Monumenten in Nederland. Overijssel - digitale bibliotheek voor de ...

Monumenten in Nederland. Overijssel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten
Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij
bron
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij,
Monumenten in Nederland. Overijssel. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders
Uitgevers, Zwolle 1998
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu03_01/colofon.php
© 2010 dbnl / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove,
Marieke Knuijt en Ben Kooij
i.s.m.

schutblad voor
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Cellebroederspoort
2
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Grote of St.-Michaëlskerk, interieur (1971)
4
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Delden, Watertoren (1988)
6
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Voorwoord
7
Met de uitgave van het derde deel in de reeks Monumenten in Nederland, gewijd aan
de provincie Overijssel, krijgt deze serie die een gezamenlijk initiatief is van de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg en Waanders Uitgevers, steeds meer vorm en
omvang. Na de verschijning van de delen over Utrecht (1996) en Noord-Brabant
(1997), staat Overijssel opnieuw borg voor een goed geïllustreerd en wetenschappelijk
verantwoord beeld van de monumenten in deze provincie. Ook dit deel is bedoeld
als beknopt naslagwerk voor een breed publiek. Het is een informatiebron waaruit
zowel de wetenschappelijk geïnteresseerde lezer kan putten als degene die vanuit
cultuurhistorische of toeristische belangstelling kort en bondig geïnformeerd wil
worden.
Monumenten in Nederland geeft een overzicht van belangrijke en cultuurhistorisch
waardevolle structuren en objecten. Alle categorieën bouwwerken komen aan bod.
Bij de uitwerking ervan wordt de grote verscheidenheid pas goed duidelijk. Behalve
de ‘klassieke oude monumenten’ krijgt ook de jongere bouwkunst, uit de periode
1850-1940, ruimschoots aandacht. Er is niet alleen plaats voor het meesterwerk, maar
evengoed voor de anonieme utiliteitsbouw. Objecten van alle leeftijden passeren de
revue, van zeer oud tot tamelijk recent, van mooi tot merkwaardig. Naast objecten
van kunst en ambacht krijgt ook het industrieel product zijn plaats. Per kern - stad
of dorp - ontstaat zo een samenhangend beeld van de aanwezige cultuurhistorische
waarden.
Ondanks de nog altijd groeiende belangstelling voor monumenten - en die blijkt
uit de constante vraag naar informatieve boeken en reisgidsen - is er een grote behoefte
aan een meer wetenschappelijk opgezette reeks als deze. Omdat elk deel op zichzelf
staat, kan het onafhankelijk van reeds verschenen of nog uit te geven delen worden
gelezen en geraadpleegd. De rijkdom aan illustraties in de vorm van speciaal voor
dit doel gemaakte foto's en tekeningen maken de uitgave visueel hoogst aantrekkelijk
en extra bruikbaar. Zo heeft elk deel zijn eigen karakter. Het werk is samengesteld
door drie ervaren architectuuren bouwhistorische onderzoekers: dr.ing. Chr.J. Kolman,
drs. B. Olde Meierink en dr.ing. R. Stenvert, alle drie geboren en getogen in deze
provincie. Voor het samenstellen van de historische inleiding kon een beroep gedaan
worden op de historicus drs. J. ten Hove. Ten behoeve van de reeks is een redactieteam
in het leven geroepen, bestaande uit: drs. A.G. Schulte, drs. F.C.A. van der Helm,
jhr. R.J.A. van Suchtelen van de Haare en ing. B.H.J.N. Kooij namens de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg en de drie auteurs. Verder hebben A.A.M. Warffemius,
drs. F.P. Don, mw. J.P.M. van den Heuvel en de andere medewerkers van de afdeling
Collecties van de Rijksdienst ieder op hun wijze vanuit zijn of haar specialisme
bijgedragen aan de totstandkoming van de publicatie. Drs. B. Stamkot van het bureau
MAP stelde de overzichtskaarten en stadsplattegronden samen, jhr.ir. R.G. Bosch
van Drakestein verzorgde de kasteelplattegronden en H. IJsseling van Flying Focus
de luchtfoto's. De fotografen van de Rijksdienst, met name G.J. Dukker, P. van Galen,
IJ.Th. Heins, J.P. de Koning, A.J. van der Wal en E.H.M. van den Burg, zijn
verantwoordelijk voor de foto's.
In de reeks Monumenten in Nederland zal ook dit werk over Overijssel een
belangrijke bijdrage leveren aan het overdragen van kennis over ons cultureel erfgoed.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De directeur van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg
Fons Asselbergs
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ten geleide
8
Monumenten in Nederland is een naslagwerk waarin gegevens te vinden zijn over
de waardevolle objecten en structuren in de provincie Overijssel. Het is géén reisgids:
al zijn voor een aantal steden wel plattegronden van de binnenstad opgenomen, het
bevat geen routebeschrijvingen of wandelingen. Eerst en vooral geeft het op beknopte
wijze feitelijke informatie over bestaande gebouwen. Bij de belangrijker objecten
en structuren schetst het ook kernachtig hun historische ontwikkeling, alles getoetst
aan de recente stand van de wetenschap. De beschrijving van het uiterlijk blijft tot
het uiterste beperkt, maar wel wordt, waar mogelijk, getracht ontwikkelingen te
verklaren. De inleidingen aan het begin van het boek plaatsen de gegevens in een
groter verband en schenken aandacht aan het karakteristieke van de provincie
Overijssel. Waar nodig en mogelijk leggen deze hoofdstukken relaties met
algemeen-historische, sociaal-economische, historisch-geografische en
stedenbouwkundige ontwikkelingen. Na een historische schets, inleidingen over stijl
en verschijningsvorm en over materiaal en constructie, behandelt de laatste inleiding
de eigenheid van de drie regio's die samen de provincie Overijssel vormen. In dat
hoofdstuk is er vooral aandacht voor de historisch-geografische ontwikkeling en de
bebouwingskarakteristiek.
De beschrijving van alle historisch belangrijke steden en dorpen in alfabetische
volgorde beslaat het grootste deel van dit boek. Bepalend zijn daarbij niet gemeenten,
maar de bebouwingsconcentraties - de kernen - zoals ze in de loop der tijd zijn
gegroeid. In de praktijk is een onderscheid gemaakt in hoofdkernen, kernen,
geïncorporeerde kernen, omgevingskernen en omgevingsobjecten.
Hoofdkernen zijn de kernen die tevens hun naam aan de gemeente geven. Wanneer
een kern niet de hoofdkern is van de gemeente, volgt er een verwijzing naar de
gemeente waartoe de kern behoort, bijvoorbeeld: Heeten (gemeente Raalte).
Geïncorporeerde kernen zijn kernen die later in een grotere gemeente zijn opgenomen,
bijvoorbeeld het dorp Heemse, dat als hoofdplaats van de vroegere gemeente Ambt
Hardenberg sinds 1941 deel uitmaakt van de gemeente Hardenberg. Deze
geïncorporeerde kernen worden behandeld als onderdeel van het grotere geheel, zij
het dat bij het adres de naam van de oorspronkelijke kern vermeld staat. Ook bij
kernen die in de loop der tijd aan elkaar zijn gegroeid is deze methode gehanteerd.
Deze kernen zijn in de regel onder hun huidige plaatsnaam te vinden. Staphorst en
Rouveen zijn bijvoorbeeld te vinden onder Staphorst. Omgevingskernen zijn
nederzettingen die wel genoemd moeten worden maar waarvan de informatie over
de bebouwing slechts één of enkele objecten betreft. Ze worden dan onder een
nabijgelegen, vaak grotere kern vermeld: zo staat Tilligte bij Denekamp, Dwarsgracht
bij Giethoorn en Liederholthuis bij Heino. De beschrijvingen van omgevingskernen
zijn niet alfabetisch terug te vinden, maar kunnen via het topografisch register achter
in het boek gevonden worden. Omgevingsobjecten zijn de op het platteland gesitueerde
gebouwen als kapellen, kloosters, kastelen, molens en boerderijen. Deze objecten
worden beschreven bij de meest nabije kern binnen de gemeente, bijvoorbeeld de
havezate Oldenhof bij Vollenhove of kasteel Rechteren bij Dalfsen. Hiernaast is een
overzichtskaart opgenomen van de belangrijkste behandelde gemeenten en kernen.
Deze kaart toont ook de regio-indeling.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Elke kern heeft een eigen inleiding met de voornaamste historische feiten. Ook
wordt kort de ontwikkeling van de thans zichtbare structuur aangegeven. De omvang
van het boek laat echter geen uitputtende historische stedenbouwkundige analyse
toe. Van de belangrijkste historische steden is een plattegrond opgenomen. Daarop
staan de belangrijke objecten aangegeven, met uitzondering van afzonderlijke
woonhuizen. De bijbehorende nummers worden in het bijschrift verklaard, met een
verwijzing naar de pagina van de objectbeschrijving. Deze nummers staan ook
vermeld bij de beschrijving zelf. Bij de beschrijvingsvolgorde per kern wordt
uitgegaan van het centrum van de kern; in het begin staat het belangrijkste gebouw.
Doorgaans gaat het daarbij om de kerk, maar soms is het een kasteel. Afzonderlijke
objecten en structuren worden als het ware in ‘schillen’ vanuit de dorpskern
besproken, waarbij drie hoofdregels zijn aangehouden: van publiek naar particulier,
van oud naar jong en van binnen naar buiten. Per kern is gezocht naar de meest
geëigende indeling. De volgorde wijkt daardoor enigermate af van de strikte indeling
gehanteerd bij de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Geïllustreerde beschrijving van de Nederlandse Monumenten van geschiedenis en kunst.
9
Per kern komen in principe alle waardevolle objecten en structuren aan de orde, maar
de keuze die daarbij noodgedwongen is gemaakt, zal niet iedereen altijd tot in de
details delen. De uiteindelijke selectie is dan ook die van de auteurs, waarbij de
informatiewaarde en het belang als karakteristiek element voorop staan. Objecten
zijn opgenomen omdat ze een bepaalde ontwikkeling kenmerken of een goed
voorbeeld van een bepaald verschijnsel zijn. In andere gevallen valt de keus juist op
de uitzondering, als zeldzaamheid een object vermeldenswaardig maakte.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

10
Criteria die een beslissende rol spelen, zijn gaafheid, historische betekenis,
architectonische kwaliteit of bouwhistorisch belang. De omvang van het
cultuurhistorische erfgoed in Overijssel noopte ons regelmatig tot beknoptheid om
binnen de voor het boek gestelde ruimte te kunnen blijven. Een onverbiddelijke
tijdgrens is niet gesteld, maar deze ligt over het algemeen bij het begin van de Tweede
Wereldoorlog. Een enkele keer worden naoorlogse gebouwen belicht, maar in het
algemeen is bij het opnemen van de modernste architectuur terughoudendheid
betracht.
De teksten in dit boek zijn grotendeels gebaseerd op bestaande (en officieel
gepubliceerde) recente literatuur, waaronder drie delen van de Nederlandse
Monumenten van geschiedenis en Kunst en op gegevens voorhanden bij de Rijksdienst
voor de Monumentenzorg. Een andere belangrijke bron waren de per gemeente in
het kader van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP) opgestelde rapporten.
Ook van het uit het MIP voortgekomen Monumenten Selectie Project (MSP) mochten
wij gegevens gebruiken. Voor de beschrijving van diverse kerkinterieurs is gebruik
gemaakt van informatie berustend bij de Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland.
Bronnenonderzoek zelf lag niet in de onderzoeksopdracht besloten. Wel zijn op grond
van eigen waarnemingen ter plekke waar nodig verbeteringen of aanvullingen op de
bestaande literatuur aangebracht.
In de tekst ligt de nadruk op de weergave van de feitelijke gegevens. Aan de orde
komen: adres, functie, ontwerpen bouwdata, namen van opdrachtgevers en architecten,
ontwerpers en uitvoerende kunstenaars. Daarnaast wordt ingegaan op de
bouwgeschiedenis, de bepalende architectuurhistorische elementen, de toegepaste
materialen en waar mogelijk de constructie. Informatie over interieur en inventaris
van de gebouwen is beperkt gehouden; gegevens daarover hebben we slechts
opgenomen wanneer ze van uitzonderlijk belang zijn. Musea zijn alleen opgenomen
indien zij als gebouw vermelding verdienen; hun collecties krijgen in dit boek geen
aandacht. Restauraties en verbouwingen aan de objecten zijn in principe alleen
vermeld als zij belangrijke wijzigingen teweegbrachten.
Bij het dagelijks beheer van de gebouwde omgeving vallen helaas, en meer dan
ons lief is, nog steeds slachtoffers. In dit boek zijn alleen die objecten en structuren
opgenomen die, ook als ze bedreigd werden, op het moment van het afsluiten van
het manuscript nog aanwezig waren. Aangezien de bestaande gebouwde omgeving
ons uitgangspunt vormt, is geen aandacht geschonken aan wat er in het (recente)
verleden is verdwenen. Op een enkele opmerking in de inleiding per kern na kregen
archeologische monumenten ook geen expliciete aandacht.
De afbeeldingen vormen een belangrijk onderdeel van het boek. De keuze daarvan
beoogt een representatieve selectie van de objecten en structuren in de provincie te
geven. Belangrijke criteria daarbij zijn: hun ouderdom, hun verspreiding over de
provincie en de verdeling over de verschillende soorten objecten. Gezien de
hoeveelheid besproken objecten en kernen is het onmogelijk om van elk object of
elke kern afzonderlijk een afbeelding op te nemen. Wel weerspiegelen de foto's zo
goed mogelijk het karakter van de desbetreffende kern. We hebben ervoor gekozen
gebruik te maken van foto's die ten hoogste 25 jaar oud zijn. Dit betekent dat de
meeste foto's speciaal voor dit boek zijn gemaakt. Waar dit niet het geval is, staat
het jaartal van de foto in het bijschrift vermeld. Tevens is van een aantal belangrijke
kerken, kastelen en andere objecten een plattegrond in het boek opgenomen. Daarbij
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

is in de onderschriften gebruik gemaakt van de verkorte architectuurhistorische
dateringsmethode, waarbij Romeinse cijfers eeuwen aangeven, gevolgd door de
hoofdletters A en B die staan voor halve eeuwen of de kleine letters a, b, c, d voor
kwart eeuwen en m voor midden: XVIIa betekent eerste kwart van de 17de eeuw.
Achter in het boek staat een beknopte literatuurlijst met de voor de provincie
belangrijkste publicaties op architectuurgebied. Verder zijn een verklarende
woordenlijst, een topografisch register en een index op (kunstenaars)-namen
toegevoegd.
Voor hun hulp bij de totstandkoming van dit boek danken wij als auteurs onze
opdrachtgever de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, zijn directie, de leden van
de projectgroep, de afdeling cultuurwaardenonderzoek en de fotografen van deze
dienst, alsmede de medewerkers van de bibliotheek en van het foto- en
tekeningenarchief aldaar en ten slotte de uitgever. Voor de hulp die wij vanuit de
provincie mochten ontvangen gaat onze dank in eerste instantie uit naar Het Oversticht
in de persoon van Dirk Baalman. Daarnaast zijn wij dank verschuldigd aan Dirk J.
de Vries, Albert Reinstra, G. Nienhuis, Leo Dubbelaar, Janleo van de Laar, Theo
van Mierlo en Jaap Grooteboer. De interieurs van een aantal geselecteerde panden
zijn bezocht en aanvullend beschreven door Marieke Knuijt. Eigenaren en beheerders
die hieraan hun medewerking verleenden worden bij deze bedankt. Voor hun hulp
bij het afwerken van het manuscript bedanken wij Joos Leistra, Sabine Broekhoven,
Jeroen van Meerwijk en Eric Strijbos.
Utrecht, december 1997
Ronald Stenvert
Chris Kolman
Ben Olde Meierink
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Historie
11
Romeinen, Karolingen en de bisschop
In de Romeinse tijd bestond het grondgebied van Overijssel grotendeels uit drassige
moerasgebieden en laaggelegen zandgronden, die niet geschikt waren als
vestigingsplaats voor mensen. De Romeinen hadden weinig belangstelling voor de
provincie en er zijn nauwelijks sporen van hun aanwezigheid teruggevonden. De
schaarse lokale nederzettingen, die een overwegend agrarisch karakter hadden,
concentreerden zich voornamelijk rond Steenwijk, langs de IJssel in de buurt van
Deventer, op de flanken van de stuwwallen in het midden van de provincie, in het
zuidoosten langs de Schipbeek en in Oost-Twente.
Kaart van de provincie Overijssel uit het eind van de 18de eeuw. De veengebieden in het noorden,
maar ook op de scheiding tussen Salland en Twente zijn duidelijk zichtbaar
Een van de dichtstbevolkte gebieden was te vinden langs de oevers van de Vecht.
Hier lagen aan beide zijden van de rivier op een onderlinge afstand van ongeveer
twee kilometer zo'n dertig nederzettingen, die elk uit hoogstens drie boerderijen
bestonden.
In de Karolingische tijd, vanaf de 8ste eeuw, nam de bevolking snel toe door
kolonisatie en de ontginning van nieuwe gronden. In deze periode deed ook het
christen-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

12
dom zijn intrede in deze streken, waarbij de omstreeks 773 overleden Angelsaksische
missionaris Lebuïnus of Liafwin een grote rol speelde. Hij vestigde zich eerst te Wilp
en vervolgens in een bescheiden nederzetting aan de overkant van de IJssel, die de
naam Deventer kreeg. In het begin van de 9de eeuw was de kerstening van de
inwoners van Overijssel in volle gang. Voortaan zou het gewest in kerkelijk en
bestuurlijk opzicht onder de bisschop van Utrecht vallen. Bisschop Adelbold
(866-899), die zich in zijn eigen stad niet veilig voelde voor de invallen van de
Noormannen, maakte van het meer landinwaarts gelegen Deventer zelfs zijn residentie.
De aanwezigheid van de kerkvorst en de aantrekkingskracht die hij en zijn hofhouding
op kooplieden en handwerkers uitoefenden, kwamen de nederzetting zeer ten goede.
In 897 kregen de Deventer kooplieden dezelfde privileges toegekend die eerder de
handelaren van het aan het Vikingengeweld ten onder gegane Dorestad hadden
genoten. Adelbolds opvolger, bisschop Radboud, voelde zich zelfs in Deventer niet
veilig. Hij vertrok naar Twente, waar hij in 917 overleed. Pas na zijn dood werd de
bisschoppelijke zetel weer naar Utrecht verplaatst.
In de vroege middeleeuwen nam het bisschoppelijk gezag ook op wereldlijk gebied
toe, dankzij genereuze schenkingen van grote gebieden door de Frankische koningen
en later de Duitse keizers. Omstreeks 1100 was de vorming van het machtsgebied
van de bisschop van Utrecht - het Sticht - voltooid. Zijn territorium bestond uit het
Nedersticht, ongeveer de provincie Utrecht, en het Oversticht, dat Overijssel, Drenthe
en de stad Groningen en omgeving omvatte. Een politieke eenheid vormde het
Oversticht niet. Zo was Overijssel opgedeeld in een drietal landschappen, Salland,
Twente en Vollenhove, die pas langzamerhand naar elkaar toe zouden groeien.
In 1122 kwam het Concordaat van Worms tot stand, waarna de bisschop van
Utrecht niet meer werd benoemd door de Duitse keizer, maar door de meest
vooraanstaande geestelijken in zijn bisdom. Het gevolg was een verzwakking van
de machtspositie van de landsheer van het Sticht. Omdat de leden van zijn kiescollege
dikwijls afkomstig waren uit de invloedrijkste families in zijn territorium, was de
bisschop gedwongen meer rekening te houden met hun belangen. Ook aanvallen van
buitenaf op zijn grondgebied ondergroeven het gezag van de landsheer. In Overijssel
had de kerkvorst het meeste te verduren van de graven - later de hertogen - van Gelre.
Teneinde zijn domein te beschermen tegen ongewenste indringers, liet de bisschop
in de grensgebieden burchten aanleggen. Zo ontstond omstreeks 1170 in Vollenhove
een kasteel, waar de landsheer regelmatig resideerde om zijn zaken in het Oversticht
te regelen. Later verwierf de bisschop meer burchten, waaronder die te Goor,
Diepenheim en Kuinre.
Opkomst van de steden
In de loop van de middeleeuwen verloor de Overijsselse landsheer veel van zijn
vroegere macht, omdat hij de kracht miste een eigen politiek te kunnen voeren en
dikwijls speelbal van Holland of Gelre was. De door de internationale handel tot
bloei gekomen steden Deventer, Kampen en Zwolle waren uitstekend in staat hun
eigen boontjes te doppen. Deze steden profiteerden van het feit dat de IJssel de kortste
verbinding vormde tussen het Rijnland en - via de Zuiderzee - Holland en het
Oostzeegebied. De doorvoerhandel van en naar deze gebieden was van groot belang,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aangezien de bescheiden nijverheid in de provincie - voornamelijk bestaande uit
laken- en linnenweverijen, steenbakkerijen en bierbrouwerijen - weinig producten
voor de export leverde. De IJsselsteden dreven vooral veel handel met de landen
rond de Oostzee, waarbij het grote laadvermogen van de zeewaardige koggeschepen
goede diensten bewees. Dankzij het lidmaatschap van het Hanzeverbond konden de
commerciële belangen ook in samenwerking met andere Noordoost-Europese
handelssteden worden behartigd. Kampen, dat door zijn economische macht lang
een eigen koers had kunnen varen, werd pas in 1441 lid van de Hanze, toen de
neergang van het verbond zich al had ingezet.
Dankzij de door de handel verkregen voorspoed konden de IJsselsteden de bisschop
krachtdadig ondersteunen bij het bestrijden van roofridders. Bovendien waren de
stedelingen in staat de bisschop grote sommen geld te lenen; in ruil daarvoor kregen
ze allerhande privileges toegekend. Zo ontvingen de inwoners van Zwolle in 1230
stadsrecht, uit erkentelijkheid voor de hulp aan hun landsheer tijdens de strijd tegen
de opstandige Drenten, die het bisschoppelijke leger drie jaar eerder in de slag bij
Ane vernietigend hadden verslagen. Deventer was al eerder tot stad verheven, maar
net als bij Kampen is niet precies bekend in welk jaar dit is gebeurd.
Naast de IJsselsteden ontwikkelden zich op gunstig gelegen plaatsen aan wateren
landwegen meer nederzettingen, die eveneens na verloop van tijd stadsrechten
kregen toegekend door de landsheer. Aan dit privilege waren belangrijke voordelen
verbonden, zoals het recht op zelfbestuur en zelfverdediging. Een aantal
stadsrechtverleningen vond plaats omstreeks het midden van de 13de eeuw: Rijssen
(1243), Ommen (1248), Oldenzaal (vóór 1249), Hasselt (1252), Genemuiden (1257)
en Goor (1263). Een tweede golf kwam op gang in het tweede kwart van de 14de
eeuw: Ootmarsum (1325), Enschede (1325), Grafhorst (1333) en Delden (1333),
terwijl later ook Vollenhove (1354) en Hardenberg (1362) stadsrechten kregen.
Daarnaast werden Steenwijk, Wilsum, Gramsbergen en Diepenheim tot stad verheven,
maar
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle gezien vanaf het Zwarte Water rond 1780
13
een precieze datering is in deze gevallen niet te geven. De meeste Overijsselse steden
kenden een bescheiden ontwikkeling en koesterden nauwelijks ‘stedelijke’ allures.
Plaatsen als Genemuiden, Grafhorst en Wilsum bleven in vorm en functie dijkdorpen.
Alleen Deventer, Kampen en Zwolle hadden door de dichte bebouwing langs de
hoofdstraten, de stenen huizen, de bedrijvigheid op straat en de prestigieuze
overheidsgebouwen, kerken en kloosters een stedelijk karakter.
Naast de IJsselsteden ontwikkelde zich tijdens de middeleeuwen een andere
machtsfactor, de riddermatigen. Elk landschap kende zijn eigen college van edellieden,
de ridderschap. Hoewel de drie landschappen in de 14de eeuw nog eigen landrechten
kregen, groeide langzaam de onderlinge saamhorigheid in Overijssel. Zo werd
omstreeks 1400 de Landsklaring het overkoepelende rechtsorgaan van Salland,
Twente en Vollenhove. Ook samenwerking op bestuurlijk terrein liet niet lang op
zich wachten. Bisschop Rudolf van Diepholt (1423-1455) pleegde al geregeld overleg
met de gezamenlijke gedeputeerden van de landschappen. Tijdens deze
Statenvergaderingen dienden vertegenwoordigers van de ridderschappen en de steden
de landsheer van advies en kregen ze inspraak in de uitoefening van het
overheidsgezag. Onder het bewind van de opvolgers van Rudolf van Diepholt zette
deze ontwikkeling zich voort.
Een soeverein gewest
In het begin van de 16de eeuw keerde hertog Karel van Gelre zich tegen het
Oversticht. De bisschop was niet bij machte een einde te maken aan het krijgsgeweld,
zodat de Overijsselaars op zoek moesten naar iemand die de rust en orde kon
herstellen. Karel V verklaarde zich hiertoe bereid, maar alleen op voorwaarde dat
hij het wereldlijk gezag over het gebied kreeg aangeboden. Het viel te vrezen dat de
komst van zo'n machtig heerser een aanmerkelijke beknotting van de onder het
bewind van de bisschoppen opgebouwde zelfstandigheid met zich mee zou brengen.
Toch gingen de Overijsselaars in januari 1528 met het voorstel van de Habsburgse
keizer akkoord. Met Karel V als landsheer werd de samenwerking tussen Salland,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vollenhove en Twente een staatkundig feit. De oude band met het Nedersticht,
Groningen en Drenthe werd verbroken en voortaan nam Overijssel als afzonderlijk
gewest een eigen plaats in binnen de Nederlanden. En hoewel de IJsselsteden en de
riddermatigen uit de landschappen tijdens de Habsburgse periode nog steeds
afzonderlijk overleg voerden, groeide - mede als gevolg van het verzet tegen de
centralistische politiek van Karel V en zijn opvolger Filips II - de samenwerking
tussen de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk tijdens het beleg door de Spaanse troepen onder Rennenberg in 1580-'81
Het dorp Heino in het midden van de 19de eeuw, gezien vanuit het noordoosten richting de
middeleeuwse kerk, die in 1867 door de huidige werd vervangen
14
‘Ridderschap ende Steden des landes van Overyssel’. Aan de Habsburgse heerschappij
kwam een einde in de beginjaren van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).
Aanvankelijk bleven de inwoners van Overijssel buiten het krijgsgewoel en namen
ze een afwachtende houding aan. Weliswaar waren Kampen en Zwolle in 1572 enkele
maanden in handen van de prinsgezinde Willem van den Berg, maar veel
medewerking van de stadsbesturen kreeg hij niet. Pas zes jaar later koos Overijssel
definitief de kant van de opstandelingen. Voortaan kwamen de vertegenwoordigers
van de Ridderschap en de drie IJsselsteden op eigen gezag bijeen. Van een
adviesorgaan waren de Staten van Overijssel uitgegroeid tot een regeringslichaam,
dat geen landsheer boven zich hoefde te dulden. De grotere onder de ‘kleine’ steden
in het gewest, zoals Hasselt, Steenwijk en Oldenzaal, die voorheen nog wel eens
waren gehoord, verloren al snel elke invloed in het provinciaal bestuur.
Na 1578 brak voor het soevereine Overijssel een woelige periode aan, waarin de
bewoners werden geconfronteerd met rondtrekkende legers en bandeloze soldaten,
met schermutselingen, belegeringen, plunderingen, brandstichting en inkwartiering.
Van de IJsselsteden werd vooral Deventer, dat binnen dertien jaar driemaal werd
belegerd, zwaar getroffen. De handel stokte en veel inwoners verlieten de stad op
zoek naar veiliger oorden. In 1591, toen stadhouder Maurits Deventer heroverde op
de Spanjaarden, keerde in het westen van de provincie de rust terug.
De minst draagkrachtige provincie
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het Twaalfjarig bestand (1609-1621) leidde tot een nieuwe, kortstondige periode
van welvaart, waarbij in de steden de huizenbouw weer op gang kwam. Na 1650 was
de bloeitijd van de IJsselsteden evenwel definitief voorbij. Met name de verzanding
van de IJssel en de opkomst van de steden in Holland en Zeeland droegen bij aan de
teloorgang van de internationale handelspositie van Deventer, Kampen en Zwolle.
Waren voorheen de economische belangen van de inwoners van de IJsselsteden
gericht geweest op het oosten, in de toekomst richtte men de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

15
blik op de welvarende provincies in het westen van de Republiek.
In Twente, waar tijdens de strijd één op de vijf boerderijen was verwoest, moest
men langer wachten op het einde van het oorlogsgeweld. Het bezit van Oldenzaal
gaf de Spanjaarden de mogelijkheid het oosten te overheersen, waardoor de provincie
in twee delen was opgesplitst. Pas in 1626 kwam dankzij de inname van Oldenzaal
door Staatse troepen een definitief einde aan de Spaanse aanwezigheid in Overijssel.
In tegenstelling tot de rest van de provincie bleef een grote meerderheid van de
Twentse bevolking de rooms-katholieke moederkerk trouw.
Van eenheid in Overijssel was na de Vrede van Munster (1648) geen sprake.
Onderlinge twisten tussen de adel en de IJsselsteden maakten, in combinatie met de
slecht onderhouden verdedigingswerken, het gewest in het rampjaar 1672 tot een
makkelijke prooi voor de bisschop van Munster. Deze Berend van Galen, beter
bekend als Bommen Berend, had in 1665 al voor overlast in Overijssel gezorgd,
maar toen moest hij na een half jaar de door hem bezette gebieden verlaten. Nu viel
Berend van Galen samen met Frankrijk, Engeland en de aartsbisschop van Keulen
de Republiek binnen. Pas nadat op 22 april 1674 de vrede van Keulen was
ondertekend, vertrokken de buitenlandse troepen uit Overijssel. Wat ze achterlieten
was een ‘deplorabile, verarmde, ja op het uiterste geruïneerde Provincie, daer noch
gelt in cassa, noch credyt om het te negotiëren, noch ingesetenen om het daer uit te
halen, sijn te vinden’. De voorspoed die het westen van Nederland in de Gouden
Eeuw ten deel viel, ging dan ook aan Overijssel voorbij. Als minst draagkrachtige
provincie hoefde het gewest slechts drie procent van de generale lasten van de
Republiek te betalen.
De landbouw bleef voor de meerderheid van de bevolking de voornaamste
bestaansbron. Daarnaast droegen de textielproductie in Twente en de turfwinning in
het Land van Vollenhove bij aan het levensonderhoud van veel plattelandsbewoners.
In Twente hield in 1795 34 procent van de bevolking zich bezig met de
textielnijverheid, terwijl in het Land van Vollenhove 30 procent van de ingezetenen
betrokken was bij de turfgraverijen. Andere takken van nijverheid kwamen niet of
nauwelijks tot ontwikkeling.
De opkomst van Twente als centrum van de textielnijverheid hing ten nauwste
samen met het grote arbeidsoverschot, dat door de sterke bevolkingsgroei na 1675
was ontstaan. Reizende textielhandelaren, linnenreders of fabrikeurs genoemd,
brachten de grondstoffen die voor het vervaardigen van linnen nodig waren bij de
boeren en zorgden voor de distributie van de geweven goederen. Gedurende de 18de
eeuw werden veel huiswevers, die eerst nog op een weefgetouw in een boerderij hun
handwerk hadden verricht, beroepswevers. Zij verhuisden van het platteland naar de
steden en kerkdorpen.
In het Land van Vollenhove richtte de landbouw zich voornamelijk op de weinig
arbeidsintensieve veeteelt. Meer werkgelegenheid werd geboden door de turfgraverijen
en de verschillende takken van nijverheid die hieruit voortkwamen, zoals handel,
scheepsbouw, zeilmakerijen en winkelnering. Na 1750 was de vervening evenwel
over haar hoogtepunt heen, waardoor honderden gezinnen zich genoodzaakt zagen
te verhuizen naar nieuwe veengebieden in Friesland. De turfproductie daalde nog
verder na zware overstromingen in 1775 en 1776. Er ontstonden twee grote
watergebieden: de Beulaker- en de Belterwijde.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Onderdeel van de eenheidsstaat
In de 18de eeuw stuitte de bestaande regeringswijze, waarbij een beperkt aantal
families elkaar invloedrijke en goed betaalde ambten toespeelde, op steeds meer
weerstand. De algemene ontevredenheid over het politieke bestel vormde de
voedingsbodem voor de patriotten, die een grondige wijziging van de staatkundige
verhoudingen voorstonden. Overijssel nam een vooraanstaande plaats in deze
beweging in, vooral omdat één van de voormannen, Joan Derk van der Capellen tot
den Pol, in Zwolle woonde. Aan de invloed van de patriotten kwam een einde in
september 1787, toen troepen van Frederik Willem III van Pruisen - de zwager van
Willem V - de oude orde herstelden. Lang had het stadhouderlijk bewind echter niet
meer te gaan.
In december 1794 trokken de revolutionaire Franse troepen Nederland binnen.
Net als elders in het land werden ook in Overijssel de provinciale en stedelijke
bestuurders vervangen door mensen met een patriotse achtergrond. Tijdens de
Bataafs-Franse tijd ontwikkelde Nederland zich tot een eenheidsstaat en kwam er
een einde aan de gewestelijke zelfstandigheid. Ook na het vertrek van de Fransen in
1813 keerde het particularisme van vóór 1795 niet terug. Weliswaar werden de Staten
van Overijssel in ere hersteld, waarbij nu ook ruimte was gemaakt voor
vertegenwoordigers van de plattelandsbevolking, maar de gewestelijke overheid was
vrijwel geheel onderworpen aan het gezag van de koning. Zo konden de provinciale
besturen tot de invoering in 1850 van de provinciewet, die was opgesteld door de in
Zwolle geboren J.R. Thorbecke, financieel geen stap verzetten zonder de goedkeuring
van de rijksoverheid. Hetzelfde gold voor de gemeentelijke besturen, die pas met de
Gemeentewet van 1851 meer zelfstandigheid verkregen.
Zwolle werd de hoofdstad van Overijssel. Deze bevoorrechte positie bekleedde
de stad al sinds de vorming in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

16
De kolonie van de Maatschappij van Weldadigheid te Willemsoord, gesticht in 1820 ter opvoeding
van arme en behoeftige gezinnen en weeskinderen uit het westen van het land (circa 1860)
1799 van het Departement van den Ouden IJssel, dat bestond uit Overijssel, Drenthe,
het zuidelijk deel van Friesland en de noordelijke Veluwe. Hoewel Zwolle na het
herstel van de oude gewestelijke grenzen van Overijssel aanmerkelijk minder centraal
lag, bleef de stad de zetel van het provinciaal bestuur.
Een nieuwe tijd
Ook op economisch gebied luidde de 19de eeuw een tijd van grote veranderingen
in. De landbouw bloeide op dankzij een intensievere bewerking van het land, waardoor
men zich kon richten op productie voor de markt. Door vergroting van de veestapel
groeide ook het rendement in de veehouderij. Omdat de bevolking door een natuurlijke
groei eveneens toenam, werd de afzetmarkt voor landbouwproducten steeds groter.
Het landbouwareaal breidde zich uit dankzij de opheffing van de
markegenootschappen in het westen van de provincie. De marken hadden al sinds
de middeleeuwen controle uitgeoefend over het beheer van de woeste gronden, die
nu werden verdeeld en in cultuur gebracht. Een belangrijke stimulans vormde
bovendien de verbetering van de infrastructuur, waardoor het gemakkelijker werd
producten naar verder weg gelegen afzetgebieden te transporteren.
Vanaf de jaren '20 in de 19de eeuw werden de belangrijkste wegen bestraat met
straatklinkers, terwijl andere werden voorzien van een macadamdek, dat bestond uit
twee lagen steenslag op een onderlaag van leem of keien. In totaal legde men tussen
1820 en 1859 in Overijssel 673 kilometer verharde weg aan. De verbetering van de
wegen maakte het mogelijk de wagens zwaarder te belasten, waardoor op één kar
veel meer vervoerd kon worden. Daardoor daalden de vrachtprijzen en groeide het
vervoersaanbod.
Het platteland werd verder opengelegd door nieuwe waterwegen als de
Dedemsvaart, in de eerste helft van de 19de eeuw gegraven om de turfwinning in de
uitgestrekte veengebieden tussen Hasselt en Gramsbergen op gang te brengen. Langs
het kanaal ontstonden nederzettingen bij strategisch gelegen plaatsen, zoals in de
buurt van sluizen en bruggen. Voorbeelden van dergelijke veenkoloniën zijn Balkbrug,
Dedemsvaart en Lutten. Omstreeks 1900 kwam een einde aan de turfafgravingen,
waarna de overgebleven dalgronden op grote schaal in vruchtbare landbouwakkers
werden veranderd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Een andere nieuwe waterweg was het in 1855 opengestelde Overijssels Kanaal,
dat Twente, waar de textielnijverheid sterk in opkomst was, een betere verbinding
met het westen van het land gaf. Inmiddels was in de textiel de overgang van
huisnijverheid naar het fabriekssysteem ingezet, een ontwikkeling die vooral na 1860
razendsnel voortging. Zo steeg het aantal stoomweefgetouwen tussen 1861 en 1881
van 3414 tot 10.697 stuks.
De snelle groei van het fabriekswezen in Twente werd bevorderd door de komst
van de spoorwegen. Hierdoor steeg de bereikbaarheid enorm en werd het veel
goedkoper grond- en brandstoffen aan te voeren. In 1861 begon men met de aanleg
van een spoorlijn, die van Arnhem over Zutphen, Goor, Hengelo en Enschede naar
de grens met Duitsland zou lopen. In 1866 was de verbinding Zutphen-Enschede een
feit, maar op de aansluiting met het Duitse spoorwegnet moest men nog negen jaar
wachten. Al in 1865 was op initiatief van een aantal fabrikanten de spoorlijn
Almelo-Salzbergen geopend, die aansloot op de lijn naar Dortmund. Dit verzekerde
de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

17
aanvoer van kolen uit het Ruhrgebied. In 1881 kwam de directe spoorverbinding
tussen Almelo en Zwolle gereed en zeven jaar later die tussen Almelo en Deventer.
Dankzij de textielindustrie groeide de bevolking van fabriekssteden als Enschede,
Almelo en Hengelo snel, vooral in de jaren 1880-1900. In deze periode bracht een
landbouwcrisis armoede op het platteland, terwijl de textielfabrieken voldoende
werkgelegenheid boden. Vooral landarbeiders uit Noordwest-Overijssel en Friesland
verhuisden in groten getalen naar Twente. De woonomstandigheden in de Twentse
fabriekssteden waren relatief gunstig, aangezien er goede arbeiderswoningen werden
gebouwd. Dit proces werd door de Woningwet van 1901 voortgezet en gestimuleerd.
Verdere modernisering
Omstreeks de eeuwwisseling was de relatieve betekenis van de industrie in Overijssel
groter dan in welke andere provincie ook, hetgeen voornamelijk was te danken aan
de Twentse textielnijverheid. Van de IJsselsteden droeg alleen Deventer de kenmerken
van een fabrieksstad. Hier was in 1899 al meer dan 50 procent van de
beroepsbevolking werkzaam in de industrie. Zwolle ontwikkelde zich tot een
administratief en verzorgingscentrum, terwijl de sigarenindustrie in Kampen
voornamelijk een ambachtelijk karakter had, die wel aan veel mensen werk bood.
De elektriciteit deed in 1895 haar intrede in Overijssel, toen aan de rand van Borne
de eerste elektriciteitscentrale in Nederland werd gebouwd. In de 20ste eeuw zou
elektriciteit de nieuwe energiebron worden voor de verlichting van huizen, straten
en fabrieken. De toepassing van de elektromotor in de industrie zou een geweldige
omwenteling met zich meebrengen. Een andere verandering tegen het einde van de
19de eeuw was de ingebruikname van drinkwaterleidingnetten in de grote steden,
wat de kans op besmetting met epidemische ziekten belangrijk verminderde.
De provincie werd in de 20ste eeuw verder opengelegd. De fiets, die al in de tweede
helft van de 19de eeuw was geïntroduceerd, verbeterde de mobiliteit van de mensen
aanmerkelijk. De geleidelijke motorisering van het wegverkeer leidde tot een
verbetering van het wegennet, die ook gevolgen had voor het openbaar vervoer. In
de jaren '20 kwam een groot aantal autobusdiensten van de grond, waardoor de
Overijsselaars zich gemakkelijker door hun provincie konden bewegen. De autobussen
verdrongen voor een deel de lokaalspoorwegen en stoomtrams, die het platteland al
eerder uit zijn isolement hadden bevrijd. De concurrentie van de autobus en de
economische crisis van de jaren '30 brachten een vermindering van het vervoersaanbod
met zich mee, waardoor veel lokale lijnen vervielen.
Prent ter gelegenheid van de opening van de spoorbrug over de IJssel te Katerveer bij Zwolle in
1864. Deze brug was de eerste spoorbrug over de IJssel en een belangrijke schakel in de
spoorwegverbinding met het noorden van het land
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De belangrijkste vernieuwing op het gebied van de waterwegen was de aanleg van
het Twente-Rijnkanaal in de jaren '30. Aan werkkrachten was door de economische
depressie, die ook de textielindustrie zwaar trof, geen gebrek. De werklozen die
werden ingezet bij het graven van het kanaal moesten de grond met de schop uitgraven
en met kruiwagens afvoeren. In het Land van Vollenhove werden werklozen
tewerkgesteld bij ontginningswerkzaamheden, waarbij op grote schaal woeste grond
in cultuur werd gebracht.
Op 10 mei 1940 trokken Duitse troepen in alle vroegte Overijssel binnen. Tot
schermutselingen van enige betekenis kwam het niet en binnen de kortste keren was
de provincie onder de voet gelopen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de meeste
schade aangericht door bombardementen, die gericht waren op fabrieken of
spoorwegverbindingen, maar waarbij ook burgerdoelen werden geraakt. Met name
Enschede, Hengelo en Deventer kregen het zwaar te verduren. De materiële schade
door gevechtshandelingen tijdens de bevrijding van Overijssel viel vergeleken met
de gevolgen van de luchtoorlog in het niet. Kampen werd als laatste stad in Overijssel
op 17 april 1945 bevrijd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Stijl en verschijningsvorm
Inleiding
18
Elk gebouw heeft een eigen vorm, indeling en decoratie en is op een bepaalde wijze
geconstrueerd met de beschikbare bouwmaterialen. Al die elementen zijn in de loop
der tijd aan verandering onderhevig. Als vingerafdrukken van hun tijd tonen ze
gezamenlijk een architectonische ontwikkeling, waarin smaak en functie, ofwel stijl
en verschijningsvorm bepalend zijn. In het navolgende wordt deze ontwikkeling
beknopt geschetst, om de belangrijkste in het boek gebruikte termen in een breder
kader te plaatsen.
Dateren en benoemen van een stijl is makkelijker dan het verklaren van de
achterliggende ontwikkeling. Over de naamgeving van de stijlen valt op details te
twisten. Wij hebben gekozen voor een consistente naamgeving conform Bouwstijlen
in Nederland (1040-1940). Twee van de drie daar genoemde begrippenparen verdienen
hier kort de aandacht: intentie en verwatering. Vormen zijn slechts zelden louter
decoratie. Niet altijd kan achteraf de juiste betekenis achterhaald worden, maar veel
vormcombinaties zijn bewust met een bepaalde betekenis toegepast.
Verwatering treedt op als het beoogde uitdrukkingsmiddel sleets wordt. Parallel
aan de rijkere bovenstroom met toparchitectuur bestaat een soberder onderstroom.
Het verschil wordt veelal bepaald door de financiële middelen die, indien ruim
voorhanden, tot stijlzuivere architectuur leiden en anders tot gebouwen met stilistische
invloeden of ontwerpen waarin slechts details in stijl aanwijsbaar zijn. De
trendsettende bovenstroom krijgt in dit boek ruime aandacht, maar de trendvolgende
onderstroom wordt niet vergeten. Immers, het gros van de gebouwde omgeving
behoort tot deze laatste categorie.
Romaans en gotiek
Uit het eerste millennium van onze jaartelling stammen nagenoeg geen zichtbare
resten. Het eerste en belangrijkste kerkgebouw in Overijssel in romaanse stijl werd
door de Utrechtse bisschop Bernold (1026-'56) gesticht: de Deventer St.-Lebuïnuskerk.
Deze kan met zijn driebeukige opbouw, hoogkoor en crypte, twee dwarsbeuken en
westpartij gezien worden als een grotere versie van de Utrechtse Janskerk en
Pieterskerk. Vooral de 11de-eeuwse crypte met zuilen en teerlingkapitelen is
kenmerkend romaans. Het ruimtelijke concept van de in de tweede helft van de 12de
eeuw gebouwde St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal is beter bewaard gebleven. Het
romaanse, geheel overwelfde, schip en de noordelijke zijbeuk geven samen een goed
beeld van het gebonden stelsel waarbij één schiptravee wordt geflankeerd met twee
half zo diepe koortraveeën. Aan het eind van de 12de eeuw verrees de Bergkerk te
Deventer, waarvan vooral de twee romaanse westtorens opvallen.
Gaandeweg ontstond de romano-gotiek, waarvan de midden-13de-eeuwse toren
van de St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal met zijn lisenen, boogfriezen en
gekoppelde spitsboognissen getuigt. Een zuiver voorbeeld van Westfaalse
romano-gotiek is de midden-13de-eeuwse pseudobasiliek van H.H. Simon en Judas
te Ootmarsum. Van de eenbeukige kerken is de midden-11de-eeuwse kerk te Wilsum
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

het oudst. Het midden-12de-eeuwse schip van de kerk te Hellendoorn is voor een
belangrijk deel in ijzeroer uitgevoerd. Van het omstreeks 1200 gebouwde schip van
de kerk te IJsselmuiden resteert slechts een deel, met een goed bewaard gebleven
romano-gotische daklijst.
Van de profane romaanse gebouwen is weinig bewaard gebleven met uitzondering
van de omstreeks 1130 onstane en aan het eind van de 12de of het begin van de 13de
eeuw verhoogde proosdij te Deventer. Elders in Deventer komen enkele
(kapittel)huizen voor met laat-13de-eeuwse romano-gotische vensters, versierd met
een ingehoekt rondstafprofiel en spitsboognissen met kapiteelstenen (Stadhuis, Kleine
Poot 4-6 en Roggestraat 3). Het belangrijkste voorbeeld van de klassieke gotiek is
de St.-Nicolaaskerk te Kampen, die vanaf het midden van de 14de eeuw een nieuw
koor met kooromgang en kapellenkrans kreeg. De fraaie opengewerkte koorlantaarn
is uitgevoerd naar plannen van Rutger van Keulen; de bijbehorende luchtbogen zijn
in de 16de eeuw gesloopt.
Mogelijk onder Westfaalse invloed heeft men veel grote gotische kerken in
Overijssel in fasen tot hallenkerken verbouwd, waarbij de drie beuken een gelijke
hoogte kregen en tevens het gebruik van luchtbogen overbodig werd. Het grootste
voorbeeld van een dergelijke 15de-eeuwse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

19
De Herv. kerk van Hellendoorn, waarvan het romaanse schip is uitgevoerd in ijzeroer en tufsteen
verbouwing is de Deventer St.-Lebuïnuskerk. De ruimtewerking van de
St.-Michaëlskerk te Zwolle is echter beter geslaagd. Ook de grote kerken te Hasselt
en Steenwijk werden tot hallenkerk verbouwd; bij de kerk te Wijhe heeft men dit
slechts ten dele kunnen uitvoeren. Kenmerkend voor Overijssel zijn ook de voorname
tweebeukige kloosterkerken, waaronder de Betlehemkerk (augustijnen) en Broerenkerk
(dominicanen) te Zwolle, de Broederkerk (franciscanen) te Kampen en de
Broederenkerk (franciscanen) te Deventer. De parochiekerk te Vollenhove heeft een
vergelijkbare tweebeukige opzet. Laatgotische pseudobasilicale kerken zijn de
Bergkerk te Deventer, de Lieve Vrouwekerk te Steenwijk en de Hervormde kerk te
Dalfsen. Uitzonderlijk is de driebeukige kerk met houtconstructie te Paaslo. Eenbeukig
zijn de kerken te Olst, Zalk, Steenwijkerwold en Wesepe, evenals de in het begin
van de 16de eeuw ontstane kerken die hoorden bij kloosters van de Broeders en
Zusters van het Gemene Leven, het Lamme van Diesenklooster te Deventer en de
Geertruidskapel te Zwolle waarvan delen bewaard zijn gebleven.
In de drie grote steden, maar ook te Hasselt en Steenwijk, is de middeleeuwse
bouwsubstantie in belangrijke mate bewaard gebleven. Achter de later verbouwde
gevels verschuilen zich nog veel oudere resten in de vorm van muurwerk, kelders
en kappen. Van het uitwendige bleef minder bewaard. Hoe een laatgotisch huis er
uit zou hebben gezien, toont het Gotische Huis te Kampen met zijn in Bentheimer
zandsteen uitgevoerde gevel met gotische driepastraceringen boven de vensters. Een
restant van een dergelijke gevel is te zien bij Melkmarkt 10 te Zwolle. Te Deventer
staat een aantal woonhuizen met restanten van laatgotische gevelgeledingen in de
vorm
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het inwendige van de gotische koorlantaarn van de St.-Nicolaas- of Bovenkerk te Kampen (1972)
van korfbogen en topgevels met grote trappen met ezelsruggen en pinakels. Het beste
voorbeeld van een dergelijke ‘Hanze-gevel’ - zij het gereconstrueerd - is Brink 69
uit 1542; minder compleet zijn Brink 48 (omstreeks 1500) en Brink 16 (begin 16de
eeuw). Andere belangrijke laatgotische gebouwen zijn de Sassenpoort (1409) te
Zwolle en de Waag (1528) te Deventer. Het Drostenhuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De voorgevel in vroege renaissance-vormen van kasteel Twickel te Deldeneresch (1975)
te Zwolle (1543) en het stadhuis te Hasselt (1550) tonen de vitaliteit van de
laatgotische vormen.
Renaissance en maniërisme
20
In het tweede kwart van 16de eeuw werden de eerste renaissancevormen in ons land
toegepast. Deze uit de klassieke oudheid afgeleide vormen werden in de loop der
tijd geregeld herschikt en aangepast. De na een brand in het Kamper stadhuis
aangebrachte schouw (1543-'45) van de hand van Colijn de Nole is een fraai voorbeeld
van vroege renaissance. Een ander imposant voorbeeld is de in 1551-'55 gebouwde
woonvleugel van Twickel. Deze heeft ter weerszijden van de schoudergevel
zandstenen arkels die ook in het aangrenzende Westfalen voorkomen. Op de in de
Hervormde kerk te Delden opgestelde grafzerk van Frederick van Twickelo (†1545)
staan karakteristieke hermen en groteske-vormen. Het Zwolse Karel V-huis uit 1571
heeft een kenmerkende gedrongen geveltop met daarop vergelijkbare speelse mensen
dierfiguren, die teruggaan op het grafische werk van Cornelis Bos. Het in 1575
gebouwde huis De Drie Haringen te Deventer heeft een pilastergevel met een geveltop
afgesloten door band- en rolwerk, waarvan de vormgeving aansluit bij de
voorbeeldboeken van Hans Vredeman de Vries. Het is daarmee een vroeg voorbeeld
van de stijl die vanwege zijn assimilatie van Italiaanse renaissancevormen met de
traditionele bouwwijze maniërisme heet. Kenmerken van deze stijl zijn afwisseling
van baksteen met natuursteenlagen, trapgevels met klauwstukken en de toepassing
van band- en rolwerk of diamantkoppen.
De Tachtigjarige Oorlog bracht vooral na 1578 de bouwactiviteiten in grote delen
van de provincie tot stilstand; deze trokken pas na 1591-'92 weer aan. Het Deventer
Penninckshuis, gebouwd kort na 1588, vormt hierop een uitzondering. De plastisch
vormgegeven voorgevel is een goed voorbeeld van maniërisme, waarbij de ionische
pilasters bijna aan het oog onttrokken worden door de rijke decoratie. De Zwolse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

hoofdwacht (1614), wel toegeschreven aan Thomas Berendsz., heeft vergelijkbare
plastische vormen en ionische pilasters met festoenen in het kapiteel. De 15de-eeuwse
Cellebroederspoort te Kampen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

