenmaal – het laatste eten waar ik als ter dood veroordeelde
recht op heb – is verdorie ook rodekool!
‘Waarom hebben sommige mensen nachtmerries? Vaak vormt stress de
oorzaak. Nachtmerries doen zich vooral voor tussen het 15de en 20ste
levensjaar, bij verhuizingen, tijdens moeilijke periodes op school of bij gezinsproblemen.
Uit een onderzoek blijkt dat vooral mensen met creatieve
beroepen kandidaat zijn om nachtmerries te krijgen: kunstschilders, dichters,
muzikanten, zelfs leraren tekenen en muziek. Meestal gaat het om
intelligente mensen die niet altijd even vrolijk zijn en die zich als kind wel
eens afzonderden van vrienden of vriendinnen. Hun creatieve beroep en
hun nachtmerries vormen uitlaatkleppen voor hun teruggetrokken karakter.
Ook zonder nachtmerries kun je kunstenaar worden. Maar als je wel
nachtmerries hebt, is de kans groot dat je over creatieve aanleg beschikt.
Mooie troost.’
(naar een artikel van Roland De Beule: ‘Slapen in het laboratorium’)
39

Winter
Mijn hond woont in de winter:
een ijstijger met haren pakje aan.
Ik ben een trage trapper in de sneeuw.
Op mijn slede liggen spek en bonen.
Ginder kringelt rook uit een schouw.
Dat is vast een warme keet
waar ze straffe whisky schenken
in deze woestenij van sneeuw en bomen.
‘Het Hoge Noorden is best gezellig’
brom ik met een diepe kelderstem.
De barman knikt. Ik zet mijn muts af
en wrijf stevig in mijn ruige handen.
‘Hoe heet je hond ook weer?’ vraagt
een bloedmooi meisje bij de kachel.
En net als ik in haar ogen kijk
en ‘Mirza’ zeggen wil, word ik wakker.
Wat een afknapper.
(JD)
En dat ben ik in barre weersomstandigheden in het Hoge Noorden… in een
droom. Ik leid een leven als jager. Mijn hond vergezelt me altijd. Later zal
ik trouwen met dat meisje in de bar, maar de wrede wekker doorstreept
plotseling die mooie droom. Het is 07:10 en ik moet opstaan om naar
school te gaan. Nooit heb ik haar nog teruggezien. En van zo’n sledehond
kan ik alleen maar… dromen.
Zomer
De zomer is een opera.
Ik ben de zoon van een diva.
Bloemkoolwolken boven huizen.
Blauw dat alsmaar blauwer wordt.
Hoge bomen borstelen de luchten af.
Ik hoor er zijden wind in suizen.
In de blauwte bidt een vliegtuig bovenal.
Het hangt in spreidstand aan zijn spoor.
Hardrockerig loop ik door de stad.
In mijn hoofd gonst een voltallig koor.
40

De zomer is een opera.
Ik ben de zoon van een diva.
(JD)
Herinner je het liedje ‘Ik heb zo wa wa wa waanzinnig gedroomd’. Dat is
het sfeertje in dit gedicht. Hier ben ik, blij dat het zomer is. Ik voel me
bijzonder goed. Het is warm, de zon fluit en de vogeltjes schijnen. Het lijkt
wel een rockopera. En ja: ben ik ook niet de zoon van een wereldberoemde
zangeres? Ik voel me beregoed op deze hartverwarmende zomerdag.
Echt gebeurd… in een gedicht.
PS Googel even het woord ‘diva’. Er zijn een paar bekende voorbeelden
van. Ooit gehoord van Maria Callas bijvoorbeeld? De Kaapverdische Cesaria
Evora?
Intermezzo
(Een gedicht over Nederlands)
De linguïstieke logica van het Nederlands
Het meervoud van 'slot' is 'sloten',
toch is het meervoud van 'pot' niet 'poten'.
Wie gisteren ging vliegen, zegt heden 'ik vloog',
dus zegt u misschien van wiegen: 'ik woog'.
Nee, want 'ik woog' is afkomstig van 'wegen',
maar... is nu 'ik voog' een vervoeging van 'vegen'?
En dan het woord 'zoeken' vervoegt men 'ik zocht'
en dus hoort bij 'vloeken' dan: 'ik vlocht'.
Alweer mis, want dit is afkomstig van 'vlechten',
maar 'ik hocht' is geen juiste vervoeging van 'hechten'.
Bij 'roepen' hoort 'riep', maar bij 'snoepen' geen 'sniep'.
Bij 'lopen' hoort 'liep' maar bij 'kopen' geen 'kiep'.
En evenmin hoort bij 'slopen': 'sliep',
want dat is afkomstig van het schone woord 'slapen'.
Maar zeg nu weer niet 'riep' bij het werkwoord 'rapen',
want dit komt van 'roepen' en u ziet het terstond:
zo draaien we vrolijk in een kringetje rond.
U ziet, de verwarring is akelig groot.
Nog talloze voorbeelden kan ik daarvan geven,
want 'gaf' komt van 'geven', maar 'laf' niet van 'leven'.
Men spreekt van 'wij hinken, wij hebben gehonken'.
Het is: 'ik weet' en 'ik wist'; zo vervoegt men dat,
41

maar schrijft u nu niet bij 'vergeten': 'vergist'.
Dat is een vergissing, ja moeilijk, dat is 't.
Het volgend geval, dat is bijna te bont.
Bij 'slaan' hoort: 'ik sloeg', niet 'ik sling' of 'ik slong'.
Bij 'gaan' hoort: 'ik ging', niet 'ik gong' of 'ik gond'.
En noem ten slotte geen mannetjesrat 'rater',
al gaat dat wel op bij 'kat' en bij 'kater'.
(H. Hagers)
8. Help! Woord overboord!
Soms schieten woorden te kort. Soms is een woord zoek. Soms ben je een
woord kwijt. Soms loopt een woord verloren. Soms bestaat een woord nog
niet en moet je het zelf uitvinden. In de volgende drie prozagedichten gebruikt
de krantenreporter Elvies Pokkepop telkens een woord dat hij zelf
heeft uitgevonden. Sommige dichters doen dat af en toe ook. Zo las ik
ooit eens in een gedicht het woord ‘heimweemoed’. Mooi, toch? Heimwee
+ weemoed. Denk ook even terug aan het woord ‘vogelschemering’ in het
gedicht ‘Tegen de ketterij der straaljagers’ (Cf. het hoofdstuk ‘Ik dicht
protest aan!’). En wat dacht je van ‘mayonijsje’ (uitgelopen ijsje), ‘miskunde’
(het moeilijke vak wiskunde), ‘appartemens’ (persoon op appartement
wonend) en ‘curryculum’ (levensloop van een kok)?
Wist je overigens dat de reclamebedenkers (‘copywriters’) in de loop van
de jaren ook soms woorden uitvonden die dan later door velen werden
gebruikt en zelfs af en toe in de officiële woordenboeken werden opgenomen?
Een voorbeeld: ‘Deze boter is koelkastsmeerbaar’. Ook mensen buiten
de reclamewereld vinden en vonden nieuwe woorden uit: ‘grondplakker’,
‘autopyjama’, ‘spookrijder’… om maar eens in de sfeer van Koning
Auto te blijven. Nieuwe dingen of nieuwe gewoontes vragen natuurlijk ook
om nieuwe woorden. De Romeinen kenden de fiets niet. Zou jij dat ding
aan zo’n Romein kunnen uitleggen en beschrijven mocht hij plotseling
voor je neus staan wanneer jij via de teletijdmachine naar zijn tijd teruggeflitst
werd? Vliegtuig? Computer? Roltrap? Fotoapparaat?
En nog altijd hebben we splinternieuwe woorden nodig. We noemen die
ook: ‘neologismen’. À propos: hoeveel woorden telt het Nederlands eigenlijk?
Heb je er nu werkelijk nog niet genoeg van… !? (Check op het internet).
Hier komt het antwoord, van de webstek van Taalunieversum.
‘De schattingen lopen sterk uiteen. Piet van Sterkenburg, directeur van
het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden, schat het aantal Nederlandse
woorden 'voorzichtig' op meer dan 1 miljoen. De voormalige
hoofdredacteur van Van Dale schreef in het voorwoord tot de tiende druk
dat er volgens hem 2 tot 5 miljoen woorden ooit gebruikt zijn in het Ne-
42

derlands. De Taaldatabank, een computer waarin alle woorden en woordvormen
- lezen: lees, leest, las, lazen... - worden opgeslagen die in nieuwe
teksten worden aangetroffen, bevat al meer dan 60 miljoen woorden.
Als je alle mogelijke woorden in rekening neemt, moet je zeggen dat het
aantal Nederlandse woorden onbeperkt is, want je kunt met de bestaande
grondwoorden steeds nieuwe samenstellingen en afleidingen maken. Het
grootste deel van de nieuwe woorden in een woordenboek zijn dan ook
samenstellingen met elementen die er al in voorkwamen.’
© Nederlandse Taalunie, 2000-2012 alle rechten voorbehouden
1
Goedemorgen, lezeressen, lezers.
Hier sterreporter Elvies Pokkepop van Krantenpraat.
Vandaag heb ik het over wiphammen.
O, je hoeft er helemaal niet naar Amerika voor te gaan.
Ook in Europa wipt hij er gezwind uit. En in Australië.
In Parijs, Boedapest, Brugge en Rotterdam ook.
Overal kan hij eruit wippen. Dat wil zeggen:
overal waar de mensen geen honger lijden.
Gewoonlijk zijn ze met z’n tweeën. Wie het eerst uit de veren is,
stopt ze in een toestel met gloeiende wangen.
Wie het laatst uit die veren is, krijgt ook gloeiende wangen,
want HUP! HUP!: twee kant-en-klare boterhammen wippen eruit,
lekker knapperig, mooi bruingebrand.
Mensen op de zonnebank, brood in de toaster!
Maar ze kregen het te warm en daarom wipten ze eruit.
Daarna geef je ze een goeie smeerbeurt.
Boter … meer boter … mal … malme … malmerade …
ralme … grote gribus : marmelade bedoel ik natuurlijk.
Een plakje kaas.
Kaas? De beste periode om kaas te kopen is natuurlijk
de kaasvakantie.
Wiphammen smeken niet echt om koffie of thee.
Een inktzwarte cola is ook prima om de dag mee te beginnen.
En natuurlijk … Krantenpraat.
Zo, dat was het weer. Elvies Pokkepop groet u van harte.
Uw dag kan niet meer stuk met een wipham, een cola en de krant.
Soppen mag. Tot volgende week!
(JD)
2
Goedemorgen, lezeressen, lezers.
Deze week schrijf ik u over iets wat niet zo leuk is:
kopdonders.
Het gaat over een flinke portie pech, weet u wel.
43

Als iets erger of sterker is dan je had gedacht.
(Een hele week regen, nooit eens een 10 op de 10,
bevroren water in de kraan, de poes is foetsie,
niemand wil u graag zien – o, mag ik ‘je’ zeggen? -,
bah: spruiten, je liefste kleur is uitverkocht,
een glas cola PATS! op de grond, iedereen kijkt,
geen ijsje, fiets gejat, je bent een schrikkelkind
dat om de vier jaar jarig is).
Enfin, je weet wel.
Dat zijn… kopdonders.
Da’s een hoop gezeur aan je kop.
Je vraagt je af waarom je eigenlijk op de wereld bent.
Potverhippeltjes zeg! Je zou er wel af willen glijden.
Loop me nou niet voor de voeten, hé!
Het onweert in je hoofd. Je hart is een drumstel.
Alles is potdorie naar de bliksem.
Alle mensen piepen als saaie grijze muizen.
Stomvervelend. Snotellendig. Balen!!
Alle nare dingen duren gruwelijk lang.
Ben jij misschien ook zo’n schrikkelkind?
Arme jongen. Arm meisje. Schaap.
Maar geen nood: lees elke week Elvies Pokkepop
in Krantenpraat,
de krant waar niemand aardappelen op schilt!
(JD)
3
Goedemorgen, lezeressen, lezers,
ik heb een record op mijn naam staan.
Het gaat over de hink-stap-slok:
de grootste aller tijden.
Ik drink een vol glas limonade leeg
in één teug die anderhalve seconde duurt.
Mijn vorige record was cola.
Ik hoop wereldkampioen in alle categorieën te worden
en oefen elke dag met doodgewoon water uit het kraantje.
Melk wil ik niet meer drinken.
Om een kraan te worden in het hink-stap-slikken
moet je heel veel trainen.
Kampioen word je niet zomaar.
En limonade prikt gemeen.
Dat is nou de kunst:
de tranen spetteren als vuurwerk uit je kop
bij elke fikse hink-stap-slok.
Het is zoals bij de beroepsrenners
tijdens de allerlaatste snotkilometers
44

van een zware klassieker.
Het spettert ook in het rond!
Doei!
Elvies Pokkepop
(JD)
Natuurlijk wil je taalplezierig bezig zijn wanneer je woorden uitvindt. In
zulke gedichten (nou: het lijken zelfs eerder onder elkaar geparkeerde
‘gewone’ zinnenteksten; daarom ook noemen we ze ‘prozagedichten’) gaat
het inderdaad vooral om taalplezier. Dat komt op de eerste plaats. De inhoud
is vooral leuk, grappig, onderhoudend… Hier zijn de onderwerpen
dan ook doodgewoontjes: ochtendtoast, beetje pech en limonade drinken.
En net omdat ze zo doodgewoon zijn, verdienen ze wat extra aandacht en
een splinternieuw kersvers ovenwarm woord. Daar zijn de dichters ook
voor: om onze taal af en toe een stukje te vernieuwen. Het moet niet altijd
van moeilijke professoren komen.
Noot: in prozagedichten vind je veel minder kenmerken terug van de ‘echte’
gedichten. Ze zijn eerder verhalend van aard. Daarom ook stak ik in
deze drie teksten een verhalend verband: Elvies Pokkepop (een pseudoniem)
is een jonge krantenreporter die elke week een ‘column’ schrijft
in ‘Krantenpraat’. Dat is de naam van zijn (denkbeeldige, uitgevonden)
krant. Nou: de naam ‘Krantenpraat’ zegt ook al genoeg, zeker? Je weet
wat men eigenlijk bedoelt als men zegt: ‘O, maar dat is krantenpraat,
hoor!’, nietwaar?
Intermezzo
(Een gedicht over geschiedenis)
In Vlaamse velden
In Vlaamse velden klappen rozen open
Tussen witte kruisjes, rij op rij,
Die onze plaats hier merken, wijl in 't zwerk
De leeuweriken fluitend werken, onverhoord
Verstomd door het gebulder op de grond
Wij zijn de doden. Zo-even leefden wij.
Wij dronken dauw. De zon zagen wij zakken.
Wij kusten en werden gekust. Nu rusten wij
In Vlaamse velden voor de Vlaamse kust.
Toe: trekt gij ons krakeel aan met de vijand.
Aan u passeren wij, met zwakke hand, de fakkel.
Houd hem hoog. Weest gij de helden. Laat de Doden
45

Die wij zijn niet stikken of wij vinden slaap noch
Vrede - ook al klappen zoveel rozen open
In zovele Vlaamse velden.
(Tom Lanoye, naar In Flanders Fields van John McCrae)
9. Divers aan huis besteld
Je hebt regen en je hebt zon. Er zijn droevige en er zijn leuke gedichten.
Maar je hebt ook regenbogen. Die gedichten worden extra verlicht met
kleuren. Jammer genoeg komen grijs en zwart vaak in poëzie voor. Het
gaat immers vaak over de moeilijke kanten van het leven: afscheid, einde,
breuk, dood, rouw. In andere gedichten heb je dan weer de uitbundigheid
van regenbogen, waar hoop, liefde en schoonheid de boventoon voeren.
Vergelijk het even met muziek, hedendaags of klassiek.
Met z’n allen verschillen we ook van elkaar. Diversiteit is troef. Door de
moderne communicatiemedia en mobiliteit is de wereld een groot dorp
geworden: iedereen leert iedereen kennen. Het valt dan te hopen dat
iedereen ook iedereen aanvaardt zoals zij of hij is. Niemand ter wereld
heeft bijvoorbeeld blauw bloed door zijn aderen stromen. (Al wordt dat
wel figuurlijk gezegd van zg. adellijke personen).
In het gedicht ‘Eerlijke vlinder’ (je snapt waarschijnlijk wel dat ik hier een
echo gebruik van het bekende woordenkoppel ‘eerlijke vinder’?) is een
dialoog aan de gang tussen kleurenpracht en grijsheid. Doffe ellende voor
de mot, wanneer hij die adembenemende vlinder ontmoet. Gelukkig is de
vlinder een dier van de wereld: hij vindt dat je niet moet oordelen afgaande
op het uiterlijk. En hij is ook zo eerlijk dat hij bekent dat hij een beetje
bang is voor zijn moeder.
In dit gedicht heb ik gekozen voor eindrijm (eenmaal ook binnenrijm, in
de voorlaatste strofe) en dialoog (directe rede). Ik zie en hoor het namelijk
vlak voor mij gebeuren, in mijn eigen tuin. Een stukje rustige dramatiek.
Speel je het eens na, in duo’s? Misschien kun je ook andere dingen
zeggen. Of andere dieren kiezen.
Eerlijke vlinder
‘Wel heb je van je leven!’
riep de mot ontgoocheld uit
toen hij zichzelf bekeek. ‘Lieve God!
Waarom mocht ik geen vlinder zijn
en ben ik maar een doodgewone mot?’
‘Ach ach,’ zei de vlinder troostend.
‘Het zijn niet de kleuren die het hem doen,
niet de kleren, niet de snit,
maar alles wat vanbinnen zit.
46