21
werd naar Berendsz.’ plannen omstreeks 1617 ingrijpend verbouwd en kreeg
cartouches en een Vlaamse gevel met bandwerk. Ook de Broederpoort aldaar werd
in 1615-'19 in maniëristische vormen verbouwd. Opvallend rijk zijn ook het stadhuis
met zijn open zuilengalerij (1621) en de Latijnse school (1627) te Vollenhove, beide
met zandstenen schelpvullingen in de boogtrommels. De laat-16de-eeuwse
schoudergevel Markt 19 te Oldenzaal (herbouwd in 1967-'68) heeft opengewerkte
schelpmotieven met daarop bollen die vergelijkbaar zijn met die aan het
Krameramtshaus te Münster (1589). Dit motief wordt ‘Welsche Giebel’ genoemd.
Opvallend voor Salland en het aangrenzende Gelderland zijn de woonhuizen die inen
uitgezwenkte gevels met pinakels hebben; deze noemde men vroeger ook wel
Gelders-Overijsselse gevels. De meeste daarvan staan in Deventer, waaronder één
die uit Zevenaar is overgeplaatst en gespiegeld is herbouwd (Menstraat 20, omstreeks
1620). Ze komen ook voor aan de Heerengracht 6-8 te Hasselt, te Olst (1636) en
vroeger aan de havezaten Groot Hoenlo (Boskamp) en Boxbergen (Wesepe).
De weelderige gevel van het Landshuis te Deventer uit 1632 is een goed voorbeeld
van laat maniërisme, met als een kenmerk de kwabmotieven in de zwikken van het
ingangspoortje. Nog later is het door Gildehauser steenhouwers onder Westfaalse
invloeden gebouwde bordes van de Waag te Deventer uit 1643-'44. Andere
laatmaniëristische voorbeelden zijn de stadswaag te Steenwijk (1642), het woonhuis
H. de Cranestraat 61 te Kuinre (1649) en het Palthehuis te Oldenzaal (omstreeks
1660). De in 1612 door Hendrik de Keyser ontworpen bekroning van de
St.-Lebuïnuskerk te Deventer heeft evenwel al een vroeg-classicistisch karakter.
Classicisme
Al geruime tijd voor de Vrede van Munster (1648) was het Overijsselse platteland
zo veilig dat uitgestelde bouwactiviteiten plaats konden vinden. Waar werd gebouwd,
geschiedde dit in (Hollands-)classicistische stijl. In Blokzijl leidden de uitbreidingen
in 1650 en 1662 van de in 1609-'13 ontstane kerk tot een van de eerste centraliserende
kerken. De kenmerkende strakke, harmonieuze en symmetrische vormen met frontons
en kolossale pilasters hadden een belangrijke aantrekkingskracht op de Twentse adel,
gevolgd door de burgers in de steden. In 1644-'45 werd Weldam ingrijpend verbouwd
en kreeg het, mogelijk naar plannen van Philips Vingboons, onder meer een
classicistische voorgevel met kolossale ionische pilasters. Vingboons' invloed deed
zich ook gelden bij andere havezaten van de onderling verwante adel, zoals te
Diepenheim (1648), Almelo (1650-'52) en Singraven (1652-'53). Zijn ontwerp voor
Rollecate uit 1654 (bij
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het laat-maniëristische Landshuis te Deventer (1983)
Vollenhove, gesloopt 1820) is niet meer bewaard gebleven, maar dat voor Nijenhuis
(Diepenheim) uit 1656 wel. Voor de in 1661-'63 uitgevoerde bekroning van de
Nieuwe Toren te Kampen gebruikte hij de plannen voor de lantaarn van zijn niet
uitgevoerde ontwerp voor het Amsterdamse stadhuis. Te Deventer verving hij in
1662 de Polstraatgevel van het Wanthuis. Mogelijk werd de fraaie, schuin ertegenover
gelegen, pilastergevel Polstraat 18 (1664) ook naar zijn plannen uitgevoerd. Door
zijn architectuurboeken geraakten de classicistische ideeën ook bekend bij lokale
bouwmeesters. Het Zwolse Hopmanshuis (1663) toont dit in hoofdvormen; de gevels
Melkmarkt 14 (omstreeks 1665) en Diezerstraat 43 (1667) laten de toepasbaarheid
van kolossale pilasters bij smalle woonhuisgevels zien.
De neergaande economie en de rampjaren 1665 en 1672 leidden tot een slechte
economische toestand die resulteerde in een periode van geringe bouwactiviteit.
Voorbeelden van de zogeheten strakke stijl of het ‘pilasterloos’ classicisme zijn
daardoor zeldzaam. Uitzonderingen zijn
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Huis Weldam (Kerspel Goor, Markelo) met de uit 1644-'45 daterende classicistische gevel met
kolossale pilasters
22
De rijk in Lodewijk XIV-vormen uitgevoerde lijstgevel met kuifstuk van het huis Brink 101 te Deventer
de grondige verbouwingen van het Nijenhuis (Heino) in 1687 en Twickel in 1692-'95,
mogelijk naar plannen van Jacob Roman, uitgevoerd door Lubbert Hagen, alsmede
de nieuwe gevel voor het Deventer stadhuis, gebouwd in 1693-'94 naar plannen van
Jacob Roman en uitgevoerd door Jan Schrader. In het laatste geval heeft de geheel
in Bentheimer zandsteen uitgevoerde gevel een attiek en een geblokte middenpartij
met bordestrap en dorisch portiek die wordt bekroond door een balustrade.
Echte barok komt in Overijssel eigenlijk niet voor, met uitzondering van de door
Duitse kunstenaars vervaardigde preekstoelen in de Grote Kerk te Zwolle (1617-'22)
en in de St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal (omstreeks 1700).
Lodewijkstijlen
Aan het eind van de 17de eeuw verschoof het culturele zwaartepunt in Europa van
Italië naar Frankrijk en het Franse hof. In Nederland wordt daarom de architectuur
van de 18de eeuw ingedeeld in drie Lodewijkstijlen. Tot 1740 gaat het om de zware,
maar symmetrische en decoratieve vormen van de Lodewijk XIV-stijl, gevolgd door
de Lodewijk XV-stijl of rococo met zijn zwierige, asymmetrische rocaille-motieven.
Van 1775 tot 1815 kenmerkt de vormgeving zich door de elegante, slanke en
symmetrische vormen van de Lodewijk XVI-stijl, later overgaand in Empire. Vooral
de Sallandse adel voelde zich tot deze vormen aangetrokken, getuige de bouw of
verbouwing in Lodewijk XIV-stijl van de edelmanshuizen Den Berg (1705) en De
Aalshorst (1720), beide bij Dalfsen, en Eerde (1715) bij Ommen. Het laatstgenoemde
huis heeft een middenrisaliet met pilasters, afgesloten door een fors open gebogen
fronton waarbinnen een centraal zandstenen pronkrisaliet zit. Een zelfde schema
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

heeft de ingangspartij van kasteel Rechteren (1726). De bekroning met
alliantiewapens, gemaakt door Johan Hendrik Hagen, is echter anders. In Lodewijk
XVI-vormen komt dit eveneens voor bij Brink 101 te Deventer (1735) en in
rococovormen aan het Drostenhuis te Zwolle (1760). In Zwolle verschijnen omstreeks
die tijd drie rococo-stadspompen in het stadsbeeld. Eenvoudige maar krachtige rococo
is de uitvoering van het raadhuis te Ootmarsum (kort na 1778). De
burgemeesterswoning Assenstraat 14 te Deventer uit 1771, met fronton en
doekfestoenen, is een goed voorbeeld van Lodewijk XVI-stijl. Het verschil in
detaillering van festoenen tussen het Elderinkshuis (1783) en het Roessinghshuis
(1803) te Enschede toont de (wat vertraagde) overgang tussen Lodewijk XVI- en
empire-vormen. Zowel bij Hoogstraat 42 te Hasselt als Polstraat 36-40 te Deventer
(1818) zijn empire-vensters met geteld-geld-versiering zichtbaar. Gedurende de hele
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

23
18de eeuw werden voor smalle huizen klokgevels met bekronend fronton toegepast,
zoals in Zwolle Buitenkant 7 (1724), Koestraat 38 (1758) en Diezerstraat 111 (1796).
De klokgevel Brink 78 te Deventer uit omstreeks 1750 heeft een rococo-kuifstuk;
dergelijke details zijn ook te vinden in Blokzijl: Kerkstraat 10 (1761) en Rietvink 6
(1789).
Neoclassicisme en eclecticisme
Pas enige jaren na de vorming van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 trok de
economie aan. Door de wettelijke gelijkstelling van de godsdiensten in 1798 en de
daaruit voortvloeiende kerkrestituties werden in het katholieke Oost-Twente in 1810
enkele nieuwe hervormde kerken gebouwd in Ootmarsum, Denekamp en Oldenzaal
(gesloopt 1934). Een Koninklijk Besluit van 1824 maakte voor de kerkenbouw een
subsidieregeling van kracht en stelde beoordeling van de plannen door het Ministerie
van Waterstaat verplicht. Deze toetsing was echter organisatorisch en beleidsmatig
van aard en had geen invloed op de stijl; dit is de reden waarom we de vaak gebruikte
term ‘waterstaatsstijl’ zoveel mogelijk vermijden.
De architectuur was in het begin van de 19de eeuw nog doortrokken van het
klassieke gedachtegoed. Met de empire-stijl ontstond een hernieuwde oriëntatie op
de klassieke vormen, met name de strengere Griekse, die leidde tot een stijl die we
nu neo-Grec noemen. Deze ging omstreeks 1850 over in het neoclassicisme. Het
Paleis van Justitie te Zwolle uit 1841 is een voorbeeld van neo-Grec. Hervormde
kerken in deze strenge stijl zijn te vinden te Dedemsvaart (1833), Almelo (1840) en
Markelo
Het in neoclassicistische stijl (neo Grec) uitgevoerde Paleis van Justitie of Gerechtshof te Zwolle
(1840). Ook de Lutherse kerk (1843) in Kampen en de synagoge (1847) in dezelfde
plaats zijn hier voorbeelden van. Het Deventer Athenaeum (1836) en de nieuwe waag
aldaar (1862) tonen de mogelijke schaalverschillen binnen het neoclassicisme. Andere
voorbeelden zijn de kazernes te Deventer (1847) en Kampen (1851-'53). De
architecten N. Plomp en P. Bondam ontwierpen in de periode 1850-'60 woonhuizen
in het neoclassicistische IJsselfront te Kampen.
Classicistische vormen gecombineerd met rondbogen en wenkbrauwen worden
ook wel aangeduid als romantisch classicisme. Het raadhuis van Diepenheim (1880)
en in mindere mate dat van Stad- en Ambt-Delden (1873) zijn hier voorbeelden van.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Naarmate men meer stijlinvloeden naast elkaar gebruikte, is het moeilijker uit te
maken of het nog om neoclassicisme of om eclecticisme gaat. Eclecticisme is strikt
genomen het op een originele wijze verwerken van de beste elementen uit vroegere
stijlen. In de praktijk gaat het veelal om gebouwen met een neoclassicistische
hoofdvorm waarbij de geprefabriceerde decoratieve elementen als consoles en
vensteromlijstingen het eclectische karakter bepalen. Huize Eekhout te Zwolle uit
1860 is vroeg-eclectisch, evenals de woonhuizen langs de Keizerstraat (1870-'72) te
Deventer. De Kamper Stadsgehoorzaal uit 1891 is een rijk laat-eclectisch voorbeeld.
Laat-neoclassicistisch zijn de hervormde kerken te Heino (1867) en te Vroomshoop
(1869-'70).
Neogotiek
De omstreeks 1830 uit Engeland overgekomen decoratieve, sterk romantisch getinte,
neogotiek, die ook wel Willem II-gotiek wordt genoemd, heeft in Overijssel weinig
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

24
De eenvoudige neogotische R.K. St.-Nicolaaskerk te Liederholthuis bij Heino
ingang gevonden. Tot de schaarse voorbeelden behoren de beide ingangsportalen
van de Hervormde kerk te Goor (1854-'55) en het baarhuisje van Oude Algemene
begraafplaats te Genemuiden (1871).
Kort na 1850 verscheen een Frans geïnspireerde neogotiek waarbij men een
‘archeologisch’ zo zuiver mogelijk gebruik van gotische vormen nastreefde. De
neogotiek werd bij uitstek de stijl voor katholieke kerken, waarvan de bouw na het
herstel van de bisschoppelijke hiërarchie (1853) een hoge vlucht nam, vooral toen
na 1868 de eerdere overheidsbemoeienis werd losgelaten. In Overijssel, dat deel
uitmaakte van het bisdom Utrecht, werden de eerste rooms-katholieke kerken gebouwd
naar plannen van H.J. Wennekers, zoals die te Lierderholthuis (1861-'66), Kuinre
(1869-'71) en Delden (1871-'73). De toren van zijn kerk te Geerdijk bij Vroomshoop
(1867-'68) vertoont tevens neoromaanse deelzuiltjes. De indrukwekkendste
neogotische kerken zijn ontwerpen van A. Tepe. Na die te Dedemsvaart (1874-'75)
volgden enkele kerken van bescheiden vormgeving en afmetingen (Steenwijk,
Oldemarkt; beide uit 1882-'83) en enkele grotere, onder meer te Heeten (1892) en
Losser (1900-'02). De kerk te Raalte (1891-'92) is sterk verwant aan zijn zes jaar
oudere kerk te IJsselstein (Utrecht).
Een andere belangrijke neogotische kerk is de St.-Josephkerk te Enschede naar
plannen van J.Th.J. Cuypers (1892-'94). Veel neogotische kerken werden gebouwd
door vader en zoon G. en W. te Riele uit Deventer. Na als opzichter te hebben gewerkt
bij de verbouwing van de Broederenkerk aldaar (1865-'68), ontwierp G. te Riele in
1869-'71 zijn eerste kerk te Wijhe, later gevolgd door die te Lettele (1893) en
Schalkhaar (1894). Zijn belangrijkste werk is de St.-Lambertuskerk te Hengelo
(1888-'90).
Kort na 1900 nam zijn zoon W. te Riele de praktijk over met de bouw van kerken
te Almelo (1902), Deventer (1902) en Luttenberg (1904). Pas na de bouw van de
kerk van Nieuw Heeten (1922) werden in Te Rieles werk naast neogotische ook
expressionistische invloeden zichtbaar, zoals te Hengelo (1926) en Borne (1933).
Andere neogotische uitingen zijn de begraafplaatskapel te IJsselmuiden (1889, A.C.
Boerma) en het Zwolse dominicanenklooster (1899-1901, J. Kayser). Neogotische
gebouwen die geen kerk zijn, komen maar sporadisch voor, zoals het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

catechisatiegebouw bij de Grote Kerk te Zwolle (1889) of de neogotische Statenzaal
te Zwolle uit 1897-'98 naar plannen van J. van Lokhorst en J. de Quack. Een eigen
neogotische karakteristiek hebben de postkantoren naar ontwerp van C.H. Peters,
zoals die te Ommen (1907) en Deventer (1907).
Neorenaissance
Tegen 1875 ontstond de derde belangrijke neo-stijl, de neorenaissance, die teruggreep
op de architectuur van de (Hollandse) Gouden Eeuw in de late 16de en vroege 17de
eeuw. Het mooiste voorbeeld is de Cingelse kerk te Zwartsluis uit 1893 naar plannen
van W.C. de Groot. Vooral voor protestantse kerken was de neorenaissance een
passende stijl, zoals te zien aan de Plantagekerk (Geref. Vrijgemaakt) te Zwolle
(1874-'75), de (Geref.) Oosterkerk te Enschede (1894, H.E. Zeggelink) en de
Doopsgezinde kerk te Deventer (1890, T.E. Kuipers).
Neorenaissance was tevens de stijl voor rijke villa's, zoals Burg. Van Roijensingel
18 (1883) en Ter Pelkwijkpark 18 (1884) te Zwolle, beide naar plannen van S.J.H.
Trooster, en zelfs voor watertorens: Delden (1893) en Deventer (1893). Ook veel
overheidsgebouwen verrezen in deze stijl. Een laat voorbeeld is de waag te Almelo
uit 1913.
Belangrijke werken van een drietal Overijsselse ‘architectendynastieën’ werden
eveneens in deze stijl uitgevoerd. Te Deventer was de familie Van Harte werkzaam:
vader Maarten (1812-'67), zoon Hermanus (1839-'92) en kleinzoon Maarten
(1868-1954). De eerste twee bouwden voornamelijk in neoclassicistische stijl en de
kleinzoon in neorenaissance, getuige zijn kantoorgebouw Kleine Poot
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

25
Villa Meyling te Borne, opgetrokken in chaletstijl met neorenaissance-details
18 (1901). In Zwolle en Kampen was de familie Koch werkzaam: de beide broers
Willem (1829-1922) en Frederik Christiaan (1840-na 1897) en diens zoon J.D.C.
Koch. De broers ontwierpen in neoclassicistische stijl de Hervormde kerk te Heino
(1867) en in neorenaissance-stijl de hervormde kerken te Gramsbergen (1878) en
Genemuiden (1883) alsmede diverse woonhuizen. Het meest invloedrijk was de
familie Beltman: de Deventer aannemer Arend Gerrit (1811-'85), medebouwer van
de Keizerstraat, zijn zoon Gerrit sr. (1843-1915), de grote Twentse fabriekenbouwer,
kleinzoon Arend Gerrit (1869-1934), pionier in de betonskeletbouw, en
achterkleinzoon Gerrit jr. (1905-'67). Van de vele fabrieksgebouwen door de Beltmans
gebouwd is de door G. Beltman exuberant vormgegeven neorenaissance-textielfabriek
van de Gebr. Laurenz te Ochtrup (D.) uit 1893 het best bewaarde voorbeeld.
Veelal in combinatie met neorenaissance-elementen kwam ook de chaletstijl voor
met zijn op de hout- en vakwerkbouw geïnspireerde decoraties. Goede voorbeelden
hiervan zijn het verenigingsgebouw van Stork te Hengelo (1893, C.B. Posthumus
Meyjes), de villa Meijling (1894, J. van der Goot & C.J. Kruisweg) en de villa
Elisabeth (1895, G. Beltman) beide te Borne. Een laat voorbeeld is de H.B.S. te
Steenwijk (1908). Bijzondere varianten zijn de synagogen te Zwolle (1898-'99, F.C.
Koch) en te Deventer (1892, J.A. Mulock Houwer), waarbij het laatste gebouw vooral
ook oriëntaalse invloeden vertoont.
Jugendstil, Rationalisme en Heroriëntatie
Omstreeks de eeuwwisseling maakten de neostijlen gaandeweg plaats voor andere
stromingen. Een toenemend geloof in de vooruitgang stond aan de wieg van een
nieuwe stijl, met vormen gebaseerd op gestileerde plantaardige motieven: de art
nouveau of jugendstil. Art nouveau kent een wat zwieriger en de Jugendstil een meer
geometrische vormgeving, die in Nederland beter aansloeg. Harde en licht gekleurde
bouwmaterialen spelen een belangrijke rol. De stijl is vooral te vinden bij winkels
en nieuwe gebouwtypen als apotheken, slagerijen, zuivelfabrieken en
verzekeringskantoren. Een uitgesproken rijk voorbeeld is de villa Rams Woerthe te
Steenwijk (1898-'99). In meer geometrische jugendstil-vormen is Magazijn De Zon
te Deventer (1905) uitgevoerd. Kenmerkend zijn het siersmeedijzerwerk en de
opstaande dakstukken. In deze stijl is G.B. Broekema een van de belangrijkste
architecten; zijn uit 1904 stammende winkelpui in de Broederstraat te Kampen voor
een slagerij toont zweepslagmotieven en jugendstil-tegelwerk met irissen. Andere
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

voorbeelden in Kampen zijn de panden IJsselkade 18-20 (1907) en de banketbakkerij
met hoefijzerbogen Oudestraat 148 (1900-'01). Na 1910 ondergingen de vormen een
versimpeling en versobering die tot in de jaren dertig doorging en na 1925 als art
deco bekend werd. Voorbeelden zijn de winkelpuien Sassenstraat 16 (Zwolle, 1910)
en Brink 25 (Deventer, 1925).
Banketbakkerij Oudestraat 148 te Kampen, uitgevoerd in zwierige jugendstil
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Huize Zonnebeek te Boekelo, een voorbeeld van de Americanavariant van de heroriëntatie
26
Het rationalisme is de stijl waaraan vooral de naam van H.P. Berlage verbonden
is. Rationele vormentaal en robuuste bakstenen bouwvolumes zijn kenmerkend. De
beide door M. van Harte ontworpen kantoren van de voorm. Sallandsche Bank in
Kampen (1910) en Deventer (1913-'14) zijn hier eenvoudige voorbeelden van. Ook
het werk van K.P.C. de Bazel wordt tot het rationalisme gerekend. Naar zijn ontwerp
zijn de fabrikantenvilla Het Stokhorst (Lonneker, 1912-'16) en drie stadsvilla's in
Enschede tot stand gekomen. Zijn belangrijkste werk is de door hem in 1919
ontworpen, maar pas in 1927-'28 uitgevoerde synagoge te Enschede.
Als reactie op beide stijlen ontstond een stroming aangeduid met heroriëntatie,
waarvan de vormgeving aansloot op de internationale traditie van barok en
classicisme. Ze kende vooral haar toepassing bij kantoorpanden, villa's en landhuizen
en er zijn Amerikaanse, Engelse en Duitse invloeden in te onderscheiden. De eerste
invloed staat bekend als Americana (ook als ‘old colonial’) en de laatste als ‘Um
1800’. Een mooi voorbeeld van Americana is de villa Zonnebeek bij Boekelo, in
1906-'07 gebouwd voor de textielfabrikant J.B. van Heek en zijn Amerikaanse
echtgenote Edwina Burr Ewing. Op het Hollands classicisme teruggaand is de uit
1921-'23 stammende nieuwe voorgevel van huis Singraven naar plannen van A. de
Maaker. Vergelijkbaar zijn het raadhuis van Denekamp (1919-'20) en villa
Kloosteresch (Almelo, 1925). Ook K. Muller en A.G. Beltman ontwierpen veel
statige panden in ‘Um 1800’-vormen; het Bellinckhof (Almelo, 1917-'20) en de
Wigwam (Enschede, 1928), respectievelijk de Tol (Enschede, 1906) en de Twentse
Bank (Enschede, 1909-'10). Beiden ontwierpen ook in ‘Engelse stijl’ getuige het
tuindorp 't Lansink te Hengelo (1911-'13, K. Muller) en de Groote Schuur (1910,
A.G. Beltman) te Enschede. Groot Hoenlo te Boskamp (1895) en Hooge Boekel te
Lonneker (1925-'27) werden verbouwd respectievelijk gebouwd in een op Lodewijk
XIV-stijl gelijkende stijl.
Expressionisme, het Nieuwe Bouwen en Traditionalisme
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Na de Eerste Wereldoorlog werd vooral in Amsterdam volkswoningbouw opgetrokken
in een expressieve baksteenarchitectuur, waarbij de structuur van de hoofdvorm
voorop stond. De hieruit voortvloeiende stijl staat bekend als expressionisme, maar
wordt ook Amsterdamse School genoemd. Een van de rijkste voorbeelden is de
Incassobank te Enschede (1929) naar plannen van J. Gratema. Vroeger is de
Luxor-bioscoop te Deventer (1918) naar plannen van J.D. Postma en B. Hoogstraten.
Andere
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

27
voorbeelden zijn de Handelsschool te Deventer (1921) en de Ambachtschool te
Enschede (1922). Van de kerken moeten de O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand
te Hengelo (1926-'27) en de St.-Stephanuskerk te Hasselt (1932-'33) genoemd worden.
Na 1920 werden de vormen soberder en ontstond een variant die onder invloed
van het werk van W.M. Dudok kubistisch (of zakelijk) expressionisme wordt genoemd.
De marechausseekazerne te Zwolle (1929-'31) is een goed voorbeeld, evenals de
watertorens te Tuk (1931), Sint-Jansklooster (1931) en Lutten (1932). Te Hengelo
ontwierp Dudok zelf de villa De Herrezen Jager (omstreeks 1921) en de
dokterswoning Beursstraat la (1925-'27). Tussen 1920 en 1935 ontstond de
internationale moderne stijl, in Nederland bekend onder de naam het Nieuwe Bouwen,
ook wel Nieuwe Zakelijkheid of functionalisme genoemd. Het meest karakteristieke
voorbeeld is wel de tweede uitbreiding van het Sophia-ziekenhuis te Zwolle, met
haar kenmerkende platte daken en doorlopende vensterreeksen, in 1934-'35
opgetrokken naar ontwerp van J.G. Wiebenga en J. van der Linden. Iets ouder en
vergelijkbaar van opzet is het als modelmakerij voor Nering Bögel gebouwde pand
Emmastraat 33 uit 1928 naar plannen van J.D. Postma. De langgerekte villa Eerderes
bij Ommen werd in 1929 gebouwd naar plannen van H. Sangster voor baron P.D.
van Pallandt in de geest van het Robie-huis van Frank Lloyd Wright te Chicago. Het
door J.B. van Loghem ontworpen woonhuis Zijlstra te Driene (1933) is een ander
belangrijk voorbeeld.
Als tegenhanger van het modernisme ontstond eveneens in de jaren twintig het
traditionalisme, ook wel bekend als de Delftse School. Niet de strakke lijnen en het
platte dak, maar de vaderlandse baksteenbouw en de hoogopgaande kap stonden
centraal. Het mooiste en rijkste voorbeeld van traditionalisme is het stadhuis van
Enschede, dat in 1930-'33 werd gebouwd naar plannen van G. Friedhoff. Naar plannen
van A.J. Kropholler ontstond in 1926 de rooms-katholieke kerk te Tilligte. In verwante
stijl ontwierpen H.W. Valk het raadhuis van Tubbergen (1930) en M. van Beek het
klooster Dolphia bij Enschede (1935-'37). Een laat voorbeeld van traditionalisme,
maar wel met een vrijwel plat dak en een zichtbaar betonskelet, is het kantoor van
de N.V. Electriciteits Fabriek IJsselcentrale te Zwolle (1939-'46).
De kerkarchitectuur werd ook geïnspireerd door romaanse, Byzantijnse of
vroeg-christelijke bouwkunst. Het meest uitgesproken voorbeeld is de St.-Jacobus
de Meerdere te Enschede (1932-'33), gebouwd in neo-Byzantijnse vormen naar
plannen van H.W. Valk en Joh.H. Sluijmer.
Neoromaans is de O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen te IJsselmuiden (1919) en
op de vroeg-christelijke bouwkunst
Hoekhuis in de Oranjewijk te Kampen, ontworpen in eenvoudige maar plastische expressionistische
vormen
geïnspireerd is de St.-Pauluskerk te Enschede (1956-'57).
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ook na de Tweede Wereldoorlog bepaalden het Nieuwe Bouwen en het
traditionalisme het gezicht van de architectuur. Belangrijke bouwwerken uit de
naoorlogse periode zijn hier slechts spaarzaam opgenomen; een uitgebreider overzicht
valt buiten het kader van dit boek.
Een uitzondering dient gemaakt te worden voor de stadhuizen van Hengelo en
Almelo; de eerste in de traditionalistische vormen van de Delftse School naar ontwerp
van J.F. Berghoef (1958-'63) en dat te Almelo in ‘poëtisch’ functionalisme naar
ontwerp van J.J.P. Oud (1962-'73).
Streekeigen
In detail beschouwd heeft elke provincie een eigen bebouwingskarakteristiek. Door
de geringe mobiliteit in het verleden heeft de lokale gebruiksarchitectuur (het
‘Vernacular’) plaatselijk licht afwijkende vormen. Deze verschillen zijn niet altijd
even eenvoudig te benoemen, laat staan te verklaren. Door de voortschrijdende
architectonische erosie zijn ook niet altijd voldoende voorbeelden meer aanwezig.
Samen met het in statistische zin voorkomen, of juist ontbreken, van bepaalde groepen
gebouwen blijkt het architectonische beeld toch per provincie, maar ook binnen elke
provincie, te verschillen. Zo hebben de Twentse boerderijen een met hout beschoten
geveltop en komt elders een met riet gedekt wolfdak voor. Ook komt in Twente
relatief veel vakwerk voor en laten Duitse invloeden zich gelden in de vorm van
zandstenen vensteromlijstingen. Het in Overijssel vanouds sterk aanwezige verschil
tussen stad en platteland (tussen adel en burgers) heeft hieraan bijgedragen.
Op detailniveau kan men wijzen op de vroeg-17de-eeuwse panden met in- en
uitgezwenkte geveltoppen in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

28
De havezate Groot Hoenlo bij de Boskamp in 1732, met twee haakse zijvleugels waarvan er één is
voorzien van een vroeg-17de-eeuwse in- en uitgezwenkte geveltop
Deventer, Olst en de Boskamp, die oorspronkelijk ook veel Sallandse adelshuizen
sierden. Een ander voorbeeld betreft de dwarse 19de-eeuwse dorpswoonhuizen met
in het midden een licht risalerende, al dan niet gepleisterde ingangspartij met
terugliggend portiek overgaand in een (dubbelbrede) bakstenen dakerker, zoals te
zien in Olst, Bathmen en Den Ham.
Binnenstadssanering in de drie grote steden, alsmede grootschalige sloop in de
Twentse industriesteden, gekoppeld aan de recente ontwikkelingen in de dorpen waar
overal gelijkvormige winkelcentra zijn ontstaan, hebben een duidelijk nivellerende
invloed gehad op de eigen karakteristiek - lokaal, regionaal en provinciaal.
Tuinstijlen
Ook tuinaanleg is aan stijlverandering onderhevig. De oudste nog bestaande
belangrijke parken in de provincie hebben lanenstelsels die teruggaan tot het derde
kwart van de 17de eeuw. Ze zijn te vinden bij Twickel, Weldam, Almelo en het
Nijenhuis (Heino). Op het terrein achter het huis Twickel ontstond omstreeks 1770
een landschappelijke aanleg. Het park van Windesheim werd in 1793-'96 aangelegd
en is een voorbeeld van de vroege landschapsstijl (1760-1810), een Engels beïnvloede
tuinstijl die een geïdealiseerd natuurlijk landschap nabootste. In dezelfde stijl werd
omstreeks 1830 de tuin van Twickel aangepast naar plannen van J.D. Zocher jr.
Ongeveer vanaf 1820 ontstond de rijpe landschapsstijl (1810-'70), met
hoogteverschillen, boomgroepen, slingerpaden, grote open weiden, serpentine-vijvers
en zichtlijnen naar punten buiten het park. In Zwolle werden op deze wijze naar
plannen van H. van Lunteren de wallen en bolwerken in een park veranderd. De
vestingwerken van Kampen werden naar plannen van J.D. en L.P. Zocher omgevormd.
De Deventer tuinmansbaas A. van Leusen legde in 1815 het park De Worp bij
Deventer aan. Een andere Overijsselse tuinarchitect was G.A. Blum, die in 1809 het
park bij het Amelink ontwierp en de tuinen van huis Almelo (omstreeks 1820) en
De Horte (1822) herschiep. Zijn beste werk is het park bij huis Vilsteren uit 1813,
dat men na 1835 uitbreidde met een ‘ferme ornée’ en een sierkluis met schijngraf.
De late landschapsstijl (1870-1940) werd veel toegepast bij openbaar groen, waarin
vooral in het begin van de 20ste eeuw sportvelden en ligweiden werden opgenomen.
Hij was uitermate geschikt voor het omvormen van oude vestingwerken zoals bij
het Van Stolkspark te Hasselt. Het mooiste voorbeeld is het naar plannen van L.A.
Springer aangelegde Rijsterborgherpark te Deventer (1887). Het Nieuwe Plantsoen
(1914) aldaar heeft sportvelden en ligweiden. Ook D. Wattez ontwierp voornamelijk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in deze stijl, getuige het Volkspark te Enschede (1872). Het landschapspark achter
Rams Woerthe werd aangelegd door H. Copijn (1898). Twickel onderging een
wijziging naar plannen van C.E.A. Petzhold (1885) met bijzondere doorzichten en
een ‘ferme ornée’.
Met de late landschapsstijl ontstond de gemengde tuinstijl (1870-1925): regelmatige
aanleg direct rondom het huis en landschappelijke elementen verderop. Voorbeelden
van het werk van L.A. Springer zijn De Hulst bij Oldenzaal (1916), de Eshorst in
Rijssen (1915) en het Volkspark te Rijssen (1914). H.A.C. Poortman ontwierp het
Oldenzaalse Veen bij Lonneker (1917) en Beeklust te Almelo (omstreeks 1930).
P.H. Wattez verzorgde de aanleg van Zonnebeek (1906) en De Weele (1911), beide
te Boekelo, het G.J. van Heekpark te Enschede (1918) en de Hooge Boekel te
Lonneker (1918).
Eveneens in dezelfde periode kwam de neoformele tuinstijl voor, waarin men
terugkeerde tot een meer formele aanleg. Te Twickel werd naar ontwerp van E. André
en H.A.C. Poortman in 1886 bij de oranjerie een tuin in neo-Lodewijk XIV-stijl
aangelegd. Dezelfde combinatie zorgde ook in 1885-'90 te Weldam voor een dergelijke
tuin met berceau en doolhof.
Na de eeuwwisseling kwam er de nieuwe architectonische tuinstijl (1900-'40) bij,
met binnen een geometrische aanleg elementen die gezien kunnen worden als
‘buitenkamers’ van het huis. Voorbeelden zijn de werken van D.F. Tersteeg: Het
Stokhorst te Lonneker (1912) en het Hexel te Hooge Hexel (1917).
In de jaren twintig werd, in aansluiting op het Nieuwe Bouwen, ontworpen in de
functionele tuinstijl (1920-'40). In relatie hiermee stonden de natuurlijk
landschappelijke benadering (1925-'40) en, in het verlengde daarvan, de wilde tuinstijl
met inheemse planten. Voorbeelden zijn het in 1913 aangelegde park bij Hölterhof
te Glanerbrug van de hand van Th.J. Dinn en P. Wattez, evenals de uitbreiding van
het Stroot te Twekkelo (1927) met omstreeks
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De parkaanleg in vroege landschapsstijl met Grand Canal van het Nijenhuis bij Heino
29
1950 een uitbreiding van Mien Ruys. Naar haar plannen werd bij de weverij de
Bamshoeve te Enschede in 1949 een wandeltuin aangelegd. Naast de kwekerij van
haar vader te Dedemsvaart ontstonden vanaf 1925 de bekende tuinen van Mien Ruys.
Gebouwtypen
Naast een onderscheid in bouwstijlen bestaat er ook een functionele differentiatie in
gebouwtypen. Gebouwen met een godsdienstige of woonfunctie zijn van alle tijden
en kwamen al aan de orde. De bouwkundige weerslag van de agrarische functie is
dermate streekgebonden dat ze bij de regio's behandeld wordt. Wat blijft is de
functionele differentiatie bij openbare gebouwen, bijzondere bouwsels en
bedrijfsgebouwen.
Elke oude stad kende sinds de late middeleeuwen haar bestuurlijk centrum in de
vorm van een stadhuis. In de schoutambten zijn de Schultehuizen in Zalk en
Wanneperveen (1612) bewaard gebleven. Vroege raadhuizen zijn die van Kuinre
(1776) en Ootmarsum (1778). Voorbeelden van eenvoudige raadhuizen zijn
Hellendoorn (1857), Markelo (1871), Diepenheim (1880) en Zwartsluis (1894). Het
raadhuis van Den Ham was tevens onderwijzerswoning (1865).
Na de wet van 1806 kreeg ook het onderwijs zijn eerste eigen gebouwen,
bijvoorbeeld de scholen te Blokzijl (1850), Hardenberg (1867) en Diepenveen (1872).
Het Schoolbesluit van 1880, de Leerplichtwet van 1901 en de Schoolwet van 1920
leidden tot impulsen in de scholenbouw. Goede voorbeelden zijn de Gemeenteschool
te Den Ham (1881) en de school te Oldenzaal (1886). Ook in Deventer bevinden
zich nog gave scholen uit die tijd. Voorbeelden van eenvoudige plattelandsscholen
zijn die te Hengforden (1894) en Averlo (omstreeks 1902). Van het hoger onderwijs
dienen de Latijnse school te Almelo (1783) en het Deventer Athenaeum (1836)
genoemd te worden. Na de invoering van de wet op het hoger onderwijs in 1863
kwamen de eerste openbare Hogere Burgerscholen tot stand. Bewaard zijn die te
Zwolle (1864-'67), Steenwijk (1908) en Almelo (1924). Beroepsgericht waren onder
meer de Rijks Hogere Landbouwschool te Deventer (1912), de Rietvlechtersschool
te Giethoorn (omstreeks 1915) en de Hogere Textielschool te Enschede (1920).
Andere openbare gebouwen zijn het brandspuithuisje te Wijhe (omstreeks 1831)
en de dijkstoelen (opslagloodsen) van het waterschap Salland (omstreeks 1880).
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Postkantoren vallen in twee groepen uiteen, de neoclassicistische, gebouwd in
opdracht van de gemeente, zoals te Hasselt (omstreeks 1880), Ommen (1881) en
Dedemsvaart (1877), en de neogotische die van staatswege zijn gebouwd, zoals te
Ommen (1907), Dalfsen (1908) en Hardenberg (1912) en in de grote steden, Kampen
(1903), Deventer (1907) en Zwolle (1908).
Vooral vanaf de tweede helft van de 19de eeuw ontstonden ook andere nieuwe
gebouwtypen. Voorbeelden zijn: ziekenhuizen (Olst 1913, Kampen 1916, Oldenzaal
1916), kantongerechten (Kampen 1892, Enschede 1903) en kazernes (Steenwijk
1938, Schalkhaar 1939), een provinciaal krankzinnigengesticht (Deventer 1892), een
rijksopvoedingsgesticht (Balkbrug 1893) en een museum (Enschede 1929). In de
grote steden bevonden zich doorgaans de gebouwen voor ontspanning, zoals de
sociëteit te Almelo (1894), de stadsgehoorzaal te Kampen (1891) en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

30
De naar Engels ontwerp gebouwde stoomspinnerij en -weverij Gerh. Jannink & Zn. te Enschede, met
de sprinklertoren prominent in beeld
De driedubbele watermolen behorend tot het landgoed Singraven te Denekamp (1981)
diverse verenigingsgebouwen (Enschede 1891, Hengelo 1893 en Deventer 1902).
Bij vervoer en bedrijf trad eveneens een functionele differentiatie op. Bij de voor
rekening van de Staat aanbestede stationsgebouwen bestond oorspronkelijk een
systeem van vijf klassen. Op het station 1ste klasse van Zwolle (1863-'68) na zijn
alle grotere Overijsselse stations later vernieuwd. Van de gebouwen 4de klasse bleven
de in 1863 gebouwde stations te Delden, Goor en Markelo bewaard. Ook andere
maatschappijen lieten gestandaardiseerde stations bouwen, zoals te Ommen (1902),
Mariënberg (1903) en Hardenberg (1903). Als woonhuis bleven de stations te Boekelo
(1883), Wesepe (1909) en Vollenhove (1913) bewaard.
Oorspronkelijk waren er in elke stad en elk dorp wel één of meer korenmolens te
vinden. Doorgaans werden de molens hoog opgemetseld en van een stelling voorzien.
Beltmolens komen maar een enkele keer voor (Lonneker, Gramsbergen). Afgezien
van enkele (nieuw gebouwde) paaltjaskers in het Land van Vollenhove komen er in
Overijssel geen poldermolens voor. De molens in de polder Mastenbroek werden
met de bouw van het stoomschepradgemaal Mastenbroek (1855) overbodig. In
Fleringen en Denekamp staan grondzeilers, terwijl bij Usselo de enige Overijsselse
standerdmolen staat. Ook van de industriemolens zijn er maar weinig bewaard
gebleven; houtzaagmolens zijn nog te vinden te Delden, Deventer, Ommen en Zwolle.
In Twente verrezen langs de beken watermolens die veelal bestonden uit een
combinatie van een korenmolen met een olie- en/of houtzaagmolen. Het mooiste
complex is de dubbele molen met drie onderslagraderen op de Dinkel bij Singraven.
Ook de Oostendorper watermolen bij Haaksbergen is dubbel uitgevoerd. Van de
andere watermolens zijn alleen de korenmolens overgebleven.
Van de toch zo sterke industrialisatie in Twente en Deventer zijn bedroevend
weinig gebouwen bewaard gebleven. Mede door de associatie met lage lonen en
zware werkomstandigheden zijn in Enschede, Hengelo en Almelo vrijwel alle
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

textielfabrieken verdwenen. Een belangrijke uitzondering vormt het dorp Nijverdal
met de Koninklijke Stoomweverij Nijverdal en twee stoomweverijen. De fabrieken
De Bamshoeve (Enschede), Twente (Almelo) en Stork (Hengelo) geven nog een
fragmentarisch beeld van de Twentse industrialisatie. Andere sporen van industrieel
erfgoed zijn de kalkovens te Zwartsluis, De Krim, Hasselt, Dedemsvaart, enkele
sigarenfabrieken in Kampen en Steenwijk, alsmede enkele houten boortorens nabij
Hengelo. Industrielandschappen met fabrieken en schoorstenen die over het water
aan de horizon oprijzen zijn slechts nog te zien aan de Regge bij Nijverdal en aan
de Buitengracht bij de Deventer Raambuurt.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Materiaal en constructie
Inleiding
31
Behalve door stijl en verschijningsvorm wordt het wezen van een gebouw bepaald
door de gebruikte materialen en constructies. Hieronder komen enkele aspecten
daarvan aan de orde, om de belangrijkste in het boek gebruikte termen in een breder
kader te plaatsen. Achter de direct zichtbare buitenkant van een gebouw blijkt meer
aanwezig dan men vaak aanneemt. Woningscheidende muren, balklagen, kappen en
kelders geven inzicht in de vaak complexe geschiedenis van een pand. Het is goed
om te beseffen dat gebouwen tot de meest bestendige gebruiksvoorwerpen behoren.
Ze belichamen een versteende geschiedenis; een bouwkundig archief in weer en
wind, waar ondanks latere verbouwing nog veel aan afgelezen kan worden, maar dat
zelden al zijn geheimen prijs zal geven.
Beschutting tegen water en wind en bescherming tegen ongewenst bezoek zijn de
primaire taken van elk gebouw. Dit resulteert in ruimte-omsluitende omhullingen
waarbinnen mensen leven, wonen, werken en geloven. Bij rijkere omhullingen spelen
stijl en vorm een belangrijkere rol; bij eenvoudiger gebouwen gaat de aandacht vooral
uit naar de gebruikte materialen en constructies.
Stapelbouw en skeletbouw
Het eigen gewicht van een constructie leidt tot verticale krachten die naar de fundering
afgevoerd moeten worden. De twee belangrijkste constructieprincipes, stapelbouw
en skeletbouw, doen dit elk op hun eigen wijze.
Zoals de naam al zegt, worden bij de stapelbouw materialen op elkaar gestapeld.
Bij deze uit de steenbouw afkomstige constructiewijze - die al bij de klassieke
tempelbouw werd toegepast - gaat het om een gelijkmatige krachtenafdracht, waarin
drukkrachten een hoofdrol spelen. Stapelbouw is een kenmerk van romaanse
architectuur. De daarin gebruikte rondboogopeningen kunnen niet te breed zijn,
omdat anders de druk van de bovengelegen muurdelen te groot zou worden.
Geconcentreerde krachtenafdracht is het principe achter de skeletbouw. Bogen,
maar ook houten balken, zorgen ervoor dat de door het eigen gewicht veroorzaakte
krachten op regelmatige afstanden worden geconcentreerd en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Houten netgewelven van de Grote of St.-Nicolaaskerk te Vollenhove, waarschijnlijk aangebracht eind
15de eeuw toen men definitief af had gezien van stenen netgewelven. De gewelven zijn met ijzeren
staven aan de kapconstructie opgehangen. De houten balken met muurstijlen en korbelen vangen de
spatkrachten op
via pijlers of jukken naar beneden worden afgevoerd. De tussenliggende afstand
wordt de traveemaat genoemd. Een belangrijk voordeel van deze bouwwijze is dat
er een onderscheid ontstaat tussen scheidende en dragende constructiedelen. Voor
de gotische architectuur is dit van wezenlijk belang. De krachten van de gewelven
worden via gewelfribben op onderliggende pijlers overgedragen met als gevolg dat
in de muren grotere openingen aangebracht kunnen worden, voorzien van glas.
In een constructie met bogen of gewelven komen behalve verticale ook horizontale
krachten voor, de zogeheten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Laat-middeleeuwse kapconstructie van Oudestraat 4 te Kampen; zichthaar zijn de jukken, de
windschoren, de fliering en een hijsrad (1978)
32
spatkrachten. Om te zorgen dat gewelven en bogen niet door hun eigen gewicht uit
elkaar worden gedrukt, zijn tegenkrachten nodig (als een soort boekensteunen). Bij
gebouwen dienen steunberen als drukschoren aan de buitenzijde. Bij driebeukige
kerken kunnen de gewelven van het middenschip niet direct door steunberen worden
geschoord. De spatkrachten worden dan via luchtbogen overgebracht op de verhoogde
steunberen van de zijbeuken. Bij eenvoudiger kerken werden luchtbogen achterwege
gelaten, vooral wanneer de gewelven in hout uitgevoerd waren. Vanaf de 17de eeuw
ving men de spatkrachten op door smeedijzeren trekankers. Smeedijzer is, net als
hout, een materiaal dat goed trekkrachten op kan nemen. Natuur- of baksteen kan
dat niet.
Bij buiging van een horizontale balk treden aan de bovenzijde drukkrachten op
en aan de onderzijde trekkrachten. Houten balken nemen deze trekkrachten goed op
en via houtverbindingen kunnen ze ook op andere onderdelen worden overgebracht.
Bij middeleeuwse woonhuizen heeft men van deze zowel op druk- als op trekkrachten
gebaseerde skeletbouw gebruik gemaakt. De dakbedekking wordt daarbij gedragen
door een kapconstructie en/of houtskelet, die de krachten op geconcentreerde wijze
overdraagt.
Constructie
Naast sterkte moet een gebouw ook stabiliteit bezitten. Om niet bij storm om te
waaien worden in de houtconstructie van het gebouw onvervormbare driehoeken
aangebracht. Bij de jukken van de kapconstructie gebeurt dit door het bevestigen
van een korbeel tussen jukbeen en juk(dek)balk. Voor de langsstabiliteit brengt men
in de richting haaks daarop windschoren aan. De oudste kapconstructies kenden geen
jukken. De dakbedekking werd daarbij gedragen door een groot aantal sporenparen,
die voor de dwarsstabiliteit met elkaar verbonden waren door haanhouten. De in
1961 gesloopte kap van Kerksteeg 12 te Deventer uit omstreeks 1300 was hier een
voorbeeld van. Op enkele plekken in Zwolle en Kampen komen dergelijke constructies
nog in secundair verwerkte vorm voor. De sporenkap van de St.-Nicolaaskerk te
Denekamp uit 1810 is mogelijk een kopie van een dergelijke middeleeuwse
kapconstructie.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Toen men stro en riet als dakbedekking ging vervangen door de zwaardere onderen
bovenpannen of daktegels, bleek de langsstabiliteit onvoldoende en zocht men
naar een andere wijze van ondersteuning. Omstreeks 1300 ontstonden in de
IJsselstreek kappen met langsverband en middenondersteuning, waarbij de krachten
van de sporenparen afgedragen werden via een langsondersteuning in het midden
van de kap, die ondersteund werd door verticale nokstijlen. De als windschoor
werkende korbelen, afgeschoord tussen langsondersteuning en nokstijl, zorgen voor
de langsstabiliteit. Voorbeelden hiervan zijn te Deventer Bergschild 7 en 14 en
Kerksteeg 6-10 en te Zwolle Melkmarkt 50 en Oude Vismarkt 6-8. Bij de kap van
de Broederenkerk in Deventer en de in 1961 gesloopte kap van de Hervormde kerk
te Hellendoorn zijn geen nokstijlen toegepast en werd de langsstabiliteit door een
laag geplaatste geschoorde hanenbalkfliering verzekerd. In het midden van de 14de
eeuw ontstonden de eerste jukkenkappen, waarbij gewicht op geconcentreerde wijze
werd afgeleid naar de op een regelmatige traveemaat dwars geplaatste jukken. De
sporen werden opgevangen door horizontaal gelegen langsbalken, de zogeheten
wormen of flieringen. De hierop gelegen vloer heet dan ook vliering. Voor de verdere
stabiliteit liep het houtskelet doorgaans door tot de ondergelegen verdieping. Het
bestond daar uit een moerbalk met aan beide uiteinden sleutelstukken, gedragen door
muurstijlen en versterkt door korbelen. De moerbalken lagen te ver van elkaar om
direct een vloer te dragen en daarom bracht men eerst haaks op de moerbalken
kinderbalken aan met daarop de vloer. Goede voorbeelden hiervan zijn de
14de-eeuwse huizen Kamperstraat 10 en Sassenstraat 31 te Zwolle. Vanaf het eind
van de 15de eeuw kwamen in ons land ook spaarzaam gordingenkappen voor, waarbij
de langsbalken licht zijn gekanteld (het kenmerk van gordingen) om het direct
aanbrengen van verticaal dakbeschot mogelijk te maken. Bij ‘normale’ kappen op
woonhuizen was beschot
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

33
Opengewerkte tekening van een imaginair 14de-eeuws woonhuis, waarbij inzicht wordt gegeven in
de constructieve opbouw van een dergelijk huis: A zolder, B begane grond, C kelder, 1 spoor, 2
haanhout (1 + 2 is sporenpaar), 3 middenondersteuning, 4 nokstijl, 5 korbeel, (3 + 4 + 5 is
langsverband), 6 fliering (worm), 7 windschoor, 8 jukdekbalk, 9 jukbeen, (8 + 9 + 5 is juk), 10
muurplaat, 11 borstwering, 12 kinderbalk, 13 moerbalk, (12 + 13 is samengestelde balklaag), 14
sleutelstuk, 15 muurstijl, (14 + 15 + 5 is korbeelstel)
tot ver in de 19de eeuw ongebruikelijk en hingen de dakpannen aan op de sporen
gespijkerde panlatten. Alleen met leien gedekte kappen kunnen niet zonder
dakbeschot. Zowel jukken- als gordingenkappen kwamen verder naast elkaar voor.
In de loop van de 16de eeuw werden de kapconstructies eenvoudiger uitgevoerd,
bijvoorbeeld de kap van de Brink 55 te Deventer, waar de vlieringsvloer niet meer
gedragen wordt door kinderbinten maar door een met ijzeren banden aan de vlieringen
bevestigde hangbalk. Na 1800 verschenen er gaandeweg ook andere kapconstructies,
waarbij de gordingen het van de vlieringen wonnen. Dit is het geval in het eind van
de 19de eeuw bij het veel gebruikte verbeterde Hollandse spant, waarbij de op de
borstwering rustende en tot in de nok lopende kapbenen de gordingen dragen. Deze
kapbenen worden gekoppeld door trekplaten en ondersteund door schuin geplaatste
kreupele stijlen.
Vooral in de drie grote steden is een belangrijke hoeveelheid oude bouwsubstantie
bewaard gebleven. Naast kappen en woningscheidende muren zijn ook kelders hier
belangrijke stille getuigen van. Interessant is dat bij de vele 15de-eeuwse kelders een
onderscheid in twee typen valt te maken. In Deventer (en in Zutphen) komen vooral
kelders met troggewelven voor, op door een afgeschuinde middenzuil ondersteunde
gordelbogen; voorbeelden zijn Bergschild 1, Menstraat 11, Bergstraat 44-46, Brink
47-48 en Pontsteeg 11-13. In Zwolle en Hasselt komen in die tijd overwegend kelders
voor met kruisgewelven ondersteund door een afgeschuinde middenzuil, zoals bij
Kamperstraat 10, Luttekestraat 2-4 en Praubstraat 14 te Zwolle en Hoogstraat 12 en
Ridderstraat 24 te Hasselt.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Structuur
Het overgrote deel van de gebouwde omgeving bestaat uit woonhuizen (stadshuizen,
kastelen, landhuizen en villa's), die alle in de loop der tijd een eigen ontwikkeling
hebben doorgemaakt. Het zou te ver voeren om op de ontwikkeling van het woonhuis
in te gaan - trouwens, het typisch Nederlandse woonhuis bestaat ook niet. Wel moeten
enkele principes worden besproken. Karakteristiek voor ons land zijn de panden op
een smalle en langwerpige plattegrond met hoog opgaande daken. De breedte werd
bepaald door de maximale lengte van de verkrijgbare balken die van bouwmuur tot
bouwmuur gelegd werden; doorgaans een afstand van zes tot acht meter. Daken
dienden alleen om het onderliggende huis water- en winddicht te houden. Een
behoorlijke dakhelling is nodig om te voorkomen dat regenwater of stuifsneeuw de
onbeschoten kap in waait.
Afhankelijk van de plaatsing van het huis ten opzichte van de straat spreekt men
over diepe of dwarse huizen. Wanneer de nokrichting haaks op de straat staat en het
pand met zijn gevel naar de straat is gekeerd, spreekt men van diepe huizen; wanneer
de nok evenwijdig aan de straat loopt van dwarse huizen. De ingang bevindt zich in
het eerste geval in de korte, in het andere geval in de lange zijde. Diepe huizen hadden
doorgaans een hoge begane grond met hoge vensters voor zoveel mogelijk licht in
huis te krijgen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

34
De in Bentheimer zandsteen opgetrokken gevel van het ‘Gotische Huis’ te Kampen vóór de restauratie
(1901)
Het karakteristieke Overijsselse burgerhuis was vanaf de 14de eeuw een diep huis
onderverdeeld in een voorhuis en een achterhuis. Het voorhuis was in gebruik voor
ambacht of handel. Het achterhuis kende een om de schouw gebouwd vertrek, de
binnenhaard, met een eigen lage zoldering - de insteek - om de warmte binnen te
houden. Aan de hoofdstraten hadden de huizen vaak een verdieping, waar
representatieve ruimten (Brink 47-48 te Deventer), maar ook slaapkamers konden
voorkomen. Op andere plaatsen kwamen boven de begane grond één of meer
(halfhoge) voor opslag ingerichte verdiepingen voor (Brink 55 te Deventer). Het is
echter goed te bedenken dat, behalve de was ophangen of wintervoorraden bewaren,
in de kap niet veel werd gedaan.
In het midden van de 17de eeuw ontstond het vierkante huis, dat constructief vaak
uit twee naast elkaar gelegen dwarse of diepe huizen bestaat, maar dat door zijn
omgaand schilddak een in beide richtingen gelijkwaardig aanzicht biedt.
De bebouwde kom van elke stedelijke kern - en ook van veel dorpen - kent zijn
eigen structuur. In detail blijken percelering en bebouwing een eigen karakteristiek
op te roepen. De verhouding tussen diepe en dwarse huizen speelt daarin een rol.
Ook kan de invulling per perceel een gevolg zijn van lokale tradities. Naast elkaar
staande huizen kunnen een gemene (gemeenschappelijke) muur hebben, maar ook
vlak naast elkaar gebouwde afzonderlijke bouwmuren. Wanneer deze bij diepe huizen
iets van elkaar staan, is er sprake van een osendrop: een ‘watersteeg’ of druipstrook
waarlangs het water weg kan lopen. Langs de Kerkstraat in Vollenhove is dit op veel
plaatsen nog goed te zien. Is de afstand tussen de bouwmuren nog groter, dan ontstaat
een steeg die in de loop der tijd overbouwd kan worden. Grote Kerkhof 2 en Bergstraat
45-49 te Deventer zijn hier voorbeelden van. Kampen bezit, vooral tussen de
Voorstraat en Oudestraat, nog een vrijwel volledig intact systeem van stegen, waarbij
enkele hoekpanden aan de Koldenhovensteeg, de Houtzagerssteeg en de
Meerminnensteeg tegen verzakking zijn uitgevoerd met één of twee lagen
schoorbogen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Bouwmaterialen
Hout is het oudste en misschien wel belangrijkste historische bouwmateriaal. Bij
middeleeuwse gebouwen paste men doorgaans eikenhout toe, dat in schepen en als
vlotten over de Rijn en Waal uit Westfalen en het Rijnland werd aangevoerd. Het
grote voordeel van eiken was dat men het krom kon laten groeien en dat men het
vervolgens als gekromde jukbenen of korbelen kon toepassen. Vooral de Deventer
houtmarkt was een belangrijke stapelplaats van eikenhout, maar ook werd hout
verhandeld in Hasselt, Zwolle en in Kampen (vooral gezaagd zout). Vanaf het begin
van de 17de eeuw werd het schaars geworden eikenhout vervangen door grenenhout
uit Scandinavië en de Baltische staten.
In Nederland is, op de Zuid-Limburgse mergel na, geen natuursteen voorhanden.
Alle natuursteen moest van elders komen. Op enkele plekken in Overijssel
(Hardenberg, Ommen, Hellendoorn) werd het aldaar gevonden, moeilijk bewerkbare,
ijzeroer toegepast. Voor de bouw van de romaanse kerken verwerkte men in de 11de
en 12de eeuw tufsteen. Deze lichtbruin-beige gekleurde steen van vulkanische
oorsprong werd via de Rijn uit de Eifel aangevoerd. Voor belangrijker onderdelen
gebruikte men ook het eveneens uit die streek afkomstige trachiet. Ook voor deze
materialen was Deventer de stapelplaats. De uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstige
hardsteen en Naamse steen, die zich uitstekend leenden voor het maken van traptreden,
vensterdorpels, stoeppalen, pompen en zerken, werden pas vanaf het eind van de
15de eeuw in de IJsselstreek gebruikt. De goed bewerkbare, kalkhoudende
Baumberger steen, afkomstig uit de buurt van Munster, werd van het eind van de
14de tot het midden van de 16de eeuw veel toegepast, vooral voor beeldhouwwerk.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