Soms voel ik me best wel mottig, hoor.’
‘Maar jij bent zo mooi en leuk.
En ik zo grijs en saai,’ zuchtte de mot.
‘Je weet toch wat ze zeggen: vlinders in de buik.
Wat een aardig compliment voor jou.
En ik moet het maar stellen met motregen en kou.’
‘Tja,’ zei de vlinder, ‘zo zit de wereld in elkaar.
De een krijgt poeder en een schattig pakje,
de ander moet het stellen met wat stekelhaar.
Trek het je niet aan, wees blij dat je leeft,
en dat een ander motje om je geeft.’
‘Jij bent een eerlijke vlinder,’ zei de mot.
‘Ik zou je een knuffel willen geven.’
‘Mot je horen,’ zei de vlinder. ‘Ik vind jou
ook niet minder. Maar pas op voor mijn poeder,
anders zwaait het er wat van mijn moeder.’
En de vlinder en de mot
draaiden niet meer rond de pot.
(JD)
Zie je dit voor je gebeuren? Op straat in een stad? Wat is het eerste
werkwoord dat nu bij je opkomt? Wat doet dit meisje? Dit is een donkergrijs,
zelfs zwart gedicht. Ondanks het verblindende eerste woord in de
titel: ballerina. De slotregel zegt alles: er is waarschijnlijk geen mooie
toekomst voor dat kind weggelegd.
Dit gedicht heeft geen eindrijm, stafrijmen (alliteraties) en gebruikt maar
één (paradoxaal) beeld (in de titel). Toch is het een prima gedicht, dat
overigens in een wedstrijd bekroond werd. De inhoud (boodschap) is hier
zo belangrijk dat poëtische franjes en snufjes geweerd worden. Hier hoort
droevige muziek bij. Hier zou een ets in grijswaarden bij passen. Als je
hier ‘zomer’ of ‘winter’ zou moeten kiezen, en ‘hard’ of ‘zacht’, en ‘wit’ of
‘zwart’, dan zou ik je keuzes zo kunnen voorspellen.
ballerina in vodden
dansend in de goot
voor een publiek dat enkel
neerbuigend kijken kan maar
ook hun blikken worden schaars
zij vindt geen evenwicht meer
en aan haar tippen
47

pronken niet langer rozen
ze raapt nog
wat ze vinden kan
dromen na datum
(Annelijn De Brandt, °1989, bekroond door Jeugd en Poëzie vzw)
Alle regen van de kleurenboog! Wat gebeurt hier in dit schilderachtige gedicht?
Het begint als een kleurrijk festival in een park. Dichterlijke vrijheid
viert hier hoogtij: wat een verrassend palet! Dan hoor je letterlijk iets gebeuren:
het plotse van een plons. En dat blauw van dat jongetje… nou: is
dat niet plotseling erg? Is het blauw van de kou? De mensen in het (groene)
park steken geen poot uit om hem te helpen. Ze staan lijdzaam toe te
kijken, bang om hun kleren te kreuken of hun schoenen nat te maken. De
kleuren die in het slot van het gedicht gebruikt worden, spreken boekdelen:
bruin en blank. Blank wil bruin niet helpen. Of hoe kleuren hier in één
gedicht een compleet andere invulling krijgen.
(titelloos)
ik loop door groene regen
op rood gras en kijk
naar blauwe eendjes
die in oranje water plonzen
plots een
plons
er valt
een blauw jongetje in het water
groene mensen staan te kijken
hoe hij spartelend naar lucht hapt
niet één die er aan denkt
naar hem toe te springen
allemaal veel te bang
om hun glimmende schoenen
of hun prachtige hoeden
vuil te maken
jammer genoeg
gebeurt dit ook
als het jongetje bruin is
en die mensen blank
48

(Sofie Vermeulen, 11 jaar, in ’Alles mag zijn’, De Gouden Flits, uitgave
DiVers Amsterdam)
Intermezzo
(Een vakkenoverschrijdend gedicht)
Eén op de zestien
Natuurkunde is niks voor mij
En van Muziek snap ik geen fluit.
Geschiedenis gaat aan mij voorbij
En met Scheikunde schei ik uit.
Techniek beheers ik voor geen moer
En Wiskunde is niet van tel.
Ook Frans zeg ik het liefst bonjour
En Aardrijkskunde is een hel.
Latijn is enkel ouwe koek.
Aan Kunstbeschouwing heb ik lak.
Godsdienstlessen zijn een vloek
En Maatschappijleer is geen vak.
Bio is helemaal niet boeiend.
Handelskennis is een kwelling.
Gymnastiek is te vermoeiend,
Maar ik ben wel goed in Speling!
(Shel Silverstein)
10. De vuilniskar zingt halleluja
‘De winter is een van de vier seizoenen in de gematigde en polaire streken.
Het afwisselen van de winter met de andere seizoenen wordt veroorzaakt
door de schuine stand van de aardas. In de winter staat op het
noordelijk halfrond de aardas van de zon af gewend en in de zomer juist
naar de zon toe gericht. Op het zuidelijk halfrond is dit omgekeerd, zodat
de winter zich daar juist afspeelt tijdens de zomer van het noordelijk halfrond.
Het meest kenmerkend aan de winter is hierdoor behalve de in vergelijking
met andere seizoenen lage temperaturen de korte dagduur.’
(Bron: Wikipedia)
Lied voor als het sneeuwt
Klikkerdeklakker.
Het sneeuwt op de akker.
Ik sleur een slee
met een kind erop mee.
49

Kippenhok en kolenkit.
Alles is wit wit wit.
Ik sleur een slee.
Kerstkind doet mee
met een slee in de sneeuw.
Klikkerdeklakker.
Word wakker, word wakker.
Maak plaats voor ons twee.
Klikkerdeklakker.
Het sneeuwt op de akker.
Hei, glij je mee?
(JD)
‘Lente of voorjaar is een van de vier seizoenen. De lente volgt op de winter
en wordt gevolgd door de zomer. De lente begint op het noordelijk
halfrond (meestal) op 20 maart en eindigt (meestal) op 21 juni. Op het
zuidelijk halfrond begint de lente meestal op 22 september. Tijdens de
lente worden in de noordelijker streken van het noordelijk halfrond de
bomen veel groener en gaan veel planten bloeien; geleidelijk wordt het
warmer en wordt de kans op vorst kleiner.’ (Bron: Wikipedia)
Lied voor als het lente wordt
De vuilniskar zingt halleluja.
De stad barst los in lente.
De bruine beer verlaat zijn hol.
De ijsboer telt weer naarstig centen.
Mijn mama plant een parasol,
pardoes tussen . . . KRAK! AI!
Een rode tulp roept hard om hulp
en scheldt haar dan de huid vol.
Ja, al ben je nog zo'n mooie tulp
in nog zo'n grote tuin,
als de lente er weer komt,
ben je beter een ajuin.
(JD)
In de titel van beide natuurgedichten staat het woord ‘lied’. Wat vorm en
ritme en zelfs soms rijm betreft, gelijken gedichten wel vaker op liederen
of songs. Een refrein is bijvoorbeeld een strofe die letterlijk herhaald
wordt. Het verschil tussen de gewone informatieve teksten en de gedich-
50

ten is wel zonneklaar. Zo zie je ook hoe dichters op een totaal andere manier
omgaan met een werkelijkheid. Een ‘echt’ lied over de winter of de
lente zal ook een ietsepietsie duidelijker zijn dan een gedicht. Het publiek
moet namelijk ook de inhoud kunnen begrijpen. Bij gedichten (die vaker
gelezen dan beluisterd worden) is het raadsel vaak wat groter, bijvoorbeeld
door het gebruik van speciale beelden. Je hebt hier gewoonlijk ook
meer tijd om met de tekst om te gaan. Een lied is zo voorbij, na enkele
minuten. In de beide gevallen echter is de emotie belangrijk, of het gevoel.
Het zijn ook tamelijk korte teksten, met kortere regels, zodat hier
sprake is van ‘verdichting’: de luisteraar of lezer moet nog verder zaken
aanvullen tussen de regels, de tekstschrijver/dichter zegt niet alles uitvoerig,
maar suggereert via beelden.
Dat heb je natuurlijk allemaal niet in een non-fictieve of informatieve
tekst. Bondigheid kan hier ook wel troef zijn (zoals in Wikipedia), maar
het is een ander soort beknoptheid dan de suggestieve verdichting in poëzie.
De boodschap (inhoud, definitie, omschrijving, beschrijving…) is hier
hoofdzaak. In een gedicht is bijvoorbeeld ook sfeer belangrijk: in de twee
poëtische taferelen hierboven gaat het over de vrolijkheid van een winterse
sneeuwscène en het ontwaken van de natuur in de lente, soms even
geflambeerd in een scheutje humor.
Omdat we het hier gehad hebben over ‘lied’ en ‘gedicht’ en ‘seizoenen’:
hieronder volgt iets fraais van een bekende woordkunstenaar. Gewoon
eens lezen.
Klein liedje
Liedjes van de herfst
zijn altijd somber,
zijn gemaakt van
okers en van omber.
Toch ken ik septembers
met een gouden glans,
toch zijn er novembers
met een toverdans.
De zon heeft in december
mij al zo vaak verrukt
en dikwijls heb ik rozen
uit de sneeuw geplukt.
En daarom schrijf ik
in dit kleine lied,
niet wachten op de lente,
want dan komt ie niet.
(Toon Hermans)
51

Intermezzo
(Een gedicht over Nieuwjaar)
Liefste Nieuwjaar
Laat mijn pukkels en puisten verhuizen
naar het besnorde gezicht van de wiskundejuf.
Gun mijn broer nu ook wat maar geluk,
schenk die pestkop de hongerigste luizen.
En krijg ik nou eindelijk ook wat borst,
twee van hetzelfde merk alsjeblief,
want mijn muggenbeten heb ik zo lief
als de schoolse bloedworst met roetkorst.
Laat me niet zo stomweg zwanzen
als Kris zo lief mijn appel inpikt
zodat ik bloos en mijn blik zijn hand likt,
maar laat mij heel wild met hem dansen
door alle grijze dagen schools verdriet.
Maar, Liefste Nieuwjaar, laat Kris niet
happen in de peertjes van enge Griet,
want haar valse lachjes verteer ik niet.
(Daniël Billiet)
11. Kwam een haasje aangelopen
Hazenpad
Whoeaahh!!
Met een bokkensprong
op het hazenpad!
Pief poef paf.
Zig zag af.
De jager heeft niet opgelet.
Het konijn is weer gered.
Zig zag zoef het bokkenpad.
Rif raf roef konijnenpret.
(JD)
52

Jager… : een vreemd beroep. Maar niet voor piepjonge kinderen. Ze maken
er kennis mee via de sprookjes en de liedjes. De jager is niet altijd de
grote boosdoener, maar toch: laat de dieren nou maar de bovenhand halen
en de mensen het onderspit delven. Het konijn loopt veel vlugger dan
de jager, want het kiest… het hazenpad. Dat is natuurlijk het pad dat alle
hazen kiezen wanneer ze achternagezeten worden door mensen met geweren.
Hazen zijn immers nog vlugger dan konijnen. Denk maar aan de
bekende vergelijking ‘lopen als een haas’. (De haas uit het woordenboek:
op een konijn gelijkend knaagdier met langere achterpoten en langere
oren, wonend in open terreinen, bekend om zijn vlugheid, (lopen als een
haas) en zijn schuwheid (zo bang als een haas) (Lepus capensis).
Hier zit de snelheid in de klanknabootsingen en de korte regels. Het hazenpad
wordt ook bokkenpad: de jager heeft een bok geschoten… tot
groot jolijt van het konijn.
Tuimelpitten
Repelsteel zit in een tuimelaar.
In een tuimelaar zit Repelsteel.
Iedereen schrikt zich een bult,
want Repelsteel, die heeft een katapult
waarmee hij tuimelpitten schiet
naar Aimij! en Onee! en Doeniet!
Repelsteel heeft zoveel tuimelpitten
dat hij uren in de boom blijft zitten.
Dan krijgt hij het in de buik
en tuimelt als een kriskrasbladerkuik
uit zijn luchtkasteel.
O Repelsteel!
(JD)
Een stoute jongen klautert in een kersenboom en verbergt zich tussen de
bladeren. Vanuit die veilige schuilplaats schiet hij met zijn katapult kersenpitten
in het rond. Echt gebeurd; ik kan het zelf heel goed weten. Repelsteel(tje)
is niet zo’n fraai personage in het bekende sprookje. Dat verhaal
berust voornamelijk op het motief dat een demonisch wezen zijn
naam verraadt en daardoor zijn kracht verliest. De katapult-Repelsteel in
53

het gedicht wil niet ontdekt worden. Toch gebeurt dat: hij snoept te veel
kersen, wordt onwel, tuimelt uit de boom en verraadt aldus zichzelf. Verdiende
loon!
Ja, we zagen het aankomen: de kerselaar wordt van in het begin ‘tuimelaar’
genoemd. De kersenpitten zijn tuimelpitten. En de schuilplaats is niet
meer dan een luchtkasteel. Het wordt een vernederend einde voor de
stouterik: als een onhandige ‘kuik’ (vergeef me hier de rijmdwang; maar
ik wou ook de associatie kuiken/stom kieken erin) hotsebotst hij naar beneden.
Zijn beurt om ‘Ai!’ en ‘Oei!’ en ‘Nee!’ te roepen.
Een opmerking betreffende vorm: het gebruik van meerlettergrepige
(nieuwe) woorden is opzettelijk. Ze weerspiegelen of illustreren het getuimel,
het gebladerte, het katapultgedoe, buitelende beweging… Er steekt
een soort van repetitie in (Repelsteel, tuimelaar, tuimelpitten, katapult,
luchtkasteel), waarbij ‘kriskrasbladerkuik’ zowel inhoudelijk als vormelijk
de climax vormt.
De mandarijnenman
De mandarijnenman
die doet er wat an.
De mandarijnenman
die kan er wat van.
An en Han,
Jan en Fran,
vang-op, pak-an.
De mandarijnenman
is luilekkerlang.
Huilebalketrijntje
krijgt ook een mandarijntje.
Eef-doe-niet-meer-mee
krijgt er zelfs twee.
Vang-op, pak-an.
De mandarijnenman
kan er wat van
en doet er wat an.
Als je niet vangen kan,
dan krijg je levenslang.
Als je 't niet lekker vindt,
dan ben je geen mandarijnenkind.
54

Niet bang!
Vang!
(JD)
Is dit het neefje van Sinterklaas misschien? Een mannetje dat altijd en
overal met mandarijnen gooit? De kleine broertjes en zusjes van de sinaasappel?
Soms zie je op televisie verklede mensen met sinaasappelen
naar de menigte gooien. Dat gebeurt bij carnaval of aan het einde van de
winter, wanneer er weer meer licht komt: bijvoorbeeld in Aalst, Halle en
Binche (de bekende ‘Gilles’ van Binche). Het is een oud gebruik, waarbij
de lente aangekondigd wordt. Even googelen!
‘De mandarijnenman’ is een onbevangen gedicht waarbij je in een kringformatie
het bekende vangritueel zou kunnen doen. De a-klank werkt
hierbij uiteraard ondersteunend. We veroorloven ons hierbij zelfs ‘aan’
door ‘an’ te vervangen.
Intermezzo
(Een gedicht over de vakantie)
Tentje in de wei
Tentje in de wei.
Vuurtje stoken.
Water halen uit de beek.
Potje koken.
Leuk, de hele week.
Mijn buurvrouw is een koe.
En wat doet mevrouw de koe?
De koe kijkt toe.
Ze zegt alleen maar boe.
(JD)
En we blazen even uit… een weekje kamperen in de wei. We zijn de drukte
beu en we krijgen even een nieuwe buur: boe!
12. Drie dieren
Er was eens een vos. Zo kan een sprookje beginnen.
Er is altijd wat aan de hand met een vos. Hij steelt met een list de kaas
van de raaf. Hij is verlekkerd op kippen. Je kunt hem een prachtig dier
vinden, maar…
Er was eens een muis. Zo kan een sprookje beginnen.
55