35
Interieur van één van de ovens in de uit 1924 stammende ringoven ‘De Werklust’ te Losser. De
sintersporen op het tongewelf van de oven zijn duidelijk zichtbaar, evenals de ronde gaten waardoor
de brandstof werd toegevoegd
houwwerk. Dat het voor buitenwerk in feite niet geschikt was, toont de voorgevel
van kasteel Twickel (1551-'55). De belangrijkste natuursteensoort was de Bentheimer
zandsteen, die net over de grens bij Twente in Bentheim en Gildehaus werd gewonnen.
Tot 1400 werd de steen vrijwel uitsluitend in Twente gebruikt, bijvoorbeeld voor de
St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal, die in zijn geheel, inclusief de gewelven, in
Bentheimer steen is uitgevoerd. Vanaf het begin van de 15de eeuw werd via de Vecht
Bentheimer steen naar Zwolle vervoerd, dat er in 1438 het stapelrecht op verkreeg.
Met name de Zwolse burgers Johan Ruyger en Lambert Stuurman speelden een
belangrijke rol in de leverantie en handel van deze steen, die tot Mechelen en Danzig
verhandeld werd. In het begin van de 17de eeuw namen Amsterdamse kooplieden
de handel in Bentheimer zandsteen over.
Dankzij de spoorwegen werden vanaf 1840 ook meer ‘exotische’ natuursteensoorten
aangevoerd, waaronder Franse kalksteen en graniet uit Scandinavië.
Hoewel de Romeinen baksteen kenden en ook in onze streken toepasten, duurde
het tot het eind van de 12de eeuw voordat er weer steen werd gebakken. De oudste
kloostermoppen hadden een lengte van ongeveer dertig centimeter. Vanaf de 13de
eeuw werden de bakstenen geleidelijk kleiner. In de praktijk blijkt dat er in de steden
naast elkaar vaak meer formaten voorkwamen en werden ‘groet steyns’, ‘middelsteen’
en ‘kleynen steynen’ nog tot ver in de 16de eeuw naast elkaar gebruikt. In Deventer
werd daarbij langer een groter formaat toegepast dan in Kampen en Zwolle.
In de late middeleeuwen maakten de met riet en stro gedekte daken in de steden
gaandeweg plaats voor minder brandgevaarlijke daken. Stadsbesturen hadden er zelfs
subsidie voor over. Naast daktegels paste men vooral dakpannen toe, die eerst
bestonden uit een losse onderen bovenpan. Aan het eind van de 15de eeuw kwam
een gegolfde pan in gebruik, die uiteindelijk in de 16de en 17de eeuw bekend werd
als de Hollandse pan. Afhankelijk van de wijze van bakken kunnen deze pannen
rood of blauw van kleur zijn. Het gebruik van riet werd dan wel verbannen tot buiten
de steden, maar daar werd het veelvuldig toegepast. Riet van de beste soort kwam
uit het Kraggengebied in het Land van Vollenhove.
Jongere bouwmaterialen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

In het midden van de 19de eeuw geraakte de bouwmaterialenontwikkeling in een
stroomversnelling en werden mechanisatie, standaardisering en prefabricage
sleutelwoorden. Dit leidde tot meer maatvaste en beter gemaakte, maar niet altijd bij
een ieder in de smaak vallende, producten. Ornamenten werden machinaal
geproduceerd van cement en terracotta.
Later kwam daar zink bij, zowel voor ornamenten als voor dakbedekkingen.
Hoewel oorspronkelijk van elders afkomstig, is het zinken tuinprieel uit 1853-'54 op
Het Laar bij Ommen het fraaiste voorbeeld. Andere voorbeelden van decoratief
zinkgebruik zijn het zinken schubbendak met piron aan de Broederweg 21 en de
dakkapellen van de Stadsgehoorzaal, beide te Kampen. Vanaf 1890 verschenen de
eerste bitumineuze platte daken, die niet al te duurzaam waren, maar wel goedkoop
en daarom erg populair.
Ook de baksteen maakte een sterke ontwikkeling door. Door de ringoven
moderniseerde vanaf 1870 het bakproces en ook het mengen en vormen van klei
werd gemechaniseerd, waarbij vanaf 1880 de strengpers in gebruik kwam. De in
1847 opgerichte machinefabriek van Joh. Aberson te Olst leverde veel van dergelijke
machines. Omstreeks 1895 kon ook in Nederland de gladde verblendsteen worden
gemaakt. Mechanisatie zorgde ervoor dat ook de dakpan maatvaster en waterdichter
werd. Diverse nieuwe soorten kwamen op de markt, waaronder de opnieuw verbeterde
Hollandse pan, maar ook de kruispan en de muldenpan.
Gietijzer, dat vanaf 1830 in Nederland werd toegepast, ontwikkelde zich tot een
belangrijk bouwmateriaal. De Deventer ijzergieterij Nering Bögel speelde daarbij
een belangrijke rol. Met gebruikmaking van de in de omgeving gewonnen ijzeroer
werden in eerste instantie decoratieve ornamenten gegoten, zoals de grafmonumenten
te Vilsteren, Windesheim en Goor en de gietijzeren pomp te Diepenveen. Het
monument van Van Dedem
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

36
Tegeltableau in de gevel van het in 1902 gebouwde station van Dalfsen. Het tableau van sectieltegels
(waarbij de vorm van de tegel de afbeelding helpt vormen), is gevat in een omlijsting van verblendsteen
Gietijzeren monument voor W.J. baron van Dedem te Dedemsvaart, gegoten in 1859 door L.J. Enthoven
& Co. uit Den Haag
uit 1859 werd gegoten door L.J. Enthoven & Co. te Den Haag.
Door nabewerking werd het brosse gietijzer verwerkt tot gewalst ijzer. Dat was
taaier en kon bovendien trekspanningen opnemen, zodat men er bruggen en
kapconstructies mee kon bouwen. De in 1864 tot stand gekomen (en in 1933-'34
vernieuwde) spoorbrug over de IJssel bij Zwolle is hier een voorbeeld van. De in
1863-'68 gebouwde Zwolse stationskap is recent op één spant na gesloopt. Goede
voorbeelden van kapconstructies van geklonken vakwerkspanten zijn de
perronoverkappingen van het station te Hengelo (1889) en Deventer (1914-'19). Kort
na de eeuwwisseling nam de kwaliteit van het gewalste ijzer zo toe dat het staal ging
heten. In die tijd verschenen ook de eerste constructies in beton waarin wapeningsstaal
was verwerkt om de trekkrachten op te nemen. Vanaf 1907 kwamen bij
fabrieksgebouwen de eerste gewapend-betonconstructies tot stand. Vanwege hun
betere brandveiligheid werden dergelijke betonskeletconstructies in het bijzonder
voor fabrieksgebouwen en vooral spinnerijen toegepast. Met name A.G. Beltman uit
Enschede had zich hierin gespecialiseerd en ontwierp dergelijke fabrieken in Twente,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

maar ook in de Achterhoek, Brabant en Westfalen. De uit 1914 stammende
Stoomspinnerij Twenthe te Almelo en de uit 1916-'17 daterende watertoren van Stork
te Hengelo zijn de best bewaarde voorbeelden in Overijssel.
Vooral na de Tweede Wereldoorlog nam de betonskeletbouw een grote vlucht.
Gekoppeld aan schaalvergroting en toename van productiviteit, waarbij arbeidslonen
hoger werden dan materiaalkosten, werd de kloof tussen de hedendaagse bouw en
die uit het verleden gaandeweg schier onoverbrugbaar.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Regio's
Inleiding
37
Op grond van zijn fysisch-geografische gesteldheid kan Overijssel in drieën worden
verdeeld; rivierkleigronden in een smalle strook langs de IJssel, veengebieden in het
noorden en noordwesten en pleistocene dekzanden in het overige, grootste deel van
de provincie. In de voorlaatste ijstijd van het pleistoceen baanden uit Scandinavië
afkomstige lobben landijs zich een weg door Overijssel. De belangrijkste ijslob
volgde het huidige IJsseldal, twee kleinere liepen door dalen van de Regge en de
Steenwijker Aa. Het meegevoerde materiaal werd opgestuwd tot langgerekte heuvels
of stuwwallen. De belangrijkste hiervan is de Sallandse heuvelrug die zich van
Ommen tot Markelo uitstrekt. De hoogste is de Oost-Twentse stuwwal lopend van
Ootmarsum via Enschede naar het Duitse Alstätte. De derde heuvelrug loopt van
Havelte via Steenwijk en Vollenhove richting Urk. Bij het afsmelten van het landijs
vormde zich tussen de heuvelruggen een pakket keileem. Arctische winden zorgden
in de laatste ijstijd voor de vorming van dekzanden tussen de stuwwallen. Uiteindelijk
leidde dit voor heel Overijssel tot een dekzandgebied dat van west naar oost licht
oploopt en geaccidenteerder wordt. Na de ijstijden - in het Holoceen - vormden zich
op de hogere delen heidevelden, afgewisseld door stuifzandvlakten en veen in de
lagere gedeelten, waar door het keileem het water slecht weg kon. In de Kop en langs
de noordrand van Overijssel en in het aangrenzende Drentse gebied ontstonden
omvangrijke aaneengesloten veengebieden. Met het stijgen van de zeespiegel werden
in het westen delen van de veengebieden weggeslagen of bedekt met zeeklei. Langs
de IJssel ontstond een breder gebied met komkleigronden en in het directe
stroomgebied rivierklei.
Overijssel is de naam die pas na 1528 werd gegeven aan wat tot dan toe het Oversticht
heette. Dit omvatte oorspronkelijk het grootste deel van noordelijk Nederland. Al in
1227 hadden de Drenten zich met de slag bij Ane afgesplitst. Nadat ook de
Stellingwerven en Groningen en Ommeland zich hadden afgescheiden, bleef een
provincie over die in het westen werd het begrensd door de IJssel, uitgezonderd het
gebied rond Kampen waar westelijker een moerasgebied de grens met Gelre vormde.
In het noorden vormden de Linde de grens met de Stellingwerven (Fr.) en de Reest
de grens met Drenthe. De oostelijke grens met Duitsland werd in belangrijke mate
bepaald door moerasgebieden en heidevelden. In het zuiden vormden de Dorther-,
Bolks- en Buurserbeek de scheiding met Gelre.
De provincie was vanouds ingedeeld in drie bestuurlijke eenheden of drostambten
met aan het hoofd een drost als vertegenwoordiger van de landsheer. Deze
drostambten, Salland, Twente en het Land van Vollenhove, waren onderverdeeld in
schoutambten (in Twente richterambten genoemd). De steden kenden stadgerichten.
Deze bestuursstructuur bleef herkenbaar in de oorspronkelijk uit 1818 stammende
gemeentelijke indeling, waarbij een onderscheid werd gemaakt tussen de steden en
het omliggende platteland. Dit leidde tot gemeenten als Steenwijk en Steenwijkerwold,
Zwolle en Zwollerkerspel alsmede verdelingen in Stad en Ambt, zoals te Almelo,
Ommen, Hardenberg, Vollenhove, Delden. Uiteindelijk zijn vele van deze gemeenten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

samengevoegd: Almelo (1914), Ommen (1923), Hardenberg (1941), Vollenhove
(1942) en Zwolle (1967).
De schoutambten werden gevormd door buurtschappen en marken. Een marke is
een aaneengesloten gebied van niet in cultuur gebrachte grond, dat gezamenlijk werd
beheerd door de eigenaren van de ‘gewaarde’ erven - de markegenoten of geërfden.
Deze gebieden waren van groot belang vanwege de heideplaggen en de mest van de
aldaar gehouden schapen die de cultuurgronden vruchtbaar hielpen houden. Ook
grote delen van de groengronden (weide- en hooilanden) - in Twente broeklanden -
waren in bezit van de vanaf de 12de eeuw opgerichte marken. Het gebruik van de
gronden werd in markeboeken vastgelegd en de grenzen veelal door markestenen
aangegeven. Slechts de ‘gewaarde’ boeren bezaten weiderecht op de woeste gronden.
Oogluikend werden aan de randen keuterboeren toegestaan. In 1848 werden de
markegenootschappen opgeheven; de Markewet van 1886 was nodig om de woeste
gronden ook werkelijk onder de gerechtigden te verdelen. In Twente duurde dit nog
tot 1909. Door de beschikbaarheid van goedkope kunstmest vanaf 1890 werden de
beste delen van de woeste gronden
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Staphorst-Rouveen, een wegstreekdorp met dubbele boerderijstrook langs de Oude Rijksweg
omgezet in weilanden; de meest schrale delen werden beplant met bossen.
38
Bodemgesteldheid en menselijk ingrijpen hebben een gevarieerd cultuurlandschap
opgeleverd. Bij de bespreking hiervan wordt de aloude indeling van de provincie in
zijn drie bestuurlijke eenheden of kwartieren aangehouden. Deze hebben elk naast
algemene overeenkomsten ook een eigen karakteristiek. Na enkele inleidende
opmerkingen wordt met het grootste gebied begonnen: Salland. Hier komen ook
algemeen geldende ontginnings- en ontwikkelingskarakteristieken aan de orde,
alsmede de hoofdlijnen van het grondgebruik, de agrarische en infrastructurele
ontwikkeling en de verdedigingswerken. Daarna volgt Twente met zijn industrialisatie.
Bij de bespreking van het Land van Vollenhove staan vooral de veenontginningen
centraal.
Salland
Het grootste kwartier van Overijssel wordt gevormd door Salland. Isala, de oude
naam van de IJssel, is de naamgever van het land tussen rivier en heuvelrug. De grens
met het Land van Vollenhove wordt gevormd door het Zwarte Water en het
Meppelerdiep, waarbij de gehele gemeente Zwartsluis tot het Land van Vollenhove
behoort. De grens met Twente liep globaal langs de Regge en de daar gelegen woeste
gronden, waarvan de Engbertsdijkvenen en het Huurnerveld nog restanten zijn. Het
in de 19de eeuw ontstane fabrieksdorp Nijverdal dat in Salland ligt, wordt wat betreft
zijn nijverheid tot Twente gerekend.
Grondgebruik
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De oudste nederzettingen in dit gebied ontstonden op de flanken van de stuwwallen,
op hogere dekzandruggen of op oeverwallen en rivierduinen langs IJssel, Vecht en
Zwarte Water. De lager gelegen komklei- en beekdalgronden
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

39
Het waterstreekdorp Giethoorn met boerderijen langs de Dorpsgracht
werden als groengronden gebruikt. Geleidelijk volgde uitbreiding van het
oorspronkelijke bouwland en ontstonden aaneengesloten complexen bouwland, de
zogeheten essen. Meer naar het oosten van de provincie verhinderde het sterkere
natuurlijke reliëf de vorming van aaneengesloten essen en ontstonden akkerkampen
of kamphoeven. Vooral in het noordoosten van Twente zijn deze nog goed te
herkennen. Zowel aan de noordrand als aan de oostrand van Salland vonden al in de
middeleeuwen oude veenontginningen plaats met recht van vrije opstrek, zoals dat
toen ook in Utrecht plaatsvond (cope-ontginningen). Samen met de veenontginningen
in het Land van Vollenhove ontstond uiteindelijk van west naar oost: een
slagenlandschap overgaand in een esdorpenlandschap en eindigend in een
hoevenlandschap met akkerkampen. Aan de bovenranden wordt dit algehele beeld
aangevuld met 19de-eeuwse nieuwe veenontginningen. Uitzonderingen vormen het
polderlandschap van de polder Mastenbroek en het terpenlandschap op het
Kampereiland.
Door intensiever grondgebruik nam vanaf de late middeleeuwen de
bodemvruchtbaarheid af en was extra bemesting noodzakelijk. Op de oude akkers
werd daartoe een mengsel van mest en heideplaggen opgebracht. Gaandeweg
verdween het oorspronkelijke reliëf onder met mest vermengde plaggendekken, die
enkeerdgronden heten. Door het regelmatig afplaggen van de schrale zandgronden
ontstonden daar zogeheten veldpodsolgronden, die makkelijk in zandverstuivingen
overgingen. Houtwallen en heggen langs de akkerbouwgronden gingen dit tegen.
Bij Mander en Vasse zijn nog delen van dit houtwallenlandschap zichtbaar. Essen
en kampen boden plaats aan het traditioneel kleinschalig, gemengd boerenbedrijf,
gericht op het verbouwen van voedselgewassen als rogge en haver, maar later ook
aardappelen, groenten en peulvruchten. Na 1850 werd de veeteelt belangrijker en de
landbouwcrisis omstreeks 1880 leidde tot een verdere omschakeling. Pas toen
omstreeks 1890 de natuurlijke bodemvruchtbaarheid werd aangevuld met kunstmest
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

40
Boerenhoeve te Loozen bij Gramsbergen, behorend tot een hoevenzwerm
kon men heideontginningen ter hand nemen. Door de geringe bevolkingsdichtheid
in Overijssel geschiedde dit in eerste instantie maar mondjesmaat. Schaalvergroting
en ruilverkaveling na 1940 en de opkomst van de agro-industrie, waarbij snijmaïs
gras als veevoeder verving, hebben het landschapsbeeld sterk veranderd.
Nederzettingen
Vanouds werd Overijssel gedomineerd door de drie grote steden Deventer, Zwolle
en Kampen, waar bijna de helft van de Sallandse bevolking woonde. Deventer
behoorde tot de oudste Hanzegerechtigde Nederlandse steden. Kampen voer lange
tijd een eigen koers, maar was wel gelieerd aan de Hanze. Zwolle sloot zich pas in
1407 aan; een verbintenis die de drie steden vooral in de 15de en 16de eeuw geen
windeieren legde. Hoewel Zwolle en Deventer niet direct aan de Zuiderzee lagen,
werden ze door de Hanze toch als Zuiderzeesteden aangeduid. De vier middelgrote
steden Vollenhove, Steenwijk, Hasselt en Oldenzaal hebben hun bloei eveneens aan
de handel te danken. De kleinere steden zijn in een aantal groepen te verdelen. Almelo,
Delden en Gramsbergen zijn bij een kasteel gesticht. Ootmarsum is een ommuurd
kerkdorp. Hardenberg en Goor zijn voordesteden, ontstaan bij bisschoppelijke
versterkingen. Ommen en Rijssen hebben een karakter van een bastidestad, waarbij
Ommen als bruggehoofd aan gene zijde van de Vecht werd gesticht. De verheffing
van de dijkdorpen Wilsum, Genemuiden en Grafhorst tot stad heeft geen ruimtelijke
gevolgen gehad.
Op de zandgronden ontstonden verscheidene soorten nederzettingen. Het esdorp of
esgehucht komt het meest voor en wordt gekenmerkt door een wijdmazig net van
straten en paden met daartussen boerderijen op ruime erven, ontstaan in de buurt van
een beekdal. In de loop der tijd vestigden de boeren zich ook op andere plaatsen bij
de es. Wanneer dit gegroepeerd geschiedde, ontstonden kransesdorpen (Enter, Usselo).
Het meest overheersend zijn echter de verspreide boerenhoeven die tot een
hoevenzwermdorp (Wesepe, Welsum, Marle) leidden.
Langs de stuwwallen vormden zich langgerekte flankesdorpen (Hellendoorn,
Lemele, Holten, Tubbergen). Slechts op enkele plaatsen ontstonden kernesdorpen
gekenmerkt door een driehoekige brink (Den Ham, Rheeze, Beerze). Vilsteren is
een fraai voorbeeld van een esdorp met daarop een dermate sterke invloed van het
landgoed dat van een kasteeldorp gesproken mag worden. Op de oeverwallen langs
de IJssel ontstonden uitgestrekte esdorpen, zoals Dalfsen, Zalk, Olst en Wijhe. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

oude veenontginningen hebben geleid tot streekdorpen aan een weg of waterloop,
die gaandeweg de ontginning verplaatst zijn, zoals Staphorst en Vriezenveen. Nieuwe
veenontginningen hebben geleid tot hoogveenkoloniën, met de nederzettingsas langs
de gegraven vaart, zoals bij De Krim, Vroomshoop en Dedemsvaart. De
hoogveenkoloniën langs het Overijssels kanaal, zoals Daarlerveen, Lemelerveld,
Beerzerveld en Bergentheim, zijn ontstaan vanuit de nabijgelegen esdorpen, die
vervolgens zelf in hun ontwikkeling bevroren raakten (Daarle, Lemele, Beerze,
Oud-Bergentheim). Nijverdal is een zuiver voorbeeld van een gesticht fabrieksdorp.
In het overwegend protestantse Salland ontwikkelden zich in de 19de eeuw katholieke
enclaves, die vaak gerelateerd kunnen worden aan de katholiek gebleven adel ter
plaatse (Heeten, Raalte). Goede voorbeelden van dergelijke dorpjes zijn Boerhaar
(bij Wijhe), de Boskamp (bij Olst), Hoonhorst (bij Dalfsen) en Liederholthuis (bij
Heino). Laag Zuthem bij Heino is een voorbeeld van een gereformeerde enclave.
Boerderijen
De vele boerderijen in het Overijsselse landschap kunnen, al naar gelang hun
ouderdom of gebied van herkomst, in uiterlijk verschillen. Een boerderij is bij uitstek
een functioneel gebouw, waarin woon-, bedrijfs- en opslagfunctie zijn verenigd. Ook
de bijgebouwen, zoals schuren, wagenberging, bakhuis en kapbergen, zijn in eerste
instantie functioneel bepaald, maar hebben soms fraaie versieringen van geknoopt
stro, in Rheeze en in Twente. Het is nagenoeg onmogelijk om een sluitende indeling
in boerderijtypen te geven, omdat deze zowel kan geschieden op functionele en op
uiterlijke kenmerken als op een combinatie van beide.
Het boerderijtype dat in de hele provincie voorkomt heeft een driebeukige opzet;
het hallenhuis. Een gebintconstructie
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Interieur van de boerderij Zwartewatersklooster 9 bij Zwartsluis, een hallenhuisboerderij met
middenlangsdeel
41
zorgde voor een onderverdeling in een brede middenbeuk en twee smallere zijbeuken.
Aanvankelijk waren inwendig woon- en bedrijfsruimte niet gescheiden. Dit lös hoes
bleef in Twente nog tot in de 20ste eeuw in gebruik, elders werden vanaf de 15de
eeuw het woonen bedrijfsgedeelte gescheiden door een tussenmuur, of brandmuur,
met stookplaats.
Binnen de driebeukige boerderijvorm zijn, afhankelijk van de plaats van de deel
(de dors- en werkvloer), enkele hoofdtypen te onderscheiden. Wanneer de middenbeuk
als deel dienst doet en in de beide lage zijbeuken smalle potstallen zijn gemaakt (min
of meer diepe kuilen waarin het vee op zijn eigen mest stond) heet het type hallenhuis
met middenlangsdeel. Als bij een weidebedrijf de eerste twee vakken van het
bedrijfsgedeelte tot zomerverblijf en karnruimte ingericht zijn, spreekt men van
hallenhuis met voerdeel, zoals die op het Kampereiland en in de polder Mastenbroek
staan. In Oost-Salland en Twente heeft de achtergevel veelal een meer inwaarts
geplaatste baanderdeur of niendeur, waarbij een zogeheten onderschoer ontstaat.
In het westelijke deel van Overijssel werd de middenbeuk als stalruimte in gebruik
genomen, waardoor er daar één grote potstal ontstond en er meer mest geproduceerd
kon worden voor de schrale akkers. Om het vee te kunnen voeren, ontstond een
dwarsgelegen deel, waardoor dit type een hallenhuis met dwarsdeel heet. De
boerderijen in Staphorst hebben doorgaans twee dwarsdelen, herkenbaar aan de meer
inwaarts liggende toegang met inspringend dakvlak. Vergelijkbare boerderijen in de
omgeving van Vollenhove (Leeuwte) hebben eveneens twee dwarsdelen, maar hier
is de met riet gedekte kap boven de baanderdeuren opgelicht. Een andere variant is
het hallenhuis waar de middenbeuk als grondtas (hooiopslag op de grond) dienst
doet. Dit hallenhuis met grondtas is in Giethoorn en Ossenzijl te vinden. Een variant
hierop is de bultrugboerderij, vaak een kleine boerderij, waarbij de grondtas een
hoger bedrijfsgedeelte tot gevolg heeft. Voorbeelden hiervan zijn te zien in Giethoorn,
Dwarsgracht en Leeuwte.
Eveneens wordt een onderscheid gemaakt al naar gelang de vorm van het
woongedeelte en zijn relatie tot het bedrijfsgedeelte. Liggen woon- en bedrijfsgedeelte
in elkaars verlengde dan spreekt men van een langhuisboerderij. Voorzien van
wolfdak komen deze veel in Staphorst voor, terwijl de Twentse boerderijen een met
hout beschoten geveltop (voorschot) hebben. Staat het woongedeelte dwars op het
bedrijfsgedeelte dan spreekt men
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De museumboerderij Gemeenteweg 67 te Staphorst is een voorbeeld van een in Staphorst en Rouveen
gebruikelijke hallenhuisboerderij met twee dwarsdelen en een terugliggende toegang met inspringend
dakvlak
Leeuwte 51 bij Sint-Jansklooster is een voorbeeld van een hallenhuisboerderij met twee dwarsdelen
waarbij de met riet gedekte kap boven de baanderdeuren is opgelicht - zoals gebruikelijk rondom
Vollenhove (1963)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

42
Leeuwte 65 bij Sint-Jansklooster is een voorbeeld van een hallenhuisboerderij met grondtas, waarbij
het hogere bedrijfsgedeelte leidt tot een vorm die bultrugboerderij wordt genoemd (1963)
van een dwarshuisboerderij of, naar de vorm van de nok, van een T-boerderij.
Voorbeelden hiervan zijn te vinden in Wanneperveen en Diepenveen. Is het
boerderijgedeelte slechts aan één zijde in dwarse richting uitgebouwd, dan heet de
boerderij een krukhuisboerderij. In Staphorst is bij enkele boerderijen een kamer
aangebouwd voor de gepensioneerde ouders. In Twente heet dit een bovenkamer en
komt het sinds de 18de eeuw aan vele boerderijen voor. De bovenkamer kan zowel
in lijn met de voorgevel als haaks daarop zijn gebouwd.
Latere varianten zijn boerderijen waarbij het woongedeelte in zijn geheel smaller
is dan het bedrijfsgedeelte. Deze kop-romp-boerderijen komen vooral in de nieuwe
veenontginningsgebieden voor. De middenbeuk van de grote driebeukige
bedrijfsruimte dient daarbij als tasruimte,
De Vlaminckhorst bij Heino, bestaande uit een boerderij en een 18de-eeuwse spieker voor de landheer
één zijbeuk wordt als veestal gebruikt en de andere als deel. In enkele gevallen is
deze zijlangsdeel aan de achterzijde, maar ook aan de voorzijde, toegankelijk via
een baanderdeur naast het woongedeelte. Dit type, dat onder meer in Kloosterhaar
en Vroomshoop voorkomt, is vergelijkbaar met boerderijen in het Groningse
Westerwolde. Vergelijkbaar met boerderijen uit het Groningse Oldambt zijn de
kop-romp-boerderijen waar het bredere bedrijfsgedeelte aan de voorzijde verbonden
wordt door middel van inwaartse sprongen van het muurwerk, de zogeheten krimpen.
Dergelijke krimpenboerderijen komen in Vroomshoop en De Krim voor.
Kastelen en buitenplaatsen
Een belangrijk deel van de vruchtbare grond was domeingoed van de landsheer, die
dit exploiteerde door middel van landsheerlijke hoven met horige erven. Bij deze
hoven hoorden opslagschuren van graan, de zogeheten spiekers (spijkers), waaruit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

soms een klein kasteel ontstond. In Twente is dit begrip spieker als zodanig in gebruik
gebleven, in Salland is het een term geworden voor een kleine buitenplaats, zoals
Soeslo en Vlaminckshorst.
Adellijke leenmannen lieten in de loop der tijd hun huis tot kasteel verbouwen,
zoals Almelo, Rechteren, Singraven en Twickel. Deze edelmanshuizen, die in eerste
instantie een militair belang dienden, werden in Overijssel vanaf de 16de eeuw
havezaten genoemd. Toen ze hun militaire waarde verloren, werd het bezit van een
havezate als ‘adelijk getimmert’ van belang omdat dit recht gaf op een zetel in de
Ridderschap en daarmee in de Staten van Overijssel. Een groot deel van de
Overijsselse adel woonde 's winters in de stad, vooral in Deventer en Zwolle. In de
17de en 18de eeuw ontstond ook een omgekeerde beweging waarbij rijke burgers
een buitenplaats of spieker op het land lieten aanleggen. Deze adellijke en (nog) niet
adellijke grootgrondbezitters lieten tussen 1800 en 1870 productiebossen aanplanten
als commercieel nuttig onderdeel van hun tuinaanleg. In de loop van de 19de eeuw,
en vooral met het beschikbaar komen van de markegronden, kwamen hier in Twente
fabrikantenbuitenplaatsen bij.
Infrastructuur
Het vervoer over land gebeurde in Overijssel langs enkele interregionale handelsroutes
waarvan de belangrijkste de landweg was die van Deventer via Holten, Goor en
Delden naar Hengelo liep, om zich daar te splitsen in één tak via Oldenzaal richting
Hamburg en vanaf de 16de eeuw één tak via Enschede richting Munster. Een andere
belangrijke weg was die van Zwolle via Staphorst naar Meppel richting Groningen
en Leeuwarden. Tevens liep
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

43
De Vecht bij Gramsbergen. Zichtbaar is de aftakking van het begin van het Overijssels Kanaal (de
Haandrik - Vroomshoop)
vanuit Zwolle via Ommen en Hardenberg een hessenweg naar Duitsland. Eveneens
van bovenlokaal belang waren de weg over de IJsseldijk van IJsselmuiden via Wilsum
en Zwolle naar Deventer en de weg van Enschede via Almelo, Schoonheeten en
Heino naar Zwolle. Deze hoofdwegen kregen in 1827-'39 een verharding in de vorm
van een macadamdek. Tot de komst van het Rijkswegenplan in 1927 bleven dit de
belangrijkste wegen. In 1927-'30 verrees bij Zwolle een IJsselbrug, ter vervanging
van het Katerveer.
De IJssel was veruit de belangrijkste waterweg. Voor Zwolle en Hasselt waren de
Vecht en het Zwarte Water van belang. Omstreeks 1500 liet Zwolle de Nieuwe Vecht
graven om zo Hasselt buiten spel te zetten. Pas in 1819 kwam de lang door Kampen
tegengehouden verbinding met de IJssel tot stand. In de rest van Salland en
West-Twente bestond het Reggestelsel, een netwerk van bevaarbare beken met Enter
als schipperscentrum. Daar bouwde men zompen, speciaal ontwikkeld voor de vaart
in het ondiepe water van de Regge en de Schipbeek. In 1809-'11 werd vanuit Hasselt
de Dedemsvaart gegraven met de bedoeling om de uitgestrekte veengebieden tussen
Hasselt en Gramsbergen te exploiteren. Na een voorspoedig begin stuitte men
oostwaarts op zandhoogten en onverdeelde markegronden. Uiteindelijk legde men
in 1832 de Lutterhoofdwijk aan, die via De Krim in Coevorden uitkwam; de
Dedemsvaart zelf werd in 1854 doorgetrokken tot de Vecht bij Ane. Via het in
1828-'32 gegraven Lichtmiskanaal kreeg ook Zwolle een verbinding met dit
belangrijke turfgebied.
Oorspronkelijk met de bedoeling om de Twentse textielindustrie te stimuleren,
werd in 1841 een plan gemaakt om een kanaal van Zwolle naar Almelo te graven.
Uiteindelijk kwam in 1852-'58 het uit vier secties bestaande Overijssels Kanaal tot
stand: van Zwolle naar de Regge en van de Regge tot Vroomshoop; de derde tak liep
van Deventer naar Damsholte (Lemelerveld); en ten slotte
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

44
Hooibergen aan de Achterweg te Genemuiden (1966)
was er de tak van Almelo via Vroomshoop naar de Haandrik bij Gramsbergen. Een
aansluiting met het hoger gelegen Hengelo en Enschede kwam niet tot stand, waardoor
uiteindelijk vooral de vervening van Oost-Salland werd gestimuleerd.
De komst van de trein leidde wel tot de gewenste stimulans, vooral door het
transport van katoen en steenkolen. In 1863 begon de Maatschappij tot Exploitatie
van Staatsspoorwegen met de aanleg van een spoorlijn van Arnhem via Deventer,
Zwolle en Meppel naar Groningen en Leeuwarden, die in 1868 gereedkwam.
Gelijktijdig werd in 1864-'66 een spoorlijn aangelegd die van Zutphen via Goor en
Hengelo naar Enschede liep en in 1975 naar Gronau werd doorgetrokken. In 1862-'65
werd de spoorlijn van Almelo naar Salzbergen (bij Rheine) aangelegd. De Koninklijke
Nederlandsche Locaalspoorweg-Maatschappij legde in 1881 een spoorlijn aan van
Zwolle via Nijverdal naar Almelo en in 1887-'88 de lang gewenste spoorlijn
Almelo-Deventer-Apeldoorn. De Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij liet in
1903-'06 de spoorlijn Zwolle-Ommen-Emmen aanleggen, die bij Mariënberg aansloot
op een lijn naar Almelo.
Andere, vooral door de industrie benutte en inmiddels opgeheven spoorlijnen
waren de 1881-'84 aangelegde lijn van Winterswijk over Neede, Haaksbergen en
Boekelo naar Hengelo - met een zijtak via Boekelo naar Enschede die in 1890 naar
Oldenzaal werd doorgetrokken - de in 1903 aangelegde lokaalspoorlijn van Enschede
naar Ahaus en de in 1906 tot stand gekomen lijn Hellendoorn-Nijverdal-Goor-Neede.
Ook liep er van 1910 tot 1934 een lokaalspoorlijn van Deventer naar Ommen. Dit
net werd aangevuld door enkele stoomtramlijnen, zoals die langs de Dedemsvaart
van Lichtmis tot Heemse, die van Balkbrug naar Meppel en, van 1914 tot 1934, die
van Zwolle via Zwartsluis en Vollenhove naar Blokzijl. Door de komst van de
autobus, en na de algehele fusering tot de Nederlandse Spoorwegen in 1937, werden
veel onrendabele spoorlijnen opgeheven.
Veen en aardappelen
Al in 1631 was de ‘Luessener compagnie’ opgericht voor het vervenen van het gebied
van Nieuwleusen ten behoeve van de brandstofvoorziening van Zwolle. Met de
Dedemsvaart nam men de veenontginning benoorden de Vecht pas goed ter hand,
later gevolgd door de ontginning van de Oost-Sallandse venen. Na de vervening
werd de toplaag, het bonkveen, vermengd met zandgrond, waardoor vruchtbare
dalgrond ontstond die men met kunstmest in cultuur kon brengen. Rond Vroomshoop
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

en Westerhaar leidde dit tot de vestiging van veel boeren uit Groningen en Drenthe.
Niet overal werd het bonkveen gespaard; soms verwerkte men het tot turfstrooisel.
Het in cultuur brengen van de dalgronden duurde daardoor bij Bergentheim en
Kloosterhaar nog tot na 1920. Op de dalgronden verbouwde men vooral aardappelen
en granen, wat leidde tot de stichting van aardappelmeelfabrieken (Lutten en De
Krim) en de Drentsch-Overijsselsche Strookartonfabriek in Coevorden.
Nijverheid
De nijverheid in Salland concentreerde zich vooral in Deventer. Naast de fabriek
van Deventer tapijten was vooral de metaalnijverheid van belang met de in 1932
gesloten ijzergieterij Nering Bögel - die gebruik maakte van de in Sallandse beekdalen
gevonden ijzeroer - en diverse uit smederijen voortgekomen metaalfabrieken.
Graanhandel leidde niet alleen tot de vanouds bekende Deventer koek, maar ook tot
stoommeelfabrieken en de daaruit voortvloeiend chemische industrie en
machinefabrieken voor de benodigde graanverwerkende machines. Iets vergelijkbaars
deed zich ook verderop langs de IJssel voor, waar de steenfabrieken leidden tot
machinefabrieken voor de steenindustrie (Olst) en de veeteelt tot exportslagerijen
en chemische industrie (Olst, Wijhe). De seizoenarbeid in de steenindustrie en de
vleesverwerking bleken daarbij goed op elkaar aan te sluiten. Zwolle, vooral het
bestuurlijke centrum van de provincie, had weinig nijverheid, uitgezonderd de centrale
werkplaats voor het Noordernet van de Staatsspoorwegen (1870-1938). De nijverheid
in Kampen werd gedomineerd door de sigarenindustrie, die begin 20ste eeuw een
van de drie grootste van ons land was. In Dedemsvaart, Hasselt en Zwartsluis vond
men de combinatie van scheepswerven en kalkbranderijen, terwijl in Genemuiden
het vlechten van biezen matten uitgroeide tot mattenfabrieken.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

45
Tekening voor de bouw van een spinnerij voor de Gebr. Van Heek (Schuttersveld) te Enschede, naar
plannen van G. Beltman
Verdedigingswerken
Tot in de late middeleeuwen berustte de verdediging van Overijssel op versterkte
steden en kastelen, in Twente en Salland aangevuld met enkele landweren. Na het
opgaan in het Habsburgse rijk (1528) konden de grensvestingen van de bisschop,
zoals Hardenberg, Goor, Ommen en Enschede, ‘ontvest’ worden. De Tachtigjarige
Oorlog maakte duidelijk dat de middeleeuwse versterkingen niet meer voldeden. Na
de verovering van Overijssel in 1591-'92 door prins Maurits werden plannen gemaakt
voor een betere verdediging. De belangrijkste Twentse stad Oldenzaal viel echter
kort voor het Twaalfjarig Bestand nog in Spaanse handen. Gedurende dit bestand
(1609-'21) werden nieuwe vestingwerken aangelegd, met als belangrijkste Steenwijk,
Hasselt, Zwolle en Deventer. In de loop van de 17de eeuw verschoof de aandacht
van vestingsteden naar verdedigingslinies. Zwolle en Deventer gingen deel uitmaken
van de IJssellinie. Daarnaast waren er al enkele schansen aangelegd: Blokzijl,
Zwartsluis, Ommerschans en Lichtmis. Deze konden de Munsterse inval van 1665
niet voorkomen, noch (met uitzondering van Blokzijl) de bezetting van 1672-'74. In
het begin van de 18de eeuw moderniseerde men de vestingwerken en in 1795-1800
legde men bij Hardenberg nog de Venebrugger en Loozensche linie aan. Tot een
werkelijke beproeving kwam het alleen in 1813, toen de Franse bezetting in Deventer
zes maanden aan de kozakken weerstand bood. Het zou tot 1874 duren alvorens de
IJssellinie met Deventer als laatste Overijsselse vestingstad werd opgeheven. In het
kader van de naoorlogse verdediging in NAVO-verband begon in 1951 opnieuw de
aanleg van een IJssellinie, maar al in 1964 besloot men definitief dat een dergelijk
concept achterhaald was.
Twente
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vroeger in het westen van Salland gescheiden door grote aaneengesloten woeste
gronden is Twente een min of meer op zichzelf staand gebied met twee gezichten.
Het heeft een geïndustrialiseerde zone, met Almelo, Hengelo en Enschede, maar ook
grote verstilde gebieden als het Buurser- en Haaksbergerveen in het zuiden en de
Engbertsdijksvenen en het Springendal in het noorden. Daarnaast is het westelijke
deel protestants en het noordoostelijk deel overwegend katholiek, wat zijn wortels
heeft in de Spaanse bezetting van Oldenzaal van 1606 tot 1626. Vanaf 1830 werd
Twente het land van katoen en heide en na de oorlog ontwikkelde het zich uiteindelijk
tot een regio met high-tech en recreatie.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Grondgebruik en nederzettingen
46
De van noord naar zuid lopende Oost-Twentse stuwwal van Ootmarsum via Enschede
naar Alstätte is tevens de waterscheiding tussen Regge en Dinkel. Langs beide beken
en langs de Schipbeek ontstonden beekbezinkingsgronden, waar aan de flanken essen
ontstonden die op de meer geaccidenteerde delen in akkerkampen overgingen. Enter
en Usselo zijn voorbeelden van kransesnederzettingen; Markelo is in opzet een
kernesdorp. Wanneer nabij een dorp door verdere ontginningen nieuwe buurten
ontstaan, is er sprake van een losse esnederzetting, zoals die nog te zien is bij Wierden
met de buurten Het Loo en Huurne. Voorbeelden van flankesdorpen zijn Elsen en
Reutum. Bij de akkerkampen ontwikkelden zich kamphoevennederzettingen of
essenzwermnederzettingen, zoals Beuningen, Tilligte en Oele.
Het verlenen van markt- en stadsrechten onttrok een aantal dorpen aan de invloed
van de marke. Dit betrof nederzettingen ontstaan bij Stichtse grensvestingen of
Twents boerderijcomplex te Hezingen met een stenen tweekapsboerderij en een erfverlaterswoning
in vakwerk (1991)
edelmanshuizen van vrije landsheren, zoals Almelo, Delden, Ootmarsum en Rijssen.
In deze kleine steden woonden stadsboeren of akkerburgers; burgers die hun bedrijf
binnen de muren van een nabijgelegen stad hadden en hun bouwland er net buiten
hadden op de Stadsmaten (Enschede) of Mars (Delden).
Wierden en Borne, maar vooral Hengelo maakten door hun relatief goede
bereikbaarheid een sterke ontwikkeling door in de 19de eeuw. Nadat Hengelo in
1865 een spoorwegknooppunt was geworden, groeide het uit tot de op één na grootste
Twentse industriestad.
Veel van de vruchtbaarste gronden kwamen in de loop van de tijd in het bezit van
enkele havezaten zoals Twickel, Almelo en Weldam. In de 19de eeuw gingen ook
textielfabrikanten een rol spelen in het rationalisatieproces van de agrarische sector.
Ze stimuleerden de minder arbeidsintensieve veeteelt en stichtten proefboerderijen.
De ronde akkers in de Noorder Manderheide zijn hiervan een overblijfsel. Ook
kochten ze na opheffing van de marken aanzienlijke stukken woeste grond voor de
aanleg van productiebossen. In 1909 kocht J.B. van Heek de laatste markegronden
van het Buurserzand en schonk ze in 1929 aan Natuurmonumenten. Op de Kuiperberg
bij Ootmarsum was in 1922 al een oriëntatietafel geplaatst. Niet alleen het gebied
bij Ootmarsum, maar ook de omgeving van Boekelo - met het voormalige golfslagbad
Bad Boekelo als trekpleister - ontwikkelde zich tot recreatiegebied.
Infrastructuur
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

In het westen van Twente vond scheepvaart plaats via het Reggestelsel. In opdracht
van Deventer werd omstreeks 1600 de Schipbeek verbeterd, die bij Westerflier
aansloot
Dubbele sluis met ophaalbrug in het kanaal Almelo-Nordhorn bij Reutum (1977)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

47
De in 1985 gesloopte textielfabriek van Van Heek & Co. aan het Noorderhagen te Enschede (1978)
op de Goorse Schipbeek. Carel George graaf van Wassenaer-Obdam, heer van
Twickel, liet in 1771 op eigen kosten een verbinding graven van de Regge bij Enter
naar Carelshaven bij Delden. Bij het eindpunt verrezen een houtzaagmolen en een
hijskraan, de laatste deed tot 1873 dienst. De aanleg van de Overijsselse kanalen in
1852-'58 betekende het einde van het Reggestelsel. Een verbinding van Carelshaven
naar de Dinkel werd vanwege het te overbruggen hoogteverschil geschrapt.
Uiteindelijk werd het kanaal van Almelo naar Nordhorn aangelegd, dat in Nederland
in 1889 en in Duitsland in 1904 gereed kwam. Door de komst van de spoorwegen
bleef de economische betekenis echter zeer beperkt. Pogingen om Hengelo en
Enschede toch over water bereikbaar te maken, leidden uiteindelijk in 1930-'36 tot
de aanleg van het Twentekanaal, dat bij Zutphen in de IJssel uitkwam. In 1953 werd
de zijtak naar Almelo geopend. Om het hoogteverschil te overwinnen bouwde men
drie grote sluizencomplexen bij Eefde, Delden en Hengelo.
Textiel, metaal en zout
Vlas vormde de basis van een huisnijverheid waaruit zich een imposante
textielnijverheid ontwikkelde. Vanouds werden op de Twentse boerderijen linnen
stoffen vervaardigd in speciaal daarvoor ingerichte weefkamers. Fabrikeurs of
linnenreders zorgden voor de verdere verhandeling. De vaak doopsgezinde of joodse
fabrikeurs leverden in de loop der tijd ook reeds gesponnen garens aan de boeren en
verhuurden weefgetouwen. De kiem van de katoennijverheid werd in 1728 gelegd,
toen het linnenweversgilde in Enschede een octrooi verkreeg op het vervaardigen
van bombazijnen stoffen (met linnen ketting en katoenen inslag). Samen met de
natuurbleken in de omgeving van Almelo, Goor en Losser bood dit een
Boogbrug over het Twentekanaal bij Diepenheim (1985)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

ideale basis toen in 1831 de Zuidelijke Nederlanden wegvielen als producent van
katoenen stoffen ter betaling van de koloniale waren uit Nederlands Indië. Op 10 juli
1832 vond te Hengelo een ontmoeting plaats van de directeur van de Nederlandsche
Handel-Maatschappij Willem de Clercq met de Engelse ingenieur Thomas Ainsworth
en de uit Sint-Niklaas bij Gent afkomstige Charles de Maere, waarna in Goor een
weefschool werd opgericht. Daar leerde men om in plaats van met de oude handspoel
(smietspoel) te werken met de snelspoel (schietspoel) om zo op snellere en goedkopere
wijze callicots (gebleekte witte effen katoentjes) voor Nederlands-Indië te produceren.
In 1836 werd de modelweverij naar Nijverdal verplaatst. Tevens werd in 1834 door
H.E. Hofkes & Co. te Almelo een eerste stoomspinnerij opgericht. Door het
kapitaalintensieve karakter en het brandgevaar bleef het aantal spinnerijen achter bij
het aantal weverijen, wat niet verwonderlijk was, omdat viervijfde van de te gebruiken
garens uit het Engelse Lancashire werden ingevoerd. Na de stadsbrand in Enschede
(1862) ontwikkelde zich in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

48
Huis Singraven te Denekamp in 1729, met spieker en poortgebouw in vakwerk
Twente een imposante textielindustrie, waarbij de bontweverij in Hengelo was
geconcentreerd en in Rijssen een juteweverij en in Vriezenveen een katoenbreierij
waren gevestigd. Daarnaast ontstonden in het gebied blekerijen (Nijverdal, Boekelo),
ververijen (Boekelo), wasserijen (Almelo), afvalspinnerijen, wattenfabrieken,
damastweverijen (Hengelo) en appreteerderijen (appreteren = afwerken).
Ontstaan als gevolg van de vraag naar reparaties van de weefgetouwen, ontwikkelde
zich vooral in Hengelo een metaalindustrie met voorop de machinefabriek van Stork
& Co. Omwille van een betere bereikbaarheid verhuisde de fabriek in 1867 van Borne
naar Hengelo. In het kielzog ontstonden daar andere machinefabrieken, zoals Dikkers,
en fabrieken van elektrotechnische apparatuur (Holec, Hollandse Signaal).
De in 1991 gesloopte shedconstructie van de jutespinnerij en -weverij Ter Horst & Co. te Rijssen
(1988)
Waar de textiel door toenemende concurrentie van lagelonen-landen na de oorlog
vrijwel geheel ten onderging, met uitzondering van Nijverdal-Ten Cate, bleef de
metaalindustrie bestaan. Een relatieve nieuwkomer was de zoutindustrie. Al in 1885
had men het bestaan van steenzout aangetoond, maar pas in 1918 werd in Boekelo
de Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie opgericht. Na verhuizing in 1936 naar het
Twentekanaal bij Hengelo, groeide het uit tot een chemische fabriek, nu Akzo-Nobel.
Fabrieksdorpen
De textielnijverheid leidde op enkele plaatsen tot nieuwe nederzettingen, zoals
Nijverdal bij de Regge. De stichting aldaar van het handelsagentschap in 1836 werd
gevolgd door de stichting van een stoomweverij en vier rijen arbeiderswoningen.
Ook in Borne werden in 1876 nabij de fabriek arbeiderswoningen gebouwd. De om
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

financiële redenen door Nederlandse textielfabrikanten net over de Duitse grens bij
Glanerbrug en, iets verderop, te Gronau en Nordhorn gestichte textielfabrieken
leidden langs de grens tot nederzettingen van fabrieksarbeiders te Glane, Glanerbrug,
Overdinkel en Noord Deurningen. Ook dicht bij de in de steden gestichte
textielfabrieken verrezen arbeiderswijken, met het karakteristieke bouwtype van
twee-onder-één-kap met mansardedak; deze liepen in karakter vooruit op de latere
tuindorpen. De grens tussen fabrieksdorp, arbeiderswijk, volkswoningbouwcomplex
of tuindorp blijkt in de praktijk niet scherp te trekken, gezien het Lansink (1911-'13)
te Hengelo en het Pathmos (1914-'22) te Enschede.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

49
Kastelen en fabrikantenbuitenplaatsen
De bisschop van Utrecht had oorspronkelijk in Twente zes horige hoven. Zijn
dienstmannen beheerden deze domeingoederen. Daarnaast lieten adellijke leenmannen
hun huizen in de loop der tijd tot kasteel verbouwen. Uiteindelijk had Twente 45
havezaten, waarvan er in 1965 nog 15 over waren. Vooral in het noorden en in het
zuidwesten leidde dit in de 19de eeuw tot grootgrondbezit, met als grootste landgoed
Twickel, dat zich over zes gemeenten uitstrekt. Net als in Vilsteren kreeg ook de
heer van Almelo vrijwel de gehele marke Almelo in zijn bezit.
In de 18de eeuw verrezen net buiten de Twentse steden theekoepels en tuinhuizen
van burgers; die ten zuiden van Almelo, gebouwd door doopsgezinde fabrikeurs,
stonden gezamenlijk bekend als de ‘Mennistenhemel’. Een illustratief voorbeeld is
Engels' tuin te Ootmarsum uit omstreeks 1800. Ook bij pachtboerderijen werden
dergelijke theekoepels gebouwd of bovenkamers als herenkamers ingericht. In de
loop van de 19de eeuw verrezen in de nabijheid van Almelo, Hengelo en Enschede
langs de grotere landwegen niet-permanente buitenplaatsen van textielfabrikanten.
Ook de heuveltoppen in het gebied tussen Oldenzaal en De Lutte en ten noordoosten
van Enschede waren zeer in trek. Gaandeweg werd de tuinkoepel vervangen door
semi-permanente buitens. Mede door de toegenomen mobiliteit groeide in het begin
van de 20ste eeuw de belangstelling voor permanent bewoonde
fabrikantenbuitenplaatsen als Zonnebeek (1906-'07), De Weele (1911-'12), Het
Stokhorst (1912-'16), 't Hölterhof (1913), en de Hooge Boekel (1925-'27), stuk voor
stuk imposante landhuizen gelegen in omvangrijke parken. Deze ontwikkeling
eindigde in het midden van de jaren dertig.
Land van Vollenhove
Het Land van Vollenhove, ook bekend als de Kop van Overijssel, is het kleinste
kwartier van Overijssel en wordt begrensd door de Linde, het Meppelerdiep, het
Zwarte Water en de voormalige Zuiderzee in het westen. Na de middeleeuwen was
vooral de turfhandel op Holland belangrijk. Door de aanleg van de Noordoostpolder
in 1937-'42 kreeg het afgezonderde Land van Vollenhove betere verbindingen met
de rest van het land. Dit bleef zo nadat de Noordoostpolder in 1986 deel uit ging
maken van de provincie Flevoland.
Droge en natte vervening
Naast een strook van klei op veen langs de voormalige Zuiderzee en de
dekzandhoogten bij Steenwijk en Vollenhove met daarop bouwland, was het overgrote
deel van het Land van Vollenhove bedekt met veen. Nadat er in de late middeleeuwen
rond Steenwijk, Vollenhove en bij Kuinre droge vervening plaats had gevonden,
ging men aan het eind van de 15de eeuw over op natte vervening, die in de 17de en
18de eeuw haar hoogtepunt beleefde. Door middel van een baggerbeugel werd de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

turf uit trek- of petgaten gebaggerd en vervolgens te drogen gelegd op de legakkers
of ribben daartussenin. De Hoogeweg te Ossenzijl toont de resten van een
turfwinnerskolonie. Door te roekeloze vervening werden de trekgaten te groot en de
legakkers te klein en ontstonden bij storm of overstroming meren. Door de watersnood
van 1775-'76 verdween hierdoor het dorp Beulake en ontstond de Beulakkerwijde.
De trekgaten konden ook weer dichtgroeien, waardoor kraggen of driftlanden
ontstonden: drijvende stukken land die niet verbonden zijn met de onderliggende
zandlaag. Dit aangroeien werd door de boeren gestimuleerd. Onder meer bij Leeuwte
zijn dergelijke gronden te zien. Hun geringe draagkracht maakte ze uitsluitend geschikt
als hooiland. Door de komst van de steenkool liep de vervening aan het eind van de
19de eeuw sterk terug om na 1915 nauwelijks nog van enige betekenis te zijn.
Dijken en polders
Doordat het land door oxidatie van het veen gemiddeld twintig centimeter per eeuw
daalde, namen in de loop der tijd overstromingen toe. Onder bisschop Jan van Arkel
(1342-'64) begon de aanleg van de Zuiderzeedijk. Na de grote overstroming van
1375 werd onder Frederik III van Blankenheim (1393-1423) ook het noordelijke
deel bedijkt en ontstond het dorp Blankenham. Voor de afwatering werden
uitwateringssluizen gebouwd, de zogeheten zijlen. De belangrijkste lag bij Blokzijl
en vormde de verbinding met Steenwijk. Voor deze verbinding, waarlangs turf en
stenen werden vervoerd, werd omstreeks 1550 het kanaal Muggenbeet-Steenwijk en
in 1626-'32 het Steenwijkerdiep gegraven.
De dijken konden de overstromingen in 1775-'76 en 1825 niet voorkomen. Na de
grote overstroming van 1825, waarvan diverse kolken (wielen) stille getuigen zijn,
werd besloten tot inpoldering. Dit geschiedde vooral langs de zeedijk. In 1835 volgde
een nieuw reglement op de waterhuishouding, maar door tegenstand van boeren,
vissers en riettelers duurde het tot 1919-'20 voordat het eerste stoomgemaal in gebruik
kon komen. In 1928 begon de inpoldering van een deel van het kraggengebied met
de polder Gelderingen en de polder Halfweg. De polder bij Giethoorn was al in 1910
gereedgekomen. Het toenemende belang dat aan natuurwaarden werd gehecht, leidde
in 1942 tot de aanwijzing van grote delen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