Vele mensen zijn bang voor muizen. Soms houden ze een muis als huisdier.
Vaak is dat dan een witte muis. Maar die mensen trekken dan op vakantie.
En alles wordt muisstil om je heen. Gelukkig komt een of andere
kennis of buur jou even eten en drinken geven. Hij heeft geleerd hoe je
heet. Maar… die naam!
Er was eens een schildpad. Zo kan een sprookje beginnen.
Die belandt maar beter niet op haar rug. Soms probeert ze ergens over of
uit te kruipen, waardoor dat dan wel gebeurt. Landschildpadden ontsnappen
namelijk graag. Eigen schuld, pad!
(Noot: de ‘patstelling’ uit de schaaksport hier even googelen? Ik kon de
woordspeling niet laten…)
Geheimzonnig gedicht
Een vos loopt in het bos over het mos.
Met zijn plumeau strijkt hij
langsheen bestofte struiken.
Hij heeft de kleur van avondzon.
De zon verft het afgestofte bos ros.
Een rosse vos loopt over het groene mos.
Kip, kijk uit, want de vos
vindt niets mooier dan een dooier.
(JD)
Hotel Virginie
Het is muisstil in mijn hotel.
De zomergasten zijn vertrokken
naar een of ander buitenland.
De zon gaat onder achter tralies.
Ik moet mijn eigen liftboy zijn
als ik in mijn molentje loop.
In de gestreepte wereld kijkt niemand op
van mijn gepiep om water en wat liefde.
Nee, ze zijn me niet vergeten.
Ze zijn alleen maar drie weken weg.
Vreemde vingers zetten mijn hotel overhoop
en een reuzenstem die ik niet ken, roept:
Virginie! Virginie! Virginie!
Dat mensenkind kent dus mijn naam.
Potverkorrels,
56

als manmuis blijft het wennen.
(JD)
Schuldpad
Ik draag de halve wereld op mijn rug.
Het is mijn schild en mijn schuld.
Mijn schild omdat ik de weekste ben.
Mijn schuld omdat ik de oudste ben.
Gooi me niet om,
want ondersteboven
zie ik er uit
als een ongeboren ei.
Dan wordt mijn schildgevoel nog groter.
Schommelen is mijn ding niet.
En ach:
ook zonder dat schild
blijf ik gewoon een pad.
Ik zit met een padstelling.
Daarom gaat alles zo traag,
al lange jaren lang op deze aarde.
(JD)
Intermezzo
(Een kiplekker gedicht)
We laten als eerbetoon even het licht schijnen over een mogelijk slachtoffer
van de vos (en de mens!) in een kiplekker gedicht. Poëzie kan immers
helpen…
Kippenvel
Tante Nel heeft kippenvel
Op haar arm en op haar been
Zelfs op haar grote teen
Op haar rug en in haar nek
Kippenvel op elke plek
Tante Nel heeft kippenvel
En nu ook een kippenkop
Met een rooie kam er op
57

Door haar nette kleren
Prikken witte kippenveren
Tante Nel is in een wip
Van kop tot kont een kip
Elke dag legt ze een ei
O wat kakelt ze dan blij
Elke nacht gaat ze op stok
Bij de kippen in het hok
En is het weer eens volle maan
Dan droomt ze van een knappe haan
Dat hij zegt o tante Nel
Jij hebt echt het mooiste vel
(Koos Meinderts)
13. Winkeldochter, schrikkelkind, gespikkeld opperhoofd
Iedereen is uniek. Ook ben je een deel van een meerling, dubbelganger/dubbelgangster
of draag je krek dezelfde naam als iemand anders: je
bent enig in je soort. Soms doe je daar je voordeel mee. Als enig kind ben
je misschien een verwend nest. Best wel leuk. Als je om de vier jaar op 29
februari jarig bent, hebben ze wellicht zoveel met je te doen dat je cadeautjes
krijgt voor jaren ver. Aardig meegenomen. En die sproetenregen
op je gezicht is best wel een zegen: zoeken ze in Hollywood nou net naar
zo’n gespikkelde filmster in een gouden bui! Waag je kans.
Winkeldochter
Ik zag mijn oude jonge vader staan
in de weerschijn van een etalageraam:
baardje van vier dagen, spijkerbroek,
foute haren, onder zijn arm een boek.
Zag hij mij? Ik hem wel.
Zoals gewoonlijk dus. Een raadsel.
We zaten samen in het kader
van dat etalageraam, maar toch apart.
Kende hij nu nog mijn rug niet?
(Ik heb er ogen in, zo herkenbaar).
Wie zou het eerst gaan wuiven?
De winkeldochter of de aartsvader?
58

Plotseling was hij niet meer daar.
Een schicht: begrijpelijk, ongrijpbaar.
Mijn pa van glas verdween alweer
zoals hij altijd al gekomen was.
Ik keek weer naar mezelf, zijn dochter:
in niets gelijkend op die kerel,
wachtend aan de verre overkant,
in een zee van zachte babykleren.
Dat ik bij die roze blauwe winkel stond,
was weer puur toevallig, zou je zweren.
Maar boven mijn middeleeuwen
begon het doopsuikertjes te sneeuwen.
Moet je weten: aan het enig kind zijn
heb ik een aardig broertje dood.
(JD)
- Lees het gedicht eerst helemaal door en stel je dan vragen over de titel:
* Wat betekent ‘winkeldochter’ echt?
* Waarom is het de titel van dit gedicht?
- Hoe oud/jong schat je vader en dochter?
- Snap je de laatste strofe? (Zoek even de uitdrukking op)
- Zou het gedicht beter klinken of anders overkomen mocht de dichter het
in de tegenwoordige tijd geschreven hebben? Wat zou er dan bijvoorbeeld
gebeuren in de vierde strofe?
- Zou je graag enig kind zijn?
Schrikkelkind
Schepen verwelken, bloemen vergaan.
Soms heet ik Bart, soms eens Daan.
Een schrikkelkind is een geval apart.
Wedden dat het straalhard regent
op negenentwintig februari?
Of stevig waait en oorverdovend hagelt?
Dat het een maandag is met bergen huiswerk?
Op zo'n dag ben ik geboren,
een dag die verdorie bijna niet bestaat.
Soms heet ik Tore, soms eens Kaat.
Straks ben ik,
59

zonder dat iemand het merkt,
heel erg oud.
Want ik ben een schrikkelkind
uit een sprokkelmaand.
(JD)
- Merk je iets vreemds in regel 1?
- Waarom noemen we februari een sprokkelmaand?
- Zoek eens op wanneer we schrikkeljaren hadden/hebben?
- Waarom hebben we eigenlijk om de vier jaar een schrikkeljaar?
(Tussen 1901 en 2099 is ieder jaar waarvan het jaartal deelbaar is door
vier (inclusief 2000) een schrikkeljaar, waarvan de maand februari een
dag (29 februari) extra heeft. Het jaar 2012 is dus een schrikkeljaar en de
eerstvolgende schrikkeljaren zijn 2016, 2020, enz…
Hoe komt dat? De tijd die de aarde nodig heeft om één keer om de zon te
draaien (en dus één keer alle seizoenen te doorlopen) noemen we een
jaar. De tijd die de aarde nodig heeft om één keer om haar eigen as te
draaien (en dus één cyclus van licht en donker te doorlopen) noemen we
een dag. Nauwkeurige astronomische metingen resulteren er in dat een
jaar (momenteel en gemiddeld) 365 dagen, 5 uur, 48 minuten en 45,19
seconden duurt en er dus 365,24219 dagen in een jaar zitten. Uiteraard is
het niet praktisch om een gebroken aantal dagen in een jaar te hebben.
Daarom is het concept van het ‘schrikkeljaar’ met één extra dag allang
ingevoerd. Het woord ‘schrikkeljaar’ is overigens terug te voeren op het
Middelnederlandse woord ‘scricken’, dat ‘springen’ of ‘met grote passen
lopen’ betekent.)
- Wat betekent ‘schrikkelen’ dus eigenlijk? (Nalaten, overslaan)
- Welk weer kan het (vermoedelijk) zijn op zo’n schrikkeldag?
- Vind je het erg dat iemand die bijvoorbeeld 100 jaar wordt maar 25 keer
jarig is geweest? Hier volgt een kleine portie troost, in de vorm van een
gezegde.
‘Heeft februari negenentwintig dagen,
dan mogen de meisjes de jongens vragen.’
Nou, tevreden, schrikkelkind?
- Nog wat info: in 2012 vierden op 29 februari 6 821 mensen in België
hun verjaardag. In Nederland was dat 10 613. Ken jij zo iemand? Noot:
op een gewone dag in België worden gemiddeld 500 kinderen geboren.
60