50
Spinnekopmolen De Wicher bij Ossenzijl in het natuurgebied De Weerribben
van het kraggengebied als natuurreservaat, waaronder ‘De Wieden’ en ‘De
Weerribben’ en de toeristische trekpleister Giethoorn.
Waar eeuwenlang het water een bedreiging vormde, kreeg het land na de aanleg
van de Noordoostpolder met verdroging te kampen. De houten tjaskers in de
natuurgebieden worden nu gebruikt om de rietlanden van water te voorzien. Met de
afname van de turfgraverij nam de rietteelt in het kraggengebied toe. In de herfst
werd bladriet geoogst, dat vooral voor afdekking van gewassen tegen vorst diende
en in de winter het dekriet, zuiver riet dat bij uitstek geschikt is voor dakbedekking.
Centra van rietteelt zijn Kalenberg en Belt-Schutsloot.
Nederzettingen
Kuinre, Blokzijl en Zwartsluis hebben hun bloei te danken aan hun strategische
ligging en hun plaats als knooppunt van waterwegen. Ook Oldemarkt en Steenwijk
hadden goede verbindingen over water. Het exportproduct bij uitstek was de turf;
daarnaast was er handel in boter
Kruithuisje met hoogwaterkanon nabij Blankenham
(Oldemarkt en Kuinre) en stenen (Steenwijk). In de tweede helft van de 17de eeuw
werd Blokzijl voorbijgestreefd door Zwartsluis, dat na de verbetering van het
Meppelerdiep in 1859 een verdere ontwikkeling doormaakte. Vollenhove had in de
19de eeuw een forse vissersvloot. Deze verdween echter geheel na de inpoldering
van de Noordoostpolder. Tegenwoordig zijn de havens van Blokzijl en Vollenhove
passantenhavens voor de pleziervaart.
Slechts op de hogere gronden bij Steenwijk ontstonden enkele esdorpen, zoals
Onna en Geldringen, en bij Paaslo enkele hoevenzwermen. Anders dan elders in
Overijssel is de invloed van de adel op het landschap beperkt gebleven. De huizen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van de adel stonden vooral in de stad Vollenhove, met uitzondering van de
landgoederen De Eese en de Oldenhof.
De meeste dorpen in het Land van Vollenhove zijn streekdorpen, gekenmerkt door
een langgerekte lintbebouwing met aan één of twee zijden een bewoningsas zonder
komvorming. De oudste zijn de wegstreekdorpen die verbinding hebben met de
verkaveling, zoals Eesveen, Kallenkote en Leeuwte. Daarnaast ontstonden
wegstreekdorpen zonder directe relatie met de verkaveling, zoals te Ossenzijl en
Tuk. Blankenham is een eenrijig dijkstreekdorp; Wanneperveen een dicht bebouwd
tweerijig wegstreekdorp. Bijzonder zijn de waterstreekdorpen, waarbij een gracht
de verbindingsweg vormt. Het mooiste voorbeeld van een tweerijig waterstreekdorp
is Giethoorn met zijn hoge bruggen over de gracht en het er langslopende voetpad
met vonders (uitneembare loopplanken) over de kavelsloten. Ook Dwarsgracht en
Kalenberg zijn van dit type; alleen Jonen en Muggenbeet zijn eenrijige
waterstreekdorpen. Tekenend voor het isolement van het kraggengebied is wel dat
de eerste auto Kalenberg pas in 1958 over land kon bereiken.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

51
Steden, dorpen, monumenten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Albergen
(gemeente Tubbergen)
52
Dorp, ontstaan in de eerste helft van de 20ste eeuw bij de katholieke kerk ter plaatse
van het voormalige, omstreeks 1400 gestichte klooster St. Antonius. Het klooster
lag iets noordelijker dan de huidige kerk.
De R.K. St.-Pancratiuskerk (bij Ootmarsumsestraat 176) is een basilicale kerk
met driezijdig gesloten koor, narthex en een vierkante toren met betonnen open
bovenbouw. De in 1953-'55 naar ontwerp van Th.J. van Elsberg in traditionalistische
stijl gebouwde kerk verving een kerk uit 1841. De pastorie (Ootmarsumsestraat 176)
dateert uit 1918-'19.
Dienstwoningen. Bij de Albergbrug over het kanaal Almelo-Nordhorn, ten zuiden
van het dorp, staat de voorm. brugwachterswoning (Zenderenseweg 53), een eenlaags
pand met middenrisaliet. Het werd gebouwd in 1888 in opdracht van de provincie
Overijssel en heeft nu een horecafunctie. De bij de verdwenen Bennesluis gelegen
sluiswachterswoning (Kanaal Zuidzijde 22) is een eenvoudig eenlaags pand uit
1933-'34.
Boerderij ‘De Boerrichter’ (Zuidesweg 1), gelegen ten zuidwesten van Albergen,
is een dwarshuisboerderij uit 1923, ontworpen door J. Wiegers voor de landbouwer
G. Kleissen. Het monumentale eenlaags voorhuis heeft een hoger opgetrokken
middenrisaliet en vertoont expressionistische details.
Almelo
Stad, ontwikkeld als langgerekte nederzetting bij de plaats waar een landweg (nu
Grotestraat) het stroomdal van de Aa kruiste. De overgang werd beheerst door Huis
Almelo, dat in 1236 voor het eerst wordt genoemd, toen Hendrik van Almelo
toestemming kreeg om bij zijn kasteel een kapel te stichten, de huidige Herv. kerk.
Leden van de familie Van Almelo worden al eerder genoemd. Mogelijk heeft Huis
Almelo de positie overgenomen van de meer westelijk gelegen Schulenborg, een
waarschijnlijk 11de-eeuwse landsheerlijke burcht die in 1227 werd afgebroken. In
1420 blijkt de nederzetting stadsrechten te bezitten. Van militair belang is de stad
nooit geweest, want ze was wel omgracht maar niet ommuurd.
In de 17de en 18de eeuw nam de huisweverij sterk in belang toe. Een groot aantal
kleine wevershuisjes stond op de achterterreinen van de vaak monumentale huizen
aan de Grotestraat van doopsgezinde fabrikeurs als Coster, Hofkes en Bavink. De
stoommachine, die in 1830 in Almelo zijn intrede maakte bij de weverij van H.E.
Hofkes & Co., leidde tot de overschakeling van de huisweverij naar een fabrieksmatige
productiewijze. De aanleg van het Overijssels Kanaal in 1855 en de spoorlijn
Almelo-Salzbergen in 1865 bevorderden de bouw van weverijen en spinnerijen. De
meeste fabrieken werden in de buurt van het kanaal en spoorlijn gevestigd. Niet
succesvol was het graven van het kanaal Almelo-Nordhorn in 1888-'89.
Omstreeks 1900 woonde de rijke bovenlaag van Almelo in villa's langs de
uitvalswegen, zoals de Ootmarsumse-, de Bornse- en de Wierdensestraat. De
samenvoeging van de gemeenten Staden Ambt-Almelo in 1914 had ten gevolge dat
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

de stad naar het zuiden, noorden en westen uitbreidde. Er ontstonden arbeiderswijken,
zoals het tuindorp De Riet. Na de Tweede Wereldoorlog groeide de stad nog sterk
door. Recentelijk hebben
Almelo, Herv. kerk (1992)
de sloop van de textielfabrieken en de sanering van grote delen van de binnenstad
Almelo ingrijpend veranderd. Het gebied nabij het huidige Centraal Station (1962)
is geherstructureerd. Op de plaats van de fabriek Nijverdal-Ten Cate verrees het
nieuwe gerechtsgebouw.
De Herv. kerk (bij Kerkplein 15), in oorsprong de slotkapel bij Huis Almelo,
heeft een driezijdig gesloten, zandstenen koor uit 1493. De rest van de eenbeukige
kruiskerk is tot stand gekomen bij herbouw in 1738. De toren van twee geledingen
heeft hoeklisenen en een ingangspartij met uitgebreid Latijns opschrift uit 1738. De
in 1777 toegevoegde, opmerkelijke houten koepelspits is waarschijnlijk geïnspireerd
op torenbekroningen uit de geboortestreek van de toenmalige vrouwe van Almelo
(Van Rechteren-Von-Castell), het gebied rond Rüdenhausen (D.). In 1835 heeft men
de kerk gemoderniseerd, waarbij ook de venstertraceringen zijn veranderd.
Het interieur wordt overdekt door vlakke houten plafonds uit het tweede kwart
van de 18de eeuw. Er zijn diverse, meest zandstenen, grafstenen, waaronder het
priestergraf van meester Johan ter Bruegge (†1562) en een rijk bewerkte grafsteen
van Carel August Emanuel van Rechteren tot Vellenaer (†1789). In het koor staat
een marmeren epitaaf voor
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Almelo, Doopsgez. kerk, interieur (1992)
53
Adolf Hendrik van Rechteren (†1731) en zijn echtgenote Sophia Juliana von Castell
(†1758) uit 1772 met diverse vergankelijkheidssymbolen, pilasterschachten met 16
kwartieren en een grijze piramide met de wapens Van Rechteren en Castell
Rüdenhausen en het wapen van Almelo. De kerk bevat verder onder meer een eiken
gravenbank (tweede kwart 18de eeuw) met op de overhuiving het wapen Van
Rechteren-Limpurg, enkele rouwborden van de familie Van Rechteren en
20ste-eeuwse luchters van Venetiaans glas. De door A.A. Hinsz gebouwde orgelkast
dateert uit 1754; het binnenwerk werd in 1890 en in 1962-'63 vervangen, de laatste
keer door W. van Leeuwen.
De Doopsgez. kerk (Grote Straat 57) is een uit 1684 daterende zaalkerk, die in
1791 een nieuwe halsgevel in Lodewijk XVI-stijl kreeg. De ingang en het daarboven
gesitueerde venster zijn gevat in een classicistische omlijsting. In het middenrisaliet
zit een ingangsomlijsting met ionische pilasters en festoenen. In 1978 is de kerk
gerestaureerd. Het interieur wordt overdekt door een midden-18de-eeuws tongewelf.
Veel interieuronderdelen dateren uit omstreeks 1791, zoals de kansel in Lodewijk
XVI-stijl, de twee kerkenraadsbanken, het orgel door Friedrich Heilmann uit Herbern
(D.) - in de 19de eeuw ingrijpend gewijzigd door J. Armbrost en G. Elberink - en
het tochtportaal. Het uurwerk van dat portaal is in 1736 gemaakt en geschonken door
de Almelose arts en klokkenmaker Hendrik van Heilbron. De zeven gebrandschilderde
ramen met art deco-patronen in de bogen dateren uit 1927.
De R.K. St.-Georgiuskerk (Boddenstraat 78) is een neogotische kruisbasiliek
met driezijdig gesloten koor en transeptarmen, een dakruiter op de viering en een
forse zuidtoren van vier geledingen met ingesnoerde achtkante naaldspits. De kerk
en de naast het koor geplaatste neogotische sacristie werden in 1901-'02 gebouwd
naar ontwerp van W. te Riele. Ze vervingen een kerk uit 1784. In het met
kruisribgewelven overdekte interieur staat een gotische doopvont afkomstig uit de
Herv. kerk. De pastorie (Boddenstraat 76) werd in 1900 in eclectische stijl gebouwd.
De R.K. St.-Egbertuskerk (Bornerbroeksestraat 160) is een centraliserende kerk
met klaverbladvormige plattegrond. Ze heeft een kort schip, een ronde vieringkoepel
met kegeldak en een toren van twee geledingen met vierzijdige spits. De kerk werd
gebouwd in 1922-'24 naar ontwerp van J. Stuyt en heeft een karakteristieke
blokvormige versiering. De aangebouwde pastorie (Bornebroeksestraat 162) dateert
uit dezelfde tijd. Bij het complex horen ook een parochiehuis annex kapel
(Arendsboerweg 3-5) en de R.K. St.-Egbertusschool (Arendsboerweg 7), beide
eveneens uit 1925.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De (Geref.) Noorderkerk (Vissedijk 2) is een zaalkerk met steil zadeldak voorzien
van dakruiter, gebouwd in 1935 naar ontwerp van B.T. Boeyinga in expressionistische
trant.
De R.K. St.-Jozefkerk (St.-Josephstraat 111) is een basilicale kerk met driezijdig
gesloten koor en een narthex aan de voorzijde. Ze verrees in 1952-'53 naar ontwerp
van A. Vosman. Het voorm. R.K. ziekenhuis St. Elisabeth (Hofkampstraat 52-78)
is een fors gebouwencomplex, bestaande uit een ziekenhuis met kapel en het rusthuis
‘Canisius’. De drie in 1926 naar ontwerp van Th.J. van Elsberg en J. Stuyt vrijstaand
opgetrokken gebouwen zijn in de jaren vijftig onderling verbonden.
Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Grotestraat 80, gelegen op de hoek
Almelo, Raadhuis Grotestraat 80
met de Koornmarkt, dateert uit 1690. Het gebouw heeft een schilddak met dakruiter
en bakstenen gevels met kolossale dorische pilasters, kruiskozijnen en festoenen.
Deze 17de-eeuwse toestand is teruggebracht bij een restauratie in 1971-'72, onder
leiding van D. Hulshoff. Het huidige raadhuis Stadhuisplein 1, een langwerpig
kantoorgebouw met dubbel corridorsysteem en aluminium gordijngevel, is in 1962-'73
gebouwd naar ontwerp van J.J.P. Oud en uitgevoerd onder leiding van Ch. Dethmers.
Het is Ouds laatste ontwerp en een schoolvoorbeeld van zijn poëtisch functionalisme.
Aan de noordzijde bevindt zich de raadzaal met driehoekige opbouw en aan de
zuidzijde een uitkragende burgerzaal.
De Nieuwe Sociëteit Tot nut en vermaak (Grotestraat 100) verrees in 1894-'95
in een sterk Frans geïnspireerde neorenaissance-stijl. Het onderkelderde gebouw is
voorzien van een veranda en een afgeknot schilddak. B. Vixseboxse Bz. maakte het
ontwerp, nadat een prijsvraag niet tot het beoogde resultaat had geleid. Van het
interieur uit 1895 zijn in de zaal en het voorzaaltje de lambrisering, de schouw, de
deuren, het plafond, de pilasters en de consoles gespaard gebleven. Aan de kopse
zijden van de overdekte veranda zitten twee nissen in neorenaissance-stijl.
De voorm. waag annex markthal (De Waag 1), bestaande uit twee
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Almelo, Nieuwe Sociëteit Tot nut en vermaak
54
haaks op elkaar staande vleugels in karakteristieke neorenaissance-stijl met rijk
versierde topgevels, verrees in 1913 naar ontwerp van stadsarchitect P. Kolpa. Het
is het laatst gebouwde waaggebouw van Nederland.
Het voorm. gerechtsgebouw (Wierdensestraat 4) uit 1846 werd in 1958 ingrijpend
verbouwd en uitgebreid tot een langgerekt gebouw met twee naar voren springende
zijvleugels in neoclassicistische trant. Achter het Gerechtsgebouw sluit het Huis van
Bewaring (Marktstraat 3-7) aan, een gebouwencomplex in expressionistische stijl,
gebouwd in 1925-'28 naar ontwerp van J.G. Robbers, architect van de
Rijksgebouwendienst. Het bestaat uit een blokvormig drielaags hoofdgebouw met
lagere zijvleugels, twee dienstwoningen en ten slotte een uit 1880 daterende
directeurswoning (De Waag 5) in neoclassicistische stijl.
Scholen. Het Oude Rectorshuis (Korte Prinsenstraat 2) is een langgerekt en dwars
eenlaags pand in Lodewijk XVI-trant. Het werd door de heer van Almelo omstreeks
1730 als Franse school gesticht en in 1783 veranderd in een Latijnse school (tot
1883). In 1816 werden drie lokalen toegevoegd in een haaks geplaatste vleugel.
Vanaf 1883 was het pand in gebruik bij aannemer-architect H.A. Witzand; bij de
restauratie in 1984-'86 is het ingericht als Almelo's Museum. De voorm. Rijks Hogere
Burger School, nu Scholengemeenschap Erasmus (Sluiskade Noordzijde 68) is een
ruim opgezet scholencomplex, bestaande uit een aantal haakse vleugels en een
directeurswoning. Het is in 1924-'26 gebouwd in de expressionistische stijl, naar
ontwerp van G. Westerhout, architect van de Rijksgebouwendienst. Dat ontwerp is
sterk beïnvloed door het werk van F.L. Wright.
De voorm. marechausseekazerne (Vriezenveenseweg 122) met dienstwoningen
(Vriezenveenseweg 124-126) is een complex in functionalistische trant, gebouwd in
de jaren dertig naar ontwerp van de Rijksgebouwendienst. Verder zijn er nog
paardenstallen uit de bouwtijd.
Huis Almelo (Gravenallee 1-5), een reeds in 1318 vermeld kasteel, bestaat uit een
omgracht U-vormig gebouw rond een naar het voorplein geopende binnenplaats. Dit
gebouw kwam in 1650-'52 tot stand voor Zeger van Rechteren, waarschijnlijk met
gebruikmaking van een oudere kern. De voor- en de pleingevels van het U-vormige
deel zijn voorzien van zandstenen banden. De meer achterwaarts gelegen frontgevel
heeft kolossale ionische pilasters en een gebroken fronton. Het gebouw werd getuige
jaartalankers verbouwd in 1778 en 1883. Bij die laatste verbouwing heeft men naar
ontwerp van G. te Riele een deel van de binnenplaats opgevuld met een vierkant
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

paviljoen met omgaand schilddak, waardoor het mogelijk werd gelijkvloers een hal
te situeren. Verder is toen de pilastergevel naar voren verplaatst.
Het huidige interieur dankt zijn aanzien voornamelijk aan de grondige verbouwing
in 1883-'85. Uit deze periode dateren onder andere de stucwerkplafonds en
betimmeringen in neorococo-stijl, de marmeren vloer, het smeedijzeren hekwerk in
de monumentale hal en het beschilderde plafondstuk in de bibliotheek. Er zijn enkele
oudere schouwen, deels van elders afkomstig. In de eetkamer is velours d'Utrecht
aangebracht, afkomstig uit het Mauritshuis te Den Haag. Een 18de-eeuws beschilderd
behangsel draagt de voorstelling van Huis Almelo vóór de verbouwing. Het huis is
ook in 1908 en 1953 inwendig verbouwd.
Aan weerszijden van het omgrachte voorplein staan langgerekte bouwhuizen met
schilddaken uit respectievelijk 1670 en 1695. Deze zijn evenwel in 1908 en 1930
vrijwel geheel nieuw opgetrokken naar plannen van M.H. Krabshuis. Het geometrische
lanenstelsel om het huis zal in opzet uit de 17de eeuw dateren. De Gravenallee kwam
omstreeks 1700 tot stand. Binnen de rechtlijnige aanleg werd omstreeks 1820 een
landschapspark naar ontwerp van G.A. Blum aangelegd, waarvoor de grachten tot
grillig gevormde waterpartijen werden vergraven. Het toegangshek aan het begin
van de Gravenallee heeft vroeg-18de-eeuwse zandstenen hekpijlers met
gebeeldhouwde sierelementen.
In het park staat bij de noordelijke buitengracht de oranjerie, een neoclassicistisch
gebouw met twee zijvleugels uit omstreeks 1824, met een waarschijnlijk 18de-eeuws
middendeel. Het voorm. tolhuis annex herberg 't Jagertje (Gravenallee 18) is omstreeks
1850 gebouwd voor de particuliere tolheffing van de graaf van Rechteren Limpurg
van het Huis Almelo aan de verharde Gravenallee. Een tegen de muur aangebracht
tolbord herinnert aan deze tol, die tot 1934 is geheven. Het rentmeestershuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Almelo, Huis Almelo
55
(Gravenallee 10) is een eenlaags pand in eclectische stijl uit omstreeks 1870. Het
eenlaagse jachthuis (Gravenallee 9) dateert van omstreeks 1880. Ten oosten van het
kasteel ligt een 18de-eeuws hovencomplex met kleine tuintjes en twee theekoepels.
Waarschijnlijk uit de eerste helft van de 19de eeuw stamt een klein bakstenen
theehuisje met zadeldak met hoger gelegen verblijfsruimte.
Waarschijnlijk laat-19de-eeuws is een zeskantige koepel met laag souterrain en
ver overstekend, gebogen tentdak. De kasteelboerderij (Gravenallee 14) is een
boerderij van het kop-romp-type, gebouwd in 1939 naar ontwerp van J. Jans.
Woonhuizen. Het Hofkeshuis (Grotestraat 62) is een omstreeks 1775 voor de
fabrikeur Egbert Hofkes gebouwd herenhuis in Lodewijk XVI-stijl met zijlisenen,
een kroonlijst met balustrade en fronton, en een schilddak met hoekschoorstenen.
In de kamer aan de achterzijde op de eerste verdieping bevindt zich boven de
lambrisering een in grisaille beschilderd behang, gesigneerd door Andries Warmoes
en gedateerd ‘1778’. Voorgesteld wordt de triomftocht van de Romeinse consul
Fabius Maximus. Op het plafond en de schoorsteenboezem zit 18de-eeuws stucwerk.
Van het 18de-eeuwse diepe pand Grotestraat 67 is de halsgevel omstreeks 1935
geheel nieuw opgetrokken in traditionele stijl. De gevel heeft een vernieuwde
winkelpui. Kerkplein 13 is een gepleisterd en onderkelderd dwars eenlaags huis met
fors schilddak uit omstreeks 1800. Hofstraat 3, een tweebeukig dwars eenlaags pand
voorzien van schilddaken met hoekschoorstenen, heeft schuifvensters in empire-trant
van omstreeks 1800. Het dwarse eenlaags huis Kerkplein 15 dateert uit het derde
kwart van de 19de eeuw. Het uit de eerste helft van de 19de eeuw daterende
Wevershuisje (Kerkegang 5-7) heeft een gepleisterde voorgevel; de achtergevel
bestaat uit een vakwerkwand met een houten voorschot.
Het eenlaags woningblok Herengracht 2-24 werd in 1889 gebouwd in opdracht
van de graaf van Rechteren-Limpurg voor de huisvesting van bejaarde personeelsleden
van het landgoed Almelo. Het langgerekte tuindorp De Riet (E. van Dronkelaarplein
e.o.) kwam vanaf 1914 tot stand naar ontwerp van W.K. de Wijs in samenwerking
met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Almelo, Woonhuizen Herengracht 2-24
Almelo, Huis Almelo, interieur
tuinarchitect L.A. Springer. De zorgvuldig gedetailleerde huizen hebben kleine
voortuinen en grote achtertuinen en er is veel openbaar groen, waaronder het
Dronkelaarplein. In de wijk zijn een in 1919 gebouwde Lagere School (Violierstraat
81) en enkele winkels opgenomen. Het woningencomplex Celebesstraat e.o. werd
in 1921 gebouwd in opdracht van Woningbouwvereniging St. Joseph.
Herenhuizen. In opdracht van I. Hedeman kwam in 1897 het
neorenaissance-herenhuis Ootmarsumsestraat 84 tot stand, naar ontwerp van C.
Eckhardt. Het brede eclectische herenhuis Ootmarsumsestraat 82, met terugspringende
middenpartij, stamt uit omstreeks
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

56
1900. Het herenhuis Wierdensestraat 25 verrees in 1900 voor de familie Salomonson,
naar ontwerp van H.A. Witzand. Architect G.B. Broekema maakte de ontwerpen
voor enkele herenhuizen in jugendstil, te weten: Ootmarsumsestraat 83 (omstreeks
1905) voor F. ter Braak, Ootmarsumsestraat 85 (1907) voor D.J. van der Saag en
Ootmarsumsestraat 87 (1910) voor fabrikant J.L. ten Bos. Ook Ootmarsumsestraat
86 uit omstreeks 1910 heeft jugendstil-details.
Villa's en landhuizen. Fabrikant H.E. ten Cate gaf opdracht tot de bouw in 1892
van de monumentale villa Wierdensestraat 40, uitgevoerd in eclectische vormen met
een op de Franse neorenaissance geïnspireerde detaillering, naar ontwerp van H.A.
Witzand. Uit 1902 dateert de monumentale villa Huize Castello (Hofstraat 39). Aan
de uitvalswegen werden verschillende landhuizen gebouwd, zoals Saxenheem
(Bornsestraat 92), een eenlaags landhuis met hoger middendeel, gebouwd omstreeks
1915 voor de familie Van de Bos. Bornsestraat 112 is een eenlaags landhuis in gele
baksteen, in een combinatie van expressionisme en Indische invloeden. Het werd in
1917 gebouwd naar ontwerp van Th. Rueter voor textielfabrikant A. Bendien. De
Roggewoning (Ootmarsumsestraat 86) is een eenlaags landhuis met steil, gebroken
rieten dak. J. Elsberg liet het in 1924 bouwen. Het blokvormige landhuis Kloosteresch
(Wierdensestraat 52) verrees in 1925 in ‘Um 1800’-stijl naar plannen van B.
Vixseboxse Bz. voor D. Doedes Breuning-Ten Cate. Het landhuis Bolkshoeksweg
15, met schuin geplaatste zijvleugel, werd in 1937 gebouwd naar ontwerp van W.
Hamdorff voor C.H. Bendien.
Buitenplaatsen. Aan de rand van de stad liggen diverse buitenplaatsen. De voorm.
buitenplaats Beeklust (Beeklustlaan ong.) kwam in de 18de eeuw tot stand in opdracht
van fabrikeur Coster bij de samenvloeiing van de Wezenbeek en de Nieuwe Graven.
Binnen de 18de-eeuwse geometrische hoofdstructuur heeft H. Poortman in opdracht
van H. Ledeboer omstreeks 1930 het park veranderd in landschapsstijl. Het
toegangshek heeft 18de-eeuwse zandstenen
Almelo, Bellinckhof (1983)
hekpijlers. Het oorspronkelijke paviljoen maakte in 1894 plaats voor een landhuis
dat in 1975 werd gesloopt. Sinds 1960 is de buitenplaats als stadspark ingericht. De
voorm. buitenplaats Van Aa's Hoes (Krommendijk 3) heeft als kern een huis met
tweebeukig woongedeelte uit 1840, gebouwd tegen een in 1790 door het echtpaar
Van der Aa-Krommendijk vernieuwde tweekapsboerderij. Aan de overzijde van de
weg staat een koetshuis. Het smeedijzeren inrijhek heeft 18de-eeuwse natuurstenen
pijlers.
De buitenplaats Bellinckhof (Wierdensestraat 208) heeft als kern een uit 1917-'20
daterend landhuis, gebouwd naar ontwerp van K. Muller en Th. Hanrath voor
textielfabrikant J. ten Cate. Het huis is opgetrokken in ‘Um 1800’-stijl met invloed
van de Engelse landhuisstijl. Het rijke interieur laat een staalkaart aan
neo-Lodewijk-stijlen zien. De entree en de hal zijn versierd met marmeren platen en
stucwerk; in de hal bevindt zich ook een trap met gesneden balusters. Een aangrenzend
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

vertrek heeft een rijk stucplafond en een rijk gestucte schouw met neo-Lodewijk
XIV-vormen. Een stucplafond met régence-invloeden en een schouw in neo-Lodewijk
XVI-stijl zijn te vinden in de Roze Salon, die haar naam ontleent aan de kleur van
de wandbespanning van zijdedamast. De vrijwel ongewijzigde Herenkamer toont
neorenaissance-invloeden; boven een eikenhouten lambrisering is een donker papieren
leerimitatie-behang aangebracht. Betimmeringen zijn ook te vinden in de Groene
Kamer en de eetkamer; het laatste vertrek heeft een stucwerkplafond in
neo-Tudor-vormen en een papieren leerimitatie-behang. Verder bevat ook de keuken
diverse authentieke interieuronderdelen.
Het park is in 1917 aangelegd in gemengde stijl naar ontwerp van L.A. Springer;
achter het huis bevindt zich een geometrische aanleg en de rest van het terrein heeft
een landschappelijke aanleg. Bij het begin van de beide oprijlanen staan eenlaags
dienstwoningen (Wierdensestraat 204-206 en 212) in dezelfde stijl als het
hoofdgebouw; dit geldt ook voor het koetshuis met stallen (Wierdensestraat 210).
De buitenplaats Wendelgoor (Schuilenburglaan 7) heeft als kern een in 1931
gebouwd eenlaags landhuis in gele handvormsteen naar ontwerp van A.M.
Vixseboxse. De echtgenote van de opdrachtgever J.J. van Wulfften Palthe heeft veel
invloed gehad op het ontwerp.
Winkels. Het eenvoudige eenlaags woon- en winkelpand Tuinstraat 16-16a heeft
een gaaf interieur in neoempire-stijl. Het is in 1883 gebouwd in opdracht van de
groothandelaar in snoepgoed Van Barneveld. Andere aardige winkels zijn Grotestraat
65 (omstreeks 1900) in ‘Um 1800’-stijl, Grotestraat 102 (1903), met
jugendstil-elementen, en Grotestraat 84-88 (1901), een fors woon- en winkelpand
in neorenaissance-stijl naar ontwerp van C. Eckhardt. Het heeft deels nog zijn
oorspronkelijke pui. Verder: Grotestraat 127 (1910), een bakkerij met
jugendstil-gevel, en het hoekpand Grotestraat 94-96 (1912) in eclectische vormen.
Het voorm. bankgebouw van de firma Ledeboer Bankiers (Wierdensestraat 2)
werd in 1908 gebouwd naar ontwerp van G. Beltman in ‘Um 1800’-stijl. Het is een
onderkelderd blokvormig hoekpand met omgaand schilddak. Het voorm. kantoor
van Waterschap de Regge (Hofkampstraat 49) werd in 1932 gebouwd naar ontwerp
van H.F. Mertens in expressionistische trant.
Windmolen ‘De Hoop’ (Nieuwstraat 71) is een achtkante stellingkorenmolen op
houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1870 en herbouwd na brand in
1910. De sluitsteen met het wapen van Almelo boven de toegang is mogelijk
afkomstig van de stadsmolen uit 1747. De molen is in 1994-'95 gerestaureerd en met
asfalt-shingles gedekt.
De draaibrug over het kanaal
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Almelo, Stoomspinnerij Twenthe (1983)
57
Almelo-Nordhorn (bij Sluiskade Zuidzijde 159) is een smalle houten brug met tuiwerk
uit omstreeks 1890.
Industriegebouwen. In de afgelopen decennia is een groot deel van de
textielfabrieken gesloopt. De voorm. Stoomspinnerij Twenthe (Twentheplein 3)
bestaat uit een drielaags betonskeletbouw en een vierkante watertoren met slanke
schacht en ver overkragend reservoir. De fabriek werd in 1914 gebouwd naar ontwerp
van A.G. Beltman en verving de dat jaar afgebrande fabriek van de
katoenmaatschappij voorheen Gebr. Scholten & Co. De fabriek werd in 1920
uitgebreid en kreeg in 1993 een nieuwe bestemming als bedrijfsverzamelgebouw.
Van de verdwenen voorm. textielfabriek Holland (Gorterstraat 3) van de firma H.
ten Cate Hzn. & Co. bestaat nog wel het kantoorgebouw. Het oorspronkelijke
kantoorgebouw in strakke baksteenarchitectuur werd na de fusie met de Koninklijke
Stoomweverij te Nijverdal in 1953 aan de noordzijde uitgebreid met een eenlaags
kantoorgebouw in glas en staal, naar ontwerp van J. Kromhout van het
architectenbureau Van de Broek en Bakema in samenwerking met G. Beltman jr.
Van de weverij bleef na de sloop in 1993 slechts het naar ontwerp van H.A. Witzand
in 1911 gebouwde hoektorentje in jugendstilvormen behouden. Het op een straathoek
gelegen torentje, met tentdak en opbouw voorzien van wijzerplaten, was een geschenk
van het personeel ter gelegenheid van een halve eeuw mechanisch weven. Van het
grotendeels verdwenen fabriekscomplex van de Stoomspinnerij Ten Cate (Sluiskade
N.Z. 14) resteert de fabriekswatertoren met stelling uit 1924, gebouwd naar plannen
van A.G. Beltman. De toren diende als reservoir voor de sprinklerinstallatie van de
fabriek.
Pakhuizen. Het voorm. pakhuis aan de Marktstraat (ong.), gebouwd voor de firma
J.J. Engberts & Co., is een onderkelderd drielaags gebouw uit 1862. Het drielaags
pakhuis Poulinkstraat 3, voorzien van een hoektoren met ingesnoerde lage spits,
stamt uit omstreeks 1910.
De watertoren (bij Reggestraat 7) is in 1926 gebouwd in opdracht van de
Algemene Waterleiding Maatschappij Almelo naar ontwerp van G. Halbertsma en
J. Buining. De in functionalistische vormen uitgevoerde toren van gewapend beton
heeft een taps toelopende schacht en een vierkant reservoir met tentdak.
Begraafplaatsen. Mogelijk nog uit de 18de eeuw dateert de voorm. Oude Isr.
begraafplaats (Kerkhofsweg 1), die in 1842 werd gesloten toen bij de voorm.
synagoge aan de Boddenstraat de Nieuwe Isr. begraafplaats (Boddenstraat 22) in
gebruik werd genomen. Deze is voorzien van een hoge gepleisterde muur met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

schijnvoegen en sierornamenten. In het Gravenbos ligt de particuliere begraafplaats
van de familie van Rechteren Limpurg uit 1875. De 19de-eeuwse R.K. begraafplaats
(Kloosterweg 2) bezit een ingang met twee hekpijlers in Bentheimer zandsteen uit
de eerste helft van de 18de eeuw. De omgrachte Alg. begraafplaats (Wierdensestraat
140), aangelegd in 1871, kreeg omstreeks 1930 een nieuwe ingangspartij in
expressionistische vormen. Het toegangsensemble bestaat uit een hek geflankeerd
door een dienstwoning en een werkplaats. Direct achter de ingang staat een
achthoekige aula met overstekend rieten tentdak.
Boerderijen. Rond Almelo en deels door nieuwbouwwijken ingesloten ligt een
groot aantal langhuisboerderijen van Huis Almelo. Ze zijn voorzien van vensterluiken
met de kleuren van het landgoed en hebben een gevelsteen met het wapen Rechteren
Limpurg en een jaartal. We noemen Vissedijk 37 uit 1857, Reefman (Bolkshoeksweg
44) uit 1864, Bolkshuis (Bolkshoeksweg 40) uit 1867, Bolkshoeksweg 1 uit 1869,
Pellewever of ‘Stegers’ (Bolkshoeksweg 34) uit 1876, verbouwd in 1912, Brinkhuis
(Bolkshoeksweg 38) uit 1877, De Horst (Bolkshoeksweg 30) uit 1877 en W. de
Clerqstraat 99 (19de eeuw), met voor het woongedeelte een zandstenen put uit 1742.
Bolkshoeksweg 36 is een 19de-eeuwse langhuisboerderij
Almelo, Watertoren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

58
met uitgebouwd woongedeelte en aangebouwd koetshuisje. Binnen bevindt zich een
betegelde kamer met originele betimmeringen en schouw.
Balkbrug
(gemeente Avereest)
Hoogveenranddorp waarvan de ontwikkeling sterk is bepaald door de zuidelijker
gelegen Ommerschans (gemeente Ommen). Het huidige dorp ontstond op de plek
waar een noord-zuid lopende dekzandhoogte het hoogveengebied kruist. Over deze
hoogte liep de belangrijke route van Ommen naar het noorden, die zich bij Balkbrug
splitste in een weg via Meppel naar Leeuwarden en een andere via Hoogeveen naar
Groningen. Ten zuiden van deze splitsing werd in 1599 de redoute aangelegd. In
1623-'28 volgde verbetering tot schans in de vorm van een gebastionneerd vierkant
met arsenaal, kruitkamer, majoorswoning en soldatenbarak. In 1672 werd de
Ommerschans door de verdedigers verlaten en ondanks verbetering in 1735-'45 bleef
ze ook in 1795 onverdedigd. In 1819 werd de schans overgenomen door de
Maatschappij van Weldadigheid (gesticht door J. van den Bosch) om in de lege
gebouwen een bedelaarskolonie te stichten. In 1836 verwoestte een orkaan een deel
van de gebouwen. De daarvoor in de plaats gekomen laagbouw werd in 1908-'09
afgebroken. Nadat in 1890 de kolonie door het Rijk werd overgenomen en de
landerijen verkocht, volgde in 1893-'94 even ten noorden de bouw van het
Rijksopvoedingsgesticht voor jongens ‘Veldzicht’. Het dorp Balkbrug zelf ontstond
in 1811 aan de Dedemsvaart, waar deze minder diep werd. Om schepen met grote
diepgang te weren werd onder brug VII een balk aangebracht. Na de oorlog volgde
de bouw van een nieuwbouwwijk tussen het gesticht en de in 1966 gedempte
Dedemsvaart.
De voorm. (Herv.) Boskerk (Balkerweg 85, Ommerschans) is een brede
neoclassicistische zaalkerk met afgeplat zadeldak en houten daktorentje, gebouwd
in opdracht van de Maatschappij van Weldadigheid. De eerste steen van deze
gestichtskerk werd in 1845 gelegd door ds. A. Campagne. In het
Balkbrug, Limiethuisje
begin werd de kerk beurtelings gebruikt door protestanten en katholieken.
De Geref. kerk (Zwolseweg 104) is een kruiskerk met dakruiter op de viering en
ingangsportiek onder zadeldak, gebouwd in 1896 naar plannen van de bouwkundige
Burgmans. De kerk is na de oorlog verbouwd en vergroot.
Sancta Monica (Zwolseweg 26) is een dwars huis annex zondagsschooltje; de
ingangsrisaliet gaat over in een forse dakerker. Het pand, met jugendstildetails, werd
omstreeks 1905 gebouwd naar plannen van de bouwkundige Burgmans.
Het Rijksopvoedingsgesticht voor jongens Veldzicht (Ommerweg 67) is een
groot complex op een omgracht terrein bestaande uit een langwerpig tweelaags
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

hoofdgebouw met midden- en hoekrisalieten voorzien van dwarskappen met
sierspanten. Dit deel werd in 1893-'94 gebouwd in chaletstijl naar plannen van de
hoofdingenieur voor gevangenissen en gerechtsgebouwen, W.C. Metzelaar. Het
toegangshek dateert uit 1909 en in 1911 volgde aan de achterzijde een uitbreiding
waardoor het gesticht het grootste van Nederland werd; groter dan de vergelijkbare
instellingen in Zeist (1905) en Amersfoort (1908). Sinds 1933 dient het complex als
Rijksinrichting voor T.B.R. In de periode 1976-'90 heeft een ingrijpende gefaseerde
renovatie plaatsgevonden, waarbij alle achterliggende gebouwen het veld moesten
ruimen, evenals het gebouw van de gestichtswacht recht tegenover de ingang (nu
parkeerplaats). Op het terrein staat nog wel het gestichtshospitaal (Veldzichtlaan
ong.) uit 1909. Aan de linkerzijde naast het gesticht staat de villa Erica (Veldzichtlaan
1), het omstreeks 1905 in chaletstijl gebouwde woonhuis van de geneesheer-directeur.
Van kort na de bouw van het gesticht dateren de dienstwoningen (Ommerweg 63-65)
en de beambtenwoningen (Ommerweg 19-59).
Het voorm. limiethuisje (Boslaan 92) is een op een tolhuis gelijkend gebouwtje
met uitstekende middenrisaliet en zijvensters om langs de weg te kunnen kijken; het
is gebouwd in de eerste helft van de 19de eeuw. Het is het laatst overgebleven
exemplaar van de oorspronkelijk ongeveer vijftien limiethuisjes vanwaaruit de
landerijen van de Maatschappij van Weldadigheid bewaakt konden worden. Het pand
dat nog bedsteden bevat, behoort sinds 1894 tot Veldzicht.
De Ammerschans (Balkerweg 84, Ommerschans) is een vrijstaand pand met een
middenrisaliet die overgaat in een dakerker; het heeft een omlijste ingangspartij en
vensters in empire-stijl. Het werd in 1832 door de kolonisten gebouwd als woning
voor ds. P.E.K. van Nes.
De Commissiewoningen (Ommerweg 10-28, 7-17 en Boslaan 13-27) werden
omstreeks 1910 gebouwd als dienstwoningen van Veldzicht. Het zijn dubbele
woonhuizen in simpele chaletstijl op een T-vormige plattegrond. De dienstwoningen
Boslaan 29-35 stammen uit 1913-'16.
Windmolen ‘De Star’ (De Omloop 16) is een achtkante, met riet gedekte
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, die in 1848 een
grondzeiler verving en in 1882 na brand werd herbouwd. De molen is in 1974 op de
huidige plaats opgebouwd.
De begraafplaats Veldzicht (Balkerweg t.o. 75, Ommerschans) is een verscholen
in het bos gelegen begraafplaats op een restant van de wallen van de Ommerschans,
waar tussen 1820 en 1890 de bewoners van de kolonie werden begraven. De
grafkruisen zijn van graven van personeelsleden.
Bathmen
Esdorp, ontstaan in de 13de eeuw op korte afstand van de meer naar het westen
gelegen Bathmener Enk. Op enige afstand ten oosten van het dorp, aan de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

59
bevaarbare Schipbeek, verrees in de 14de eeuw de bisschoppelijke sterkte Arkelstein.
Na verwoesting door de Geldersen in 1510 en 1521 werd deze in 1539 gedeeltelijk
gesloopt. In 1716 volgde verkoop, waarna de resten in het begin van de 19de eeuw
geheel zijn verdwenen. De in de Gelderse gemeente Gorssel gelegen havezate Huize
Dorth heeft een belangrijke rol gespeeld in de ontwikkeling van het dorp. In de kerk
bevindt zich nog de grafkelder van de heren van Dorth. Rondom de centraal gelegen
Brink en langs de Dorpsstraat vond in de 19de eeuw een bescheiden ontwikkeling
plaats. Het in 1886 gebouwde en in 1917 weer gesloten station langs de lijn
Deventer-Almelo heeft hier weinig verandering in gebracht. Pas na de oorlog en
vooral na 1969 heeft het dorp zich op een compacte wijze uitgebreid tussen Schipbeek
en spoorlijn.
De Herv. kerk (Kerkplein 3) is een neoclassicistische zaalkerk met driezijdig
gesloten laatgotisch koor en een eveneens laatgotische toren van vier geledingen met
zadeldak. De oorspronkelijk aan de O.L. Vrouwe gewijde kerk is ontstaan omstreeks
1240 als geschenk van de bisschop van Utrecht aan het kapittel van de St. Lebuïnus
te Deventer. Tegen het mogelijk 14de-eeuwse schip werd kort na 1459 een rijzig
koor gebouwd. Ook de toren zal in die tijd tot stand gekomen zijn. De vrij bijzondere
afdekking in de vorm van een zadeldak tussen puntgevels is mogelijk in het begin
van de 16de eeuw aangebracht. Het uurwerk stamt uit 1881. Na een eerder plan uit
1865, werd in 1870 het oorspronkelijke schip gesloopt en vervangen door het huidige
driebeukige schip op een bijna vierkante plattegrond. Dit schip, met een in hoofdvorm
neoclassicistische opzet en voorzien van neogotische details, verrees naar ontwerp
van J.A. Gerretsen uit Zutphen. Gelijktijdig werd rond de gehele kerk een gepleisterde
plint opgetrokken.
Nadat de neogotische pinakels in 1906 waren verwijderd, volgde in 1939 een
verdere versobering en inwendige herinrichting naar plannen van J.A.G. Heineman.
Bij de restauratie in 1975-'76 onder leiding van H. Roebbers werden de uit 1870
daterende consistorie- en catechisatiekamer ter weerszijden van de toren vervangen
door nieuwe aanbouwsels.
Bathmen, Herv. kerk, plattegrond
Bathmen, Herv. kerk, muurschilderingen (1986)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het koor is voorzien van gemetselde kruisribgewelven, met ribben waarop
eenvoudig decoratieve schilderingen zijn aangebracht. Het schip wordt overdekt
door sterk gewelfde kruisribgewelven van stuc op latten, met in de hoeken kraagstenen
met bladornament. De midden-15de-eeuwse muurschilderingen tonen onder andere
St. Catharina en St. Gertrudis en de tienduizend martelaren van Achatius op de berg
Ararat. Tussen de vensters in de koorsluiting bevinden zich schilderingen van profeten
en apostelfiguren met spreukbanden waarop gedeelten van de Tien Geboden zijn
geschreven. Op het koorgewelf is vervaagd een Deësis-voorstelling te zien: een
oordelende Christus tussen Maria en Johannes de Doper. De schilderingen werden
in 1870 ontdekt en gerestaureerd door L.L. Kleijn; in 1939 zijn die in het koor
opnieuw geconserveerd door E. en J. Bokhorst en werden op het koorgewelf de
ornamentele schilderingen blootgelegd. Het koor bevat een grafzerk uit 1532,
vermoedelijk van Dirck van Dorth, en de toegang tot de in 1620 gebouwde grafkelder
van de heren van Dorth, waarin zich diverse loden lijkkisten bevinden. Deze ingang
heeft een maniëristisch tekstcartouche. De preekstoel is vroeg-18de-eeuws, de lezenaar
mogelijk nog 17de-eeuws. Het neogotische orgel werd in 1876 geleverd door H.G.
Holtgräve. In 1940 is een gebrandschilderd raam aangebracht naar ontwerp van J.
Dijkstra. De voorm. pastorie (Dorpsstraat 6) werd in 1840 gebouwd en in 1981
gerestaureerd.
Het raadhuis (Kerkplein 1) is een fors neoclassicisistisch woonhuis, gebouwd in
1880. In 1888 werd het door de gemeente Bathmen gekocht en als raadhuis ingericht.
Uit die tijd stammen mogelijk ook de aanbouw aan de rechterzijde en het dorische
ingangsportaal. Voor het raadhuis staat een lantaarnpaal uit 1939, opgericht ter
gelegenheid van het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester P.J. Hemminga.
Het Groene Kruis-huisje (Kerkplein ong.) is een eenvoudig gebouwtje tussen
kerk en stadhuis met aan één van de lange zijden in het metselwerk een groen kruis,
waaronder een gevelsteen met opschrift ‘Geschenk van Dr. P. Mulder op zijn 80sten
verjaardag, 23-2-1911’.
Woonhuizen. Het dorp kent nog een aantal typisch 19de-eeuwse dorpswoningen,
in de vorm van een dwars woonhuis met in het midden een licht risalerende
ingangspartij overgaand in een bakstenen dakerker en met terugliggend portiek.
Dorpsstraat 11 uit omstreeks 1880 is hier een goed voorbeeld van. Rijker zijn de
neoclassicistische
Bathmen, Woonhuis Dorpsstraat 11
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

60
Villa Willy (Looweg 1) uit omstreeks 1875 en dokterswoning met jugendstil-details
Koekendijk 2 uit 1912.
Boerderijen. De meeste boerderijen zijn hallenhuisboerderijen met langsdeel,
gebouwd in de tweede helft van de 19de eeuw, met een vaak parallel aan de boerderij
staande schuur van dezelfde grootte. De uit 1894 stammende boerderij Menopsweg
2 is hier een voorbeeld van. Erve Zandvoort (Zandvoortdijk 1) uit omstreeks 1900
heeft daarbij nog een halfronde aanbouw die als karnhuis diende.
Beerze
(gemeente Ommen)
Esdorp ontstaan op de hogere delen langs de Vecht en voor het eerst genoemd in
1328. De in 1465 gebouwde havezate Beerse was in de 16de eeuw bezit van het
geslacht Van Voorst. Rond 1740 werd het gesloopt en in 1748 resteerde nog één
bouwhuis dat in 1928 werd vervangen door de nieuwbouw van de boerderij de Höfte.
Vanuit de fraai gelegen en in een losse structuur geplaatste boerderijen beoefende
men van oudsher gemengd bedrijf, met akkerbouw op de hogere enkgronden en
veeteelt op de groengronden langs de Vecht. In 1848 werd de marke opgeheven en
de woeste gronden verdeeld. Na het graven van het Overijssels Kanaal in 1858
ontstond aan de zuidoostzijde van het Beerzerzand de veenkolonie Beerzerveld.
Huize Beerze (Beerzerpoort 4) is een villa uit 1925, gelegen in het Beerzerzand
op het landgoed Beerze. Het huis met brede dakerker en rechtgesloten erker met
balkon is een eigen ontwerp van de toenmalige eigenaar baron Bentinck. De
chauffeurswoning (Beerzerpoort 3) stamt eveneens uit 1925.
Boerderijen. De boerderijen in het dorp zijn met riet gedekte hallenhuisboerderijen
met middenlangsdeel, die in het algemeen niet ouder zijn dan de eerste helft 19de
eeuw. Het woongedeelte heeft een wolfdak en het naar de weg gerichte
bedrijfsgedeelte heeft een terugliggende toegang met inspringend dak, een zogeheten
onderschoer. Rondom de boerderijen ligt een huiskamp met spaarzame
Beerze, Boerderij Beerzerweg 21
erfbeplanting. Beerzerweg 21 is de meest compleet bewaard gebleven boerderij, met
onderschoer, schuur, mik en bakhuis. Beerzerpoort 2 met bakhuisje stamt uit 1876.
Andere voorbeelden zijn Beerzerweg 25 (1851), Beerzerweg 27 (1855), Beerzerweg
24 (1872), Beerzerweg 15, Beerzerweg 16, Beerzerweg 23 en Beerzerweg 28.
Beerzerveld. Ten zuidoosten van Beerze ligt de hoogveenkolonie Beerzerveld,
ontstaan na graven van het Overijssels Kanaal in 1858. De Herv. kerk (Westerweg
39) is een neoclassicistische zaalkerk met ingangspartij en gepleisterde geveltoren
met ingesnoerde spits uit 1901. De pastorie (Westerweg 40) stamt uit 1905. De
boerderij Oldambt (Stenendijk 5) is een moderne kop-rompontginningsboerderij uit
omstreeks 1930. De brug (Westerdijk ong.) over het Overijssels Kanaal is een
ophaalbrug uit omstreeks 1910.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Bentelo
(gemeente Ambt Delden)
Buurtschap ontstaan in de middeleeuwen met verspreid liggende boerderijen. Na de
Tweede Wereldoorlog kwam bij de katholieke kerk een dorpskern tot ontwikkeling.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Onze Lieve
Vrouwestraat 1) is een basilicale kerk met een narthex, een toren van vier geledingen
met tentdak, en een driezijdig gesloten koor, gebouwd in 1953-'54 naar ontwerp van
J. van Dongen in de trant van de Delftse School. De pastorie dateert uit dezelfde tijd,
evenals het kerkhof met van elders afkomstige, 19de-eeuwse smeedijzeren hekken.
De voorm. graanmaalderij ‘De Hagmolen’ (Bentelosestraat 69) is een dwars
eenlaags pand met mansardedak en laadperron uit omstreeks 1900. Het is de opvolger
van een in 1860 gebouwde windmolen, die weer een watermolen van de verdwenen
havezate Hagmolen verving. Van die havezate is een 18de-eeuws lanenstelsel bewaard
gebleven.
Boerderijen. Rond het dorp liggen verschillende hallenhuisboerderijen, behorende
tot het landgoed Twickel, zoals Beernink (Katiersweg 4) uit 1866, met bovenkamer,
Beerninkswöner (Kieftenweg 23) uit 1870, Smeenk (Bentelosestraat 36) uit 1870 en
Hilderink (Kieftenweg 4) uit 1874.
Bergentheim
(gemeente Hardenberg)
Hoogveenkolonie ontstaan omstreeks 1835, toen I.A. van Royen eigendommen in
het gebied verwierf om een veenderij te stichten. Vanuit het nabije esdorp
Oud-Bergentheim, op de hogere gronden langs de Vecht, trok men naar dit gebied.
In 1856 begon men met het graven van het Overijssels Kanaal Almelo-De Haandrik
en het vervenen. Op de kruising met de in 1951 gedempte Van Royenswijk ontstond
een kleine kern met school, kerk en winkel annex café. Door de aanleg van de
spoorlijn Zwolle-Emmen in 1903 ontstond bebouwing in westelijke richting. Door
de aanwezigheid van een turfstrooiselfabriek - waardoor ook de bovenste veenlaag,
of bonkaarde, werd verwerkt - duurde het tot na 1920 voor de dalgronden in cultuur
konden worden gebracht. Na de oorlog ontwikkelde zich tussen kanaal en spoorlijn
een vierkant dorp.
De voorm. Herv. kerk (Kanaalweg Oost 58) is een zaalkerk met siermetselwerk
en een ingangspartij in een boven het dak doorstekende risaliet. De kerk, gebouwd
in 1913, dient nu voor avondmaalsvieringen.
De Herv. kerk (Kanaalweg Oost 59) is een in 1940 naast de voorm. Herv. kerk
gebouwde zaalkerk onder een steil zadeldak en op door de aanbouwsels aan de
oostzijde een T-vormige plattegrond.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Bergentheim, Oude en Nieuwe Herv. kerk
61
De Geref. kerk (Synodaal) (H.J. Postlaan 7) is een bakstenen zaalkerk met
ongelede toren met schilddak uit 1950, gebouwd in sobere traditionalistische vormen.
De Openbare Lagere School (Kanaaldijk West 103), gelegen ten noorden van
het dorp, is een school van vier lokalen met onderwijzerswoning uit 1880, die tot
1963 als zodanig dienst heeft gedaan.
De ophaalbrug (Kanaalweg West bij 18), gelegen ten noorden van het dorp over
het Overijssels kanaal, werd omstreeks 1875 vervaardigd door Frères Doppler uit
Maastricht.
Bergentheim, Geref. kerk (Synodaal)
Sibculo. Ten zuiden van Bergentheim ligt het dorp Sibculo dat omstreeks 1225
is ontstaan. In 1406 werd hier het in 1233 bij Ane gestichte cisterciënzerklooster
Groot Galilea (Kerkstraat ong.) gevestigd. Net als het benedictinesser nonnenklooster
Mariënberg werd het gesticht als boetedoening na de slag bij Ane in 1227. De hogere
zandgronden van Sibculo, gelegen te midden van het veen, waren echter veel
geschikter voor de vestiging van een klooster. Het klooster was verbonden met dat
van Citeaux en gaf zelf leiding aan de kloosterunie van Sibculo, waaronder ook
klooster Ter Hunnepe bij Deventer viel. In de 15de eeuw maakte het een periode van
grote bloei door, waaraan in 1523 een einde kwam met de inval van Gelderse troepen.
Na 1583 vielen de bezittingen toe aan de Ridderschap en de Steden van Overijssel,
waarna in 1604 sloop volgde. De belangrijke bibliotheek verhuisde eerst naar
Frenswegen en vandaar naar Straatsburg. In 1928-'29 is het kloosterterrein
opgegraven, waarna de kloosterput werd gereconstrueerd en een houten overkapping
kreeg. Het werd gerestaureerd in 1983. Langs het pad van put naar begraafplaats ligt
nog een grafzerk met gotische letters uit 1501.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kloosterhaar. Dorp ten zuidoosten van Bergentheim, ontstaan omstreeks 1860
waar de weg uit Bergentheim zich splitst in die naar Vriezenveen en die naar
Vroomshoop. De Herv. kerk (Dorpsstraat 11) is een bakstenen zaalkerk
Kloosterhaar bij Bergentheim, Boerderij Van Roijensweg 69
uit 1950. De gedrongen, ongelede toren heeft een tentdak. Het gebouw is een goed
en architectonisch verzorgd voorbeeld van wederopbouwarchitectuur in
traditionalistische vormen. Langs de weg naar Bergentheim, de gedempte Van
Royenswijk, staat een aantal monumentale ontginningsboerderijen uit de jaren dertig.
Het tweelaagse woongedeelte is vormgegeven als een afzonderlijk woonhuis en gaat
al dan niet met een doorgaande kap over in het bedrijfsgedeelte. Voorbeelden zijn
Van Roijensweg 69 en Van Roijensweg 77. Meer afzonderlijke, terzijde staande,
woonhuizen hebben Van Roijensweg 81 en Van Roijensweg 83 uit 1937. In alle
gevallen is de zijlangsdeel toegankelijk via een baanderdeur naast het woongedeelte.
Beuningen
(gemeente Losser)
Buurtschap, ontstaan als hoevenzwerm ten zuiden van Denekamp. Pas na de Tweede
Wereldoorlog kreeg het een kleine bebouwingskern. In het buurtschap liggen enkele
landgoederen.
Borgbeuningen (Borgbosweg 4). Ten noordwesten van Beuningen werd in 1709
op het omgrachte terrein van het verdwenen middeleeuwse kasteel het edelmanshuis
Borgbeuningen gebouwd. Muurwerk van dat huis is opgenomen in het bedrijfsgedeelte
van de bestaande, in 1836 gebouwde driebeukige vakwerkboerderij. Tegen de
voorgevel van die boerderij liet A. van Wulfften Palthe in 1879 een blokvormig
gepleisterd herenhuis met overkragend schilddak bouwen, met op de nok een
dakruiter. Rond het huis ligt een geometrisch lanenstelsel,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

62
Beuningen, Landgoed Borgbeuningen, Villa De Borg (1978)
waarvan de lanen gericht zijn op de kerktorens in de omgeving. Bijzonder is het in
de bocht van de Dinkel gelegen sterrenbos, met in het centrum een rechthoekige en
een kruisvormige vijver. De aanleg werd in het midden van de 18de eeuw ontworpen
door landmeter Schrader uit Gildehaus.
De Borg (Borgbosweg 6) is een nabij Borgbeuningen gelegen villa, gebouwd in
1903 als zomerverblijf voor J. van Wulfften Palthe. Architect K. Muller maakte het
ontwerp in Engelse cottagestijl, met gepleisterde wanden, vakwerkgeveltoppen en
rieten kap. Het huis is in 1912 naar ontwerp van dezelfde architect uitgebreid.
Austi (Paandersdijk 12) is een landgoed ten zuidwesten van Beuningen, met als
kern een in 1951 door J. Erven Dorens gebouwd eenlaags buitenhuis met steile kap.
Op het landgoed staan enkele oude boerderijen. ‘Olde Austi’ (Austibergweg 2) is
een kleine 18de-eeuwse driebeukige langhuisboerderij met vakwerkgevels. Op het
erf bevindt zich een zandstenen put met haalboom. Uit 1804 dateert ‘Austi’
(Paandersdijk 10), een langhuisboerderij met bovenkamer in vakwerk en een
vakwerk-wagenschuur. Bij de boerderij hoort ook een driebeukige schuur uit 1932
naar plannen van Joh. H. Sluijmer.
Boerderijen. In de omgeving van Beuningen liggen Mensmanweg 4, een
18de-eeuws langhuisboerderijtje met vakwerkwanden, boerderij Foksweg 2 met
19de-eeuwse driebeukige vakwerkschuur, en Hasman (Mekkelhorsterstraat 27) een
omstreeks 1900 gebouwde tweekapsboerderij met houten topgevels en deeldeuren
in natuurstenen omlijsting.
Windmolen. De voorm. ‘molen van Schellings’ (Volterdijk), gelegen ten westen
van Beuningen, bestaat uit de romp van een achtkantige stellingkorenmolen, gebouwd
omstreeks 1900 en onttakeld omstreeks 1935. Nu is hij in gebruik als graansilo.
Blankenham
(gemeente IJsselham)
Dijkdorp gelegen langs de oude Zuiderzeedijk, genoemd naar bisschop Frederik III
van Blankenheim (1393-1423). Als parochie werd het in 1418 afgescheiden van
IJsselham. De toen ontstane kerk was gewijd aan St. Nicolaas. Al in 1776 door een
overstroming getroffen, leed het dorp vooral in 1825 zware schade door een
watersnoodramp, toen op zes plaatsen de dijk doorbrak. Na 1947 heeft zich nabij de
Herv. kerk aan de zijde van de Noordoostpolder buitendijks een kleine kern gevormd.
De Herv. kerk (Kerkbuurt 9) is een forse zaalkerk voorzien van een geveltoren
met gesloten houten dakstoel en achtkante spits. Ze is gebouwd in 1892-'93 naar
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

ontwerp van W. Duiks de Jong in neorenaissancistische trant met eclectische
elementen. De kerk staat fraai aan een kolk die waarschijnlijk is ontstaan bij de
watersnood in 1825. Ze neemt de plaats in van een in 1816 door blikseminslag
verloren gegane kerk, die op haar beurt al de 15de-eeuwse kerk verving. De opzij
geplaatste hoofdingang heeft een blokvormig versierde, gepleisterde
ingangsomlijsting. Binnen heeft de kerk een in stucwerk uitgevoerd tongewelf met
daaronder een aantal trekankers waaraan de verlichting is opgehangen. De eenvoudige
kansel met vijfzijdig klankbord dateert evenals de rest van het meubilair uit 1892.
Het orgel uit 1893 werd vervaardigd door firma Bakker & Timmenga uit Leeuwarden.
In de geveltoren hangt een in 1597 door Cornelius van Ammeroy gegoten klok,
afkomstig uit Echten bij Lemmer. In 1990-'91 heeft de kerk een restauratie ondergaan
naar plannen van W. Wijma.
Boerderijen. Langs de Hammerdijk, maar ook aan de Lageweg richting Ossenzijl,
staan grote boerderijen; Lageweg 14 uit 1864 en de fraaie stolpboerderij Sophiahoeve
(Lageweg 10) uit omstreeks 1900 zijn goede voorbeelden.
Het kruithuisje met hoogwaterkanon (Blokzijlerdijk bij nr. 1) aan de Anna
Ruardiekolk is een gedeeltelijke reconstructie van de situatie zoals die op twee
plaatsen langs de oude Zuiderzeedijk werd gecreëerd na de grote dijkdoorbraken van
1776 en 1825. Kanonschoten moesten de inwoners waarschuwen voor
overstromingsgevaar. Het huidige kruithuisje
Blankenham, Herv. kerk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

63
stamt uit 1912. Het kanon, voor het laatst gebruikt in 1932, is een in 1817 te Luik
gegoten twaalfponder. Het andere hoogwaterkanon langs de dijk is naar Schokland
verplaatst.
Blokzijl
(gemeente Brederwiede)
Versterkt dorp, gelegen aan de monding van de vaart van Steenwijk naar de Zuiderzee.
In 1383 wordt het voor het eerst genoemd, dan nog als ‘Grote Zijl’; in 1524 spreekt
men van ‘Bluxiel’. De stad Steenwijk liet in 1438 ter plaatse van het huidige ‘Oude
Verlaat’ een sluis in de zeedijk aanleggen, de ‘Steenwijker Zijl’. Bij de verbetering
van de Steenwijker Aa en de aanleg van een kanaal van Muggenbeet naar Blokzijl,
ontstond omstreeks 1560 wat zuidelijker een nieuwe sluis, de ‘Vollenhoofse Zijl’.
De buitendijks gelegen kolk werd als haven in gebruik genomen. De Zuiderstraat,
de Bierkade en de Kuinderstraat volgen nog het tracé van de oude zeedijk. Te Blokzijl
dreef men
Blokzijl, Stad met haven (1977)
handel in veldkeien uit Steenwijk en turf uit Giethoorn en Scheerwolde. In 1581 liet
Diederik Sonoy het dorp versterken toen hij het belegerde Steenwijk te hulp kwam.
Dit resulteerde in een zeshoekige gebastionneerde vesting die zowel het dorp als de
haven omsluit.
Blokzijl werd een vestigingsplaats voor doopsgezinden, die lange tijd in drie
groeperingen verdeeld waren: de Waterlanders, de Dantzigers en de Vlamingen
hadden elk een eigen kerk. Vanwege zijn strategische ligging werd Blokzijl een
voorpost voor Holland, dat het krijgsvolk voor de wallen leverde. Er ontwikkelde
zich in het bijzonder een sterke band met Enkhuizen. In 1590 verkreeg Blokzijl het
recht van waag. Bierbrouwerijen en vooral de turfhandel op Holland zorgden tussen
omstreeks 1615 en 1672 voor een grote bloei. Troepen van de bisschop van Munster
namen Blokzijl in 1672 in, maar al na vijf weken werd het weer bevrijd door de
Friezen onder leiding van Albert Christoffel van Hania. Vanwege dit heldhaftige
verzet verkreeg Blokzijl in 1675 stadsrechten van Willem III, maar deze werden door
de Staten van Overijssel niet erkend en kort daarop weer ingetrokken. Blokzijl maakte
een bloeiperiode door in de tweede helft van de 18de eeuw, maar na de Franse tijd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

was Blokzijl een sterk verarmde gemeente die bovendien veel te lijden had van de
watersnood in 1825. Uit de mattenvlechterij als huisnijverheid en werkverschaffing
voor weeskinderen ontstond in 1865 de Overijsselse tapijtfabriek S. Koopmans Jzn.
Daarnaast was tussen 1824 en 1926 de houtzagerij van de familie Loos belangrijk.
In het verlengde van een in 1709 ter plaatse van de Vollenhoofse Zijl aangelegde
nieuwe sluis, kwam in 1912-'13 de huidige sluis tot stand. Van 1914 tot 1934 was
Blokzijl het eindpunt van de stoomtram vanuit Zwolle. De oude waag werd in 1928
afgebroken. Na de inpoldering van de Noordoostpolder is de plaats met haar grote
havenkom en historische bebouwing een belangrijke trekpleister voor de recreatievaart
geworden.
De Herv. kerk (Brouwerstraat 11) is een uit een zaalkerk ontstane kruiskerk met
ingebouwde toren. De noord-zuid georiënteerde zaalkerk kwam als een van de eerste
hervormde kerkgebouwen tot stand in 1609-'13, op de plaats van een oudere kapel.
In 1630 verrees in het noordelijke uiteinde een toren van twee geledingen en een
achtkante lantaarn met open houten opbouw en spits. De tweede geleding, met haar
kortelingsgaten en geknikt-rondbogige openingen, doet nog laat-gotisch aan; de
lantaarn en de gevelsteen uit 1630 zijn maniëristisch van vormgeving. In de toren
hangen twee klokken, de ene gegoten door F. Simon (1634), de andere door J.N.
Derck (1768). In 1643-'44 is de zaalkerk aan de zuidzijde vergroot; de nieuwe
eindgevel kreeg twee grote rondboogvensters. Het dorische portaal met zandstenen
details en open segmentvormig fronton in laatmaniëristische vormen dateert van
1634. Voor een uitbreiding aan de westzijde van de kerk in 1650 heeft men het huis
Kerkstraat 16 ingekort. Bij de laatste grote verbouwing, in 1662, kwam door een
uitbouw aan de oostzijde de kruisvorm tot stand. De kerk is in 1858 hersteld en in
1902 door H. Meijerink en opnieuw in 1927-'28 door H.M. Hulsbergen gerestaureerd.
Het interieur, dat een ruime indruk maakt, heeft uit 1662 daterende houten
tongewelven met trekbalken die voorzien
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

64
Blokzijl, Doopsgez. vermaning Het Lam, interieur (1985)
zijn van korbeelstellen. De eiken preekstoel met stijlvolle bloemenguirlandes, delen
van het doophek, twee eikenhouten banken, de koperen kronen en delen van de
gebrandschilderde ramen stammen eveneens uit 1662-'63. Van de geelkoperen
kroonluchters zijn er enkele gedateerd (1643 en 1657) en gesigneerd door Elias
Eliasz. Vliet uit Amsterdam, die tevens de geelkoperen lezenaar vervaardigde (1654).
Het scheepsmodel van ‘De Zeven Provinciën’ is gemaakt in 1677 en geschonken
door het Groot Schippersgilde ter vervanging van het in 1672 door de Münsterse
troepen geroofde exemplaar. De eikenhouten zogeheten Ducatonsbank dateert uit
1678. In de kerk liggen grafzerken uit de 17de en 18de eeuw, onder meer van Jacob
Luytens van Stellingewerf (†1621), Joannes Cootius, predikant in Nijkerk en Blokzijl
(†1678), burgemeester Hans Daniels, burggraaf (†1702), zijn echtgenote Aeltien
Peters (†1702), burgemeester Daniel Hansen, burggraaf (†1720) en burgemeester
Hendryck Glastra (†1735). Er hangt een plattegrond van de kerk, in 1803 gemaakt
door schoolmeester H. Pauw waarop de grafstenen staan ingetekend. Het tekstbord
van de hand van Adriaan Stellingwerf stamt uit 1686, de hardstenen herinneringsplaat
voor predikant Taco Kuiper uit 1813. Het orgel werd vervaardigd door de firma
Bakker en Timmenga in 1902. In de toren hangen twee luidklokken, een van Joan
Nicolaas Derck (1768) en een van François Simon (1633).
De voorm. Doopsgez. vermaning De Zon (Noorderkade 10) is een eenvoudige
zaalkerk met puntgevel, gebouwd in 1772 voor de Waterlanders op de plaats van
een oudere kerk. Het ontwerp is mogelijk van Gerrit en Jacob J. Mastenbroek. Het
gebouw was lange tijd in gebruik bij het in 1835 opgerichte departement van ‘De
Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen’ en werd daartoe omstreeks 1850 verbouwd.
Momenteel is het in gebruik als woonhuis. De pastorie in eclectische vormen
(Noorderkade 16) stamt uit 1867.
De Doopsgez. vermaning Het Lam (Breestraat 2) is een zaalkerk met hoog
opgaand dak uit omstreeks 1820. De bouw was het gevolg van de samenvoeging in
1802 van de doopsgezinde groepering van de Waterlanders met die van de Vlamingen
en de Dantzigers, die al in 1782 waren samengegaan. De architectuur is geïnspireerd
op de nu verdwenen vermaning ‘De Zon’ op de Singel te Amsterdam. In 1862 vond
een verbouwing plaats naar plannen van A.J. Doyer uit Zwolle. Binnen heeft de kerk
een wit geschilderd tongewelf met trekankers en een orgel in neobarokke orgelkast
uit 1858, gemaakt door J. van Loo.
De Geref. kerk (Zuiderstraat 2), een zaalkerk met simpele geveltoren, verrees in
1908. De voorgevel is in 1956 geheel vernieuwd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het voorm. raadhuis (Noorderkade 13) werd in het midden van de 19de eeuw
gevestigd in twee oorspronkelijk 18de-eeuwse panden, die toen waarschijnlijk van
een daklijst zijn voorzien. Vanwege de afgenomen welvaart koos men voor het
gebruiken van bestaande panden boven nieuwbouw.
Het voorm. weeshuis (Brouwerstraat 2), ook Prins Maurits Weeshuis genoemd,
is een groot gebouw uit 1873 in neoclassicistische vormen, dat twee in 1676 als
weeshuis ingerichte woonhuizen verving. In het portiek staat boven de ingang het
opschrift: ‘Uit liefde, door liefde, tot liefde’. Tot 1928 heeft het gebouw zijn functie
behouden; daarna diende het als verenigingsgebouw, galerie en nu als restaurant.
De School met den Bijbel (Kerkstraat 9) is een goed en vroeg voorbeeld van een
tweeklassige school op een L-vormige plattegrond. De eerste steen voor dit
neoclassicistische gebouw naar plannen van C.F. Kaemper werd in 1850 gelegd.
Het voorm. postkantoor annex de directeurswoning (Oude Verlaat 17) is een
fors pand met een neoclassicistische opzet uit omstreeks 1875. Het is omstreeks 1895
met een verdieping verhoogd, waarvan de dakkapel in neorenaissance-vormen getuigt.
Woonhuizen. De bebouwing van Blokzijl wordt gekenmerkt door smalle en diepe
woonhuizen, doorgaans met twee bouwlagen en een kap. De meeste stammen uit de
twee bloeiperioden: de eerste helft van de 17de eeuw en de tweede helft van de 18de
eeuw. Met name in de laatste periode is de stilistische invloed van Holland en vooral
Amsterdam duidelijk merkbaar. Voorbeelden van panden met een 17de-eeuwse kern
zijn: Groenestraat 1, Zuiderkade 4 en Noorderkade 20-21; het laatste heeft
oorspronkelijk een pilastergevel uit omstreeks 1635. Vergelijkbaar materiaalgebruik
hebben Kerkstraat 22-24, de schoudergevel van Brouwerstraat 7 en het forse pand
met trapgevel Brouwerstraat 12, uit 1630. Het pand De Gouden
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Blokzijl, Woonhuizen Bierkade 6-8
65
Grendel (Oude Verlaat 15) met trapgevel en gevelsteen uit 1629 is een reconstructie.
Het is echter van historisch belang, omdat hier zich de schuilkerk van de Dantzigers
bevond. Op de gevelsteen staat: ‘Pax huic Domui’ (Vrede zij dit huis). De trapgevel
met halsstuk van Kerkstraat 26 dateert uit omstreeks 1650. Bierkade 8 heeft een
verhoogde halsgevel, die getuige de cartouches in 1660 is gebouwd. Ook Bierkade
7 stamt uit deze tijd. Het mooiste voorbeeld van woonhuisarchitectuur uit het midden
van de 17de eeuw is Kerkstraat 2, een huis met insteek, verdieping en kap. De
trapgevel met halsstuk dateert uit 1666 en is opgetrokken in een overgangsvorm van
het late maniërisme naar de toen in Amsterdam gangbare classicistische pilastergevels
van Philips Vingboons.
In de tweede helft van de 18de eeuw kregen veel 17de-eeuwse panden een nieuwe
voorgevel in de vorm van een klokgevel of een (verhoogde) halsgevel. Dit geldt voor
de klokgevels Bierkade 3 (cartouche uit 1629) en Bierkade 4 (cartouche uit 1634).
De halsgevel van Bierkade 6 is in 1783 nieuw opgebouwd, met gebruikmaking van
de 17de-eeuwse klauwstukken. In de geveltop staat ‘G.K.M. 1783’. Voorbeelden
van klokgevels met rococo-details zijn: Kerkstraat 10 (1761), Kerkstraat 5 (1768)
en Rietvink 6 (1789). In dit laatstgenoemde pand bevindt zich op de verdieping een
kamer met schilderingen op doek, mogelijk uit het begin van de 19de eeuw, evenals
een beschilderde lambrisering en een beschilderd plafond. Laat-18de-eeuwse
voorbeelden van klokgevels zijn Oude Verlaat 11 en Zuiderkade 11. Het uit 1615
daterende huis Kerkstraat 16 kreeg nog een nieuwe top in 1810. Uit het begin van
de 19de eeuw stammen de lijstgevels van Bierkade 5 en Bierkade 10, beide panden
hebben een oudere kern. Dat geldt ook voor het woon- en winkelpand Bierkade 1,
waarvan de etalagekasten uit omstreeks 1880 stammen. Het huidige hotel Kaatje bij
de sluis (Zuiderstraat 1) is wel omstreeks 1870 in zijn geheel nieuw gebouwd als
woonhuis. De beide simpele jugendstil-gevels van Oude Verlaat 4-6 werden omstreeks
Blokzijl, Woonhuizen Oude Verlaat 4-6
1905 echter weer voor oudere panden gezet.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Van de vestingwerken, oorspronkelijk aangelegd in 1581, zijn met name aan de
noordwestzijde (Stadswal) enige resten bewaard gebleven. Aan de oostzijde werd
een deel gebruikt voor de aanleg in 1876 van de Alg. begraafplaats (Slingerpad ong.),
met daarop het van een hek voorziene grafmonument van H. ter Horst (†1886). De
naastgelegen Isr. begraafplaats (Slingerpad ong.) bestaat al sinds 1771; het oudste
graf stamt uit 1859.
Sluizen. De als haven in gebruik genomen, oorspronkelijk buitendijks gelegen
kolk heeft aan de stadskant een schutsluis met ophaalbrug (Wortelmarkt ong.), die
in 1912-'13 zijn huidige vorm kreeg. De aan de noordoostzijde gelegen ophaalbrug
uit 1912 is gefundeerd op de oudere sluiskom van de ‘Vollenhoofse Zijl’ uit 1709.
Aan de havenmond, richting de voorm. Zuiderzee, ligt een keersluis (bij Noorderkade
28). Van deze keersluis of sas, die enkel bij (extreem) hoge waterstanden werd
gesloten, dateren de sluisdeuren uit 1900 en het sluismechaniek uit 1904. De
sluiswachterswoning (Noorderkade 28) stamt ook uit die tijd.
Boekelo
(gemeente Enschede)
Dorp ontstaan langs de in 1884 geopende spoorlijn Winterswijk-Hengelo en de in
1885 gereedgekomen zijtak naar Enschede. In de directe nabijheid, waar drie beken
samen kwamen, stichtte de firma Van Heek & Co. in 1888 een stoomblekerij die in
1895 de N.V. Boekelose Stoombleekerij ging heten. In 1918 werd eveneens aan het
spoor de eerste zoutfabriek van de Koninklijke Nederlandse Zoutindustrie opgericht.
Deze verhuisde in 1935 naar Twentekanaal bij Hengelo. Ter compensatie legde men
ten zuiden van het dorp in 1934 het recreatieoord ‘De Zee op de Heide’ aan, beter
bekend als het golfslagbad Bad Boekelo, nu in gebruik als hotel en conferentieoord.
De Boekelose Stoomblekerij (Boekelosestraat 400) werd in 1888 gesticht door
de firma Van Heek & Co.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boekelo, Boekelose Stoomblekerij
66
als chloorbleek volgens het Malterkiersysteem, waardoor een intensief bleekproces
bereikt kon worden. In 1955 ging men over op een continu-bleek. Tevens werden
katoenen stoffen bedrukt en veredeld. Dat is de belangrijkste activiteit van de huidige
tot Texoprint omgevormde fabriek. Na de bouw in 1888 werd de fabriek in 1890 van
een droogkamer voorzien en in 1893 vergroot met onder meer een nieuw ketelhuis.
In 1896 werd aan de straatzijde het nog bestaande magazijn van vier verdiepingen
in neorenaissance-vormen toegevoegd. In 1897 kwam nabij het spoor het eveneens
nog bestaande pakhuis van zeven bouwlagen en een hoektoren met afgeknot tentdak
tot stand. Al deze gebouwen ontstonden naar plannen van G. Beltman. In 1904 werd
het hoofdgebouw verbouwd naar ontwerp van R. van der Woerd. In de jaren twintig
en dertig volgden verdere uitbreidingen, waaronder een laboratorium, een portiershuis
en een zorgvuldig vormgegeven brandweergarage in traditionalistische architectuur.
Het voorm. station (Windmolenweg 24-26) werd in 1883 als eenlaags pand
gebouwd voor de Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg Maatschappij aan de
in 1884 geopende lijn Winterswijk-Hengelo. In 1916 kreeg het sober neoclassicistische
gebouw een verdieping. Het is nu in gebruik als woning.
De kleedkamer (Boekelosestraat 332) van de voetbalclub Unisem is een goed
voorbeeld van een houten recreatiegebouw met overkapping uit de jaren dertig.
Het Stroot (Strootsweg 401), gelegen ten noorden van Boekelo in de buurtschap
Twekkelo, is een omstreeks 1840 ontstane fabrikantenbuitenplaats die in 1865 in
handen kwam van G.J. van Heek. Het landhuis op vierkante plattegrond, dat mogelijk
in 1842 werd gebouwd, onderging toen een verbouwing. In 1884 kwam er een
uitbreiding met een serre aan de zuidwestzijde tot stand, mogelijk naar plannen van
G. Beltman. In opdracht van A.H. van Heek volgde in 1922 een ingrijpende
uitbreiding naar plannen van A.K. Beudt, waarbij een nieuwe neoclassicistische
ingangspartij ontstond, evenals een serre met daarop een loggia onder schilddak.
Veel van het interieur uit de jaren tachtig van de 19de en de jaren twintig van de
20ste eeuw gespaard gebleven. De hal met hoge lambrisering, de trap en het plafond
met moer- en kinderbinten zijn uitgevoerd naar ontwerp van K. Muller en A.K. Beudt
uit circa 1927. Uit dezelfde periode dateert waarschijnlijk ook de inrichting van de
zitkamer, met daarin onder meer een papierbehang dat goudleer imiteert en
gebrandschilderde ramen. De bibliotheek heeft een hoge eiken lambrisering,
bijbehorende boekenkasten, een schouw en deuromlijstingen in neorenaissance-stijl.
De eetkamer heeft een opvallend geometrisch stucwerkplafond. Beltman ontwierp
in 1893 het koetshuis met dienstwoning (Strootsweg 407). Omstreeks 1922 verrees
in de tuin een schildershuisje voor E.A. van Heek en omstreeks 1917 een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

chauffeurswoning (Strootsweg 419). Het tuinontwerp van P.H. Wattez uit omstreeks
1874 werd in 1927 uitgebreid met een vijverpartij naar plannen van Th.J. Dinn en
omstreeks 1950 met een uitbreiding van Mien Ruys. Voor de oprit staat een hier in
1902 geplaatste poort in Baumberger zandsteen, afkomstig van het voormalige huis
Hengelo. De poort heeft gecanneleerde toskaanse halfzuilen met vierkante manchet
op postament en een rondboog met mascarons. Het geheel wordt afgesloten door een
hoofdgestel met in het fries een reliëf met jachtscènes. De poort zal rond 1616 gemaakt
zijn naar voorbeelden van het werk van Vredeman de Vries.
Zonnebeek (Zonnebeekweg 110), gelegen ten zuiden van Boekelo, is een
fabrikantenbuitenplaats gesticht in 1906. Het landhuis werd in 1906-'07 gebouwd
naar plannen van A.G. Beltman voor J.B. van Heek en diens Amerikaanse echtgenote
Edwina Burr Ewing. Het symmetrische neoclassicistische pand onder een schilddak
zou ontworpen zijn naar voorbeeld van een landhuis in Nashville, Tennessee. Het
heeft een op Amerikaanse planterswoningen gelijkende middenrisaliet met een balkon
gedragen door zuilen en is daarmee een goed voorbeeld van Americana-stijl. In de
salon bevindt zich een schouw geflankeerd door getordeerde zuilen. Op het terrein
staan nog een koetshuis annex dienstwoning en logeerhuis (Zonnebeekweg 112-114)
uit 1906 en een theehuisje. De parkaanleg in
Boekelo, Het Stroot te Twekkelo, poort
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

67
late landschapsstijl is van de hand van P.H. Wattez.
De Weele (Weleweg 415), gelegen ten zuiden van Boekelo, is een
fabrikantenbuitenplaats gesticht in 1911. Het landhuis werd in 1911-'12 gebouwd
naar plannen van S. de Clercq voor H. van Heek. Het pand wordt gekenmerkt door
een hoogopgaand rieten zadeldak; dit heeft aan weerszijden drie grote dakkapellen
met daarboven kleine ‘wenkbrauwvensters’. De oorspronkelijk open veranda is later
veranderd in een serre. Het huis heeft in 1925 en 1952 wijzigingen ondergaan. De
parkaanleg werd door P.H. Wattez ontworpen.
Boerderijen. Ten westen van Enschede, in het westen van de vroegere marke
Usselo en de marke Twekkelo staan interessante, vaak nog 18de-eeuwse, Twentse
hallenhuisboerderijen met middenlangsdeel onder zadeldak en houten geveltoppen.
Op het erve de Haimer (Haimersweg 225) staat een mogelijk 17de-eeuwse
vakwerkschuur die gebruikt is als doopsgezinde schuurkerk. De Horste (Burg.
Stroinkstraat 341) is een boerderij met bovenkamer uit 1778. Zwerinkhoek
(Zweringhoekweg 45) uit 1792 heeft een bovenkamer, een aangebouwde grote schuur
en een vrijstaande schuur. Wullenweg 101 is een in aanleg uit 1793 stammende
vakwerkboerderij, volgens opschrift verbouwd in 1820. Uit dezelfde tijd zal de
vakwerkboerderij Menzo (Belderhoeksweg 250) stammen. De Kwinkeler
(Kwinkelerweg 18-20) is een van 1795 daterende en in 1855 verbouwde boerderij
die in 1924 van een nieuw toegangshek is voorzien. Het Eulderink (Eulderinkweg
22) is een boerderij met een gave bovenkamer, gedateerd 1801. Het Tijberend
(Rosinkweg 40) stamt uit 1858. De Heller (Hellerweg 5) is een boerderij uit 1886
met een vermoedelijk nog 18de-eeuwse bakspieker in vakwerkbouw. De boerderij
Burg. Stroinkstraat 320 werd in 1908 gebouwd voor J.K. Schukkert en de forse
boerderij het Helmer (Helmerstraat 201) verrees in 1930 naar plannen van J. Jans
voor E. Menko.
Usselo. Ten westen van Enschede ligt het esdorp Usselo met een kleine kern
rondom de in 1844 gebouwde en in 1958 verbouwde hervormde kerk. De ten oosten
Usselo bij Boekelo, Wissink's Möl
van de kern gelegen Usselermarkeschool (Usselerschoolweg 50) is een gave
vierklassige openbare lagere school met middengang, twee lokalen aan de voorzijde
en twee opzij, gebouwd in 1896 in neoclassicistische vormen naar ontwerp van H.E.
Zeggelink. De windmolen Wissink 's Möl (tegenover Helmerstraat 410), gelegen ten
zuiden van Usselo, is een open houten standerdmolen uit 1802 met mogelijk oudere
delen. Deze enig overgebleven standerdmolen in Oost-Nederland is gefundeerd op
teerlingen van Bentheimer zandsteen en heeft als bijzonder element drie zolders voor
drie koppels stenen, zoals dat ook alleen nog in Wanroij (Noord-Brabant) voorkomt.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De molen werd in 1921 verplaatst naar het Buurserzand in de gemeente Haaksbergen
en keerde in 1982 terug naar zijn oude standplaats.
Borne
Esdorp ontstaan in de middeleeuwen bij de bisschoppelijke Hof te Borne (de huidige
Meyershof) en de parochiekerk. De sterk agrarische bebouwing was los gegroepeerd
rond brinken (Koppelsbrink). Vanwege de centrale ligging vestigden zich in de 18de
eeuw veel kooplieden, die vooral handelden in textiel. De economische bedrijvigheid
verplaatste zich in de loop van de tijd steeds meer in noordelijke en westelijke richting.
Eerst nabij de Marktstraat en de daarbij gelegen, omstreeks 1900 verdwenen, haven
aan de Bornse Beek. De Grotestraat werd in 1830 aangelegd. Bij de in 1865
aangelegde spoorlijn Almelo-Salzbergen bouwde de fabrikeursfamilie Spanjaard een
textielfabriek. Door uitbreidingen zou de fabriek ten slotte vrijwel het gehele gebied
tussen Stationsstraat, Parallelweg en Azelosestraat beslaan. De directeuren bouwden
villa's langs de Grotestraat en de Stationsstraat. De familie Spanjaard liet tot aan de
Tweede Wereldoorlog vele arbeiderswoningen bouwen, voornamelijk aan de overzijde
van de spoorlijn. De uitbreidingen van het dorp vonden na de oorlog in westelijke,
zuidelijke en tenslotte in noordelijke richting plaats.
De Herv. kerk (Oude Kerkstraat 2), oorspronkelijk gewijd aan de H. Stephanus,
wordt voor het eerst genoemd in 1206. De bestaande kerk is laatgotisch en heeft een
tweebeukig schip, een smaller, driezijdig gesloten eenbeukig koor en een zware toren
van drie geledingen met achtkante, ingesnoerde spits. De toren en het koor dateren
waarschijnlijk uit het tweede kwart van de 15de eeuw. Het schip moet blijkens een
jaartal op het zuidwestelijke gewelfvlak in 1482 zijn voltooid. Aan de noordzijde
van het koor werd omstreeks 1500 een sacristie toegevoegd. De toren is in vergelijking
met de rest van de kerk rijk gedetailleerd, met Bentheimer zandsteen voor de
constructieve onderdelen. De ingang is opgenomen in een diepe nis met boven de
ingang een spitsboogvenster. In de toren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Borne, Herv. kerk, interieur
68
bevinden zich een houten wenteltrap uit 1554 en drie klokken: een uit 1457, een van
François Hemony (1645) en een van Jan Fremy (1676). De kerk is in 1919-'20 onder
leiding van W. te Riele gerestaureerd.
Inwendig bezitten koor en torenportaal kruisribgewelven. Van het schip zijn de
westelijke traveeën voorzien van eenvoudige kruisribgewelven, maar de meest
oostelijke heeft een half stergewelf. In 1918 zijn diverse muurschilderingen ontdekt
en vervolgens gerestaureerd. De voorstelling van Christus tussen Johannes en Maria
in de absis en de apostelvoorstellingen over drie gewelfvlakken dateren uit de eerste
helft van de 15de eeuw. De voorstelling van St. Christoffel is eveneens 15de-eeuws.
De schilderingen van de Boom van Jesse, St. Joris en de Draak, Antonius abt en
Rochus, een fragment van de Heilige Maagschap en diverse kleinere fragmenten in
het schip dateren uit het laatste kwart van de 15de eeuw of de eerste helft van de
16de eeuw. Verder zijn er op enkele plaatsen fragmenten van zwarte verf en graffiti
uit de 17de eeuw zichtbaar. In de kerk bevinden zich een zandstenen offerblok uit
omstreeks 1500 en een oorspronkelijk beschilderde, Bentheimer zandstenen preekstoel
in maniëristische stijl, waarschijnlijk omstreeks 1600 gemaakt in opdracht van de
lutherse familie Schele van Weleveld. Er zijn drie altaarstenen en diverse grafstenen
uit de 16de en 17de eeuw, waaronder die van Johannes Weleveld (†1526) en zijn
echtgenote Wilhelmina van Rutenborch (†1525). Drie vroeg-17de-eeuwse
wapenstenen, met onder andere de wapens van Twickel en Middachten, zijn
waarschijnlijk onderdeel van een epitaaf geweest. Het orgel is in 1841 gemaakt door
J.H. Holtgräve en bevat mogelijk delen van het Schnitgerorgel uit Deventer (1721).
De voorm. synagoge (Ennekerdijk 17) is een eenvoudig diep pand uit 1842-'43
met een lijstgevel voorzien van spitsboogvensters. De naastgelegen mikwe is in 1935
gebouwd naar ontwerp van G.J. Leussink, bouwkundige van de textielfabriek
Spanjaard. Verder zijn er nog de voorm. Joodse school (Ennekerdijk 15), gebouwd
in 1895 in eclectische stijl in opdracht van textielfabrikant Spanjaard, en het in 1897
door de Joodse
Borne, Synagoge (1987)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gemeente als chazzen gebouwde pand Ennekerdijk 13.
De Doopsgez. kerk (Ennekerdijk 31) is een eenvoudige zaalkerk met lijstgevel
uit 1838. Inwendig bevat het een orgel van C. Haupt uit 1884.
De R.K. St.-Stephanuskerk (Grotestraat 207) is een neogotische driebeukige
hallenkerk met transept en vijfzijdig gesloten koor. Verder heeft de kerk een vierkante
toren van twee geledingen met achtzijdige naaldspits, een ronde traptoren met
achtzijdige, ingesnoerde spits en een dwarsgeplaatste doopkapel. Het ontwerp van
de 1887-'88 gebouwde kerk is van N. Molenaar en sterk geënt op de Westfaalse
gotiek. Het interieur wordt overdekt door kruisribgewelven. De inventaris bevat een
eikenhouten kruisbeeld uit omstreeks 1500, maar is verder overwegend
laat-19de-eeuws. Hieronder bevinden zich beelden van Jozef en Maria uit het atelier
van F.W. Mengelberg. Uit het atelier Te Poel en Stoltefus afkomstig zijn het
hoofdaltaar (1891), het zijaltaar (1892), het triomfkruis (omstreeks 1890), een
Mariabeeld met kind (1892) en de houten preekstoel (1894). De overige beelden zijn
vervaardigd door J.P. Maas. De gebrandschilderde ramen werden tussen omstreeks
1894 en 1900 geleverd door de firma Nicolas & Zn.; die van de zijbeuken (omstreeks
1895) tonen de namen van de schenkers (omstreeks 1895). De kruiswegstaties (1899)
in olieverf op koper komen uit het atelier Van de Weijenberg uit Kevelaar (D.). Het
marmeren doopvont met bronzen deksel werd gemaakt door J. Brom.
De pastorie (Stationsstraat 1) werd gebouwd in 1887 naar ontwerp van N. Molenaar
in neorenaissance-stijl. Het naastgelegen St.-Johannesklooster (Stationsstraat 5) is
een tweelaags neogotisch klooster op U-vormige plattegrond. Op de verdieping van
de zuidwestelijke vleugel bevindt zich de kapel.
De R.K. kerk St.-Theresia van het Kindje Jezus (Grotestraat 23) is een
neogotische driebeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor, opgetrokken in 1933-'35
naar ontwerp van W. te Riele. In de kerk bevinden zich kruiswegstaties uit 1848,
gemaakt door O. de Boer en afkomstig uit de St.-Plechelmuskerk te Oldenzaal. De
gebrandschilderde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

69
Borne, Openbaar badhuis van de textielfabriek Spanjaard
ramen zijn van de hand van W. Mengelberg jr.
Overige kerken: De (Herv.) Nieuwe Kerk (Deldensestraat 78-80) is een kruiskerk
met dakruiter en rechtgesloten koor, gebouwd in 1930 naar ontwerp van E. Jansen
uit Borne. De Geref. kerk (Schaepmanstraat 24), een eenvoudige zaalkerk uit hetzelfde
jaar, werd eveneens door hem ontworpen.
Het voorm. postkantoor (Grotestraat 142), in opdracht van de gemeente Borne
gebouwd in 1884 in neorenaissance-stijl, is nu in gebruik als makelaarskantoor.
Het voorm. openbaar badhuis (Spoorstraat 9), een langwerpig eenlaags pand met
dwarsgeplaatste voorbouw, werd gebouwd in 1919 in neoclassicistische trant naar
plannen van A.G. Beltman. Opdrachtgever was de firma Spanjaard N.V. Het badhuis
stond evenwel niet alleen voor fabrieksarbeiders open, maar voor alle inwoners van
Borne.
Woonhuizen. In het dorp staat een aantal 18de- en 19de-eeuwse dorpswoonhuizen,
die veelal later ingrijpend zijn verbouwd en vervolgens gerestaureerd. Het
Bussemakershuis (Ennekerdijk 11) is een breed en diep eenlaags pand uit circa 1655
met een halsgevel die is voorzien van gebeeldhouwde zandstenen voluten. Getuige
de gevelsteen is het in 1779 verbouwd voor de fabrikeursfamilie Bussemaker. Op
de zolders bevinden zich vakken voor de opslag van linnen. Het pand is nu ingericht
als museum. Marktstraat 27 is een omstreeks 1800 gebouwd eenlaags dwars pand
met wolfdak en niendeur. Het eenvoudige, diepe eenlaags pand Marktstraat 3 dateert
uit de eerste helft van
Borne, Villa Elisabeth
de 19de eeuw en heeft een ingezwenkte lijstgevel en een aanbouw. Het dubbele
herenhuis Grotestraat 138-140 kwam in 1889 tot stand in eclectische stijl naar
ontwerp van A.G. Beltman en in opdracht van L.S. Spanjaard en B. Wijk.
Stationsstraat 52-54 is een dubbel woonhuis in neorenaissance-stijl, gebouwd in
1893 ten behoeve van het hogere personeel van de firma Spanjaard. Het
laat-19de-eeuwse herenhuis Deldensestraat 7 is gebouwd op een Lvormige
plattegrond; in 1914 is het verbouwd door A.G. Beltman. Het vrijstaande eenlaags
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

huis Grotestraat 246-248 heeft een verhoogde middenpartij met erker en overkragend
dak. Het werd in 1908 gebouwd voor P. van Vledder sr. naar ontwerp van J.
Vixseboxe en in 1913 uitgebreid naar plannen van architect Stuhldreher. De arts W.
Stomps liet in 1936 het pand Prins Bernardlaan 23 bouwen, een dokterswoning met
aangebouwde praktijkruimte op kruisvormige plattegrond en met een bijzondere
horizontale opbouw. Het ontwerp is van K. van de Berg.
Fabrikantenvilla's. In Borne staan diverse grote herenhuizen en villa's van
fabrikanten, met name van de familie Spanjaard. Het Spanjaardhuis (Grotestraat
120-122), een monumentaal blokvormig herenhuis met schilddak, verrees in 1865
in eclectische stijl voor L.S.S. Spanjaard. Door verbouw van een dubbel herenhuis
uit 1868 kwam in 1914 de gepleisterde villa 't Witte Huis (Grotestraat 262) in ‘Um
1800’-stijl tot stand voor J. Spanjaard naar ontwerp van A. Beltman. Het pand is nu
als vormingscentrum in gebruik. Het naastgelegen koetshuis (Grotestraat 260) in
chaletstijl werd in 1899 gebouwd voor S.J. Spanjaard, eveneens naar plannen van
A. Beltman. Villa Meyling (Stationsstraat 74) is een rijk gedecoreerde vrijstaande
villa in chaletstijl, gebouwd in 1894 voor bierbrouwer H. Meyling naar plannen van
J. van der Goot en C.J. Kruisweg. Het trappenhuis dateert uit de bouwtijd en de
vertrekken op de parterre bezitten rijke neorenaissance-plafonds van de Almelose
decoratieschilder Breider uit 1915. Naast het pand staat een eenlaags voorm. koetshuis
in dezelfde stijl. Villa Elisabeth (Grotestraat 167) verrees in 1895 voor A. Spanjaard,
naar ontwerp van G. Beltman in chaletstijl met neorenaissance-elementen. De villa
heeft twee zijrisalieten, waarvan de rechter tot een toren is uitgebouwd. Oude
Deldensestraat 21 is een eenlaags koetshuis met dienstwoning op samengestelde
plattegrond, in 1903 gebouwd naar ontwerp van G. Beltman voor S.J. Spanjaard Lzn.
Arbeiderswoningen. De firma Spanjaard liet in 1876 de arbeiderswoningen
Deldenseweg 154-184 bouwen, voorzien van diepe tuinen. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

70
woningen zijn later ingrijpend verbouwd. Verder kwamen in opdracht van Spanjaard
aan de westzijde van de spoorlijn in de jaren twintig en dertig van de 20ste eeuw
complexen arbeiderswoningen tot stand, veelal ontworpen door de bedrijfsarchitect.
Het complex Spanjaardplein, Spinnerstraat, Nijverheidstraat e.o. bestaat uit
vrijstaande, afwisselend eenlaags diepe en brede dubbele woningen, deels rond een
plantsoen. Een aantal woningen is recentelijk gerenoveerd.
Boerderijen. In het dorp en aan de rand staat een aantal interessante boerderijen.
De voorm. driebeukige dorpsboerderij Koppelsbrink 32-34 is omstreeks 1800 met
uitzondering van de deel in de lengte doormidden gedeeld. De boerderij heeft een
uitgebouwd klopjeshuis en een weefkamer, waarvan het linker de datering ‘1785’
draagt. Loodijk 2 is een deels 18de-, deels 19de-eeuwse langhuisboerderij met
bovenkamer. De dwarshuisboerderij Meyershof (Meyershof 4) heeft een breed
neoclassicistisch voorhuis uit 1877 met plint, gepleisterde hoekpilasters en kroonlijst.
Op het erf staat een eenvoudig huisje, deels nog met vakwerk. De Meyershof ligt ter
plaatse van het ‘Hof te Borne’, een van de zeven middeleeuwse landsheerlijke hoven
in Twente. Dwarshuisboerderij Zenderensestraat 2 heeft een tweelaags,
herenhuisachtig voorhuis en een tweedaks achterhuis. Aan de zijde van het dorp
bevindt zich een galerij. Het achterhuis is laat-19de-eeuws en het voorhuis werd in
1923-'24 gebouwd voor A. Wooldrik naar ontwerp van W. Nierkens. Tot het
monumentale complex behoren verder een dubbele tweedakschuur en een varkensstal
uit het begin van de 20ste eeuw.
Industriegebouwen. De voorm. cichoreifabriek A. ten Cate (A. ten Catestraat
25), een langgerekt dwars eenlaags pand met schilddak en in het midden een getoogde
inrijpoort, is van 1820 tot de Tweede Wereldoorlog als fabriek in gebruik geweest.
Van de voorm. textielfabriek Spanjaard resteert alleen het kantoor (Stationsstraat
11) uit 1875, met hoog souterrain en beletage. Het is in eclectische trant gebouwd
naar ontwerp van J. Moll en uitgevoerd door G. Beltman.
De watertoren (Watertorenstraat 21) verrees in 1931 naar ontwerp van J.H.J.
Kording in opdracht van het Rijksbureau voor de Drinkwatervoorziening. De hoge
bakstenen toren in expressionistische trant heeft een kegelvormig dak en een betonnen
vlakbodemreservoir.
Begraafplaatsen. De R.K. begraafplaats (Oude Almeloseweg ong.), aangelegd
in 1827, heeft een neogotisch poortgebouw uit het eind van de 19de eeuw. De
ommuurde Isr. begraafplaats (bij Twijnerstraat 21) werd in het midden van de 19de
eeuw aangelegd. De ingang bestaat uit een reinigingshuis uit 1923, gebouwd in
opdracht van de joodse textielfabrikant Spanjaard naar ontwerp van de
bedrijfsarchitect G.J. Leussink. Op de begraafplaats bevinden zich de graven van de
familie Spanjaard.
Bornerbroek. Kerkdorp ten westen van Borne. De R.K. St.-Stephanuskerk (Pastoor
Ossestraat 2) heeft een toren met ingesnoerde spits, een fraai schip, bestaande uit
een eenbeukig westelijk en een basilicaal oostelijk deel, en een smal, driezijdig
gesloten koor. De uit 1857 daterende kerk kreeg bij een verbouwing in 1919-'20 de
huidige laatneogotische vorm naar ontwerp van A.J. Kropholler.
Boskamp
(gemeente Olst)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hoevenzwermdorp voor het eerst genoemd in 1455. Omstreeks 1500 ontstond hier
de havezate Boskamp, die omstreeks 1610 werd vernieuwd. In 1758 werd daarvan
het bouwhuis in gebruik genomen voor katholieke kerkdiensten. De katholieke statie
kon in 1803 de havezate aankopen om haar tot kerk in te richten. In 1830 werd het
daartoe verbouwd en in 1859 afgebroken voor de bouw van een nieuwe kerk. Nabij
de kerk ontstond in het begin van de 20ste eeuw de handel in mengvoeders van B.J.V.
ten Have. In 1960 werd de kleine kern naar het westen toe uitgebreid met de
Bloemenwijk.
De R.K. St.-Willibrorduskerk (Boskamp 23) is een driebeukige neogotische
kruiskerk met een lager, driezijdig gesloten koor. De smalle toren heeft twee
geledingen die overgaan in een achtkante lantaarn met slanke spits. De kerk werd in
1858-'59 gebouwd naar plannen van H.J. Wennekers op de plaats van de voormalige
havezate Boskamp. De kerk is in 1955 gerestaureerd. De kerk bezit een orgel uit
omstreeks 1860, gebouwd door C.F.A. Naber. De pastorie (Boskamp 25) stamt uit
1860 en werd omstreeks 1930 verbouwd naar plannen van C.A. Hardeman.
Het klooster St. Willibrordus (Boskamp 21) is een pand met mansardeschilddak
en een slanke dakruiter; het verrees omstreeks 1929 naar plannen van C.A. Hardeman,
in expressionistische vormen. Het is nu in gebruik als bejaardentehuis.
De St.-Aloysiusschool (Boskamp 17-19) is een tweeklassige school met
aangebouwde onderwijzerswoning uit 1917, in strak expressionistische vormen. De
school is in 1936 en 1966 verbouwd.
Landhuizen. In de omgeving van de Boskamp ligt een aantal buitenplaatsen en
landhuizen. Groot Hoenlo (Diepenveenseweg 1) is een ten zuiden van de Boskamp
gelegen voorm. havezate. In 1368 werd hier in opdracht van Wolter Machoris een
versterkt huis gebouwd. Johan van Laar liet omstreeks 1460 een onderkelderd huis
bouwen. De kern van de hoofdvleugel aan de noordzijde gaat hier nog op terug. Kort
na 1624 werd het in opdracht van Gerrit van Laer verbouwd. In 1692 kwam het in
bezit van Rutger van Haersolte. Zijn zoon Arent liet het huis inwendig verbouwen.
Mogelijk zijn toen ook 17de-eeuwse uitbouwsels aan de zuidzijde uitgebreid tot
vooruitspringende vleugels. Gerbrand Johan Wyborgh kocht het goed in 1763.
Mogelijk dateert de landschappelijke parkaanleg uit deze tijd. In 1802 kwamen J.
Teding van Berkhout en zijn vrouw J. Boreel de Mauregnault in het bezit van het
huis en een ‘engels bosch met water’. Jhr. W.H. Teding van Berkhout en zijn vrouw
J.P.S. van der Wijck lieten het huis in 1895 ingrijpend verbouwen naar plannen van
J.J. van Nieukerken. Aan de noordoostzijde werd toen een toren toegevoegd. Beide
vooruitspringende vleugels werden door middel van een nieuw middendeel met
klokgevel in neo-Lodewijk XV-vormen tot één
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boskamp, Groot Hoenlo
71
geheel gemaakt. Inwendig ontstond hierdoor een hal geflankeerd door een eetzaal
en een grote salon. In 1904 en 1906 volgden verdere verbouwingen. De hal heeft
een hoge lambrisering en een schouw met zandstenen zuilen, beide 19de-eeuws. Van
het balkenplafond is één balk omkleed met stucwerk, versierd in Lodewijk
XVI-vormen. Naast de trap is eveneens stucwerk aangebracht met decoraties in
Lodewijk XVI-stijl. Verder bevat het huis onder meer enkele schouwen in Lodewijk
XVI- en rococo-stijl en 18de- en 19de-eeuwse lambriseringen en stucwerkplafonds.
In 1911 werd de tuinaanleg aangepast naar plannen van L. Springer en plaatste men
een midden-18de-eeuws smeedijzeren toegangshek tussen twee gebeeldhouwde
natuurstenen hekpalen met schildhoudende leeuwen, afkomstig van Souburg op
Walcheren.
Boskamp, Klein Hoenlo
Omstreeks 1985 is het huis verbouwd en opgedeeld in luxe-appartementen. Tot het
landgoed behoort een kleine boerderij met het jaartal 1784 (Molenweg 4) en een stal,
koetshuis en koetsierswoning (Diepenveenseweg 3-5) uit 1895 naar plannen van J.J.
van Nieukerken.
In de nabijheid staat de hofstede Klein Hoenlo (Oude Allee 4), een mogelijk
18de-eeuwse boerderij, waarvan het woongedeelte in 1890 in opdracht van jhr. mr.
P.J. Teding van Berkhout werd verbouwd tot een landhuis in neoclassicistische
vormen. Spijkerbosch (Spijkerbospad 7) ligt in een bosrijke omgeving ten oosten
van de Boskamp, op een gedeeltelijk omgracht terrein. Het is een rechthoekig
gepleisterd fors gebouw met omlopend schilddak. De hardstenen voordeurpartij is
in het fries gedateerd 1659. Het houten sierstuk met cartouche en fronton daarboven
is waarschijnlijk uit dezelfde tijd. Het huis heeft in de 18de eeuw een verbouwing
ondergaan en kreeg omstreeks 1850 in opdracht van graaf Van Limburg Stirum een
neoclassicistisch aanzien. In 1906 werd het bewoond door G.W.W.C. baron van
Höevell tot Nijenhuis, oud-gouverneur van Celebes. De Haere (Haereweg 6-8) is
een ten zuiden van de Boskamp gelegen voorm. havezate. In 1559 was er sprake dat
Hendrik van Oldeneel hier een huis liet bouwen. In het begin van de 17de eeuw en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

omstreeks 1685 moet dit huis zijn verbouwd en van vooruitspringende vleugels
voorzien. In 1746 werd de havezate aangekocht door de Deventer wijnkoper Arnoldus
van Suchtelen. Zijn zoon J. van Suchtelen die er in 1768 kwam wonen, liet het
omstreeks 1778 ingrijpend verbouwen waarbij de hoofdvormen van de 16de- en
17de-eeuwse bouwvolumes bewaard zijn gebleven. Bij de verbouwing ontstond een
omgracht hoofdgebouw met twee vooruitspringende vleugels, waartussen een portiek
en balkon. De lichte risaliet aan de westzijde en de geblokte hoekpilasters wijzen op
sobere Lodewijk XVI-vormen. In 1847 kwam het huis aan jhr. C.L.A. Smissaert en
in 1868 ging het geheel over in handen van P.G. Voûte. Deze laatste liet onder meer
een dakruiter en aan de noordzijde een torenkamer in neoclassicistische vormen
toevoegen. In 1901 kwam het aan jkvr. C.F. Teding van Berkhout en F.W. des Tombe.
Het interieur bevat onder meer laat-18de-eeuwse en 19de-eeuwse stucwerkplafonds,
stucwerkdecoraties, schouwen en diverse betimmeringen. Op de eerste verdieping
is een opvallend schouwtje met dubbele ranke zuiltjes en een met stucwerk versierde
boezem in neoclassisistische vormen. Het landgoed kwam in 1962 in bezit van de
gemeente Deventer, die het in 1986 onderbracht in de Stichting IJssellandschap. Het
huis ligt in een mogelijk laat-18de-eeuwse tuinaanleg die omstreeks 1870 werd
aangepast. Naast het huis staat een koetshuis met stalling, schuur en dienstwoning
uit omstreeks 1870 (Haereweg 4). Ten zuidoosten daarvan werd in 1870 als
tuindecoratie
Boskamp, De Haere, plattegrond begane grond
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