Gespikkeld Opperhoofd
Eenentachtig . . . tweeëntachtig . . . drieëntachtig . . .
achtentachtig . . . negentig . . . ai mij,
snotverdorie, toen de Inca's met confetti gooiden,
stond ik wis en drie op de allereerste rij.
Ze noemen mij Gespikkeld Opperhoofd.
Ik ben de wonderjongen met de 100 sproeten.
Buigen, onderdaan, de hoofdman zij geloofd!
Hij heeft zelfs gouden spatten op zijn voeten.
Al mijn verdriet giet ik in een vergiet
en ik vergeet, want er is geen medicijn
tegen die goudkoorts in mijn lijf:
van zonne-energie genees je niet.
(JD)
- Waarom heeft de dichter het hier over de Inca’s? (Wat associeer je met
ze?)
- Hoe zou het komen dat het woord ‘vergiet’ opduikt?
- Ken je nog dingen die gespikkeld (kunnen) zijn?
- Hoe gaat de ik-figuur om met zijn sproeten?
- Bedenk een indianennaam voor jezelf. Ben je Zwemt Met De Zalm? Gedroogd
Vlees? Eenzame Wolf? In De Bergen Rollende Donder?
Intermezzo
(Twee jaloerse gedichten)
Tja… : het moest er van komen. Toen mijn buurmeisje en mijn buurjongen
over dit boek hoorden, wilden ze er ook in. Ze waren jaloers op
schrikkelkinderen, verwende nesten en sproetendragers. Ze willen nu ook
beroemd worden. Nou, hier gaan we dan.
Vers tien voor mijn buurmeisje
Wat dacht je.
Zo zijn ze.
Een lief lachje.
Zo zei ze:
toen ik het las,
wou ik dat het over mij was.
61

Zeg, vers dertien,
is dat nog vrij?
Laat eens wat zien
en schrijf over mij.
Of gewoon vers drie,
over mijn poppemie.
Zo ben ik.
Wat dacht je.
Toen zei ze:
ik mag je.
(JD)
Mijn buurjongen wil ook in een vers
Kop met oren,
hier en daar een sproet.
Neus vanvoren,
die hij altijd volgen moet.
Zijn linkeroorlel
is een schiereilandje kippenvel.
Benen om te staan.
Voeten om te gaan.
Vingers doen het meeste werk
bij deze rare vlerk.
Een mond om te houden.
Soms is hij verkouden.
Haren om in te krabben.
Wie is die gekke gabber?
O, de rest is doodgewoon.
Kan je zo raden:
hij is de formidabele zoon
van een moeder en een vader.
Zo, het vers is uit.
Er is nog één plaats open
voor die vreemde snuiter.
Hier wil hij zijn naam zien staan:
. . . . . . . . . . . . . . .
Gesnopen?
(JD)
62

14. Iedereen beroemd: een trilogie
‘Iedereen beroemd! is een Vlaamse film uit 2000 naar een scenario en
in een regie van Dominique Deruddere. De productie werd genomineerd
voor de Academy Award voor Beste Niet-Engelstalige film.
Jean Vereecken hoopt op beroemdheid en probeert zijn dromen te realiseren
via een zangcarrière van zijn dochter Marva Vereecken. Zangwedstrijd
na wedstrijd doen ze mee in de hoop een doorbraak te realiseren. Marva
kampt met overgewicht en is ook niet bijzonder toonvast, maar dat overziet
Jean. Wanneer hij plots ontslagen wordt, wordt de obsessie een nieuwe
carrière te lanceren als manager van zijn dochter allesoverheersend.
Bij toeval ontmoet hij het bekende popsterretje Debbie tijdens één van
haar fietstochten en in een impuls ontvoert hij haar. Samen met zijn
vriend Willy Van Outreve gebruikt hij het gegijzelde meisje om toegang te
krijgen tot de media voor zijn dochter Marva met haar liedje Lucky Manuelo.’
(Bron: Wikipedia)
Volwassenen (oud-kinderen en ex-jongeren dus) dromen ervan de lotto te
winnen. Kinderen wensen dat hun straat een grote ijslolly is. Jongeren willen
heel graag beroemd worden: BV, BN. Een van de beste manieren om
bekend en beroemd te worden, is de muziek. Of de televisie. Of beide,
graag. Iedere generatie heeft zijn piepjonge ‘sterren’. Er is zelfs al enkele
jaren een Junior Eurosongfestival.
Er zijn veel jongeren met talenten, maar de kunst is ook verkozen, uitverkoren,
genomineerd en geselecteerd te worden. Dat vraagt een grote portie
geluk. Ook het toeval kan een belangrijke rol spelen. En, remember:
the winner takes it all. Als je net dat beetje geluk of streepje voorsprong
of zuchtje rugwind niet hebt, en je belandt met je huizenhoge talent op de
tweede of de derde plaats, tja: leer daar maar mee omgaan, met dat zilver
en dat brons.
Space Girl
Als je als ster geboren bent,
is het doodzondejammer
dat er niemand is die je zo kent.
Buitenaardse wezens weten beter:
ze komen in mijn dromen
en doen me weer vergeten
hoe gewoontjes al de rest maar is.
Wie nog ontdekt het wonderkind in mij?
Hoeveel lentes, winters moet dat duren?
Alles is er al, ik ben een megakei,
maar dringt dat wel door tot bij mijn buren?
Het ware papgemakkelijk als iemand zei:
‘Kijk, verhip, hoe konden we zo blind zijn?
Met die Space Girl in ons midden
63

krijgen we de hele wereld klein!
Vergeef ons, Oona, en laat ons bidden’.
Ach, al jaren ben ik onbegrepen.
Maar na mijn dood zul je ze wel horen:
‘Verrek, hadden we het maar geweten.
Nu is het te laat: onze Oona speelt
de hoofdrol in de splinternieuwe Star Trek’.
Voorwaar:het komt nog allemaal voor elkaar.
De Spice Girls… K3… Justin Bieber… : misschien droom je van zo’n leven,
maar denk ondertussen ook eens aan Michael Jackson, Amy Winehouse en
Whitney Houston. Het is niet al goud wat blinkt. Het schitterende sterrendom
is soms nog vergankelijker dan het gewone mensdom. Leven met
een micro voor je neus en duizenden mensen tegelijk kan rare dingen met
je doen. Wanneer de wereld aan je voeten ligt, loop je misschien wel met
je hoofd in de wolken. Of verschroei je je vleugels aan de zon. (Doet dit
een belletje rinkelen?)
Spice Boy
Een blitse neus vanvoren,
hier en daar een sproet
verspreid tussen mijn oren.
Mijn haar zoals het moet:
plukje hier, plukje daar,
komt weer elke ochtend voor mekaar.
Ik wou ook nog een tatoe:
iets met spinnen op mijn linkerwang,
maar dat mag niet van mijn moe.
Ach, wat is dat mens toch altijd bang.
De benen, daar is nog wat werk aan,
als ik wil dat wereldwijd
de meiden telkens weer bezwijmen gaan
tot spijt van wie ’t benijdt.
Zo, dat ben ik, ten voeten uit.
In Tokio, Chicago en Berlijn
hangen affiches met mijn snuit.
Zonder pochen: WE WANT JOCHEN!
Maar ik kan niet overal tegelijk zijn.
Daarom blijf ik voorlopig even thuis,
met mijn cd’tjes en mijn luchtgitaar.
En, weet je: het is alleen maar per abuis
dat ik nog niet zo helemaal beroemd ben:
het scheelt nog één gevoelige snaar.
64

PS Een trilogie is een drieluik. Hier hebben we twee hoofdpersonages. In
het derde gedicht komt er een derde bij… Welgekomen toespijs! Denk
hierbij ook aan het gedicht ‘Voetbalverdriet’ van Willem Wilmink in dit
boek. Zie je een beetje het verband?
PS: Spicy Twospace/Toespijs
En zo, geachte lezeres en lezer,
veroverden Oona & Jochen de wereld.
Het was in het jaar 2000 en zoveel.
Jochen werd een kraan van een gitaarkerel.
Oona kreeg zelfs applaus van de paus.
Ze leefden nog lang en gelukkig
en kregen een baby: Spicy Twospace.
Hij werd vanzelf als ster geboren
en had een blitse neus vanvoren.
Zo zie je maar: met een gevoelige snaar
en onder je hoofdkussen wat dromen
komt alles wel voor mekaar.
(JD)
Intermezzo
(Een gedicht over een bekende dichter)
Paul Van Ostaijen in de klas
Drukke letters op een blad.
Dansende woorden als dronken soldaten.
Maar ikzelf moet altijd schoner schrijven
en eindelik en typies mogen ook al niet.
's Morgens groet ik ook de dingen:
dag linkerbeen, dag zere teen.
Maar beroemd? Vergeet het maar.
Eerder betoeterd, zeggen ze allemaal.
Ja, ik slaap als een rozeke
en pluk gezwind uit het zoetekoeksdozeke.
Zucht, krijg ik daarvoor een prijs?
Er hangt verdorie een oorvijg in de lucht.
Wees dan maar dichter; doe maar de woorden
marsjeren, reeds op je dertiende! Talent,
65