72
een ruïne-folly opgericht voor P.G. Voûte, bestaande uit een ronde toren van het
donjontype met schietgaten en eraan vast een rechthoekige uitbouw met kantelen en
de aanzet van een boog. Aan de IJsseldijk staat een, in 1866 als portierswoning in
‘Zwitsersen’ stijl aangeduid gebouw (Haereweg 2). In opdracht van C.L.A. Smissaert
werd het in 1858 gebouwd als rentmeestershuis. Het heeft gebosseerde bakstenen
pilasters en een flauw getoogde loggia met balkon.
De openbare lagere school (Diepenveenseweg 8A), gelegen ten zuiden van de
Boskamp in het gehucht Hengforden, is een karakteristieke drieklassige school met
losstaande onderwijzerswoning (Diepenveenseweg 8). Ze werd gebouwd in 1894,
naar plannen van de Olster gemeentebouwmeester H. Wissink.
IJssellinie. Ten zuiden van De Boskamp, nabij landgoed De Haere, liggen de
restanten van object III van de voorm. IJssellinie; de stuw in de IJssel bij Olst. In het
kader van de naoorlogse verdediging in NAVO-verband werd in 1951 begonnen met
de aanleg van deze linie. Voor deze inundatie door middel van een stromende rivier
werden drie stuwencomplexen gebouwd; één in de Waal bij Nijmegen en één in de
Rijn bij Arnhem om de waterafvoer te stoppen en één bij Olst om de IJssel met behulp
van inlaatwerken tot een verdedigbare waterlinie te doen uitgroeien. Bij wat later
station Kletterstraat ging heten, werd in 1951-'52 een betonnen pijlerdam gebouwd,
met aan de Veluwe-zijde een haven voor het ponton dat bij het stellen van de inundatie
ingevaren en afgezonken kon worden. In 1964 is de linie opgeheven en kort daarop
volgde de sloop van de pijlerdam. De pontonhaven is nog zichtbaar, evenals een paal
voor een lier voor de netversperring en diverse bunkers en kazematten. Op het terrein
van De Haere bevinden zich er nog vele, waaronder de bataljonscommandopost en
een geneeskundige hulppost.
Buurse
(gemeente Haaksbergen)
Dorp, ontstaan als kransesdorp. In de 20ste eeuw ontwikkelde zich een dorpskern
rond de op de es gelegen kerken.
De Herv. kerk (Alsteedseweg 55) is een zaalkerk op T-vormige plattegrond,
gebouwd in 1857 in eclectische stijl naar ontwerp van J.G.J. van Roosmalen. Het
gebouw heeft gietijzeren spitsboogvensters en een risalerende ingangspartij bekroond
met dakruiter. De neoclassicistische pastorie (Alsteedseweg 57), met tweelaags
middendeel tussen eenlaags zijvleugels, werd gebouwd omstreeks 1860 naar ontwerp
van H. Honhof.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Presentatie (Broekheurnerweg 6-8) is een eenbeukige
kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en zware, enigzins convex gebogen toren met
ingesnoerde vierkante spits. De kerk verrees in 1939-'40 naar een ontwerp in
traditionalistische vormen van Joh.H. Sluijmer ter vervanging van een kerk uit 1859.
De begraafplaats bij de kerk heeft aan de Esweg een toegangshek met gepleisterde
hekpijlers uit 1879.
De Harrevelder Schans ten westen van Buurse, tussen de Buurserbeek en de
Buurserstraat, is een vervallen vierhoekige, gebastionneerde schans, waarschijnlijk
daterend uit omstreeks 1590.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boerderijen. Rond het dorp Buurse liggen diverse interessante boerderijen,
voornamelijk van het langhuistype. De uit 1834 daterende boerderij Steenberg
(Haaksbergerweg 13) heeft een, blijkens de jaartalankers in 1707 gebouwde,
bovenkamer met deur- en vensteromlijsting in Bentheimer zandsteen. Blijkens een
gevelsteen in de opkamer dateert de voor Joan Wolterink gebouwde
dwarshuisboerderij Wolterink (Broekheurnerweg 15) uit 1730. De boerderij heeft
nog een oorspronkelijk interieur met betegelde haard. Op het erf staat een schuur
met houtskelet uit 1844. Molenveld (Hasseltweg 19) is een langhuisboerderij met
onderkelderde bovenkamer, voorzien van een gevelsteen uit 1772. Het bedrijfsgedeelte
en de schuur dateren uit 1869. Andere tot de 18de eeuw teruggaande boerderijen zijn
Alsteedseweg 50, met naast de niendeur een in vakwerk opgetrokken kamer, Kleinof
Nieuw-Lankheet (Lankheterweg 3), met aangebouwde schuur, en Nijenhuis
(Zendvelderweg 7), met aan weerszijden van de niendeur lage uitbouwen met
lessenaarsdaken die hoekschotten genoemd worden. De laatstgenoemde boerderij
heeft op het erf een hoge eenbeukige 18de-eeuwse schaapskooi. Waarschijnlijk
18de-eeuws is Bommelas (Bommelaspad ong.), een kleine boerderij zonder scheiding
tussen woon- en bedrijfsgedeelte. De kleine vroeg-19de-eeuwse boerderij De Top
(Watermolenweg 4) was oorspronkelijk ook een lös hoes. Oud-Lankheet
(Lankheterweg 4), met bovenkamer en aangebouwde schuur, dateert uit omstreeks
1800. Op het erf staat een forse vrijstaande houten schuur. Textielfabrikant G.J.P.
van Heek liet in 1906 een boerderij met 17de-eeuwse kern verbouwen tot de
monumentale boerderij De Koelboer (Alsteedseweg 38) met elementen uit jugendstil
en chaletstijl.
Grensstenen. De grenssteen met het nummer 834 (en nr. 1) aan de Niekerkerweg
draagt de wapens van Overijssel, Gelderland en Munster. Aan de Gelderse zijde staat
nog het jaartal ‘1766’, aan de Overijsselse zijde het jaartal ‘1773’. De grenspaal met
het nummer 834E aan de Zuidgrensweg (bij nr.15) toont de letters O(verijssel) en
M(unster) en het jaartal ‘1773’.
Colmschate
(gemeente Deventer)
Hoevenzwermdorp ontstaan in de buurt van het in 1257 gestichte
cisterciënzerinnenklooster Ter Hunnepe, dat in 1578 werd verwoest waarna in 1913
het resterende poortgebouw werd gesloopt. Het laat-middeleeuwse schoutambt
Kolmschate behoorde sinds 1576 tot Deventer, maar vormde in 1811 de zelfstandige
gemeente Diepenveen. Nabij de weg ontstond omstreeks 1830 enige kernvorming
waar in 1843 een kerk verrees en in 1906 aan het spoor een zuivelfabriek. Op de
kruising van het Overijssels Kanaal en de weg naar Deventer, de Snippeling, verrezen
omstreeks 1860 drie kalkovens, die kort na 1974 zijn gesloopt. Het dorp zelf had van
1888 tot 1933 een station en heeft er sinds 1989 opnieuw een. Na een annexatiepoging
door Deventer van de hele gemeente Diepenveen in 1972, kwam in 1974 het
zuidoostelijke deel met het dorp Colmschate bij Deventer.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Colmschate, Het Bannink
73
Rondom de al in 1972 voor Deventer gebouwde wijk het Oostrik verrezen in snel
tempo enige uitbreidingswijken: Groot Douwel (1976), Blauwenoord (1982),
Colmschaterenk (1985), 't Roesink (1986), 't Bramelt (1988), Essenerveld (1990) en
't Swormink.
De Herv. kerk (Holterweg 106) is een zaalkerk met terzijde staande toren met
zadeldak en een aangebouwde vergaderzaal. De kerk werd in 1940 gebouwd naar
plannen van W. Verschoor, op de van een voorganger uit 1843. De gebrandschilderde
ramen zijn van P. Hofman en het meubilair van J.L. Conijn. De pastorie (Holterweg
108) stamt uit omstreeks 1880.
De Achterhoek (Colmschaterstraatweg 9) is een omstreeks 1850 gebouwd
neoclassicistisch landhuis met empire-vensters en een roevendak met aankappingen
en een dakruiter met luidklok.
Boerderijen. De 19de-eeuwse hallenboerderij Stationsweg 32 heeft een
middenlangsdeel met onderschoer. De boerderij Aarninksweg 2 heeft een
woonhuisgedeelte met klokgevel, gebouwd in 1769.
Het Bannink (Banninkslaan 4), gelegen ten oosten van Colmschate, is een fors
landhuis; het heeft een uitgebouwde traptoren met concaaf tentdak. Het huis, in
neorenaissance-stijl, verrees in 1896 naar plannen van J.D. Gantvoort voor jkvr. A.C.
Sandberg, ter plaatse van een mogelijk in oorsprong 15de-eeuws spijker. Inwendig
bezit het nog zijn originele marmeren vloeren en stucplafonds. Het koetshuis annex
dienstwoning Bannkslaan 1 stamt uit dezelfde tijd, evenals de rentmeesterswoning
Spitdijk 2 en het voorm. tolhuis Holterweg 126.
Molenromp. Van de ‘Hunnepermolen’ (Heukelenseweg 2, Snippeling) is de in
1889 gebouwde onderbouw van de stellingkorenmolen bewaard gebleven. De
bovenbouw werd na oorlogsschade verwijderd.
Daarle
(gemeente Hellendoorn)
Esdorp ontstaan in de middeleeuwen op de hogere delen langs de Daarlerbeek, die
als Linderbeek in de Regge uitkomt. Door de ontwikkeling van het na 1850 aan het
Overijssels Kanaal ontstane Daarlerveen, maakte het dorp Daarle zelf een bescheiden
ontwikkeling door.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De Geref. kerk (Dalvoorderweg 12) is een sobere zaalkerk met zadeldak en
dakruiter, waarvoor een vlak gedekt ingangsportaal staat, gebouwd in 1933. De
pastorie (Dalvoorderweg 10) stamt uit dezelfde tijd.
De Herv. kerk (Dalvoorderweg 2) is een pseudobasilikale kerk met ongelede
toren en tentdak uit 1955. De kerk werd in sobere traditionalistische vormen
Daarlerveen bij Daarle, Herv. kerk
gebouwd naar ontwerp van J. Jans.
De Watertoren (Watertorenweg bij 15) is een in 1934 gebouwde toren naar
ontwerp van Dücker & Co. uit Duisburg. Het betonnen vlakbodemreservoir heeft
een bakstenen omkleding.
Daarlerveen. Ten oosten van Daarle ligt Daarlerveen, een hoogveenkolonie langs
het Overijssels Kanaal ontstaan na 1850. De Herv. kerk (Kerkstraat 19) is een
laat-expressionistische houten zaalkerk uit 1937 met een uitgebouwde ingangspartij
die overgaat in een bescheiden geveltoren. Voordien vormde het gebied één kerkelijke
gemeente met het aan de noordzijde aangrenzende Vroomshoop. De Geref. kerk
(Vrijgemaakt) (Kerkstraat 1) is een sobere kruiskerk met dakruiter gebouwd in 1936.
Voor de kerk staat een straatklok op betonnen voet uit omstreeks 1950.
Dalfsen
Kernesdorp, ontstaan op de Sallandse zandgronden bij een doorwaadbare plek in de
Vecht. De nederzetting wordt voor het eerst genoemd in 1231, maar stamt mogelijk
al uit de 12de eeuw. Door de gunstige ligging ontwikkelde het zich tot een welvarend
dorp dat in 1670 door brand werd verwoest. Op de hogere esgronden in de omgeving
vond veel roggebouw plaats. De voor de verwerking daarvan benodigde molens
stonden te Dalfsen; aan het eind van de 19de eeuw waren dat er elf. Het oudste
industriële bedrijf, Frijling's Banket, waar sinds 1784 ‘Dalfser Moppen’ worden
vervaardigd, had ook met de roggebouw van doen. Aan het eind van de vorige eeuw
schakelde men over van akkerbouw
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dalfsen, Herv. kerk
74
op veeteelt. Dit leidde in 1897 tot de bouw van een zuivelfabriek (sinds 1981
kaasfabriek Salland BV). In 1836 werd de veerpont vervangen door een vaste brug
over de Vecht. Ten zuiden daarvan verrees in 1902 een station aan de lijn
Zwolle-Emmen. In de 19de eeuw ontwikkelde Dalfsen zich tot een bloeiend dorp,
bestaande uit een noord-zuid lopende hoofdstraat (Prinsenstraat/Wilhelminastraat)
en de in westelijke richting lopende weg naar Zwolle
(Bloemendalstraat/Ruitenborghstraat). In de Tweede Wereldoorlog werd de Vechtbrug
opgeblazen. Na de oorlog is Dalfsen flink uitgebreid in noordelijke en westelijke
richting.
De Herv. kerk (Kerkplein 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Cyriacus, is een
laat-gotische pseudobasiliek met rijzig, driezijdig gesloten koor en een forse, niet
geheel voltooide toren met vier geledingen en een aangekapt tentdak. Archeologisch
onderzoek heeft aangetoond dat in de 12de eeuw op deze plek een eerste kerkje werd
gebouwd, bestaande uit een eenbeukig schip met een iets smaller koor en een
inspringende halfronde absis. In het begin van de 14de eeuw voorzag men deze kerk
van zijbeuken en een toren. Deze uitbreiding kwam waarschijnlijk tot stand dankzij
Herman van Voorst, heer van Rechteren, die tussen 1315 en 1326 aan de zuidoostzijde
van de kerk een familiekapel liet bouwen. Kort na 1455 werd het romaanse koor
vervangen door het huidige gotische koor en kwam de sacristie tot stand. Ook werd,
getuige de gedenksteen uit 1449, de tweebeukige kapel van Rechteren verbouwd in
haar huidige vorm. In de tweede helft van de 15de eeuw werd het schip verhoogd
en vernieuwd.
Na een vernietigende brand in 1517 bracht men schip en koor onder één kap. Ook
kwamen toen de huidige zijbeuken tot stand, waarin de kapel van Rechteren werd
geïntegreerd als de twee oostelijke traveeën van de zuidbeuk. Bovendien verrees één
travee westwaarts van de oude plek een nieuwe toren, die met uitzondering van de
bovenste geleding met tufsteen is bekleed en waaraan tot ver in de 16de eeuw is
gebouwd. In het begin van de 19de eeuw kregen de zijbeuken een buitenbepleistering.
Bij de algehele restauratie van kerk en toren in 1954-'57, onder leiding van W.P.C.
Knuttel, heeft men onder meer deze blokbepleistering verwijderd.
De aanblik van het interieur van de kerk wordt bepaald door de korte zuilen met
lijstkapitelen tussen middenschip en zijbeuken. De kruisrib- en netgewelven van de
zijbeuken dateren van na de brand van 1517. Dit geldt ook voor de kruisribgewelven
van het middenschip, die toen lager zijn aangebracht. De kerk bevat grafzerken en
altaarstenen uit de 15de tot en met 17de eeuw. In de Van Rechterenkapel herinnert
een gedenksteen uit 1449 aan ridder Frederik van Rechteren, die in dat jaar de kapel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

liet bouwen. In deze kapel liggen onder meer de grafzerken van Zeger van Rechteren
(†1458) en Frederik van Rechteren (†1458). Verder zijn er twee epitafen, de ene
voor Johan Zeijger van Rechteren (†1701) en zijn echtgenote Agnes Sophia van
Raesfelt (†1705), de andere voor hun zoon Joachim Hendrik Adolf (†1719) en zijn
echtgenote Amalia Alexandrina Frederica gravin von Limpurg Speckfeld (†1754).
Laatstgenoemde heeft het monument laten oprichten, kort na de dood van haar
echtgenoot; het werd vervaardigd door Johan Hendrik Hagen. Een vergelijkbaar
grafmonument bevindt zich in de kerk van Rijssen.
De familie Van Rechteren schonk in de eerste helft van de 18de eeuw de
geelkoperen lezenaar aan de kansel van eikenhout uit dezelfde periode en ruim een
eeuw later het doopbekken (1863) van de firma J.M. van Kempen & Zn.. Voor de
kansel staat een deels 18de-eeuwse herenbank. De drie geelkoperen kroonluchters
zijn in 1758 gemaakt in opdracht van de kerkeraad. Het orgel heeft een orgelfront,
gemaakt in 1808 door J.C. Scheuer. Het instrument werd in 1844 gebouwd voor de
Herv. kerk te Hengelo, en stamt mogelijk van de hand van J.H. Holtgräve of van
C.F.A. Naber. De beschildering met draperieën op de achtergrond dateert vermoedelijk
uit 1808. De pastorie (Bloemendalstraat 20) is een sober neoclassicistisch pand uit
1880.
De voorm. synagoge (Julianastraat 18), een eenvoudig zaalgebouw met
ingezwenkte lijstgevel en middenrisaliet, is in 1866 gebouwd naar plannen van J.H.
ter Hogt. De laatste dienst vond in 1927 plaats.
Het voorm. klooster van de zusters van het H. Hart (Oosterstraat 8) is een
robuust pand uit 1927, mogelijk naar ontwerp van C.A. Hardeman. Het gebouw heeft
rechts op de verdieping een huiskapel. Sinds 1964 dient het als onderkomen voor
ouderen.
De R.K. St.-Cyriacuskerk (Wilhelminastraat bij 21) is een driebeukige basiliek
met gereduceerd dwarsschip en forse gedrongen toren, gebouwd in 1938-'39 naar
ontwerp van A. Vosman. Naast de toren, waarin zich de toegang tot de kerk bevindt,
staat een doopkapel. Een gebrandschilderd raam is afkomstig uit de vorige, in 1866
gestichte kerk.
Het postkantoor (Bloemendalstraat 16), gebouwd in 1908-'09 naar plannen van
rijksbouwmeester C.H. Peters, is een goed voorbeeld van een tweelaags
dorpspostkantoor met directeurswoning in simpele, op de neogotiek geënte, vormen.
Woonhuizen. In de Grutte Moole (Prinsenstraat 35) is oorspronkelijk een woonhuis
annex rosmolen. Het bestaat uit twee naast elkaar gelegen diepe huizen met dwarse
zijvleugel en aan de straatzijde twee tuitgevels met vlechtingen. Het geheel dateert
van het begin van de 18de eeuw. De gevelsteen met afbeelding van een rosmolen,
gedekt door een schelpmotief en geflankeerd door dolfijnen, dateert van vóór de
dorpsbrand van 1670 en is waarschijnlijk nog vroeg-17de-eeuws. Het pand is in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dalfsen, Houtloods
75
1956-'57 gerestaureerd en recentelijk van zijn witte verflaag ontdaan. Het dwarse
herenhuis Bloemendalstraat 13-17, met opgetrokken middenstuk, verrees omstreeks
1850.
Windmolens. Van de oorspronkelijk elf korenmolens van Dalfsen is er één werkend
exemplaar bewaard gebleven.
De Westermolen (Molenstraat 16), een achtkante, met riet gedekte stellingmolen
op houten onderstuk en bakstenen voet, verrees in 1818 en kreeg in 1864 een nieuwe
bovenas. De molen is in 1955 gerestaureerd. De molenaarswoning Molenstraat 10-12
is een eenvoudige, tweebeukige dwarse dorpswoning uit 1823, gebouwd in opdracht
van G.H. Snel. Ten noorden van Dalfsen staat de molenromp van de in 1861
gebouwde stellingmolen Massier (Veldweg 15) met achtkante bakstenen voet, houten
onderstuk en met riet gedekt bovenstuk. De molen is in 1960 onttakeld.
De houtloods Bloemendalstraat 19 dateert uit omstreeks 1920. Het is een open
houten loods met aan de voorzijde een sierspant.
De voorm. cichoreifabriek (Burg. Van Bruggenplein 1) werd in 1860 gesticht
door B.H. Egberts. Het langs de Vecht gelegen, langgerekte bedrijfsgebouw in
neoclassicistische vormen - met wenkbrauwen boven de vensters en geblokte
gepleisterde pilasters - werd in 1863 in bedrijf genomen. De naastgelegen
directeursvilla verrees in 1864 en kreeg omstreeks 1895 een nieuw dak en een balkon.
De fabriek diende vanaf 1866 ook korte tijd als calicotweverij. Het bedrijf werd in
1913 omgezet in de NV Overijsselsche Stoomcichoreifabriek v/h B.H. Egberts &
Co, Dalfsen. In 1929 had de fabriek te lijden van een brand. Na de overname in 1948
door de N.V. Buisman te Zwartsluis volgde in 1965 de sluiting van het bedrijf. Fabriek
en villa maken sinds 1987 uit van het aangrenzende, in 1960 gebouwde raadhuis van
Dalfsen.
Het station (Stationsstraat 4) is een rijzig gebouw met beneden de dienstvertrekken,
boven een woning en terzijde een gedeeltelijk met hout beklede loods. Het gebouw
werd in 1902 ontworpen door Ed. Cuypers voor de in 1903 geopende spoorlijn
Zwolle-Emmen van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij. Aan de spoorzijde
hangt een sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd door J. Thooft en
Labouchère uit Delft.
Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Mulertlaan ong.) werd in 1805 gesticht.
De grafkelder van de familie Van Dedem heeft een verzonken ingang; een granieten
fronton draagt het familiewapen. De ten noorden van het dorp gelegen Isr.
begraafplaats (Gerner Es ong.) werd in 1855 aangelegd en in 1927 gesloten. Er
liggen zestien grafstenen, waaronder die van de families Van Essen en Steren.
Kasteel Rechteren (Rechterensedijk 3), gelegen aan een oude Vechtarm ten
zuidoosten van Dalfsen, is het enige
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dalfsen, Kasteel Rechteren, plattegrond begane grond
bewaard gebleven middeleeuwse kasteel van Overijssel. Het gebouw is mogelijk
ontstaan toen Herman van Voorst het na ruil van de graaf van Bentheim in 1315 in
eigendom verwierf en het in 1320 als leen van de bisschop van Utrecht verkreeg. In
1339 is er sprake van een eigen kapel, die in 1376 werd ingewijd. Door huwelijk
kwam het kasteel in 1356 in het bezit van de familie Van Heeckeren, die zich later
naar het kasteel Van Rechteren gingen noemen.
De onderkelderde onderbouw van de forse toren aan de noordzijde dateert
waarschijnlijk nog uit de eerste helft van de 14de eeuw. De middeleeuwse
woonvleugel stamt in opzet uit 1508 en werd gebouwd in opdracht van Adolf van
Rechteren, drost van Coevorden, en zijn vrouw Katharina de Cock van Opijnen.
Karel van Gelre veroverde het kasteel in 1522; bij de herovering door troepen van
de bisschop van Utrecht in 1524 had de grote toren sterk te lijden. In 1527 was het
voor korte tijd opnieuw Gelders. In 1584 werd Rechteren door Spaanse troepen
veroverd. Nadat het kasteel in 1591 definitief in Staatse handen was gekomen, werd
het ontmanteld; de ringmuur werd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

76
geslecht, de hoofdgracht gedempt en de wallen afgegraven. De toren werd in 1633-'34
verhoogd in opdracht van Johan van Rechteren en Joachima van Wijhe, die tevens
Huis Almelo bezaten. In 1672 werd het kasteel door Munsterse troepen sterk
beschadigd. Johan Zeger van Rechteren begon na zijn huwelijk met Agnes Sophia
van Raesvelt in 1685 met het herstel. Nadat hij en zijn vrouw overleden waren (1701
en 1705), volgde een bouwpauze tot Frederik Rudolf van Rechteren het werk in 1726
liet voortzetten onder leiding van steenhouwer Johan Hendrik Hagen. Uit die tijd
dateert de ingangspartij met de twee vooruitspringende vleugels. Steenhouwer Hagen
is waarschijnlijk ook verantwoordelijk geweest voor de bekroning van de
middenrisaliet; daarop zit het gekroonde alliantiewapen van Van Rechteren en Von
Limpurg-Speckfeld, voorzien van deugden in Lodewijk XIV-vormen. Op basis van
een verbouwingsplan uit
Dalfsen, Kasteel Rechteren
1896 van J. Mutters liet A.Z. graaf van Rechteren Limpurg de toren en het
hoofdgebouw in neogotische vormen verbouwen. De geplande verhoging van de
middenpartij werd in 1898 aangepast en overeenkomstig de smaak van de
opdrachtgever in Franse trant uitgevoerd, vermoedelijk naar plannen van J.W.H.
Berden. In 1953-'57 werden toren en kasteel geconsolideerd en gerestaureerd onder
leiding van A.J. van der Steur. Het hoofdgebouw kreeg weer vensters in 18de-eeuwse
vorm, de geveltoppen werden hersteld en de uit 1900 daterende weergang van de
toren, alsmede de meeste andere neogotische aanpassingen, werd verwijderd.
De ingrijpende inwendige verbouwing in 1898-1905 onder leiding van J.W.H.
Berden heeft weinig van de oudere inrichting overgelaten. In de zaal zitten nog delen
van het originele stucplafond, met daarop het jaartal ‘1696’. Centraal in de zaal hangt
het schoorsteenstuk van de Zwolse schilder Roelof Koets uit 1702, waarop Johan
Zeger van Rechteren en zijn gezin staan afgebeeld. In de eetzaal ten oosten daarvan
bevond zich tot 1908 een schoorsteenstuk met voorstelling van Andromeda uit 1698,
gemaakt door de Zwolse schilder Hendrik ten Oever. De beide dessus-de-porte van
zijn hand - ‘de roof van Europa’ en ‘Io bewaakt door Argus’ - zijn wel bewaard
gebleven. De drie schilderijen samen zijn te beschouwen als een allegorie op de
daden van Willem III, in de persoon van Zeus. Opdrachtgever Johan Zeger was
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

egimentscommandant voor Willem III in Engeland. De eetzaal zelf is na restauratie
in 1953-'57 ontdaan van de historiserende verbouwing uit omstreeks 1860, die L.H.
Eberson ontwierp. Aan de noordwestzijde bevindt zich een lange dwarse hal met aan
de oostzijde een trap uit omstreeks 1905, die lijkt te zijn geïnspireerd op die in huis
Schuylenburg te Den Haag. De Witte Salon aan de westzijde daarvan heeft snijwerk
in neo-Lodewijk XIV-stijl gemaakt door A. Roodenburgh. Hij maakte ook de schouw
in de Roze Salon.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dalfsen, Den Berg
77
Van de beide bouwhuizen op het voorterrein stamt het linker uit 1725. Het rechter
bouwhuis, met een gevelsteen uit 1685, is in 1881 geheel vernieuwd. Het toegangshek
uit 1724, vervaardigd door Johan Hendrik Hagen, dat een poort uit 1686 van diens
vader Lubbert Hagen verving, is omstreeks 1930 verdwenen. De stenen brug naar
plannen van L.H. Eberson uit 1863 is wel bewaard gebleven. Rondom, maar vooral
ten oosten van het kasteel, werd naar plannen van L.A. Springer van 1909 tot 1919
een formele tuin met neobarokke parterres aangelegd. Aan de westzijde, op de belt
van een vroegere standerdmolen, ligt sinds 1875 de eigen familiegrafkelder. Dichtbij
staan de kasteelboerderij met dienstwoning (Rechtersedijk 8) uit 1863, een
dienstwoning (Tolhuisweg 1) uit omstreeks 1910 en een rentmeesterswoning
(Rechterensedijk 4) uit dezelfde tijd. De laatste is gebouwd in lichte steen en vertoont
jugendstil-elementen.
Den Berg (Heinoseweg 4), ten zuiden van Dalfsen, is een deftige en omgrachte
voormalige havezate die in haar huidige vormen dateert uit het begin van de 18de
eeuw. De havezate werd in 1483 gesticht en was in de 16de eeuw eigendom van de
familie Van Haersolte. Na een openbare verkoping in 1703 kwam ze in bezit van
Willem Jan baron van Dedem en zijn vrouw Gerbrecht van Delen. Deze lieten in
1705 het huidige huis bouwen. Het slechts aan de achterzijde onderkelderde pand
op rechthoekige plattegrond heeft een schilddak en een voorgevel met pronkrisaliet,
die wordt bekroond door een segmentvormige kroonlijst. Het met natuursteen omlijste
middenvenster toont de gekroonde alliantiewapens van Van Dedem en Van Delen.
Vóór de entree met dubbele toegangdeur ligt een halfrond hardstenen bordes. Het
opschrift met bouwjaar boven de entree is pas omstreeks 1900 aangebracht.
Inwendig heeft het huis een hal en een voorkamer met eenvoudig laat-18de-eeuws
stucwerk in Lodewijk XVI-stijl en enkele supraporten met onder meer jachttattributen.
Evenals de wijdse, aan de onderzijde gestucte, vrijdragende houten wenteltrap met
binnenboom naar de verdieping, zijn deze in 1772 aangebracht in opdracht van C.W.
baron van Dedem. Naar ontwerp van L.H. Eberson liet A. baron van Dedem in 1868
aan de achterzijde de koepelkamer bouwen: een driezijdige, torenvormige uitbouw
bekroond door een open houten klokkentorentje. In deze periode kregen de
koepelkamer, de ruimte daarboven op de eerste verdieping, de bibliotheek en de
eetkamer nieuwe plafonds met rijk en plastisch stucwerk in historiserende stijl.
Vrijwel alle schouwen dateren ook uit deze tijd, terwijl toen ook de hoge lambrisering
in de eetkamer werd aangebracht. Het huis heeft een kelder met kruisgewelven en
gordelbogen. Op de zolder dragen vier houten constructies de vier symmetrisch
geplaatste schoorstenen op het dak die slechts voor de sier zijn opgemetseld.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het toegangshek tot het huis draagt de wapens van Van Dedem en Van Delen en
dateert van omstreeks 1705, evenals de beide bouwhuizen. Het linker bouwhuis
herbergde het koetshuis, de woning van de werkbaas en aan de noordzijde een
onderkelderd melkhuis; het had een houten dakruiter met luidklok. Het oostelijke
bouwhuis heeft aan de zuidzijde een ingebouwde woning uit het begin van de 20ste
eeuw. Tegen dit bouwhuis staan twee schuren, de ene uit 1839, de andere uit 1860.
Daarnaast liggen de in 1835 gestichte boerderij en de tuinmanswoning (Heinoseweg
5). In de moestuin staat nog een 18de-eeuwse tuinmuur met daartegenaan een
druivenkas, evenals enkele koude kweekbakken. De parkaanleg dateert uit 1742 en
is vermoedelijk ontworpen door Samuel van Beinem. Het grootste deel van deze in
1985 gerestaureerde formele aanleg is nog bewaard gebleven. Aan de noordzijde
van het landgoed ligt nabij de spoorlijn Huize Vidal (Poppenallee la), ook bekend
als ‘De Vechtkamp’, gebouwd in 1892 in opdracht van A. baron van Dedem.
De Aalshorst (Aalshorsterpad 12), ten zuiden van Dalfsen, is een deftig landhuis
dat in zijn huidige vormen uit 1720 dateert. De buitenplaats of spieker werd in 1644
gesticht door Jacobus Vriesen en Helena van der Beecke in de opzet van een havezate
met omgrachting en bouwhuizen. Het is echter nooit als havezate erkend. Verderop
aan de zuidzijde werd een sterrenbos aangelegd om de zandverstuivingen uit
Dalmsholte tegen te gaan. Jacob Vriesen, burgemeester van Zwolle, liet het huidige
huis bouwen. In de gevel van de aanbouw is een van het oude huis afkomstig
oeil-de-boeuf met zandstenen cartouche ingemetseld. De tussen geblokte hoekpilasters
gevatte voorgevel heeft een hoger opgaande middenrisaliet, afgesloten door een
segmentvormig bekroonde kroonlijst, en een eenvoudig vormgegeven omlijste
zandstenen ingang. De twee bouwhuizen stammen eveneens uit 1720. In 1807 werd
het buiten aangekocht door de Zwolse koopman H.I.C. van Kempen en deze liet aan
de zuidzijde een Engelse tuin aanleggen. Het buiten kwam in 1873 in bezit van Godert
Willem baron van Dedem, die mogelijk het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dalfsen, De Aalshorst
78
pand heeft laten bepleisteren. De moestuin met tuinmuur kwam in 1874 gereed en
het neorenaissance-tuinhuis in de moestuin werd in 1908-'09 gebouwd naar ontwerp
van A.C.A. baron van Dedem. De landgoederen zijn in 1908 ondergebracht in een
exploitatiemaatschappij. Het huis is in 1924 ontdaan van de 19de-eeuwse
bepleistering.
Overige buitenplaatsen en landhuizen. In de omgeving van Dalfsen ligt een
flink aantal buitenplaatsen met landhuizen. De Horte (Poppenallee 39), een landhuis
in neoclassicistische vormen op nagenoeg vierkante plattegrond, werd gebouwd
omstreeks 1820. Het staat op de plaats van een tussen 1649 en 1667 gebouwd ouder
buiten, dat in 1800 in het bezit kwam J.M. van Rhijn, eigenaar van het nabij gelegen
Mataram, die het huis ‘Djokjakarta’ noemde. In 1828 kwamen De Horte en Mataram
in bezit van J.A. baron van Fridagh, die De Horte in 1829 liet vertimmeren. In 1974
werd het huis eigendom van de Stichting Het Overijssels Landschap. De parkaanleg
kwam in 1822 tot stand naar plannen van G.A. Blum. In de tuin staat een fraaie,
laat-19de-eeuwse druivenkas. Het biljarthuisje met wijnkelder (Poppenallee 33), aan
het eind van de oprijlaan, werd gebouwd in 1905. De Leemcule (Ruitenborghweg 2)
is een langgerekt eenlaags landhuis in neoclassicistische stijl, gebouwd in 1823 in
opdracht van burgemeester F.C. Mulert. Het heeft een licht risalerend middendeel
voorzien van een fronton en een omlijste deuringang. Oorspronkelijk was het een
bouwhuis van de al in de 15de eeuw genoemde en in 1812 afgebroken havezate.
Landhuis De Ruitenborgh (Ruitenborghweg 18) verrees in 1828 in opdracht van G.
Ridderinkhoff, ter plaatse van de in 1821 gesloopte havezate. Tegen het landhuis, in
neoclassicistische vormen op een nagenoeg vierkante plattegrond, is een boerderij
aangebouwd. Dichtbij staat een 19de-eeuwse boerderij annex tolhuis (Ruitenborghweg
12). Hessum (Tolhuisweg 11) is een landhuis in neoclassicistische vormen op
nagenoeg vierkante plattegrond. Aan de achterzijde staan twee bouwhuizen. Het
pand, gelegen in een oudere parkaanleg, werd in 1830 gebouwd in opdracht van de
Zwolse dokter F.J. van der Ketten. Het huis werd in 1950 gerestaureerd. Hofwijk
(Vossersteeg
Dalfsen, De Horte, biljarthuisje
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

68) is een dwars landhuis met afgewolfd zadeldak en hoekschoorstenen. Het
neoclassicistische pand, met risalerend middendeel voorzien van segmentvormig
fronton en omlijste deuringang, werd in 1859 gebouwd in opdracht van koopman C.
Janssen en M.E. Ridderinckhoff. De grote 18de-eeuwse zandstenen stoep zou
afkomstig zijn van de Ruitenborgh. Ancum (Vossersteeg 93), vroeger Grote Hof te
Velde genoemd, ontstond omstreeks 1790 toen Theodorus Everhardus Joannes van
der Ketten tegen het in 1806 gesloopte Grote Hof een nieuw landhuis liet zetten dat
hij Huize Ancum noemde. In 1864 kwam het landhuis in handen van T.E.F. Heerkens,
wethouder te Zwolle, die er een nieuw huis in neoclassicistische stijl liet bouwen.
Mataram (Poppenallee 31) ligt op de plaats van de 14de-eeuwse havezate Dieze of
Eze, die, nadat ze aan het eind van de 17de eeuw in handen van de familie Rouse
was overgegaan, 't Franckeler werd genoemd. In 1799 verrees in opdracht van Anna
Aleida Rouse een nieuw landhuis, waarvan het huidige 18de-eeuwse hek nog dateert.
Al in 1800 werd zowel 't Franckeler als De Horte gekocht door J.M. van Rhijn,
oud-resident aan het hof te Mataram in Oost-Indië. J.A.G. baron de Vos van Steenwijk,
burgemeester van Zwolle liet het huis in 1901 slopen. Zijn zoon J.A. de Vos van
Steenwijk gaf in 1905 opdracht tot de bouw van het huidige huis. Het park werd aan
het begin van de 19de eeuw aangelegd naar plannen van H. van Lunteren en in 1909
gewijzigd onder leiding van H.A.C. Poortman. Het jachthuis (Poppenallee 25) dateert
uit omstreeks 1905. Het huis Gerner Es 2 is een vrijstaand dwars huis met in het
midden een met hout beklede puntgevel met
Dalfsen, De Horte, druivenkas
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

79
erker en balkon. Het huis werd omstreeks 1930 in licht expressionistische vormen
gebouwd voor Van Haersolte nabij de in 1818 gesloopte havezate De Gerner. Het
gebouw dient nu als gezinsvervangend tehuis.
Hoonhorst. Dit dorp ten zuidwesten van Dalfsen ontstond na 1770 als kerkelijk
middelpunt voor katholieken. Deze kregen echter vrij snel een eigen kerk in Dalfsen.
De in 1960 onttakelde windmolen ‘Fakkert’ (Kerkstraat 3A), een hoge achtkante
molenromp met bakstenen onderbouw en met leien gedekte bovenbouw, werd
gebouwd in 1863 als stellingkorenmolen. Aan het begin van de 20ste eeuw ontstond
rondom de molen een meelfabriek. De molenaarswoning (Kerkstraat 5) stamt ook
uit omstreeks 1863. In het buurtschap Moezenbelt ten zuiden van Hoonhorst staat
een voorm. Openbare Lagere School (Heinoseweg naast 32), gebouwd omstreeks
1850 als eenklassige school met ernaast een onderwijzerswoning. De school is
verbouwd omstreeks 1920.
De Krim
(gemeente Gramsbergen)
Hoogveenkolonie ontstaan langs de Lutterhoofdwijk, een zijkanaal van de
Dedemsvaart, dat in 1832 werd gegraven. In 1855 werd deze hoofdwijk verbreed en
naar Coevorden doorgetrokken. De kolonie heeft haar naam te danken aan de onrust
onder de veenarbeiders in 1857, die door de marechaussee hardhandig werd
onderdrukt en wel werd vergeleken met excessen in de Krim-oorlog van 1853-'56.
In 1869 werd het een afzonderlijke buurtschap waar zich omstreeks 1890 nog veel
plaggenhutten van veenarbeiders bevonden. Vanaf 1890 werden de uitgeveende
dalgronden geschikt gemaakt voor aardappelteelt en verschenen langs de hoofdwijk
grote boerderijen en in 1906 een aardappelmeelfabriek. Op de kruising met de weg
naar Gramsbergen verscheen in 1939 een kleine, naar het zuidoosten gerichte,
kazemat. Door de naoorlogse woonwijk ten zuiden van de hoofdwijk heeft de kolonie
een meer rechthoekige structuur gekregen.
De Krim, Herv. kerk Eben Haëzer
De Herv. kerk Eben Haëzer (Parallelweg 39) is een flinke zaalkerk met
rechtgesloten koor; de risalerende ingangspartij gaat over in een geveltoren met
slanke vierzijdige houten lantaarn. De lantaarn draagt wijzerplaten en wordt bekroond
door omlopende frontons en een achtkante spits. De kerk, met neoclassicistische
elementen, werd in 1911-'12 gebouwd.
Boerderijen. Langs de Lutter Hoofdwijk staat een aantal zeer grote boerderijen,
in opzet vergelijkbaar met die in de Groninger veenkoloniën. Het gaat daarbij om
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

oerderijen met een fors, aan de straat gelegen, woongedeelte ter grootte van een
flinke burgerwoning, door zogeheten krimpen verbonden met het veel bredere
bedrijfsgedeelte, waarin zich doorgaans een zijlangsdeel bevindt. Voorbeelden van
boerderijen die een woongedeelte met neorenaissance-elementen hebben en gebouwd
zijn omstreeks 1890, zijn Posthoornweg 52 en Parallelweg 31. Duidelijke
jugendstil-invloeden vertonen Huize Hollandia (Hoofdweg 2) uit 1903 en Parallelweg
2 uit omstreeks 1905. Bij de Beatrixhoeve (Hoofdweg 52), in 1909 gebouwd in een
fraaie combinatie van jugendstil- en chaletstijl-elementen, staat het woonhuis geheel
vrij van het bedrijfsgedeelte.
De aardappelmeelfabriek Onder Ons (Fabriekswijk 1) is een in 1906 naar
plannen van G. en W. Wieringa
De Krim, Boerderij Parallelweg 31
uit Coevorden gebouwd fabriekscomplex met schoorsteen. De fabriek is ontstaan
als de aardappelmeelfabriek ‘Intra Nos’ door samenwerking op half coöperatieve
basis van een aantal boeren met de Dedemsvaartse vervener J.B. Minke. Na enkele
misoogsten werd de fabriek in 1911 gesloten, maar het jaar daarop als volledig
coöperatief bedrijf heropgericht onder de naam ‘Onder Ons’. De fabriek heeft nog
een slemptafelgebouw uit 1910, waar het aardappelmeel door spoelen naar fijnte
wordt gescheiden. In 1925 volgde een verbouwing en in 1931 begon de productie
van edelstijfsel. Het huidige kantoorgebouw stamt uit omstreeks 1950. Het complex
is momenteel eigendom van het aardappelmeelconcern Avébé. Nabij de ingang van
de fabriek staan vier bijbehorende bedrijfswoningen Fabriekswijk 2-8 uit 1906.
De kalkoven (Kalkwijk tussen 5-7) is een kegelvormig bakstenen gebouw uit
omstreeks 1860, met aan de onderzijden stookopeningen en een houten opbouw voor
de hoger gelegen opening voor de schepen. De oven is in 1987 gerestaureerd.
De openbare lagere school (Holthonerweg 4) ten zuidoosten van De Krim in de
buurtschap Holthone, dateert van 1869; het is een school van twee lokalen onder een
rieten schilddak. De school is recentelijk nogal onoordeelkundig verbouwd tot
oudheidkamer. De onderwijzerswoning (Holthonerweg 2) stamt uit omstreeks 1890.
De Groote Scheere (Scheereweg 5) is een landgoed gelegen ten zuidoosten van
De Krim, nabij de buurtschap Holthone. De kern werd gevormd door de al in 1426
genoemde havezate. Bij het beleg van Coevorden in 1592 nam prins
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

80
Maurits hier zijn intrek. Onder Johan Godfried van Ense volgde in 1662 een
verbouwing, maar uiteindelijk werd het huis in 1791 afgebroken. Nadat het landgoed
in 1820 in bezit kwam van Samuel Johannes baron Sandberg, werd een nieuw eenlaags
jachthuis gebouwd. Toen het in 1854 aan mr. Rudolph baron Sandberg kwam, die
het als zomerhuis gebruikte, werd het van een verdieping voorzien. Vervolgens werd
het bezit van Anna Sandberg, die in 1902 A.W.F. baron van Voorst van Lynden
huwde. Het koetshuis Scheerseweg 7 stamt uit omstreeks 1902. Op het landgoed
liggen enige fraai gelegen boerderijen omzoomd door eikenwallen. Een voorbeeld
daarvan is Scheerseweg 3 uit de tweede helft van de 19de eeuw.
De Lutte
(gemeente Losser)
Dorp, ontstaan als hoevezwermnederzetting op de oostelijke flank van de
Oost-Twentse heuvelrug. De marke De Lutte was de belangrijkste van Twente. Pas
omstreeks 1900 ontstond er een dorpskern bij de in 1785 gestichte roomskatholieke
kerk.
De R.K. St.-Plechelmuskerk (Lossersestraat 7) verrees in 1830 als
neoclassicistische zaalkerk ter vervanging van een in 1785 gebouwde schuurkerk.
De kerk werd in 1930-'31 naar ontwerp van C.A. Hardeman uitgebreid tot een
kruiskerk in expressionistische trant met vierzijdig gesloten koor. Bij de kerk ligt
een processiepark (Dorpstraat ong.), waarschijnlijk uit 1831.
Boerderijen. In het dorp ligt de nu als dorpshuis in gebruik zijnde laat-19de-eeuwse
voorm. langhuisboerderij De Boerichter (Plechelmusstraat 12-14) met
driedaksbedrijfsgedeelte, voorzien van ouder houtskelet. Langhuisboerderij
Dorpsstraat 47 heeft een smaller woongedeelte met topgevel in cottagestijl, ongeveer
uit 1915.
Buiten het dorp liggen enkele waardevolle boerderijen. De Olde Hanhof
(Hanhofweg 22) is een 18de-eeuwse zogeheten lijftocht (erfverlaterswoning met een
negende deel van het erf) in de vorm van een langhuisboerderijtje in vakwerk. Bij
Erve Middelkamp
De Lutte, Boerderij Olde Hanhof
(Bentheimerstraat 15) staat een 18de-eeuwse eenbeukige hooischuur met doorrit.
Erve Aust (Austweg 11) is een forse dwarshuisboerderij met tweebeukig
bedrijfsgedeelte en zandstenen niendeuromlijstingen uit 1915. Bij de
tweekapsboerderij Erve Dalkott (Hanhofweg 11) zijn de niendeuren voorzien van
gestucte omlijstingen. De Judithhoeve (Judithhoeveweg 5) is een forse boerderij van
het kop-romp-type, gebouwd in 1912 naar ontwerp van de Nederlandsche Heide
Maatschappij in opdracht van textielfabrikant Blijdenstein. De Pierikhoeve
(Denekamperstraat 15) is een langhuisboerderij met hoger voorhuis uit 1915. De uit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1924 stammende langhuisboerderij De Duivelshof (bij Lossersestraat 79) is omgeven
door een driedubbel wallen- en grachtenstelsel uit de late middeleeuwen.
Buitenplaatsen. Ten westen van De Lutte is door fabrikanten een groot aantal
buitenplaatsen aangelegd, voornamelijk op de heuveltoppen van de Hoge Lutte.
Buitenplaats Beernink (Farwickpad ong.) heeft een 18de-eeuws lanenstelsel met een
in 1893 voor de familie Jonge Poerik gebouwde theekoepel. De buitenplaats Egheria
(Egheriaweg 2), in 1908 gesticht door H.E. ten Cate, bezit een landschappelijke
aanleg naar ontwerp van L.A. Springer. Het landhuis werd in 1944 verwoest, waarna
in 1948 naar ontwerp van G. Feenstra en D. Broekhuizen in traditionele stijl een
nieuw landhuis verrees. Bij het begin van de oprijlaan staat een dienstgebouw
(Egheriaweg 1-2) uit 1910, naar ontwerp van K. Muller in cottagestijl. Op de begane
grond waren de stallen en het koetshuis ondergebracht, op de verdieping een
koetsierswoning. Het landhuis Koppelboer (Koppelboerweg 8) is ontstaan door
uitbreiding van de heerschapskamer aan de omstreeks 1910 gesloopte boerderij
Koppelboer. De landschappelijke parkaanleg is ontworpen door D. Wattez. Op de
buitenplaats staat een groot koetshuis met paardenstal. De Paasberg (Paasbergweg
8) is een eenlaags buitenhuis met rieten dak, ontworpen in 1912 door K. Muller voor
de ‘Land- en Boschbouwmaatschappij Het Laar’ van H.C. Stork. De Hakenberg
(Hakenbergweg 16) is een buitenplaats met eenlaags houten landhuis, een uit Wenen
afkomstige prefab-bouw met rieten dak. Het huis werd in 1927 gebouwd voor
fabrikant Blijdenstein op de plek van een theekoepel uit 1903. Het landschapspark
uit 1912 werd ontworpen door P.H. Wattez en omstreeks 1927 aangepast. Op de
buitenplaats staat de langhuisboerderij Hakenberg (Hakenbergweg 18) uit 1896.
Duivendal (Duivendalweg) is een fraai op een heuveltop gelegen eenlaags buitenhuisje
in eclectische trant, in 1903 gebouwd voor de textielfabrikant Ter Kuile en in 1915
in dezelfde stijl uitgebreid. Poort Bulten (Lossersestraat ong.) heeft een arboretum
en pinetum, gesticht in 1912 door de textielfabrikant H.P. Gelderman. Het arboretum
werd in 1912 naar ontwerp van L.A. Springer aangelegd en in 1945 hersteld en
aangepast door W.J. Hendriks. Bij een grote vijver aan de zijde van de Postweg staat
een eenlaags jachthuis annex jachtopzienerswoning (Postweg 35) uit 1920-'21, naar
plannen van K. Muller. Boschkamp (Bentheimerstraat 16) is een kleine eenlaags villa
met steil rieten schilddak, gebouwd in 1913 voor de Oldenzaalse hoteleigenaar H.C.
Boll naar ontwerp van K.P.C. de Bazel. In 1929 werd het uitgebreid naar ontwerp
van J.D.G. Balder.
De Lutte, Buitenplaats Egheria, Stal, koetshuis en koetsierswoning
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

81
Nabij het huis staat een hallenhuisboerderij annex koetshuis met rieten dak uit 1913,
eveneens door De Bazel ontworpen. De parkaanleg in gemengde stijl is ontworpen
door L.A. Springer. Nijehusz (Rhododendronlaan 7) is een eenlaags landhuis in
expressionistische stijl, gebouwd in 1922 voor de textielfabrikant J.B. Blijdenstein
naar ontwerp van S. de Clerq. Rond het huis ligt een parkaanleg van firma H. Copijn
& Zn. Op het landgoed Meuleman (Beverborgsweg 19) liet fabrikant F. Scholten in
1928 op een stuifduin aan de rivier de Dinkel een jachthuis annex theehuis bouwen
met gepotdekselde wanden en uitkragende veranda's aan voor- en achterzijde. Het
vanaf 1851 door B. Essink aangelegde landgoed Boerskotten (Haermansweg 5) heeft
een op een heuveltje gelegen achtkante houten theekoepel uit omstreeks 1860. Vlakbij
staat in de bosrand een 18de-eeuws zandstenen beeld van de godin Diana (bij
Haermansweg 6). H.J.G. Baurichter en zijn echtgenote E.J.H.M. Essink lieten in
1927-'28 een landhuis met aangebouwde garage en groot rieten schilddak bouwen,
naar ontwerp in expressionistische trant van F.A. Warners. Het oorspronkelijke
interieur is behouden gebleven. Bekspring (Denekamperstraat 1) is een eenlaags
landhuis met hoger opgetrokken zijgevels, in 1937 gebouwd naar ontwerp van W.
Hamdorff voor W. Blijdenstein. In de nabijheid staat een langhuisboerderij
(Denekamperstraat 3) met houten topgevels uit 1889.
De koepel op de Tankenberg (Tankenbergweg ong.), gelegen ten westen van De
Lutte, is in 1955 herbouwd naar ontwerp van J. Jans ter vervanging van een koepel
uit omstreeks 1840 gebouwd door J.F. Peese-Binkhorst. Van deze voorganger is een
steen afkomstig die memoreert dat eens de door Tacitus beschreven tempel van
Tanfanae op deze berg zou hebben gestaan. Voor het bordes bevindt zich een steen
met een vers van J. Weeling (circa 1840). In de buurt ligt een uit omstreeks 1955
daterende, in Bentheimer zandsteen opgebouwde wegkapel (Tankenbergweg ong.)
met hoektorentje.
Landweren. Ten oosten van het dorp liggen op verschillende plaatsen delen van
de landweren, die in de late
De Lutte, Grenssteen nr. 20 (1975)
middeleeuwen als verdedigingslinie werden opgeworpen, bijvoorbeeld nabij de
Denekamperdijk.
Grensstenen. Ten oosten van het dorp staan op de Nederlands-Duitse grens enkele
oude grensstenen. De zandstenen grenssteen nr. 20 (nabij Zur Grenze) dateert uit
omstreeks 1480 en draagt aan weerszijden de wapens van het graafschap Bentheim.
Het is de oudste grenssteen langs de Nederlandse Rijksgrens. Nabij de
Bentheimerstraat staan de grensstenen 16 en 18, beide voorzien van de wapens van
Utrecht en Bentheim en het jaartal 1659.
Dedemsvaart
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