este dames, fijne heren, wordt nooit op z'n tijd
erkend. Ach, ik word maar gewoon bediende.
(JD)
De Antwerpse dichter Paul Van Ostaijen (weer even googelen) experimenteerde
ook graag met grafische vormgeving, letters, woorden en collages.
Het ziet er (in die tijd al) allemaal heel modern en vooruitstrevend uit.
Sommige collages lijken goed op beeldende kunstwerken. Toch denk ik
dat die dichter vooral muziek zou maken, mocht hij nu leven. Zoek eens
enkele van zijn teksten op (‘Bezette Stad’, een voorbeeld van typografisch
expressionisme, of ‘Feesten van angst en pijn’.) Ik citeer hierover uit het
programmaboekje van Het Collectief: ‘Toen Paul Van Ostaijen zijn 'Feesten
van angst en pijn' (1918-1921) schreef, zocht hij naar een nieuwe taal
los van verhalende betekenis. Door gebruik te maken van handschrift,
kleuren en experimentele bladschikking suggereerde hij dat zijn poëzie
niet noodzakelijk iets concreets hoefde te betekenen.’
Wat is jouw mening? Zou Paul Van Ostaijen een muzikant zijn mocht hij
21ste-eeuwer zijn?
15. Gedicht in vertraging
Traagheid is goed voor poëzie. Langzame herkenning. Deconstructie en
reconstructie. Misschien kan je met krek dezelfde woordvoorraad een ander
gedicht en zelfs een andere tekst ontwerpen, maar volg nou maar
even de dichter in zijn werkzaamheden op weg naar zijn gedicht. Hier betreft
het een rijmend vers. We maken het namelijk niet te ingewikkeld.
En, nou, vooruit dan maar: even mag de term ‘rijmschema’ ter sprake
komen. Als hulpmiddeltje bij de heropbouw, wel te verstaan.
Een gedicht ‘duurt’ misschien maar 46 seconden, maar het kan best zijn
dat de dichter er uren en zelfs dagen aan gesleuteld en gebeiteld heeft.
Lees het daarom wel enkele keren. Uit respect. Vergelijk het met rustig en
gezellig tafelen en goed kauwen, uit eerbetoon aan de kok met dienst.
Niet schrokken; niet te vlug van tafel weglopen! Het is nog gezond ook.
Haast en spoed is zelden goed. En dat is ook een rijm.
Nou: even hutselen? Om tot een leuk gedicht te komen?
Een tip van de kok: voeg voldoende water toe.
Strofe 1
hagedissen We en groene een hebben aquarium met zitten er mooie
mooie twintig in rotsen vissen
66

Strofe 2
tropen komen geweldig vissen de ze uit duur Die zijn mammie kunnen geleend
om en pa kopen heeft te kopen en
Strofe 3
ontzettend altijd zo een dikste De omdat ook en kan zonder gapen oom
vis handen Jan Landen uit Ome heet
Strofe 4
kleintjes want bij en fijntjes we schilderij ’t Is net vinden morgen Ome levend
erg nog krijgt een het komen Jan er
Er horen hier ook nog een zestal komma’s bij.
We vormen vier eilandjes. Iedere groep heeft zijn envelop met zijn snippers.
De groep reconstrueert de strofe. Daarna bouwt de hele groep het
totale gedicht op. Bedenk ook een titel. Of tussentiteltjes. (Mogelijkheden:
Aquarium, Prijs, Ome Jan, Kleintjes)
Hoe weet je wat op elkaar volgt?
Door een combinatie van eindrijm en inhoud.
ABCB DEFE = gebroken rijm
GHGH IJIJ = gekruist rijm
Herken je ze?
(Zoek nog andere rijmschema’s op.)
Aquarium
We hebben een aquarium
met twintig mooie vissen,
er zitten mooie rotsen in,
en groene hagedissen.
Die vissen zijn geweldig duur,
ze komen uit de tropen,
en pa heeft mammie geld geleend
om ze te kunnen kopen.
De dikste vis heet Ome Jan,
omdat een oom uit Landen
ook zo ontzettend gapen kan
en altijd zonder handen.
’t Is net een levend schilderij.
We vinden het erg fijntjes
en morgen komen er nog bij,
67

want Ome Jan krijgt kleintjes.
(Louis Verbeeck)
Duid op deze waardeschaal even je oordeel en appreciatie voor dit gedicht
aan.
ORDE…………………………………………………………………………………..WANORDE
SPEELS………………………………………………………………………………..ERNSTIG
BEELDRIJK…………………………………………………………………………..BEELDARM
ECHT…………………………………………………………………………………….FANTASIE
VREEMD……………………………………………………………………………….GEWOON
I LIKE IT……………………………………………………………………………….I DON’T LIKE IT
Wat kan helemaal niet? (Hier de zg. ‘pointe’)
Dat Ome Jan kleintjes ‘krijgt’ natuurlijk. Ome Jan kan moeilijk zwanger
zijn.
Tot slot nog een opmerkelijk citaat uit een essay van Dr. Fa Claes (‘Over
het lezen van gedichten’): ‘Gedichten lezen is een betrekkelijk moeilijke
bezigheid. Tenminste voor wie ze goed wil lezen. Ik meen te weten hoe
het moet. In feite is het ermee gesteld als met alle kunst. Het eerste
waaraan de beschouwer-lezer moet denken is dat het werk vroeger niet
bestond, het is op een bepaald ogenblik door iemand gemaakt. Dat heeft
tijd gekost en overleg. Het eerste wat een lezer bijgevolg moet doen is het
gedicht mee laten ontstaan, bij wijze van spreken het herschrijven tijdens
de lectuur. Daarvoor is meer dan één lezing nodig. Zeker bij een gedicht
van wat langere adem.’
Deden wij daarnet niet een klein beetje hetzelfde?
Intermezzo
(Nog een traag gedicht, hoewel men zich rept)
Op fluwelen voetjes
rept de rups zich
over mijn arm naar ergens.
Ergens is een heel eind weg.
Een vinger, die ik
plagerig voor hem leg,
vormt geen probleem:
de voetjes gaan eroverheen.
Maar mijn arm is lang
68

En de zon gaat bijna onder…
(Theo Olthuis)
16. Alle regen van de kleurenboog
Alle regen van de kleurenboog
Groen dat is een wonder doen.
Zonder geel blijft een ei echt niet heel.
Ben jij nou alweer blauw van de kou?
Bruin woont in oktober in een boomkruin.
Een sikkepit is wis en zeker altijd wit.
Roodje staat soms in zijn blootje.
Paars is de kleur van een snotterende kaars.
Oranje kan je in een stoet doen lopen zonder franje.
Het zwart zet ik heel eventjes apart.
Het kan echt niet goed tegen
een gedicht waarin het regent.
(JD)
Maak je ook zo graag lijstjes? Ik ben gek op lijstjes. Ik ben vooral gek op
gekke lijstjes: mijn mooiste woorden, mijn lelijkste woorden, de namen
van alle linkshandige mensen die ik ken, de afschuwelijkste voetbalshirts…
In het bovenstaande gedicht paradeert ook zo’n gekke stoet. Kleuren worden
er met iets verbonden. Hier heerst duidelijk volledige dichterlijke vrijheid.
Alles is juist. De enige beperking die de dichter zichzelf oplegt: er
moet gerijmd worden met de kleur.
Lijst je even mee in? Rijmen hoeft niet.
Geel Blauw
C…(itroen) Z…(ee)
Z…(on) L…(ucht
V…(uur) O…(og)
B…(liksem) P…(lek)
B…(anaan) B…(alpen)
S…(ter) B…(lauwbaard)
… en omgekeerd
Gras Slagerij
Blad Brandweer
69

Kikker Bloed
Erwten Vlees
Sla Hart
Plant Rodekool
= . . . . . = . . . .
Noot: waarom zou het zwart niet goed tegen de regen kunnen?
Regen
De regen daalt als een leger
boze repelstelen neder.
De waterman plast op mijn tenen,
op mijn haren, op mijn kleren.
Schooltassen.
Regenplassen.
Pijpenstelenmeester van 5B.
Ik ga schuilen in de wc.
Bijna halfnegen
en
eindeloze regen.
Waar moet al dat hemelwater heen?
Schoolplassen.
Regentassen.
Bàààààhhhh!!!!!
(JD)
Ja: we leven in een land waar het vrij veel regent, tijdens alle vier de seizoenen.
Ons landje is ook zo klein dat het bijna geen weerbericht kan
hebben: alles passeert er heel vlug over. Dat is goed nieuws wat wolken,
buien en regen betreft. Dat is slecht nieuws voor warme temperaturen en
zon.
Scheen de zon misschien in je ogen toen je de voorlaatste strofe las? Je
las die namelijk verkeerd. Even opnieuw graag.
70