(gemeente Avereest)
Hoogveenkolonie met achtervaart, ontstaan in 1811, toen het Avereestse
hoogveengebied doorsneden werd door een kanaal naar Hasselt. Het werd gesticht
door mr. W.J. Baron van Dedem, tevens naamgever van de kolonie. Het dorp
ontwikkelde zich langs twee vaarten, de noordelijk gelegen Langewijk en de
Hoofdvaart, die bij Rollepaal (Sluis 6) samenkomen en als Rheezereind verder gaan.
Eerst groef men de Langewijk en pas in 1817 de Hoofdvaart of Dedemsvaart. In
1837 werd het gebied toegevoegd aan de gemeente Avereest. Door de beschikbaarheid
van turf werden langs de Kalkwijk (nu Zuidwolderstraat) vanaf 1820 kalkovens
gebouwd, waarin de uit de Waddenzee afkomstige schelpen gebrand werden tot kalk,
bestemd voor Noord-Hollandse bouwplaatsen. De in 1890 opgerichte scheepswerf
H.H. Mittendorf werd omdat de Langewijk gedempt werd, in 1966 naar Kampen
verplaatst. De grond aan de oostzijde van het dorp bleek uitstekend geschikt voor
tuinbouw. In 1869 stichtte de vervener H. Scholten in Rheezerend een bloemen- en
plantenkwekerij, die uitgroeide tot de snijgroenkwekerij ‘Tottenham’. In 1888 volgde
de kwekerij Moerheim van B. Ruys waarnaast zich nu de tuinen van Mien Ruys
bevinden. Vanaf het begin van de 20ste eeuw volgde een eerste opvulling tussen de
beide lintbebouwingen in de vorm van de Julianastraat en Van Haeringenstraat. Door
verdere uitbreidingen is een rechthoekige structuur ontstaan met aan de oostzijde het
industriegebied De Rollepaal met de kunststofverwerkende industrie Wavin en het
grondboorbedrijf Haitjema.
De Herv. kerk (Hoofdvaart 5) is een forse neoclassicistische kruiskerk met houten
klokkentorentje van twee geledingen en een kleine spits op de kruising. De kerk werd
in 1833-'34 gebouwd in opdracht van mr. W.J. Baron van Dedem, op een terrein
geschonken door J. Mulder en de familie De Vos van Steenwijk. De plannen waren
afkomstig van de Zutphense architect D. Lijsen met E. Nuis als opzichter. In de
kruisarm aan de zijde van het kanaal staat de neoclassicistische pastorie; deze heeft
hoeklisenen en een middenrisaliet met fronton. Het uurwerk in de vieringstoren stamt
uit 1852. Inwendig heeft de kerk een houten zoldering met vlakken en gietijzeren
rozetten. Het neobarokke orgel, geschonken door B. Berends en L.A. Kreuzen, werd
in 1868-'70 gebouwd door J. van Loo. De verdere inrichting is in 1858-'59
gemoderniseerd.
De R.K. St.-Vituskerk (Langewijk 170A) is een driebeukige neogotische
Dedemsvaart, Herv. kerk (1972)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dedemsvaart, Kalkovencomplex
82
hallenkerk met hoog opgetrokken viering en een toren van vier geledingen met
ingesnoerde spits. De kerk werd in 1874-'75 gebouwd naar plannen van A. Tepe, op
de plek van een voorganger uit 1833 die plaats bood aan de voornamelijk uit Duitsland
afkomstige katholieke veenarbeiders. In 1929-'30 kwam de huidige viering met
dakruiter en koor tot stand, naar plannen van H.C.M. van Beers of Joh. H. Sluijmer.
Het voorm. raadhuis van de gemeente Avereest (Molstraat 1) is een
neoclassicistisch pand op vrijwel vierkante grondslag, gebouwd in 1863 en in 1885
van een verdieping voorzien. Gelijktijdig ontstond daarnaast de burgemeesterswoning
(Hoofdvaart 27-29) in neoclassicistische hoofdvormen met ingangsrisaliet, afgesloten
door een bescheiden in de daklijst opgenomen fronton.
Het voorm. postkantoor annex directeurswoning (Markt 1A) is een fors tweelaags
pand in eclectische stijl, gebouwd in 1877-'78 naar plannen van J. Moll uit Hengelo.
Het heeft op de hoek een afgeschuinde ingangspartij en aan de voorzijde een
middenrisaliet met gepleisterde vensteromlijstingen.
Woonhuizen. In het dorp staan nog grote woonhuizen en villa's; veelal gaat het
om notabelen- of ververvenershuizen. Villa Dina (Moerheimstraat 144) is een fraai
voorbeeld. Dit huis werd in opdracht van de vervener B. Berends in 1877 in
eclectische vormen gebouwd. Sinds 1918 dient het als raadhuis van de gemeente
Avereest. Ook Langewijk 190 uit omstreeks 1875 is een vergelijkbare eclectische
villa. Herenhuizen in eclectische vormen zijn de notariswoning Julianastraat 40 uit
omstreeks 1885 en Moerheimstraat 30 uit omstreeks 1890. Eveneens eclectisch is
de onderwijzerswoning Moerheimstraat 104, uit dezelfde tijd. De andere
onderwijzerswoning uit die tijd, Julianastraat 52, is meer neoclassicistisch in
hoofdvorm. Andere grote, meer neoclassicistische villa's zijn Hoofdvaart 53-55 uit
omstreeks 1890 en Moerheimstraat 180-182 uit omstreeks 1900. Awierend
(Moerheimstraat 86-88) is een curieus en rijk eclectisch pand. Dat geldt eveneens
voor de uit 1906 stammende dokterswoning Agatha Adriana (Moerheimstraat 90)
voor dokter Van Barneveld, die in zijn vormgeving nogal Duits aandoet.
jugendstil-elementen vertonen de Villa Marquette (Moerheimstraat 98) en
Moerheimstraat 62, beide uit omstreeks 1910, en de woning met praktijk Hoofdvaart
9 uit 1910, naar plannen van K. Hakkert.
Boerderijen. Aan de zuidzijde van de Dedemsvaart staan grote
ontginningsboerderijen die sterke gelijkenis vertonen met die in de Groninger
veenkoloniën. Voorbeelden zijn: d'Oldengarmhoeve (Moerheimstraat 109), Humosa
(Moerheimstraat 154), gebouwd in 1862 voor A. Berends en omstreeks 1900
verbouwd en Diffeler End (Moerheimstraat 115) uit omstreeks 1906 voor A. van
Linge.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Bruggen. Over de hoofdvaart liggen nog twee ijzeren draaibruggen uit het eind
van de 19de eeuw. De draaibrug Hoofdvaart bij 66 bestaat uit een asymmetrisch
gelegen draaipunt met daarop in vakwerk uitgevoerde korte pilonen, waaraan
spankabels zijn bevestigd die de brugvloer dragen. Hetzelfde geldt voor de draaibrug
Moerheimstraat tegenover 109, die in 1891 werd gebouwd door G.B. Meije uit
Stadskanaal.
Het voorm. kalkovencomplex (Zuidwolderstraat 4) ontstond vanaf 1820 in
opdracht van Baron van Dedem. In 1848 kwamen de kalkovens in bezit van J.W.L.
Trip. Het huidige complex bestaat uit drie schachtovens met een door steunberen
versterkte onderbouw voorzien van stookgaten en ernaast een les- of blushuis. Het
geheel is in 1992 gerestaureerd.
De voorm. gashouder (achter Oude Zuidwolderstraat 5) werd in 1932 gebouwd
door de N.V. Scheepswerf en Gashouderbouw v/h Jonker en Stans in Hendrik Ido
Ambacht en de scheepsbouwer H.B. Peters uit Dedemsvaart. Dit is de enige
overgebleven gashouder in Overijssel; hij behoort tot het zogeheten natte,
telescopische type met een inhoud van 700 kubieke meter. Hij werd in 1987 buiten
werking gesteld en vormt samen
Dedemsvaart, Gashouder
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

83
met de kalkovens een industreel-archeologisch complex.
Begraafplaatsen. De 2de Alg. begraafplaats (Mulderij ong.) werd in 1833 gesticht;
hier ligt onder een treurbeuk het graf van de stichter van Dedemsvaart, Willem Jan
baron van Dedem tot Rollecate (1776-1851). Naast deze begraafplaats ligt de Isr.
begraafplaats (Mulderij ong.).
Het monument Van Dedem (Markt bij 1a) is een gietijzeren monument in
neoclassicistische vormen met een bazuin blazende engel, gegoten in 1859 door L.J.
Enthoven & Co. uit Den Haag. Het monument werd opgericht naar aanleiding van
het voltooien in 1859 van de in 1809 begonnen Dedemsvaart.
De tuinen van Mien Ruys (Moerheimstraat 78) zijn ontstaan vanaf 1925 naast
de kwekerij Moerheim naar plannen van Mien Ruys. De kwekerij zelf werd in 1888
gesticht door haar vader B. Ruys. Voor hem en zijn vrouw E.G. Fledderus ontwierp
K. Hakkert in 1902 de villa Lellingbö (Moerheimstraat 80). In de tuinen naast de
kwekerij zijn onder andere een schaduwtuin, een kruidentuin, een rozentuin, een
watertuin en een bostuin te bewonderen. De tuinen zijn te zien als een moderne
aanvulling op de ideeën van de cottagestijl.
Delden (stad)
Kleine bastidestad, gesticht omstreeks 1320 rond een in 1118 voor het eerst vermelde
parochiekerk. Een oudere nederzetting Delden moet elders hebben gelegen, mogelijk
ter plaatse van de zuidelijker gelegen middeleeuwse agrarische kernen Vossenbrink
en Sint-Annabrink, die nu vrijwel door moderne bebouwing zijn ingesloten. De
nieuwe nederzetting kreeg in 1325 stadsrechten en werd omsloten door een
cirkelvormige wal en gracht, waarvan de omtrek nog zichtbaar is in het beloop van
de Noorder- en de Zuiderhagen. De primaire bebouwing was gesitueerd langs de
Langestraat met ten noorden daarvan een klein marktplein. Delden werd in 1453,
1583, 1584 en 1655 door brand verwoest. Met zijn grote aantal (stads)boerderijen
onderscheidde het zich in de 18de en 19de eeuw niet veel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Delden
1 Herv. kerk (zie p. 84)
2 R.K. St.-Blasiuskerk (p. 85)
3 (Geref.) Paaskerk (p. 85)
4 Posthuis (p. 85)
5 Raadhuis Stad en Ambt Delden (p. 85)
6 Postkantoor (p. 85)
7 School met den Bijbel (p. 85)
8 Het Witte Paard (p. 86)
9 Deldense wolweverij van Schräder, Schneider, Tijert & Co. (p. 86)
10 Station (p. 87)
11 Watertoren (p. 87)
12 Stadspomp (p. 87)
13 Kasteel Twickel (p. 87)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

84
van andere Twentse kerkdorpen. De aan de oostzijde van de oude kern gelegen
Cramersweide werd oorspronkelijk gebruikt voor het weiden van vee. Na de aanleg
van de spoorlijn Zutphen-Enschede en de bouw van het station in 1866 ontwikkelde
het stadje zich als forensenplaats voor het nabijgelegen Hengelo. Ten oosten van de
stadskern kwam in 1925 een klein villapark tot stand. Na de Tweede Wereldoorlog
breidde Delden zich naar het zuiden uit tot aan het in 1934 aangelegde Twenthekanaal.
De Herv. Kerk. (Kerkstraat 3) [1] is een driebeukige hallenkerk met rechtgesloten
noordbeuk, driezijdig gesloten midden- en zuidkoor en een zware, onvoltooide toren.
Waarschijnlijk omstreeks 1150 begon men met de bouw van een romaanse
kruisbasiliek, waarvan men de uitvoering evenwel omstreeks 1170 staakte. Van deze
eenbeukige kerk met rechthoekige koortravee - wellicht gesloten met een halfronde
absis - zijn restanten te vinden in de pijlers tussen de drie beuken. Ook de oostwand
van het noordtransept bleef bewaard, waarin bij de restauratie van 1965-'68 een
romaans venster met houten raam werd aangetroffen. Toen tegen het midden van de
13de eeuw het werk werd hervat, richtte men zich op de bouw van een voor die tijd
moderne hallenkerk, zoals die toen ook in Westfalen verrezen. Waarschijnlijk in de
tweede helft van de 14de eeuw kwamen het huidige middenkoor en de sacristie tot
stand. Deze bouwdelen zijn niet in zandsteen opgetrokken, zoals bij
Delden, Herv. kerk, plattegrond
de 12de-eeuwse bouwfase, maar in baksteen, terwijl voor het onderste deel van het
koor tufsteen is hergebruikt. In de buitenzijde van het koor zit een ‘hagioscoop’. De
zuidbeuk en het zuidkoor kwamen blijkens een opschrift boven de zuidelijke ingang
omstreeks 1464 tot stand, evenals het noordtransept. Aan het eind van de 15de eeuw
verlengde men het noordtransept naar het westen en ontstond de huidige noordbeuk.
Oorspronkelijk zal de kerk een romaanse toren hebben gehad. Met de bouw van de
bestaande toren begon men, blijkens de ‘eerste steen’ naast de ingang, in 1516. Er
werden twee geledingen voltooid, uitgevoerd in Bentheimer zandsteen en voorzien
van blindnissen met laatgotische traceringen en een tentdak. In de toren hangen de
zogenoemde poortklok, in 1632 gegoten door Henrick ter Horst, en drie klokken uit
1950.
Het kerkinterieur wordt overdekt door stenen kruisribgewelven, die ten dele weer
zijn aangebracht bij de restauratie in 1965-'68. Het westelijke gewelfvak van de
middenschip werd getuige een opschrift in 1538 als laatste aangebracht. De schildering
op het gewelf van de viering is een, wellicht laat-15de-eeuwse, voorstelling van het
Laatste Oordeel. Van dezelfde hand moet de muurschildering boven het romaanse
venster zijn. Het is een deels beschadigde reeks van voorstellingen uit het leven van
de patroonheilige St. Blasius. De schilderingen zijn gerestaureerd in 1967-'68 door
Jelle Otter.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Tot de inventaris behoort een fragment van een laatgotisch zandstenen
sacramentshuisje uit omstreeks 1500. De kerk
Delden, Herv. kerk, epitaaf Frederick van Twickelo (1966)
bevat twee zandstenen epitafen. De belangrijkste is het vroege renaissanceepitaaf
met reliëfbeeld van Frederick van Twickelo (†1545) geflankeerd door hermen en
omgeven door zestien kwartieren. Volgens overlevering is dit epitaaf afkomstig uit
de kapel van Huis Hengelo. De tweede epitaaf, met maniëristische details, was voor
Johan van Raesfelt tot Twickel (†1604). De laat-17de-eeuwse, eikenhouten preekstoel
met zeszijdige kuip en klankbord heeft een geelkoperen lezenaar, die in 1683 werd
geschonken door het echtpaar Van Wassenaer-Van Raesfelt. In de kerk staan zes
laat-17de- of vroeg 18de-eeuwse herenbanken, waaronder die van Huis Twickel,
met overhuivingen gedragen door getordeerde zuiltjes. Het orgel dateert uit 1846 en
werd gemaakt door C.F.A. Naber uit Deventer.
Om de kerk ligt het ommuurde voorm. kerkhof, met aan de zijde van de Markt
een van de vier in ons land bewaard gebleven exemplaren van een zogenoemde
‘varkens- of duivelsrooster’. Een dergelijk rooster belette loslopende varkens de
toegang tot het kerkhof. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

85
Delden, Posthuis met Herv. kerk en stadspomp (1964)
pastorie (Kerkplein 2), is een blokvormig, neoclassicistisch pand uit het midden van
de 19de eeuw.
De R.K. St.-Blasiuskerk [2] (Langestraat 76) is een niet-georiënteerde neogotische
pseudo-basiliek met driezijdige gesloten midden- en zijkoren, gebouwd in 1871-'73
naar ontwerp van H.J. Wennekers. Aan de zuidzijde staat een grote westtoren met
aangebouwde achtzijdige traptoren. Van de toren waren in 1873 de twee onderste
geledingen voltooid, de bovenste geleding en de achtkante, ingesnoerde spits zijn in
1893 aangebracht naar plannen van H.J. Wennekers en A.C. Boerma. Kerk en toren
zijn sterk op Nederrijnse voorbeelden geïnspireerd. Het interieur wordt overdekt
door stenen kruisribgewelven, met scheibogen die rusten op ronde zuilen met
achtkante lijstkapitelen. Halverwege de westelijke zijbeuk diende een dwarse uitbouw
als zangkoor; later is het als Lourdeskapel ingericht. Een achtkante sacristie verbindt
de kerk met de pastorie (Langestraat 78) uit 1872, eveneens naar ontwerp van H.J.
Wennekers. Dit neogotische gebouw op L-vormige plattegrond is voorzien van een
achthoekige traptoren. Om de pastorie ligt een grote landschappelijke tuin.
De (Geref.) Paaskerk (Noorderhagen 54) [3] is een eenvoudige, kleine zaalkerk
met open dakstoel en getoogde vensters voorzien van gietijzeren tracering. In de
voorgevel zit een rond siervenster met penanten. De kerk werd in 1911 gebouwd
naar ontwerp van J.B. Radstake.
Het Posthuis (Markt 1) [4], ook wel het huis ‘In de Kroon’ genoemd, is een
waarschijnlijk 17de-eeuws, diep huis met houtskelet en zijgevels in vakwerk. De
bakstenen klokgevel met kroon en jaartal dateert uit 1764. De naastgelegen zandstenen
inrijpoort diende voor de stalling van paarden, zowel die van herberggasten als die
van het postveer Amsterdam-Hamburg, dat hier in de 18de eeuw was gevestigd.
Daaraan herinnert ook de gevelsteen met posthoorn.
Raadhuizen. Het voorm. raadhuis van Ambt Delden, ook bekend als Het Eysink
(Hengelosestraat 24) is een eenlaags pand in neoclassicistische trant. De bouw hangt
mogelijk samen met het in werking treden van de gemeentewet van 1851. In 1873
werd de raadhuisfunctie overgenomen door het voorm. raadhuis van Stad en
Ambt-Delden, Langestraat 30 [5], gelegen op de hoek van de Markt. Dit gebouw -
tevens gerechtsgebouw, politiebureau en veldwachterswoning - verrees in 1873 naar
plannen van J. Moll in eclectische stijl. Het verving het voorm. stadhuis van Delden
uit 1738. In 1906 kreeg het eenlaags pand een verdieping. Als raadhuis van
Ambt-Delden diende het tot 1936. Sinds omstreeks 1980 is het in gebruik als
zoutmuseum.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het postkantoor (Zuiderhagen 10/Werdmuller von Elggstraat 2) [6], een dwars
pand met schilddak en lage aanbouw, werd in 1910 in neorenaissancestijl gebouwd
door A. Groothengel uit Borne.
De voorm. School met den Bijbel (Noorderhagen 35) [7] werd gebouwd in 1922
als eenlaags schoolgebouw met twee lokalen. Het ontwerp van J.B. Radstake heeft
een expressionistische detaillering.
Woonhuizen. Veel huizen bezitten achter de later vernieuwde voorgevels een
oudere kern met houtskelet en vakwerkzijwanden. De oudste huizen dateren van
vlak na de stadsbrand van 1655, zoals het diepe huis Langestraat 28 (1656), het vrij
brede eenlaagspand Langestraat 24-26 (1659), in 1910 voorzien van een
neoclassicistische lijstgevel met monumentale ingang, en Langestraat 41 (omstreeks
1660). Aangezien veel Deldenaren tot in het begin van deze eeuw naast hun ambacht
een klein landbouwbedrijf hadden waren de meeste huizen toen nog stadsboerderijen
of akkerburgerhuizen. Uit het tweede kwart van de 19de eeuw dateert De Halve
Maan (Langestraat 29), een langgerekt pand waarvan de zolderverdieping is voorzien
van een lijstgevel; in het midden heeft het een gesneden winkelpui en rechts een
inrijpoort. Langestraat 27 is een tweebeukig eenlaagshuis met trapgevels in
neorenaissance-stijl, aan het eind van de 19de eeuw gebouwd voor de
fabrikanten-familie Schneider ter vervanging van een ouder pand. Het achterste deel
is een onderkelderde eenlaags dienstvleugel. Laat-19de-eeuws is ook de bij het
landgoed Twickel behorende dubbele dienstwoning Marktstraat 20-22 met wolfdak.
Noordwal 40 is een deels onderkelderd, dwars eenlaags pand met wolfdak, aan de
linkerzijde voorzien van schuurdeuren, uit het eind van de 19de eeuw. Andere
19de-eeuwse woonhuizen zijn Kerkstraat 3, Markt 2, Markt 3 (eerste helft 19de
eeuw), Markt 5, Spoorstraat 5 (eerste helft 19de eeuw) en Langestraat 77.
Landhuizen en villa's. Een landhuis in Lodewijk XIV-stijl is het uit 1726 daterende
Huis met de Twee Vijvers (Hengelosestraat 2). Het brede pand kreeg in 1867 een
lage verdieping en een rechthoekige toren van twee geledingen met steil schilddak.
Achter het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Delden, Villa De Kroonhof (1983)
86
huis ligt een grote landschappelijke tuin. In de tuin aan de overkant van de straat ligt
de oorspronkelijk in tweeën gedeelde vijver waaraan het huis zijn naam dankt.
Omstreeks 1800 was in het pand een logement gevestigd en van 1838 tot 1994 diende
het als rentmeesterswoning en - kantoor van het landgoed Twickel.
Huize Diemer (Hengelosestraat 5) is een breed buitenhuis met lijstgevel en fronton,
gebouwd in de eerste helft van de 19de eeuw. De Bagatelle (Van Nispenweg 2) is
een vierkante, wit gepleisterde villa met schilddak, gebouwd omstreeks 1870 als
dienstwoning voor de stationschef van Delden. In opdracht van de familie
Schweigman verrees omstreeks 1890 het eclectische herenhuis Langestraat 1, voorzien
van erkers en serres. Het heeft van 1936 tot 1976 gediend als raadhuis van Ambt
Delden. Huize Maria (Zuiderhagen 12/14) is een villa met geveltop in chaletstijl,
versierd met pseudo-vakwerk en speklagen. Het werd omstreeks 1899 gebouwd in
opdracht van de textielfabrikant F. Schneider. De vrijstaande villa De Zuiderhaghe
(Zuiderhagen 8) verrees in 1917 naar ontwerp van de architecten Jansen en Schrakamp
voor F.C.W. Schneider. De villa op samengestelde plattegrond vertoont elementen
uit chaletstijl en jugendstil. Het interieur is grotendeels nog oorspronkelijk. De
Kroonhof (Dr. Gewinstraat 6) is een geprefabriceerd houten landhuis in chaletstijl,
gebouwd in 1923 voor de familie Moltzer en vervaardigd door de Silezische firma
Christoph & Unmack. Het heeft nog een gaaf interieur. Het in cottagestijl opgetrokken
kleine landhuis Cramershof (Cramerswegje 2) dateert uit omstreeks 1900. De
verdieping is in 1932 verbouwd naar plannen van H.A. van Pothoven. Een landhuis
met garage in Engelse landhuisstijl is Zuiderhagen 15. Het werd oorspronkelijk
gebouwd als dubbel woonhuis door de Deldense architect F.A. van Hal en is omstreeks
1935 voltooid. De villa Dr. Gewinstraat 7 verrees in 1936 in de trant van het
functionalisme, naar ontwerp van F.A. van Hal voor fabrikant F. Schneider.
Hotels/herbergen. Aangezien Delden in de 17de en 18de eeuw een pleisterplaats
was aan een belangrijke route van Holland naar Duitsland waren er verschillende
logementen en herbergen. In de 19de eeuw waren de logementen in trek bij
stedelingen, die hier een deel van de zomermaanden doorbrachten. Hotel-restaurant
Carelshaven (Hengelosestraat 30), een blokvormig gepleisterd gebouw met omgaand
schilddak, werd omstreeks 1774 gebouwd als schippersherberg aan het einde van de
Twickelervaart. Het is genoemd naar Carel George van Wassenaer-Obdam, die deze
vaart liet graven. In de tweede helft van de 19de eeuw was het een favoriete
verblijfplaats voor schilders van de Haagse School, die in de buurt schilderden. Het
Witte Paard (Hengelosestraat 8) [8] is een wit geschilderd blokvormig pand met
schilddak, omstreeks 1835 gebouwd door metselaarsbaas F.C. Bosch en sinds 1836
in eigendom van de heer van Twickel. Vanaf 1850 dient het als herberg en vanaf
1892 als logement met de naam ‘De drost van Twenthe’. Het aangebouwde koetshuis
heeft op de deuren een voorstelling van de postiljon van Longemae, uit de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gelijknamige opera. De naastgelegen eenlaags dependance (Hengelosestraat 4-6)
dateert uit 1849 en zal oorspronkelijk bij de herberg hebben gehoord.
Winkels. Het eenlaags hoekpand Langestraat 29 dateert uit het derde kwart van
de 19de eeuw. Achter de lijstgevel met houten pui gaat een winkelinterieur uit de
bouwtijd schuil. Het winkelpand Marktstraat 2 bezit een gepleisterde lijstgevel uit
omstreeks 1890. Het als bakkerij gebouwde diepe pand Langestraat 8 heeft een
ingezwenkte lijstgevel met een bijzondere winkelpui (1918).
Boerderijen. Van de vele stadsboerderijen in de kern van Delden zijn er twee
bewaard gebleven. De meeste kregen in de 19de eeuw een nieuw voorgedeelte,
waarbij de stal naar het achterste deel van het kavel werd verplaatst. Meijlingstraat
3 is een waarschijnlijk 18de-eeuws diep pand met houten inrijpoort. Het gebouw
heeft een houtskelet en vakwerkwanden met baksteenvulling op een zandstenen plint.
Van het langgerekte, eenlaags hoekpand Langestraat 60 heeft het achterste deel met
staldeur nog een houtskelet. Het waarschijnlijk 17de-eeuwse woongedeelte is in het
tweede kwart van de 19de eeuw in steen herbouwd en kreeg een voorgevel in
neoclassicistische trant.
Aan de rand van het stadje of geheel door nieuwbouw ingesloten staan diverse
oude langhuisboerderijen. Boerderij Vossenbrink 1-3 heeft in de balk boven de
niendeur een inscriptie en het jaartal ‘1754’. Op het erf staat een houten schuur met
gedeeltelijk gemetselde plint. Oude Benteloseweg 32 is een 19de-eeuwse
langhuisboerderij onder een hoog zadeldak, behorend tot het landgoed Twickel. Op
het erf staat een voor het landgoed typerende, zwart geteerde driebeukige schuur.
Andere voorbeelden zijn Steinwegstraat 38 (omstreeks 1800), met een voorgevel
voorzien van houten voorschot, Brinkweg 3 (1846), boerderij Wijnhuis (Brinkweg
15) uit 1872 en Brinkweg 1 (1915). Interessante dwarshuisboerderijen aan de rand
van Delden zijn Bruggeman (Hengelosestraat 22) uit 1880 en Braamrot
(Twickelerlaan 4) uit omstreeks 1900.
Industriegebouwen. De voorm. Deldense wolweverij en wolappreteerderij van
Schräder, Schneider Tijert & Co. (Kortestraat 5) [9] is een deels gesloopt complex
tussen Kortestraat, Zuiderhagen en Zuidwal. Aan de zijde van de Zuidwal staat tweeen
drielaags bebouwing met flauw hellende zadeldaken en gietijzeren
rondboogvensters uit 1866. Verder zijn de eenlaags weverij met sheddaken (1910),
het fabriekskantoor en de schoorsteen bewaard gebleven. Het complex is nu
grotendeels in gebruik als winkelcentrum.
Aan het eind van de 19de eeuw verrees aan de Oelerbeek een pel- en houtzaagmolen
(Zaagmolenweg 1), behorend tot het landgoed Twickel, ter vervanging
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Delden, Watertoren (1988)
87
van een in 1774 gebouwde windhoutzaagmolen. Van de constructie daarvan is
mogelijk een deel in de huidige molen opgenomen. Het houten gebouw met twee
lage zijvleugels heeft inwendig een verticale houtzaagmachine met verticaal raam
en houten slede. Bij de molen ligt de oorspronkelijke vijver voor het wateren van
hout. Verder zijn er nog eenlaags dienstwoningen (Zaagmolenweg 3-6) en een
vroeg-20ste-eeuws trafoloodsje. De maalderij Noorderhagen 58, een diep pand met
hijsblok en hijsluiken, werd in 1906 in opdracht van de firma Hobbelink gebouwd.
Het station (Stationsweg 3-5) [10] werd in 1866 in opdracht van de
Staatsspoorwegen gebouwd aan de spoorlijn Zutphen-Enschede als ‘type IV voor
de eerste staatsaanleg’. Het bakstenen gebouw heeft een tweelaags middendeel met
lagere zijvleugels. De gevels hebben decoratieve elementen in gele baksteen.
De watertoren (bij Watertorenstraat 5) [11] verrees in 1893-'94 naar plannen van
H.P.N. Halbertsma in opdracht van R.F. baron Van Heeckeren van Wassenaer ten
behoeve van het landgoed Twickel en de stad Delden. De op een verhoging gelegen
hoge bakstenen watertoren in neorenaissance-stijl heeft een ronde smalle schacht
met neoclassicistische zandstenen entreepartij. De achtkantige, overkragende
bovenbouw met waterreservoir is voorzien van boogfriezen en kantelen. De dubbele
dienstwoningen (Watertorenstraat 1-3 en 2-4) zijn in 1925 gebouwd naar ontwerp
van H.A. Pothoven.
De stadspomp (Markt ong.) [12], uitgevoerd met zinken sokkel, twee bekkens en
een dubbelarmige sierlantaarn, dateert uit 1894. De pomp werd geschonken door het
stadsbestuur en de burgerij van Delden als hulde voor de aanleg van de waterleiding
door R.F. baron Van Heeckeren van Wassenaer.
Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Langestraat 200) dateert uit 1829 en
bestaat uit een landschappelijke aanleg rond een slingerende vijver. Het toegangshek,
gemaakt door de L.J. Enthoven & Co., draagt gietijzeren doodssymbolen. De
grafkelder van de familie Van Heeckeren tot Twickel (1879) is uitgevoerd in
neoclassicistische trant met Palladiaanse motieven. Verder bevat de begraafplaats
nog verschillende interessante grafmonumenten, waaronder die van de familie Gewin,
met een smeedijzeren hekwerk. De Isr. begraafplaats (Vlierweg 2), aangelegd in de
19de eeuw, heeft een eenvoudig lijkhuisje en een smeedijzeren toegangshek uit
omstreeks 1900.
De landweer (Oelerweg ong.), gelegen ten zuiden van Delden, is het restant van
een laat-middeleeuwse verdedigingslinie, bestaande uit een brede aarden wal tussen
twee sloten.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deldeneresch
(gemeente Ambt Delden)
Kransesnederzetting, ontstaan in de middeleeuwen rond de grote Deldener Esch. De
buurtschap wordt nu vrijwel geheel ingenomen door het landgoed Twickel. De
buitenplaats Twickel (Twickelerlaan 1-3-5) [13] heeft als kern een omgracht,
oorspronkelijk midden-14de-eeuws kasteelcomplex met voor- en hoofdburcht. Het
hoofdgebouw kwam in vier fasen tot stand en omsluit drie zijden van een binnenplaats.
Aan de westzijde werd het binnenplein begrensd door een verdwenen, waarschijnlijk
15de-eeuwse woonvleugel, waarvan de fundamenten in 1981 zijn opgegraven. De
huidige onderkelderde oostelijke frontvleugel en de aangrenzende, vierkante
paviljoentoren zijn uitgevoerd in baksteen met speklagen op een zandstenen basement.
Deze representatieve woonvleugel werd vanaf 1551 gebouwd voor Goossen van
Raesfelt en zijn vrouw Agnes van Twickelo. De oorspronkelijke toegang tot deze
vleugel lag aan de binnenplaats, die via een doorgang (ter plaatse van de huidige hal)
met de rijk gedecoreerde poort toegankelijk was. De voorgevel heeft een
vroeg-renaissancistisch front met ingangspartij, geflankeerd door zandstenen
Deldeneresch, Huis Twickel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

88
Deldeneresch, Huis Twickel, plattegrond begane grond
arkels op consoles; de borstweringen van beide arkels zijn voorzien van de
kwartierwapens van de familie Van Raesfelt. De waarschijnlijk aan het eind van de
17de eeuw enigszins gewijzigde ingangspartij heeft corinthische zuilen met daarop
beelden van Adam en Eva uit 1850, die oudere beelden vervangen. Deze beelden
vormen met de 16de-eeuwse Boom der Kennis boven de ingang het thema van de
Zondeval. Daarboven zit een vroeg-renaissancistisch reliëf met een Aanbidding der
Koningen en in de top een ster.
Vanaf 1641-'43 wordt het binnenplein aan de zuidzijde afgesloten door een vleugel
in dezelfde stijl als de ingangsvleugel. Jacob van Wassenaer liet het 16de-eeuwse
huis tussen 1692 en 1712 moderniseren. Achter de frontvleugel werd in de jaren
1692-'95 een bestaande galerij vervangen door een monumentale galerijvleugel met
uitgebouwde hoekpaviljoens en een tweevleugelige eikenhouten statietrap, naar
ontwerp van Jacob Roman en uitgevoerd door Jan Doerewaard en Lubbert Hagen.
Het stucwerk van de trappenhal, de galerij op de beletage met de wapens en initialen
van Wassenaer-Raesfelt, en de vestibule werden uitgevoerd door Johannes Sima en
voltooid door Jacob Husly. De westelijke ingang heeft men pas in 1851 aangebracht.
De Bentheimer zandstenen boogbrug met twee doorvaarten en wenteltrappen naar
het souterrain werd omstreeks 1700 gebouwd door Lubbert Hagen. In 1847 kreeg
het kasteel aan de noordzijde nog een uitbreiding in de vorm van een paviljoenachtige
woonvleugel met vierkant traptorentje, naar ontwerp van R. Hesketh in een sterk
Engels georiënteerd eclecticisme. Het interieur van het huis wordt nu sterk bepaald
door de ingrijpende verbouwing en modernisering in Engels- en Fransgeoriënteerde
neostijlen, die in de jaren 1896-1922 door W.S. Weatherley en G. Teunissen voor
R.F. van Heeckeren van Wassenaer werden uitgevoerd. Zo leverde Weatherley onder
andere in 1899 de monumentale schouw in de galerij met het wapen van Van
Heeckeren op de boezem en bepaalde hij onder meer het aanzien van de eetkamer
met de wandhoge betimmering voorzien van briefpanelen. Teunissen wijzigde onder
andere het zogenaamde Wassenaerkwartier (twee kamers links van de entree) in een
Hollandse régence-stijl. In de Drostenkamer werd in 1897 een uit Delft afkomstige
marmeren schouw in Lodewijk XIV-stijl (1737) van J.P. van Bauerscheit de Jonge
geplaatst. Na aanleg van de waterleiding in 1893 bracht men badkamers en toiletten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aan, die nog de originele inrichting en afwerking bezitten. Het huis heeft nu
merendeels een representatieve functie en wordt nog voor een klein deel bewoond.
Op de voorburcht staan twee symmetrische bouwhuizen op L-vormige plattegrond
uit omstreeks 1730. De zandstenen poorten van de omstreeks 1660 gebouwde
voorgangers zijn herplaatst in het midden van de beide pleingevels. De ene vleugel
bevat de 18de-eeuwse rentmeesterswoning en de laat-19de-eeuwse stallen, de andere
werd omstreeks 1975 verbouwd tot archiefbewaarplaats en woning.
De geometrische hoofdstructuur van het grote park rond het huis dateert uit het
derde kwart van de 17de eeuw.
Omstreeks 1700 werd het geheel omgeven door een geometrisch lanenstelsel,
waarvan de Twickelerlaan en de zichtas bewaard zijn gebleven. Het terrein achter
het huis werd omstreeks 1710 door Daniel Marot in Lodewijk XIV-stijl veranderd
en in het tweede kwart van de 18de eeuw in rococo-stijl. Omstreeks 1770 ontstond
binnen de hoofdstructuur een landschappelijke aanleg met een wildbaan (1769), met
daarin een nog bestaande ‘Schneckenberg’. De buitengracht en de vijvers werden in
landschapsstijl vergraven. Omstreeks 1830 veranderde men naar ontwerp van J.D.
Zocher jr. ook de rest van het park in landschapsstijl, onder meer aan de overzijde
van de Twickelerlaan. De laat-18de-eeuwse oranjerie, die in 1810 naar het westen
werd uitgebreid, kreeg in 1833-'35 haar neoclassicistische vorm naar ontwerp van
Zocher. Van 1885 tot zijn overlijden in 1891 heeft C.E.A. Petzhold het terrein ten
oosten van de Twickelerlaan veranderd en uitgebreid in laatlandschappelijke stijl
met bijzondere doorzichten. Vooral het deel ten oosten van de Twickelerlaan werd
veranderd in een ‘ferme ornée’. In 1886 ontstond de huidige ommuurde moestuin
op de hoek
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deldeneresch, Huis Twickel (1986)
89
van de Twickelerlaan en de Bornsestraat. Naar ontwerp van E. André en H.A.C.
Poortman kwam in 1886 bij de oranjerie een tuin in sterk Frans georiënteerde
neo-Lodewijk XIV-stijl tot stand. Ten slotte liet de laatste baronesse in 1928 achter
de oranjerie een rotstuin aanleggen, geïnspireerd op het werk van G. Jekyll.
In de nabijheid van het kasteel - deels als ‘stoffering’ in het landschapspark
opgenomen - staat een groot aantal, voornamelijk laat-19de-eeuwse bijgebouwen.
Omstreeks 1880 verrees schuin tegenover het kasteel de voorm. kasteelboerderij
(Twickelerlaan 6), waar men in eigen beheer een landbouwbedrijf uitoefende. De
representatieve dwarshuisboerderij heeft aan de achterzijde een ver overstekend
zadeldak. Op het erf staan een houten driebeukige paardenstal in chaletstijl, gebouwd
door aannemer A. Peters, en een gietijzeren pomp (omstreeks 1900). De boerderij
dient nu als rentmeesterij en de bijgebouwen als werkplaatsen. Ten noorden van de
kasteelboerderij staat een schaapschot met bootvormige plattegrond (1881).
De omstreeks 1880 gebouwde jachtopzienerswoning ‘Casa Nova’ (Bornsevoetpad
2-4), een eenlaags gebouw in eclectische trant met rieten schilddak, is omstreeks
1900 in dezelfde trant uitgebreid. Uit 1881 dateert de boerderij annex jachthuis
‘Wanink’ (Twickelerlaan 11), gebouwd in opdracht van C.G. Van Heeckeren van
Deldeneresch, Huis Twickel, boerderij annex jachthuis Wanink (1985)
Wassenaer naar ontwerp van H.A. Evers uit Brussel. De opmerkelijke L-vormige
boerderij in neorenaissance-trant, deels gedekt met riet, heeft in de binnenhoek een
torentje dat als jachtverblijf dienst deed. De jachtwagens werden gestald in de
dwarsdeel met inrijpoort achter in het bedrijfsgedeelte. De boswachterswoning met
werkplaats en stal (Bornsestraat 2) dateert uit omstreeks 1900.
Boerderijen. Op het landgoed
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

90
Twickel staat een groot aantal karakteristieke langhuisboerderijen, vaak met
bovenkamer, uit de tweede helft van de 19de eeuw. De boerderijen hebben
karakteristieke geteerde houten schuren. Bornsevoetpad 1-3 is een forse
langhuisboerderij uit 1849. Op het erve Brincate (Bornsevoetpad 5) staat een
driebeukige schuur met wolfdak, waarvan de voor- en achtergevel zijn voorzien van
vakwerk met leemvulling. De uit 1859 daterende langhuisboerderij Twickelerlaan
14 heeft een bovenkamer en muren met bakstenen speklagen. Langhuisboerderij
Seppenwoolde (Seppewooldsweg 3) stamt uit 1905.
De Noordmolen (Noordmolen 5) is een aan de Oelerbeek gelegen
oliewaterradmolen, die sinds 1347 onafgebroken tot het landgoed Twickel behoort.
Het molengebouw heeft een houten skelet met deels houten en deels bakstenen
wanden op een zandstenen voet. In zijn huidige vorm dateert hij voornamelijk uit de
19de eeuw, toen ook de huidige maalstoel werd aangebracht. Bij de restauratie in
1990 heeft men de sinds 1917 onttakelde molen weer bedrijfsvaardig gemaakt. Aan
de overzijde van beek lag tot 1827 een waterkorenmolen.
Azelo. Deze buurtschap ten noordoosten van Deldeneresch ontstond in de
middeleeuwen met boerderijen rond kampen. Na de Tweede Wereldoorlog
ontwikkelde zich een kleine dorpskern. De langhuisboerderij Dubbelinck-Havezathe
(Meijerinkveldkampsweg 10) uit 1838 staat ter plaatse van de in de 18de eeuw
verdwenen havezate Dubbelink. Bij de boerderij staan een 18de-eeuwse bakspieker
in vakwerk (Meijerinkveldkampweg 6), waarvan de oven niet meer aanwezig is, en
het grotendeels midden-19de-eeuwse schoolmeestershuis (Meijerinkveldkampweg
8), een eenlaags pand met natuurstenen deuromlijsting. In de buurtschap liggen verder
nog verschillende langhuisboerderijen van het landgoed Twickel zoals Voortman
(Noordmolen 9) uit 1859, Veldmeier (Schievenweg 3) uit 1894, met schuur, en
Braamhaar (Oude Veenweg 1), met bovenkamer (laatste kwart 19de eeuw).
Deldenerbroek. Dit buurtschap ten noordwesten van Deldeneresch is in de late
middeleeuwen ontstaan. De havezate
Deldenerbroek bij Deldeneresch, modelboerderij Perseverance (1988)
Backenhagen (Almelosestr 14) werd gesticht in 1631. Het huidige wit gepleisterde
buitenhuis in neoclassicistische trant is in 1848 gebouwd door de Deldense timmerman
Van den Berg in opdracht van oud-militair A.A. Dull. In 1910 liet E. Smeenk in het
midden van het front een achtkantige toren met tentdak aanbrengen. Bij het huis
horen een bouwhuis uit 1732 en een koetshuis met dienstwoning (Almelosestraat
16) uit 1850. In het tussen 1825 en 1832 aangelegde landschapspark bevinden zich
een rechthoekig tuinhuis (omstreeks 1850) en een ijskelder. Van de formele
18de-eeuwse aanleg zijn enkele lanen bewaard gebleven. A. Dull, broer van de
bouwheer van het landhuis, liet in 1854 herenboerderij Perséverance (Almelosestraat
10-12) optrekken. Het langgerekte eenlaags gebouw met dwarsvleugels heeft een
hoger opgetrokken ronde middenpartij, op de verdieping voorzien van een
koepelkamer. In de omgeving liggen nog enkele interessante langhuisboerderijen,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

zoals Welbergsweg 5, met een woongedeelte uit 1858 en een bedrijfsgedeelte uit
1885, de kleine boerderij Welbergsweg 4 met houten voorschotten, en Hoeve De
Haar (Grote Looweg 4) uit 1927. De laatste werd in opdracht van de familie Stork
gebouwd als proefboerderij met een jachtkamer, naar ontwerp van J. Jans en J.B.
Coenraedt.
Den Ham
Esdorp met brink ontstaan nabij de Linderbeek en voor het eerst genoemd in 1333.
Het dorp ligt aan de weg van Ommen naar Wierden. Tussen 1580 en 1605 had het
gebied sterk te lijden van oorlogsgeweld, vooral door de Spanjaarden die in 1605
Oldenzaal veroverden. De 15de-eeuwse havezate Mennigjeshave werd in 1834
gesloopt. In 1842 werd een groot deel van het dorp in de as gelegd. Rond 1850 bleken
de verkeersverbindingen onvoldoende voor een vestigingsplaats voor industrie en
werd het dorp voorbijgestreefd door het nabij gelegen Vroomshoop. Alleen werd in
1914 de zuivelfabriek ‘De Eensgezindheid’ gesticht. De kern van het dorp wordt
gevormd door de driehoekige brink met de kerk, het oude raadhuis en de
notabelenwoningen. Na de oorlog volgde aan de westzijde de uitbreidingswijk 't
Stumpel en omstreeks 1975 aan de noordzijde de wijk Broekmaten.
De Herv. kerk (Brink 4) is een neoclassicistische zaalkerk met latere aanbouw;
de laatgotische toren heeft vier geledingen en een tentdak. De oorspronkelijk aan de
O.L. Vrouwe gewijde kerk wordt voor het eerst vermeld in de 14de eeuw. Tegen een
mogelijk 14de-eeuws schip werd in het begin van de 15de eeuw een stoere bakstenen
toren gebouwd (Grotestraat 1). Volgens het opschrift op het maniëristische cartouche
boven de toreningang is de kerk in 1607 herbouwd in opdracht van de
‘marckenrichter’ jhr. Henrick van Twickelo; daarvoor werden de meestertimmerman
Johan Willemsen en zijn zoon uitbetaald. Vermoedelijk is de toren toen verhoogd
met een lage vierde geleding. In de toren hangen een klok uit 1414 en een andere uit
1520, die is gegoten door Hinricus de Tremonia (Dortmund). In 1930 is de toren
hersteld naar plannen van H. Boxman uit Zwolle en in 1972 gerestaureerd. In 1839-'40
moesten het middeleeuwse schip en koor wijken voor een zaalkerk ontworpen door
N. Plomp. De inrichting geschiedde naar plannen van B. Looman. In 1956 is de kerk
verbouwd en aanmerkelijk vergroot naar ontwerp van J. Jans. De oude consistorie
werd daarbij gesloopt en vervangen door een nieuwe in de vorm van een kapelvormige
aanbouw aan de zuidzijde van de kerk. De kerk bezit een preekstoel met toogpanelen
en inlegwerk uit 1628, zonder klankbord. De 15de-eeuwse doopvont in
Baumbergersteen, die later is omgebouwd tot offerblok, werd in 1930 teruggevonden.
Het orgel werd in 1841 door J.C. Scheuer
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

91
gemaakt. De pastorie (Grotestraat 3) werd in 1934 gebouwd naar plannen van H.
Visser uit Nijverdal.
Het raadhuis annex onderwijzerswoning (Brink 19) is een neoclassicistisch
pand met een ingangsrisaliet die overgaat in een dakerker. Het is gebouwd in 1865
naar plannen van G.H. Lemmers, nadat de oude onderwijzerswoning het jaar daarvoor
was afgebrand. In 1920 werd het verbouwd naar plannen van H. Kremer en Joh.
Stegeman.
De voorm. gemeenteschool A.B. (Grotestraat 26) is een in rijke neorenaissance-stijl
gebouwde gangschool annex onderwijzerswoning met lagere ingangspartij geflankeerd
door in- en uitgezwenkte gevels. De school werd in 1881 gebouwd naar ontwerp van
J. Wesstra jr. uit Den Haag en in 1988 verbouwd tot winkel en bejaardenwoningen.
Het woonhuis annex postkantoor (Brink 2) is een woonhuis met een in een
dakerker overgaand ingangsrisaliet en aan de rechterzijde een aanbouw voor het
postkantoor. Het werd in 1920 gebouwd in late jugendstil-vormen naar ontwerp van
Weideman voor A. Lindenhovius en is nu als drukkerij in gebruik.
Woonhuizen. Het Middendorpshuis (Grotestraat 4) kwam als een van de eerste
na de dorpsbrand in 1842 tot stand, in opdracht van herbergier annex blauwverver
A. Middendorp. Het pand, met deuromlijsting met gecanneleerde Ionische pilasters
in late empire-stijl, werd in 1975 gerestaureerd. Het dorp kent nog een belangrijk
aantal typische 19de-eeuwse dorpswoningen, in de vorm van een dwars woonhuis
met in het midden een licht risalerende ingangspartij overgaand in een dubbelbrede,
platgedekte bakstenen dakerker. Het uit 1856 stammende neoclassicistische woonhuis
Grotestraat 47, gebouwd voor notaris Jonkers en later doktershuis voor M.C.
Metelerkap Cappenberg is hier een voorbeeld van. Andere voorbeelden zijn het
dubbele woonhuis Dorpsstraat 4-6 uit omstreeks 1875 naar plannen van J.H. Elzink
uit Almelo, Brinkstraat 10 uit 1895 naar plannen van J. Schuurman voor J. Beltman
en het notariskantoor villa Vertrouwen (Grotestraat 52) uit 1900 naar plannen van
Van Dorth voor J. Buddingh. In chaletstijl uitgevoerd is de dokterswoning met praktijk
Dorpsstraat
Den Ham, Gemeenteschool A.B.
2, uit 1912 naar plannen van B. Vixseboxse uit Almelo voor Dr. Van Brakel.
Boerderijen. In de omgeving van Den Ham liggen enkele noemenswaardige
boerderijen, waaronder de forse boerderij met schilddak Janmansweg 17 met de
jaartalankers ‘1887’, maar waarvan de gebinten mogelijk teruggaan tot het midden
van de 17de eeuw, en de in 1938 gebouwde ontginningsboerderij Hallerhoek 7.
De coöperatieve zuivelfabriek De Eensgezindheid (Dorpsstraat 58) is een fors
bedrijfsgebouw met schoorsteen ontstaan in 1914. De huidige voorgevel, uitgevoerd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in baksteen, maar in sobere functionalistische vormen, kwam in 1933 tot stand naar
plannen van J.A.C. Tillema.
Begraafplaatsen. De Alg. Begraafplaats (Molenstraat ong.) werd in 1840 gesticht
en telt nog enkele houten ‘grafstenen’. De nabij gelegen Isr. begraafplaats
(Vroomshoopseweg ong.) werd eveneens in 1840 gesticht, langs de uitvalsweg naar
het oosten en ontleent haar charme aan haar besloten ligging.
Denekamp
Dorp, ontstaan te midden van een hoevenzwerm bij de omstreeks 1275 gestichte
kerk nabij de Scholtenhof van de abdij Metelen (D.). De boerderijen en woonhuizen
waren gegroepeerd rond de Brink. Sinds de 15de eeuw hebben de heren van de
nabijgelegen kastelen Singraven en Borgbeuningen veel invloed gehad. De aanleg
van de verharde weg Deventer - Hamburg in 1827 maakte een einde aan de geïsoleerde
ligging. De bevolking vond na 1900 ook werk in de textielfabrieken van Nordhorn
(D.). Denekamp was een halteplaats aan de in 1903 door de
Nederlandsch-Westfaalsche Stoomtrammaatschappij aangelegde tramlijn Oldenzaal
- Nordhorn.
Ondanks de ontsluiting heeft Denekamp zijn agrarisch-ambachtelijke karakter tot
aan de Tweede Wereldoorlog behouden. Vanwege het toenemend verkeer is het
kronkelig deel van de straatweg door het dorp na de oorlog recht getrokken. In recente
tijd is het dorp naar het oosten en noorden uitgebreid.
Van de R.K. St.-Nicolaaskerk (Kerkplein 1) stamt het oostelijk gedeelte van het
in zandsteen opgetrokken schip, met romano-gotische detailering en een gedichte
zuidingang, uit het midden van de 13de eeuw. De westelijke travee van het schip
dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw. Het gehele schip kreeg toen
kruisribgewelven rustend op oudere schalkkapitelen. Bovendien zal omstreeks die
tijd de zandstenen toren van drie geledingen met ingesnoerde achtkantige spits en
uitgebouwde traptoren zijn toegevoegd. Het torenportaal wordt overkluisd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Denekamp, R.K. St.-Nicolaaskerk
92
door een kruisribgewelf. De quasiromaanse toreningang werd aangebracht in 1911-'12.
In en buiten de toren bevinden zich drie klokken. De oudste werd in 1436 gegoten
door een meester Willem. De brandklok dateert uit 1518 en de Salvatorklok uit 1530
werd gegoten door Wolter Westerhues. In het begin van de 19de eeuw werd het oude
driezijdig gesloten koor vervangen door een zandstenen transept en een recht gesloten
koor, die op hun beurt in 1911-'12 werden vervangen door een groter transept met
ronde vieringkoepel en een vijfzijdig gesloten koor met twee smallere, driezijdig
gesloten zijkoren. Voor die centraliserende uitbreiding maakte W. te Riele het ontwerp
in een combinatie van neogotische en neoromaanse vormen. Het interieur heeft muuren
koepelschilderingen uit omstreeks 1915, die onder leiding van P.J.H. Cuypers
zijn aangebracht. Tot de inventaris behoren een laat-middeleeuws zandstenen
doopvont, twee 18de-eeuwse kaarsenkronen, vroeg-18de-eeuwse beelden
(Drievuldigheidsaltaar) en een midden-19de-eeuwse beeldengroep met een centrale
voorstelling van St. Nicolaas te paard. Uit het atelier Cuypers komen het oude
hoogaltaar met een tabernakel van de firma Brom (1912), het Maria-altaar (1915)
en enkele zandstenen beelden. De gebrandschilderde ramen zijn van F. Nicolas &
Zn. (1912), J. Nicolas (1953) en J. Schoenaker (1977).
De aangebouwde pastorie (Kerkplein 3) is een blokvormig pand in
neorenaissance-trant, gebouwd in 1913 naar plannen van W. te Riele.
De Herv. kerk (Grotestraat 9), een eenbeukig zaalkerkje met driezijdige
koorsluiting, heeft een gepleisterd front met geblokte, zandstenen pilasters. Het kerkje
werd gebouwd in 1810, maar is in 1840 enigszins verbouwd. De dakruiter dateert
uit 1911. De kerk bezit een koperen kaarsenkroon uit de tweede helft van de 17de
eeuw.
Het voorm. St.-Gerardus Majellaziekenhuis (Wilhelminastraat 12) verrees
omstreeks 1900 in ‘Um 1800’-trant en wordt nu gebruikt als verpleeghuis.
Het museum Natura Docet (Oldenzaalsestraat 39) werd in 1911 gesticht door
J.B. Bernink. Het gebouw op L-vormige plattegrond heeft deels een verdieping en
werd na de oorlog uitgebreid.
Het voorm. raadhuis (Grotestraat 1) kwam in 1919-'20 tot stand naar plannen van
K.L. Croonen in ‘Um 1800’-stijl. De voorgevel heeft een middentravee met bordes
en fronton, ondersteund door composiete zuilen. Het trappenhuis bevat een
gebrandschilderd raam uit 1923. Sinds 1980 heeft het gebouw een horecabestemming.
De Alexanderschool (Ootmarsumsestraat 21) is een eenlaags schoolgebouw uit
omstreeks 1920 met expressionistische details.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Woonhuizen. Het forse eenlaagspand Huize Keizer (Kerkplein 2) heeft een
ingezwenkte lijstgevel en een 18de-eeuwse deuromlijsting met pilasters. Omstreeks
1880 is het verbouwd tot kruidenierswinkel, waarvan het interieur nog aanwezig is.
Bij het huis stichtte J.H. Keizer in 1839 een calicotweverij, die omstreeks 1880 werd
veranderd in een vleeswarenfabriek (1919 gesloopt). Sloetsweg 4 is een eenlaags
gepleisterd woonhuis uit het derde kwart van de 19de eeuw. Het blokvormige
Heemhoes (Kerkplein 4) dateert uit 1876. Herenhuis Nordhornsestraat 35 verrees
omstreeks 1910; het heeft op de rechterhoek een uitgebouwde, veelhoekige erker
met verdieping.
Windmolens. De Borgelinkmolen (Lattropperstraat 25), een oorspronkelijk in
1818 door Lambert Brandehof gebouwde stellingkorenmolen, werd na een brand in
1846 herbouwd als korenen pelmolen en in 1909 voorzien van een benzinemotor.
Na de onttakeling in 1927 resteert de molenromp. De St.-Nicolaasmolen
(Ootmarsumsestraat 28) is een achtkante grondzeiler uit 1859, gelegen op een lage
belt. In 1866 kreeg de molen een nieuwe bovenas.
Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (bij Oldenzaalsestraat 12) bezit een
toegang met zandstenen hekpijlers en ijzeren hek uit 1870. De Isr. begraafplaats
(Lattropperstraat) werd aangelegd in de 19de eeuw. Singraven (Molendijk 37). Deze
havezate, gelegen ten westen van Denekamp, is ontstaan uit het in 1415 door Johan
Hondenborg in een bocht van de Dinkel gebouwde kasteel, dat van 1505 tot 1515
een nonnenklooster herbergde. Het huidige blokvormige huis werd in het midden
van de 17de eeuw voor Gerhard Sloet gebouwd, waarbij delen van een 16de-eeuwse
voorganger werden opgenomen. Tegen de rechterzijde staat een opmerkelijke ingangsannex
traptoren uit 1661, waarvan de zandstenen voorgevel versierd is met een
ionische pilasterstelling en een rijk gedecoreerde ingangspartij. Het huis werd in
1834 naar voren uitgebreid. De familie Roessingh Udink liet het huis in 1868 naar
plannen van L.H. Eberson aan de linker zijde vergroten en in 1908 aan de rechter
achterzijde. De huidige voorgevel naar ontwerp van A. de Maaker kwam in opdracht
van W.F.J. Laan in 1920-'23 tot stand. Het huis heeft nu een museale bestemming.
In het interieur zijn tussen 1890 en 1914 betimmeringen en schouwen aangebracht
naar ontwerp van de toenmalige eigenaar, J.A. Roessingh Udink. Onder de laatste
bewoner, W.F.J. Laan vond in 1954-'58 een grootscheepse restauratie van het interieur
plaats. Trappenhuizen, en plafonds, betimmeringen en schouwen werden in enkele
vertrekken geheel vernieuwd. Het interieur heeft nu een geheel 18de-eeuws aanzien
en is ingericht met meubilair uit die tijd. Alleen in de bibliotheek bevindt zich een
schouw en een betimmering in 17de-eeuwse trant. Er zijn diverse wandtapijten,
waaronder een 18de-eeuws, in Beauvais geweven tapijt behorend tot de
Groot-Mogol-serie
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Denekamp, Singraven, plattegrond begane grond
Denekamp, Singraven (1981)
93
ontworpen door Blin de Fontenay en Vernansal. De hal is voorzien van
dessus-de-portes en heeft een schoorsteenstuk uit 1761 met een allegorie op de
koophandel, gesigneerd D. van der Aa. In de salon bevindt zich een bovendeurstuk,
gesigneerd Pothast. Bij het huis horen diverse dienstgebouwen. Achter het huis staat
een gepleisterd koetshuis annex schuur uit 1868, met een oudere kern. Aan
weerszijden van de oprijlaan staan 18de-eeuwse zandstenen siervazen. Het huis wordt
omgeven door een landschapspark uit 1934, aangelegd met adviezen van L.A.
Springer. In de ommuurde moestuin staat een oranjerie uit 1920-'22. De tegen de
moestuinmuur geplaatste fontein met allegorische beeldengroep in neo-Lodewijk
XVI-stijl (omstreeks 1900) is van elders afkomstig. Bij het toegangshek aan de
Ootmarsumsestraat staan twee dienstwoningen (Kasteellaan 1-2), in 1937 gebouwd
naar ontwerp van A. de Maaker in ‘Um 1800’-stijl in opdracht van W.F.J. Laan, die
in latere jaren één van de woningen bewoonde. In de nabijheid bevindt zich een uit
1939 daterend
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