Intermezzo
(Mooi weer vandaag)
Vliegeren
Er staat een draak boven de daken,
wuivend op wind die nog net wat waait.
Wat doet de draak
als de wind valt?
Er zucht wat wind in de struiken,
verborgen voor de draak ginds heel hoog.
Wat doet de wind
als de draak aanvalt?
Wanneer de zon voorgoed achter de wolken duikt,
suist de draak als een staartster naar omlaag.
(JD)
17. Geheimschrift
Hou je van raadsels en mysterieuze zaken? Geheimschrift? Ben je een
specialist in het kraken van codes? Dan volgen hier enkele hoekverzen en
naamverzen. Er bestaat ook een ingewikkeld woord voor: acrostichon.
Nog een andere naam: lettervers. In een naamvers zit natuurlijk een eigennaam
verborgen.
Mijn ID
Jongen
Ouder
Ragebol
Ik
Schrijver
(JD)
Als je goed leest, weet je:
- hoe oud ik ongeveer ben;
71

- als ik man of vrouw ben;
- wat ik doe;
- hoe ik er ongeveer uitzie.
Maak je nu even een naamvers-ID van je buur?
Salamander
Salamander
Aqualander
Levensproever
Als geen ander
Magisch wezen
Aan het water
Nu eens dromer
Dan eens sater
Eigenaardig, bijna mooi
Rappe jager, zachte prooi
(Drs. P)
Als je goed leest, kom je veel te weten over dit dier.
PS Drs. = doctorandus. Even googelen, dat woord? Drs. P is het pseudoniem
van Heinz Hermann Polzer, een Nederlandse tekstschrijver, econoom,
cabaretier, dichter, schrijver, letterkundige, componist, pianist, en
zanger van eigen Nederlandstalige liedjes. Hij werd geboren in Zwitserland.
Wilma
Wil altijd op de eerste rij.
Is haantje-de-voorste op het schoolplein.
Lust wel een glaasje of drie appelsap.
Moet om 7 uur ’s avonds gaan slapen.
Aardige meid hoor, vindt iedereen.
(JD)
Het kan dus ook met meer woorden. Wie is Wilma? (Ik ben haar opa.)
Zoek nu naar de wereldbekende naam.
Osama bin Laden
Baas
Amerika
Martin Luther King
Afghanistan (JD)
72

In het verhaal van Reinaert de Vos is ook een acrostichon terug te vinden.
In de Middelnederlandse versie eindigt het verhaal met de regels
‘Bij Gode, ik dar 't u wel raden!'
Isengrijn sprak tot den bere:
'Wat zegt gij er toe, Brune here?'
'Ik ligge in den rijzeren
liever dan hier in de ijzeren.
Laat ons tot den koning gaan
ende zijnen pais daar ontvaan.'
Met Firapeel dat zij gingen
ende maakten pais van alle dingen.
Hierin wordt de tekst ‘Bi Willeme’ zichtbaar: ‘Door Willem’. Dit zou slaan
op de befaamde ‘Willem die Madocke maecte’, de vermoedelijke Oost-
Vlaamse schrijver van Reinaert de Vos. Hij is verder nog altijd anoniem
gebleven.
Vertaling:
‘Bij God, ik kan het u zeker aanraden!’
Isengrijn zei tegen de beer:
‘Wat zegt u ervan, heer Bruun?’
‘Ik lig liever in het struikgewas
dan hier in de boeien.
Laat ons naar de koning gaan
En de verzoening die aanbiedt aannemen.’
Ze gingen met Firapeel mee
en sloten vrede over alle zaken.
Intermezzo
(Iets vreemds)
Het Sator-vierkant is een matrix van 5 bij 5, waarin 5 woorden staan die
in alle richtingen hetzelfde aangeven (van links naar rechts, van rechts
naar links, van boven naar beneden, van beneden naar boven). De tekst
van het Sator-vierkant vormt één lang palindroom (lepelwoord, keerwoord).
Sator Arepo is een zeer oude bezweringsformule die haar magische kracht
ontleent aan het feit dat zij van links naar rechts en van boven naar beneden
gelezen dezelfde tekst oplevert, en bovendien ook omgekeerd kan
worden gelezen. Ze komt onder andere voor als opschrift op gebouwen, in
boeken, op zegels. Zo ziet ze er uit:
73

De vertaling is: ‘Zaaier Arepo houdt met moeite de wielen’. Of ook: ‘Zaaier
Arepo houdt de wielen draaiende’.
De ontcijfering zou luiden: ‘Oro te pater, oro te pater, sanas’ = ‘Ik bid u
vader, ik bid u vader, gij geneest’.
De formule werd in de volksgeneeskunst vaak toegepast, vooral tegen
hondsdolheid. Ze is al in Pompei aangetroffen (voor de uitbarsting van de
Vesuvius dus) en is tot in Amerika bekend.
SATOR is de Ploeger. In de christelijke traditie staat Sator voor de Schepper.
AREPO is de ploeg in een Keltische taal. De ploeg is een Keltische uitvinding.
TENET - De ploeg moet door de ploeger stevig vastgehouden worden bij
het kruis aan de bovenzijde van het apparaat - Let op het TENET-kruis.
OPERA zijn de werken die de ploeger doet; binnen de alchemie staat het
voor de Steen der Wijzen die gewoon metaal in goud verandert en de bron
is van het Levenselixer.
ROTAS zijn de wielen; het Wiel van de tijd dat steeds doordraait.
De betekenis van het vierkant is, dat de Schepper van het leven (de ploeger)
alles in de gaten houdt en met zorg alles in goede banen leidt. In de
christelijke betekenis: de Schepper is ook de schepper van de Goddelijke
Voorzienigheid. Binnen de alchemie is Sator de alchemist die de ploeg, het
werk en het wiel in de hand heeft; hij bereikt alles wat hij wil op materieel
vlak.
Varianten
L E B E N
E H E R E
B E I E B
E R E H E
N E B E L
(erehe = ketter)
74

T O N A R
O M E G A
N E M E N
A G E M O
R A N O T
N O N A C
O M E G A
N E M E N
A G E M O
C A N O N
De letters kunnen ook tot een kruis gevormd worden, zoals hieronder.
Men leest dan tweemaal Pater Noster (Onze Vader) en houdt tweemaal de
A en de O over. De A (alfa) en O (omega) zijn de eerste en de laatste letter
van het Griekse alfabet. In het Nieuwe Testament worden die letters
gebruikt als aanduiding van God (De Openbaring van Johannes 1, 8 en 21,
6) of van Christus (De Openbaring van Johannes 22, 13), die ermee worden
getekend als de eerste en de laatste, het begin en het einde, de
scheppende en voltooiende, degene die was en die komt.
75

OUTTRO
Getroffen door een lezerstraal
KINDERMOND
‘Kennen jullie de ijstijger?’ vroeg de juf aan de eerste klas van de lagere
school.
‘De ijstijger woont in de winter’, antwoordde een kind prompt. De juffrouw
knikte verbaasd. Dat was prachtig gezegd. En zo… gewoon ongewoon…
Diezelfde dag leerde ze haar klas het woord ‘vis’ aan.
‘Het is een dier… ,‘ zei ze, ‘ … dat in zee zwemt en het heeft hetzelfde
buikje als ‘kip’. Wie weet het al? … zwemt in de zee en… ‘.
‘De witte haai!’
‘Een goudvis!’
‘Een… een walvis!’
‘Maar nee!’ riep de juf wanhopig uit.
En stiekem barstte ze ook in lachen uit. Even later ging het over het
woord ‘boompje’, want dat stond in de titel van een gedicht. Oei, wat een
dik buikje had dat woord! Maar een boom kende anders iedereen wel.
‘En nu,’ zei de juf, ‘nu wil ik het woord nog eens horen voor ‘een kleine
boom’. Het is dus een kleinere boom, maar een langer woordje. Een kleine
boom is een… ? Wie weet het nog?’
‘Miniboom!’
‘Dwergboom!’
‘Maar nee!’ riep de juf wanhopig uit.
En stiekem barstte ze ook in lachen uit. Toen duidde ze Suzanne aan om
te antwoorden.
‘Suzanne, weet jij het?’
‘Hé, juffrouw!’ protesteerde Paul-Edouard op de eerste rij. ‘Het is niet Suzanne.
Je moet zeggen: Suzan. Want als je zegt Suzanne, dan zijn er veel
Suzannekes. En er is er hier maar één’.
‘Ik zal het nooit meer doen’, beloofde de juffrouw ootmoedig.
Paul-Edouard knikte ernstig, en Suzanneke zat hem met grote ogen aan
te kijken.
Toen ik die avond thuiskwam – ik was getuige geweest van deze tafereeltjes
– schreef ik op:
‘Mijn hond woont in de winter’.
Het werd de eerste regel van een vers gedicht. Hij was eigenlijk uitgevonden
door een kind uit de eerste klas en vormde een prachtige blikopener
voor een gedicht. Het is een van de mooiste regels die ik ooit heb gelezen.
76