94
Denekamp, Aflaatwerk aan het Kanaal Almelo-Nordhorn (1977)
voorm. badhuis annex sauna voorzien van kegeldak bekroond met schoorsteen; nu
is het in gebruik als jachthut. Andere dienstwoningen zijn Schiphorstdijk 6-8 (1921)
met schuur (1932), Kasteellaan 4-6 (1933) en Ootmarsumsestraat 50-52 (omstreeks
1940). De particuliere begraafplaats van de familie Laan (Harseveldweg ong.) is een
groot ommuurd en omgracht terrein met vier graven, waarvan het oudste uit 1927
dateert.
Van de watermolen van Singraven (Schiphorstdijk 2-4), een dubbele molen op de
Dinkel met drie onderslagraderen, is al in 1448 sprake. De westelijke korenen
oliemolen is een tweebeukig bakstenen gebouw op zandstenen basement; in zijn
huidige vorm dateert het uit 1828. Het aangebouwde molenaarshuis is nu ingericht
als restaurant. Het oliemolenwerk is omstreeks 1920 verwijderd. De oostelijke
pelmolen werd in 1878 vervangen door een nog werkende houtzaagmolen met één
zaagraam. Ook dit gebouw is opgetrokken in baksteen op zandstenen basement. In
de kademuren zijn diverse stenen opgenomen die herinneren aan
herstelwerkzaamheden aan de molens; de oudste dateren uit 1554.
Op het landgoed Singraven staan enkele boerderijen, die in traditionele stijl naar
ontwerp van A. de Maaker zijn gemoderniseerd. Het betreft de langhuisboerderijen:
‘Hoogende’ (Singravenweg 9, gem. Losser) uit 1929, ‘Ellenweg 3’ uit 1932,
‘Auskamp’ (Ootmarsumsestraat 63) uit 1934 en ‘Sonderhuis’ (Molendijk 26) uit
1936.
Van het kanaal Almelo-Nordhorn, in 1885-'89 ten noorden langs Denekamp
aangelegd, bleef een aantal waterbouwkundige werken bewaard. De Hunebrug
(Kanaalweg Noordzijde, gem. Weerselo) en de Harseveldbrug (bij Schiphorstdijk
6) werden beide in 1887 gebouwd door D.A. Schretlen & Co. en bestaan uit halen
met vakwerk op een geschoord hameiportaal met gemetselde landhoofden. Het
voorm. aflaatwerk (Harseveldweg 6) is een stenen schuivenloods versierd met lisenen
en segmentvormige bogen, staande bij de kruising met de Dinkel. De dubbele stuw
(bij Kampstieweg 5) met schuiven en ijzeren windassen werd in 1904 gebouwd. De
brugwachterswoning annex tolhuis (Lattropperstraat 45) dateert uit 1885.
Boerderijen. In de omgeving van Denekamp liggen enkele waardevolle
boerderijen. Uit de 18de eeuw dateren Rammelbeekweg 16, een voorm.
langhuisboerderijtje met vakwerkwanden, en Stroothuizerweg 16, een
langhuisboerderij in vakwerk met vernieuwd voorhuis. Het in vakwerk, deels met
leemwanden, uitgevoerde klopjeshuisje bij Mekkelhorsterstraat 44 is overgebracht
van Erve Haafkes te Berghem. Lattropperstraat 120 is een dwarshuisboerderij uit
omstreeks 1890.
Nutter. Dit buurtschap, gelegen ten noordwesten van Denekamp en ten noorden
van Ootmarsum, is ontstaan in de late middeleeuwen op de oostelijke flank van de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Noord-Twentse heuvelrug. Het natuurreservaat Springendal is een landgoed ontstaan
uit een boerderij met een 18de-eeuwse papierwatermolen. Die molen is omstreeks
1880 omgevormd in een wasserij; het wasserijgebouw is in sterk verbouwde vorm
bewaard gebleven. Langhuisboerderij ‘Springendal’ (Springendal ong.) heeft
vakwerkgevels en overkragende houten voorschotten. De niendeur van deze boerderij
uit de eerste helft van de 19de eeuw schuilt in een onderschoer. Van een andere
voorm. papierwatermolen, aan de Uelserdijk, bestaat nog de 19de-eeuwse
molenaarswoning (Uelserdijk 5-7); de aangebouwde watermolen werd omstreeks
1875 gesloopt. Op het landgoed liet de textielfabrikant Jannink in 1927 een houten
villa met erkers en geknikt rieten dak bouwen (Springendal 6). Hazelbekke (Vasserweg
32) is een boerderijcomplex met zeer forse 19de-eeuwse langhuisboerderij en op het
erf vakwerkschuren uit omstreeks 1850. Wittebergweg 3 is een forse
tweekapsboerderij uit 1912. Op het erf staat een 19de-eeuwse vakwerkschuur.
Tilligte. Dorp ten noordwesten van Denekamp. De R.K. kerk H.H. Simon en Judas
(Ootmarsumsestraat 140) is een robuuste zaalkerk met een driezijdig gesloten koor
en een ongelede toren met ingesnoerde spits, gebouwd in 1916 naar ontwerp van
A.J. Kropholler met neoromaanse kenmerken. Het interieur heeft een open dakstoel.
De Westerveldmolen (Frensdorperweg 13) is een achtkante, met riet gedekte,
beltkorenmolen op bakstenen voet, gebouwd in 1864 en gerestaureerd in 1984.
Boerderij ‘Kuiper’ (Damweg 13) is een hallenhuisboerderij met houten
voorschotten. In het onderschoer bevindt zich een getoogde inrijdeur met inscriptie
en datering ‘1658’.
Groot- en Klein-Agelo. Deze twee esgehuchten ten westen van Denekamp en ten
zuiden van Ootmarsum, zijn in de late middeleeuwen ontstaan. In Groot-Agelo heeft
recent enige bebouwingsverdichting plaatsgevonden. Bij de gehuchten liggen
verschillende boerderijen met oude bakspiekers en hooischuren. Bij Dennenkampsweg
2 staat een 18de-eeuwse bakspieker met vakwerkwanden en ook Nijenkampsweg 4
heeft een vakwerkbakspieker. Op het erf van de Kleinesweg 1 staat een forse
eenbeukige hooischuur met twee dwarse doorritten en een driebeukige schuur met
inrijdeuren in de kopgevel. Beide dateren uit de 18de eeuw. Andere eenbeukige
hooischuren, typerend voor dit
Tilligte bij Denekamp, R.K. kerk H.H. Simon en Judas (1983)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

95
buurschap, zijn te vinden bij Korteweg 3 en Weerseloseweg 33. Twee driebeukige
hooischuren uit de 18de eeuw staan op het erf Weerselosestraat 9 en bij Dusinkweg
14 bevindt zich een driebeukige vakwerschuur met overstek. Nijenkampsweg 4 is
een forse driedaksboerderij met omlijste niendeuren uit omstreeks 1900. Op het erf
staat een bakspieker uit de 18de eeuw.
Deurningen
(gemeente Weerselo)
Dorp, ontstaan als hoevenzwermnederzetting. Bij een uit 1830 gestichte kerk is in
de 20ste eeuw een dorpskern tot ontwikkeling gekomen.
De R.K. St.-Plechelmuskerk (St.-Plechelmusplein 5) is een neogotische
eenbeukige kruiskerk met een driezijdig gesloten koor, een dakruiter en een hoge
ongelede toren met achtkante ingesnoerde spits. De kerk werd gebouwd in 1910-'12
naar ontwerp van W. te Riele en verving een voorganger uit 1830. De naastgelegen
begraafplaats is voorzien van een 19de-eeuws smeedijzeren hekwerk.
Buitenplaatsen. Ten zuiden van het dorp, tegen de oostrand van Hengelo, ligt de
buitenplaats De Oosterhof of Lonnekermeer (Nieuwe Grensweg 2). De kern wordt
gevormd door een gepleisterd landhuis in chaletstijl, gebouwd in 1901 naar ontwerp
van
Deurningen, R.K. St.-Plechelmuskerk (1982)
K. Muller voor O. Stork. Op het landgoed staat de omstreeks 1890 in opdracht van
O. Stork gebouwde langhuisboerderij ‘Oosterhof’ (Nieuwe Grensweg 13). Op het
erf bevindt zich een eenbeukige schuur met twee inritten. Ten zuidoosten van het
dorp ligt de buitenplaats Het Oosterveld (bij Oude Postweg 11) met een omstreeks
1938 naar plannen van P.H. Wattez aangelegd park in neobarokke trant met
rechthoekige vijverpartijen. Pas in 1953 verrees in het centrum van het park een
landhuis.
Deventer
Stad gelegen op de rechter IJsseloever ten noorden van de monding van de Hunneper
Aa op drie aaneengesloten rivierduinen. Omstreeks 720 ontstond hier een eerste
nederzetting waar de Angelsaksische missieprediker Lebuïnus omstreeks 770 een
missiebasis vestigde. Na verwoesting door de Saksen stichtte Liudger in 775 een
tweede kerk op de plaats van de huidige St.-Lebuïnuskerk. Hieromheen ontwikkelde
zich een Karolingische handelsnederzetting welke de Noormannen in 881 hebben
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

verwoest. Bij de hierop volgende herbouw ontstond een eerste verdedigingsgordel,
die de
Deventer, Binnenstad met rivier en IJsselbrug
loop van de huidige Graven, Stromarkt, Proosdijpassage en Vleeshouwerstraat richting
IJssel volgde. Ten noorden van de kerk verrees het bisschoppelijk hof, waar vanwege
de bedreiging door de Noormannen de Utrechtse bisschop Adelbold zich omstreeks
895 vestigde. Omstreeks 920 keerde de bisschop terug naar Utrecht; hij liet een
versterkt nederzettingsdeel, de ‘Urbs’, en een handelsnederzetting langs de IJssel,
de ‘Portus’ achter. Dit groeide uit tot een centrum waar bisschop Bernold in 1046
een forse romaanse kerk liet bouwen. Het vernieuwde bisschoppelijke hof of de palts
werd omstreeks 1100 onder bisschop Godebald uitgebreid en geheel omgeven door
een tufsteenmuur, met aan de voorzijde een droge gracht, de huidige Graven. Aan
de noordoostzijde ging dit over in de ommuring van de Proosdij. Hieruit ontstond in
de loop van de 12de eeuw een tweede verdedigingsgordel in de vorm van een
tufsteenmuur met muurtorens, lopend van de Graven, Stromarkt, Engestraat tot aan
de Broederenstraat en vandaar in een rechte lijn tot de Brink ter hoogte van de
Penninckshoek, om langs de noordzijde van de Brink via het begin
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

96
Deventer tijdens de belegering door Rennenberg (1578)
van de Polstraat bij de IJssel uit te komen. Deze romaanse ommuring besloeg precies
het gebied van de middelste rivierduin. Het Noordenbergkwartier ontstond op de
hoogte ten noorden hiervan, terwijl de hoogte ten oosten van de Brink het latere
Bergkwartier werd. In de monding van de Hunneper Aa, die sinds de 15de eeuw de
Schipbeek heet, kwam de haven. Omstreeks 1190 kreeg deze nederzetting
stadsrechten. Op de berg verrees omstreeks 1200 een parochiekerk, de Bergkerk. De
tussen 1235 en 1251 gestichte Mariakerk bediende als parochiekerk de rest van de
stad. In 1235 had Deventer te lijden van een grote stadsbrand. Herbouw werd
gestimuleerd doordat de stad in 1241 de Katentol in erfpacht wist te verwerven en
in 1251 alleenrecht verkreeg voor de vaart op Jutland, de zogeheten Ommelandsvaart.
In 1285 staat de stad voor het eerst als Hanzestad vermeld. Door de levendige handel
op Bergen, Noorwegen, waar ze stokvis haalden, kregen de Deventernaren de bijnaam
‘Stokvissen’.
Omstreeks het midden van de 13de eeuw begon de bouw van een bakstenen
stadsmuur die zowel de bestaande stad, de Noordenberg als de Berg omvatte. Binnen
deze ommuring kwamen aan de noordzijde in 1315 de Smedenstraat en, centraal in
het noordoostelijke deel, in 1331 de Nieuwstraat tot stand. Op de hoek van
Nieuwstraat en Leusensteeg en van Bruynssteeg en Papenstraat ontstonden
karakteristieke taartpuntvormige percelen. Het onbebouwde gebied tussen Nieuwstraat
en Smedenstraat bood pas vanaf het einde van de 14de eeuw plaats aan geestelijke
instellingen. Door de aanleg van de Veluwse bandijk in 1307-'28 kreeg Deventer
meer last van hoog water. Dat bij hoogwater de IJsselkade of Welle onder water
kwam te staan - en dat nog steeds doet - is onverbrekelijk verbonden met een
handelsstad aan de rivier. Mede na de in 1328 verkregen tolvrijheid voor heel Twente
ontwikkelde de Brink zich tot de centrale marktplaats voor de uiteindelijk vijf
belangrijke jaarmarkten van de stad en kreeg daartoe in 1392 een plaveisel van keien.
In 1334 legde een brand tweederde deel van de stad in de as. Aan het eind van de
Engestraat, die door de ommuring was afgesneden van de Deventer Enk, verrees in
1335 de Broederenkerk. Uiteindelijk verkreeg de gehele stad in het midden van de
14de eeuw een dubbele ommuring. Daarvoor lagen een gracht en een aarden wal. In
de ommuring lagen zes belangrijke stadspoorten: de Noordenberg (in het
noordwesten), Brinkpoort (noordoosten), Bergpoort (oosten), Zandpoort (zuiden) en
langs de IJssel de Vispoort en de Duimpoort.
In de 14de eeuw groeide Deventer uit tot een belangrijk geestelijk centrum met
een kapittelschool en diverse stichtingen van de Broeders en Zusters van het Gemene
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Leven. Deze stichtingen kwamen voort uit het gedachtegoed van Geert Grote
(1340-'84). In de 15de en het begin van de 16de eeuw beleefde Deventer zijn grootste
bloei. In het begin van de 16de eeuw was Deventer na Antwerpen en Amsterdam de
derde handelsstad van de Nederlanden, met een levendige handel in hout, linnen,
bier, koren en boter. Al in 1417 werd de Deventer koek genoemd en sinds de komst
van Richard Paffrath in 1476 vormde het een vroeg centrum van boekdrukkunst. In
1482 kreeg Deventer aan de noordwestkant van de stad een eerste vaste brug. Dichtbij
bouwde men in 1487 de massieve Noordenbergtoren. Gelderse troepen staken de
brug in 1521 in brand. Herstel volgde in 1539, waarna in 1558 ter bescherming aan
de stadszijde een bastion werd aangelegd. Aan de Brinkpoortzijde kwam in 1542 het
bastion De Keizer tot stand. De brug werd 1570 door ijsgang vernield, waarna men
in 1599 uiteindelijk koos voor een schipbrug. Inmiddels was het Oversticht in 1528
opgegaan in het Bourgondische rijk en werd Deventer in 1559 centrum van een nieuw
bisdom. Reformatorische tegenwerking zorgde ervoor dat slechts de tweede bisschop,
Aegidius de Monte, van 1570 tot 1577 zijn post kon bezetten. Al meteen in 1568
werd in Deventer een Spaans garnizoen gelegerd. In 1578 sloeg graaf Rennenberg
het beleg voor de stad, die hij na drie maanden en zware verwoestingen innam. In
1586 werd opnieuw een - nu Staats - garnizoen gelegerd, maar de Ierse commandant
William Stanley koos in 1587 de Spaanse zijde. Herovering in 1591 door prins
Maurits bracht Deventer definitief in het Staatse kamp. Herstel van de oorlogsschade
duurde nog tot 1614. Al in 1597 begon de aanleg van nieuwe verdedigingswerken,
volgens het Oudnederlandse stelsel en naar plannen van Adriaen Anthonisz. van
Alkmaar. De fortificatiegordel die in 1621 gereed kwam, werd aan de buitenzijde
van de middeleeuwse gelegd en bestond uit zeven bolwerken: Molenbolwerk,
Justitiebolwerk, Hellenbolwerk, Pikeursbolwerk, Varkensbolwerk, Nassaubolwerk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Panorama (2de helft 18de eeuw)
97
en Prinsenbolwerk, waartussen vijf ravelijnen lagen. Het aantal poorten werd tot drie
teruggebracht, de Noordenberg-, Brink- en Bergpoort. Daarnaast gaf de bestaande
Zandpoort toegang tot de haven. Het tussen de oude en nieuwe vesting gelegen gebied
met de middeleeuwse binnengracht bleef vooralsnog onbebouwd. Ook binnen de
stad vonden ingrijpende ruimtelijke ontwikkelingen plaats, te beginnen met de afbraak
van het Bisschopshof. Aan de zuidzijde was al in 1578 de Nieuwe Markt ontstaan.
In 1623 werden aansluitend de Hofstraat en de Graven aangelegd en in 1644 kwam
voor het raadhuis een plein. In 1668 werd een deel van de Proosdijtuin afgenomen
voor de aanleg van de Stromarkt. Reductie van de geestelijke goederen leidde tot de
gedeeltelijke afbraak van de Mariakerk en sloop dan wel herbestemming van de vele
kloosters en het kapittelgebied. De stichting van het Atheneum in 1630 stimuleerde
een geestelijke opleving. De oorlogshandelingen hadden de Deventer handelspositie
snel doen afbrokkelen. Gedurende het Twaalfjarig Bestand (1609-'21) won men
daarvan wat terug, maar na 1648 werd Deventer toch vooral een regionaal
handelscentrum. In 1672 gaf een verdeeld stadsbestuur zich over aan troepen van de
bisschop van Münster, die men in 1674 slechts ten koste van het stadszilver kon
afkopen. Naar plannen van Menno van Coehoorn moderniseerde men in 1702 de
verdedigingswerken en legde men in 1756 buiten de Bergpoort een hoornwerk aan.
In de 18de eeuw werd Deventer een rustige, deftige stad met rijkere stadshuizen van
de Twentse en Sallandse adel, waaronder dat van de latere raadspensionaris Rutger
Jan Schimmelpenninck. Nadat in 1795 terugtrekkende Hannoveraanse troepen de
kerken als stallen hadden gebruikt en alles wat brandbaar was hadden opgestookt,
werden ze verdreven door Franse huzaren. Deventer werd een Franse vestingstad,
die in 1813 in staat van verdediging werd gebracht. Na zes maanden belegering door
kozakken kon Deventer pas in april 1814 toetreden tot het Koninkrijk der
Nederlanden.
Pas in de jaren dertig van de 19de eeuw begon zich enige economische opleving
af te tekenen. In 1830 werd de weg naar Duitsland verhard en in 1838 de eerste
stoommachine geplaatst. Metaal-, textielen voedingsnijverheid alsmede drukkerijen
gingen het beeld van de Deventer industrie bepalen, met IJzergieterij Nering Bögel
(1755) en de Deventer tapijtfabriek (1797) voorop. Graanhandel en de molens op de
bolwerken leidden tot de oprichting van stoommeelfabrieken als die van H. Hulscher
en de tot chemische industrie uitgegroeide Noury & Van der Lande (1837), nu
Akzo-Nobel. In 1847 liet P. Stoffel buiten de Noorder Voorstad een houtzaagmolen
bouwen, die in 1869 op stoomkracht overging. In de nabijheid verrees in 1861 de
textielfabriek Ankersmit. In 1858 werd de tak Deventer-Raalte van het Overijssels
Kanaal gegraven, die via de Buitengracht in de haven uitmondde. Behalve een nieuw
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gebouw voor het Atheneum verrezen ook nieuwe gestichtsgebouwen en een nieuwe
kazerne op de Houtmarkt. De vestingwerken begonnen zozeer te knellen dat men
waar mogelijk delen van de middeleeuwse ommuring sloopte, waaronder de
Duimpoort (1832) en de Vispoort (1838). Tussen de ommuring en de omwalling
verrezen arbeiderswoningen en de binnengracht werd gaandeweg gedempt. De huidige
Pikeursbaan, Sijzenbaan en Binnensingel volgen nog het tracé van deze binnengracht.
Een deel van de IJsselkade werd in 1860-'68 bebouwd met statige huizen en ook het
bastion de Keizer werd in 1870-'72 bebouwd met grote herenhuizen. Ten noorden
hiervan verrees het station van de in 1866 gereed gekomen spoorlijn van Zutphen
en Zwolle. Pas in 1888 kwam de lijn Apeldoorn-Almelo tot stand, van 1910 tot 1934
aangevuld met een tramlijn naar Ommen.
In 1874 werd Deventer als vesting opgeheven en in 1876 kon naar plannen van
F.W. van Gendt en W.C. Metzelaar met het slechten van de vestingwerken begonnen
worden. Slechts de lunet Graaf van Buren, het Pikeursbolwerk en het Varkensbolwerk
bleven voor militaire doeleinden gereserveerd. In 1883-'84 verrees op het
Molenbolwerk het in 1986 gesloopte Geertruidenziekenhuis. In de stad zelf volgde
in 1867 de aanleg van de IJsselstraat ter vervanging van de smalle Kranensteeg, in
1872 de verbinding naar de Sijzenbaan en in 1887 het Muggeplein. Het overgrote
deel van de voormalige vestinggronden werd voor woningbouw verkocht. Alleen de
terreinen van de beide oostelijke bolwerken, de huidige
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

98
Deventer, Binnenstad
1 (Herv.) Grote of St.-Lebuïnuskerk (zie p. 99)
2 Bergkerk (p. 103)
3 Mariakerk (p. 104)
4 R.K. Broederenkerk (p. 104)
5 Doopsgez. kerk (p. 105)
6 Synagoge (p. 105)
7 Geref. kerk (Vrijgemaakt) (p. 106)
8 Geref. kerk (p. 106)
9 Heer Florenshuis (p. 106)
10 Lamme van Dieseklooster (p. 106)
11 Buiskens- of St.-Agnesklooster (p. 106)
12 Groote- of Heilig Geestgasthuis (p. 107)
13 St.-Elisabethsgasthuis (p. 107)
14 Rijksinfirmerie (p. 107)
15 Stappenconvent (p. 108)
16 Burgerweeshuis (p. 108)
17 R.K. St.-Josefziekenhuis (p. 108)
18 Stadhuis (p. 109)
19 Landshuis (p. 110)
20 Waag (p. 110)
21 Vrouwengevangenis (p. 111)
22 Boreelkazerne (p. 111)
23 (nieuwe) Waag (p. 111)
24 Botermarkt (p. 112)
25 Voorm. postkantoor (p. 112)
26 Postkantoor (p. 112)
27 Gemeente Spaarbank (p. 112)
28 Latijnse school (p. 112)
29 Athenaeum (p. 112)
30 MULO-school A (p. 112)
31 MULO-school B (p. 113)
32 Leerschool C (p. 113)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

33 Bergschool D (p. 113)
34 School E (p. 113)
35 School H (p. 113)
36 School voor Bijzonder Lager Onderwijs (p. 113)
37 Rijkskweekschool voor Onderwijzers (p. 113)
38 Proosdij (p. 113)
39 Kantoorgebouw Kleine Poot 18 (p. 121)
40 Sallandse Bank (p. 121)
41 Hoofdkantoor Noury & Van der Lande (p. 121)
42 Modellenbergplaats Nering Bögel (p. 121)
43 Modelmakerij Nering Bögel (p. 121)
44 Fabriek van lijnolie Gebr. ten Hove (p. 121)
45 Stoomgrutterij en lijnkoekenfabriek G. Wijers (p. 121)
46 Inkt- en zegellakfabriek P. van Son & Co. (p. 122)
47 Fabriek Senzora (p. 122)
48 Drukkerij De Lange Van Leer (p. 122)
49 Machinefabriek F. ten Zijthoff & Zn. (p. 122)
50 Poetslappenfabriek (p. 122)
51 Station (p. 122)
52 Bioscoop Luxor (p. 123)
53 EDB (Eerste Deventer Bioscoop) (p. 123)
54 Rijsterborgherpark of Oude Plantsoen (p. 124)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

99
Raambuurt, met Nering Bögel en de in 1856 gestichte gasfabriek werden bestemd
voor industrie en arbeiderswoningen. De buitengracht bij het spoor werd in 1884-'85
veranderd in een handelskade, waar zich de inmiddels verdwenen metaalhandel
Werle (1890) en de molenmakerij J.W. Beltman vestigden. In 1876 kwam het gebied
tussen spoor en Brinkgreven bij Deventer en verrees aan de Roozengaarderweg in
1896 de inmiddels gesloopte Eerste Nederlandsche Rijwiel- en Machinefabriek van
Burgers. Het nabijgelegen Pauwenland werd in 1889 opgehoogd tot Beestenmarkt,
die als zodanig tot 1963 gediend heeft. In het begin van de 20ste eeuw was Deventer
na Enschede en Hengelo de belangrijkste industriestad van Overijssel. Vooruitlopend
op de demping van de oude haven in 1934, legde men in 1925-'27 op de Bergweide
een nieuwe haven aan, met een basiskanaal en drie armen, alsmede een betere
verbinding met het Overijssels Kanaal. In 1951 werd aan het begin van de nieuwe
haven de Prins Bernhardsluis gebouwd. In het gebied vestigden zich de Bussink
koekfabriek, de NV Nederlandse Diepdruk, uitgeverij A.E. Kluwer (1891),
blikemballagefabriek Thomassen & Drijver (1919) en de Nefit (Nederlandse
Fittingindustrie). Tussen stad en industrieterrein ontstond in 1919-'23 het Knutteldorp
en het tramstation voor de lijnen naar Emmerik en Borculo. De in het noordwesten
omstreeks 1920 aangelegde Ceintuurbaan omvatte het gebied dat voor de oorlog
gaandeweg vol werd gebouwd. De Deventer economie kreeg een gevoelige klap toen
in 1932 de grootste fabriek, de ijzergieterij Nering Bögel, moest sluiten. Ten behoeve
van de militaire transporten werd in 1941 aan de stadszijde van de schipbrug een
stuk van de stadsmuur gesloopt. Bombardementen in 1944-'45 op de spoorbrug en
de in 1943 gereedgekomen nieuwe verkeersbrug leidden in de hele binnenstad tot
flinke oorlogsschade. Het wederopbouwplan uit 1946 voorzag in een aantal
verkeersdoorbraken, waarvan uiteindelijk alleen de Verzetslaan werd verwezenlijkt.
Een doorbraak van het Bergkerkplein naar de Brink werd niet uitgevoerd. De nog
schaarse gemeentegronden raakten snel met woonwijken bebouwd, zoals Tuindorp,
Zandweerd en Rivierenwijk (1949). Het ambitieuze plan Deventer Dubbelstad uit
1959, waarin bebouwing aan de overzijde van de IJssel voorzien was, ging niet door.
Door een grenswijziging in 1960 met Diepenveen kon Deventer uitbreiden tot de
Zandwetering, wat resulteerde in de bouw van de Keizerslanden (1960), Borgele
(1966) en de Platvoet. Ook dit bleek onvoldoende en na een poging in 1972 om de
hele gemeente Diepenveen te annexeren, kwam in 1974 het zuidoostelijke deel met
het dorp Colmschate bij Deventer. Naast oorlogsschade en sloop van de HBS (1964)
en het Oude Vrouwenhuis (1968) verrezen in de verpauperde binnenstad enkele grote
gebouwen als de Hema (1967), de spaarbank op de Stromarkt (1968) en een
parkeergarage (1979). Het plan van Aldo van Eyck in 1968 voor een nieuw stadhuis,
waarvoor een heel bouwblok tot aan de IJssel zou moeten wijken, vond geen
doorgang. Met het herstelplan voor het Bergkwartier in 1967 keerde het tij en begon
de restauratie daarvan, gevolgd door herstel van het Noordenbergkwartier, waarna
in de binnenstad gaandeweg alle opengevallen gaten werden gevuld met
vernieuwbouw. Uiteindelijk zijn de middeleeuwse structuur en veel van de historische
bouwsubstantie opmerkelijk goed bewaard gebleven: een belangrijke middeleeuwse
Hanzestad, maar ook een 19de-eeuwse industriestad waardig.
De (Herv.) Grote of St.-Lebuïnuskerk (Grote Kerkhof 42) [1] is een ruime
laatgotische hallenkerk met kooromgang en een romaanse crypte; de forse toren heeft
twee geledingen en een achtkantige lantaarn. Noch van het kerkje dat omstreeks 770
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

door Lebuïnus werd gesticht, noch van de beide kerkjes van kort na 775 en na 881
zijn sporen teruggevonden. De kern van het huidige gebouw is een zeer grote
vroegromaanse kapittelkerk die kort na 1046 door de Utrechtse bisschop Bernold
werd gesticht. Deze niet-overwelfde basiliek - geheel gebouwd in tufsteen - kwam
in één bouwfase tot stand. Ze bestond uit een oostelijk dwarsschip en koor met een
gedeeltelijk verzonken crypte, waarboven een hoogkoor was, aan beide zijden
geflankeerd door een zijkoor. Aan de westzijde bevond zich eveneens een dwarsschip
met daartegen aangebouwd een westwerk bestaande uit twee romaanse westtorens,
aan beide zijden geflankeerd door lagere traptorens. Tussen beide torens zal zich een
lage ingangshal hebben bevonden, waarboven een ruimte was met uitzicht op het
schip. Tijdens opgravingen in 1961-'62 zijn hiervan de funderingen blootgelegd.
Over de juiste reconstructie van dit westwerk verschillen de meningen en dat geldt
ook voor de interpretatie van de functie, waarbij vergelijkingen zijn gemaakt met
zowel de Dom van Verdun als de St.-Gertrudiskerk te Nijvel. Het basilicale schip
zou naar de huidige inzichten oorspronkelijk een indeling hebben gekend met zes
scheibogen ondersteund door vijf rode zandstenen zuilen, zoals die nu nog te vinden
zijn in de eveneens door Bernold gestichte kleinere, maar verder zeer vergelijkbare,
St.-Pieterskerk te Utrecht. Meer is bekend over de lichtbeuk, waarvan resten boven
de huidige gewelven bewaard zijn gebleven en op grond waarvan aan beide zijden
acht rondboogvensters gereconstrueerd kunnen worden. Ook de noordwand van het
westelijke dwarsschip, waarin zich een toegang naar het bisschopshof bevond, de
bijbehorende oostelijke kruispijlers, evenals de noordwand van het oostelijke
dwarsschip en de vier kruispijlers zijn bewaard gebleven. Het veruit belangrijkste
11de-eeuwse restant is evenwel de crypte. De ribloze kruisgewelven van de crypte
worden gedragen door twee rijen van elk drie zuilen. De zuilen hebben
teerlingkapitelen en spiraalvormig gegroefde of geschubde schachten uit Nivelsteiner
zandsteen. De absis van de crypte, waarin een 11de-eeuws venster zit, is inwendig
halfrond en uitwendig driezijdig gesloten. Toegang tot de crypte had men vanuit de
lage zijkoren, waarvan de vloerhoogte ongeveer overeenkomt met het bordes van de
huidige toegangstrap. In de crypte bevindt zich nog een put die in verbinding staat
met de IJssel, enkele nissen en een later altaar. De muurschilderingen in de crypte,
met een voorstelling van de vier aartsengelen die de Arma Christi dragen, stammen
uit de 15de eeuw en mogelijk van kort na 1468.
In het begin van de 13de eeuw heeft de kerk een eerste grote verbouwing ondergaan
in opdracht van bisschop Dirk van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

100
Deventer, Grote of St.-Lebuïnuskerk en Mariakerk, plattegrond
der Are (1197-1212) of Otto van der Lippe die - evenals zijn broer, de proost van
het Deventer kapittel, Dirk van der Lippe - het leven liet bij de slag bij Ane in 1227.
Mogelijk zijn toen pas de beide zijkapellen door middel van gewelven in tweeën
gedeeld. De moeten van de gewelfaanzetten zijn nog zichtbaar aan de buitenzijde
van het 11de-eeuwse opgaande werk van het hoogkoor. In ieder geval werd het
hoofdkoor doorgetrokken tot aan de viering, waar aan de westzijde een oksaal verrees.
De zijwanden van dit verruimde koor, benodigd voor het toegenomen aantal
kapittelheren, werden bekroond door middel van op marmer gelijkende platen in
zandstenen omlijsting. Deze platen van kalksinter zijn afkomstig uit de Romeinse
waterleiding van de Eiffel naar Keulen waarin ze als een soort ‘ketelsteen’ zijn
gevormd. Acht van de oorspronkelijk meer dan twintig platen zijn recentelijk opnieuw
opgesteld in de openingen van het hoofdkoor. Ook de mozaïekvloer op het hoogkoor
moet uit deze bouwfase stammen. De donkere plek daarin zou naar verluidt zijn
veroorzaakt door een bij de stadsbrand van 1235 naar beneden gekomen brandende
balk. Tevens werden het koor, het oostelijk dwarsschip, de westelijke viering en de
zijbeuken overwelfd met zesdelige ribgewelven. Daartoe heeft men waarschijnlijk
de zandstenen zuilen ommetseld. Aan het eind van de 13de eeuw volgde de
overwelving van het schip met zesdelige gewelven. Het is onbekend hoeveel schade
de kerk bij de stadsbrand van 1334 heeft opgelopen; mogelijk ontstond al in de 14de
eeuw aan de zuidzijde een voorganger van de latere Pieterskapel.
In 1454-'59 begon de verbouwing tot hallenkerk. Daartoe verrees eerst de huidige
zuiderzijbeuk, zodanig dat de gevel in één lijn kwam te staan met de beide zuidgevels
van de twee romaanse transepten.
Deventer, Grote of St.-Lebuïnuskerk, crypte (1992)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Tevens werden de ommetselde zuilen vervangen door pijlers. Het materiaal van de
oude zijbeuk werd gebruikt voor uitwendige bekleding in tufsteen, afgewisseld met
Bentheimer zandsteen voor de constructieve onderdelen als waterlijsten en traceringen.
Aan de zuidzijde van de kooromgang ontstond in 1481-'84 de Pieterskapel, een lage
kapel met toegang tot de crypte, waarboven de sacristie was (later diaconie); aan de
buitenzijde zijn de dichtgemaakte vensters van deze in 1856 gesloopte kapel nog
zichtbaar. Aan de andere zijde werd in 1482 de Olafskapel met de bovengelegen
kapittelzaal gesloopt ten behoeve van de bouw van een nieuwe kooromgang, die
omstreeks 1502 gereed kwam. In 1494-'99 verrees aan de zuidkant van het oostelijke
transept de laatgotische magistraatskapel. De verhoging en verbreding van de
noorderzijbeuk in 1500-'03 completeerde de verbouwing tot laat-gotische hallenkerk,
inwendig voorzien van kruis-, ster- en netgewelven.
In 1559 werd de St.-Lebuïnuskerk tot dom verheven, maar invloed op het gebouw
zelf heeft dit niet gehad. Alleen kwam voor het hoogkoor een in 1841 herontdekte
bisschopsgrafkelder tot stand, met de stoffelijke resten van Aegidius de Monte (†1577)
en de Spaansgezinde bisschop van Haarlem Godefridus van Mierlo (†1587). Na een
beeldenstorm in 1579 en 1580 werd de kerk ingericht voor de hervormde eredienst.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

101
In 1795 werd door terugtrekkende troepen alle meubilair opgestookt, waarna men
omstreeks 1810 nieuwe banken maakte. In de periode 1838-'49 werd de kerk naar
plannen van B. Looman heringericht, waarbij op het koor een aparte koorkerk
ontstond, afgesloten met kalksinterplaten. Ook werd de vloer opnieuw gelegd. Nadat
men in 1852 en 1885 aan de buitenzijde enige reparaties had uitgevoerd, volgde een
algehele uitwendige restauratie. Naar plannen van W. te Riele werd de kerk van 1905
tot 1926 onderhanden genomen, waarbij aan de zuidzijde nieuwe pinakels en
balustraden werden aangebracht, maar ook vanwege de slechte afwatering de gehele
middeleeuwse kap plaats maakte voor een nieuwe. In 1942-'65 zijn de ramen
gerestaureerd, waarbij men alle traceringen vernieuwde en uiteindelijk heeft men
deze restauraties in 1986-'92 nog eens behoedzaam overgedaan. Van 1926 tot 1952
was het inwendige van de kerk aan de beurt, waarbij de kerk gaandeweg van een
witte kerk met donker vast meubilair veranderde in een geheel ontpleisterde, lichte
kerk met losse stoelen. De restauratie werd uitgevoerd onder leiding van kerkvoogd
H.H. Beltman, waarbij de kerk geheel werd ontpleisterd, behalve waar
muurschilderingen aanwezig bleken. Deze werden gerestaureerd door de firma
Bokhorst. Het uiteindelijke resultaat is karakteristiek voor de toenmalige
restauratie-opvatting.
De inwendige restauratie bracht wel een aantal belangwekkende muur- en
gewelfschilderingen aan het licht, waarvan de belangrijkste het vermelden waard
zijn. Tegen de zuidelijke pijler van het westtransept zit een calvarievoorstelling uit
omstreeks 1400; aan de noordelijke pijler de restanten van de schildering van H.H.
Cosmas en Damianus uit het begin van de 15de eeuw. In opdracht van bisschop
Rudolf van Diepholt, wiens wapen aan de zuidelijke pijler van het koor hangt, werd
het koor opnieuw ingericht en beschilderd. Mogelijk geschiedde dit door broeder
Rembertus Renesche, van wie een rekening uit 1447 bewaard is gebleven. Op de
wanden en de pijlers bevinden zich verschillende resten van heiligen, musicerende
engelen en de afbeelding van Mozes, St. Victor en St. Dorothea. Op de wanden in
de kooromgang,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Grote of St.-Lebuïnuskerk
staan St. Michaël en St. Quiruinus van Neuss afgebeeld, beide uit omstreeks 1530.
De decoratieve schilderingen op de gewelven stammen uit omstreeks 1500 en stellen
onder meer Phyllis en Aristoteles, de Ecce Homo-scène en het Lam Gods voor. Aan
de noordzijde van de kooromgang ter plaatse van het altaar van de Bergenvaarders,
zitten op het gewelf de afbeeldingen van St. Olaf, koning van Noorwegen, St.
Geertruida van Nijvel en het wapen van de Bergenvaarders, alle uit omstreeks 1486.
In het torenportaal aan de westzijde staat een kruisdragende Christus met Veronica
uit omstreeks 1535 afgebeeld. De fraaie renaissancistische afbeeldingen van het
Laatste Oordeel uit 1549 en de Hof van Gethsemane uit ongeveer dezelfde tijd aan
de noordzijde van de westerzijbeuk waren al in 1875 herontdekt en door J.A.M.
Meeuwissen gerestaureerd. Van na de reformatie dateren de maniëristische Tien
Geboden-schildering uit 1611 aan het westelijke eind van de noorderzijbeuk en de
bellenblazende knaap uit 1620 op het koorgewelf.
Van het gotische beeldhouwwerk is weinig bewaard gebleven; wat resteert zijn
in de kooromgang de memoriestenen van de kanunniken Herman Badijser (†1457),
Gerhardus Texalie (†1485), en Hericus de Diepenem (†1421) en de epitaaf van vicaris
Johan Levini (†1450) met St. Sebastiaan; in de zuidelijke zijbeuk de beschadigde
aanbidding voor Johan van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Grote of St.-Lebuïnuskerk, interieur
102
Leyden, dijkgraaf van Salland (†1438) en in de noordelijke zijbeuk een
beweningsepitaaf uit omstreeks 1430. De belangrijkste grafzerken zijn die van
Balthasar Boedeker (†1617) (rechtopgezet), Catrina van Mouwick (†1597), Maria
van Batenborg (†1618), een zerk met cameraar Marten Stegeman (†1617) en Simon
van Groningen (†1758), de rijke maniëristische zerk van Herman Penninck (†1613)
en zijn vrouw Lucia van Reede (†1617) en die van Hendrick van Haexbergen (†1635).
De sacrofaag in de kooromgang is gevonden bij de opgraving van 1960-'62.
Van de inventaris is de preekstoel in Lodewijk XVI-vormen uit 1781
vermeldenswaardig. Deze is gesneden door P.J. Zickler naar ontwerp van G.G.J. van
Suchtelen. Mogelijk komt de preekstoel oorspronkelijk uit de Broederenkerk. Het
orgel met materiaal afkomstig uit het door Frans Caspar Schnitger in 1720 verbouwde
orgel, werd in 1836-'39 geheel herbouwd door J.H. Holtgräve. J.F. Stracké voerde
het neobarokke snijwerk van de orgelkast uit. W. van Leeuwen bouwde het koororgel
in 1942-'50; het heeft een frontontwerp van J. van Nieukerken.
De eerste steen voor de nieuwe westtoren (Grote Kerkhof 41) werd in 1459 gelegd.
Al in 1454 begon de afbraak van de zuidelijke toren van het romaanse westwerk. De
noordelijk toren bleef tot minstens 1486 als klokkentoren in gebruik. Omstreeks 1470
was men met de bouw van de nieuwe toren halverwege de tweede geleding gevorderd.
Tevens werd de eerste geleding versterkt, voorzien van extra steunberen en inwendig
uitgerust met houten muurstijlen en korbeelstellen. Dit lijkt erop te wijzen dat men
hoger wilde gaan bouwen dan aanvankelijk was voorzien. Omstreeks 1486 was de
tweede geleding gereed, toen het uurwerk en de klokken naar de hoogste zolder
werden verplaatst. Vervolgens kon de romaanse noordtoren worden gesloopt. Het
plan voor een afsluitende achtzijdige gotische lantaarn met opengewerkte spits is
nooit verwezenlijkt en in 1499 kreeg de toren een tentdak als bekroning. Tussen 1486
en 1500 kwam er aan de noordzijde van de toren een aanzet voor de bouw van een
tweede westtoren. Toen men bijna de hoogte van de eerste geleding had bereikt,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

stagneerde de bouw door geldgebrek, maar tevens omdat de 14de-eeuwse zuidelijke
zijbeuk van de Mariakerk in de weg stond. In het begin van de 16de eeuw zag men
definitief af van het plan tot een dubbel torenfront. In 1609 besloot men tot de bouw
van een nieuw uurwerk en klokkenspel, naar plannen van de Leidse uurwerkmaker
Matthijs Gerritsen. Daartoe werd een open achtkantige lantaarn gebouwd met een
koepeldak bekroond door een open ui-vormige spits. Het oorspronkelijke ontwerp
uit 1612, naar plannen van Hendrick de Keyser, waarvan de maquette bewaard is
gebleven (de vroegste van ons land), werd in 1613 uitgevoerd. Ten behoeve van het
klokkenspel geschiedde dit in iets gewijzigde, maar vooral verhoogde vorm. Het
opschrift op de lantaarn luidt: Fide Deo, Vigila, Consul en Fortis Age. Van de zestien
in 1613 door Willem Wegewaert gegoten klokken, is er slechts één bewaard gebleven
toen men in 1647 bij François en Pieter Hemony een nieuw carillon bestelde, dat in
1653 door hen werd aangevuld met een grote luidklok en in 1664 met zeven andere
klokken. In 1862 werd een nieuw uurwerk aangebracht en in 1865 hees men een
nieuwe gietijzeren speeltrommel in de toren, gegoten door Nering Bögel en ontworpen
door B. Looman.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

103
Uiteindelijk kwamen er in 1950-'52 nog 19 klokken bij, gegoten door Petit en Fritsen.
In 1957-'63 volgde restauratie van de toren naar plannen van W.P.C. Knuttel en kreeg
de eerste geleding een nieuw gewelf. Tot 1883 stond tegen de westzijde tegen de
toren het doodgravershuis dat na 1830 bedelingshuis van de diaconie werd.
Gaandeweg werden alle tegen de kerk aangebrachte bouwsels verwijderd, waaronder
in 1884 tegen de kooromgang de laatste houten gevel en in 1917 een aantal pakhuisjes
uit 1834. Alleen aan de noordzijde van de kooromgang zijn drie huisjes blijven staan
(Kleine Poot 3-5), die mogelijk nog uit de 18de eeuw dateren. De naastgelegen
kosterswoning (Kleine Poot 7) heeft een in- en uitgezwenkte topgevel uit de vroege
17de eeuw, waarachter de 18de-eeuwse consistoriekamer schuilt. In 1902 werd naar
plannen van J.D. Gantvoort het voorm. kerkelijk bureau gebouwd (Hofstraat 9), nu
onderdeel van de naastgelegen bank.
De voorm. Bergkerk (Bergkerkplein 14) [2], oorspronkelijk gewijd aan St.
Nicolaas, is een laatgotische driebeukige basilicale kerk met kooromgang. Ze heeft
twee romaanse westtorens van vier geledingen, die later zijn opgehoogd en voorzien
van slanke ingesnoerde spitsen. De tussen 1198 en 1209 gebouwde
Deventer, Bergkerk, plattegrond
romaanse kruisbasiliek - gewijd in 1206 - werd bediend door broeders uit het
norbertijnenklooster Varlar bij Coesfelt (D.). Van deze bouw resteren de beide in
tufsteen opgetrokken westtorens, die zijn geleed door middel van lisenen en
rondboogfriezen. Mogelijk heeft oorspronkelijk tussen beide torens boven de ingang
een galerij gezeten die in de gotische periode is uitgebroken. Inwendig zijn de
oostelijke hoeken van het romaanse dwarsschip bewaard gebleven. In de eerste helft
van de 15de eeuw ontstond een nieuw gotisch koor met kooromgang. Kort daarop
maakte ook het romaanse schip plaats voor een nieuw basilicaal schip met brede
zijbeuken, met op het gewelf van de noordzijbeuk het jaartal 1463 en op dat van de
zuidzijbeuk 1466. In deze tijd zijn de torens met een bakstenen geleding opgehoogd
en voorzien van de huidige spitsen. In 1477 kwam een kapel gereed, mogelijk die
aan de noordzijde van de kooromgang. Omstreeks 1500 werden tegen de einden van
het oude romaanse transept tweebeukige dwarskapellen toegevoegd die niet hoger
zijn opgetrokken dan de zijbeuken en daardoor geen dwarsbeuk vormen. In 1497
kwam het portaal voor de noorddeur gereed. In 1580 volgde een verlate beeldenstorm,
waarna in 1582-'83 de kerk voor de protestantse eredienst werd ingericht. In 1830
kregen de torens aan de voorzijde toegangen en in 1843-'44 volgde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Bergkerk (1973)
een verbouwing waarbij de vensters van gietijzeren traceringen werden voorzien.
Tevens zijn toen de deelzuiltjes in de torens vernieuwd; het uurwerk dateert uit 1887.
Bij de externe restauratie van de kerk onder leiding van W. te Riele in 1908-'15
werden de zandstenen traceringen hersteld. Een interne restauratie volgde in 1915-'24,
waarbij men de wanden ontpleisterde. De torens werden in 1963-'64 gerestaureerd
en onder leiding van W.A. Heineman volgde in 1971-'72 een nieuwe restauratie.
Daarbij werd de in 1886 aan de zuidzijde van de kooromgang ter plaatse van de oude
sacristie gebouwde consistorie annex kosterswoning gesloopt. Inwendig heeft de
kerk een zeer rijzige middenruimte, overdekt met kruisribgewelven. Slanke ronde
natuurstenen pijlers scheiden het middenschip van de brede zijbeuken. Het hele
interieur was, met uitzondering van de gedeelten waar muurschilderingen waren
gevonden, ontpleisterd maar is bij de laatste restauratie weer gesausd. In de oostwand
van het oude romaanse dwarsschip bevinden zich rondboognissen die zijn voorzien
van vroeg-13de-eeuwse schilderingen; aan de noordzijde een engel en een
bisschopsfiguur en aan de zuidzijde een zeer beschadigde bisschopsfiguur. Naast
decoratieve gewelfschilderingen bevinden zich in de noordelijke kooromgang de
overblijfselen van een Christoforus en op de westwand van de noordzijbeuk een
Boom van Jesse,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Mariakerk
104
beide uit het eind van de 15de eeuw. De restanten van de beide wetstafelen in
maniëristische omlijsting stammen uit 1582. De schilderingen zijn in 1977
gerestaureerd door J. Otter. De preekstoel stamt uit 1582-'83, het orgel werd in
1841-'43 gebouwd door J.H. Holtgräve. De van buiten zichtbare klok uit 1458 in de
spits van de noordtoren is afkomstig van de St.-Lebuïnuskerk en die in de zuidtoren
werd in 1694 door Gerhard Schimmel gegoten. Het kerkhof rondom de kerk werd
in 1880 door de gemeente gekocht en in 1897 als park opengesteld. Ten noorden van
de kerk ligt de voorm. 15de-eeuwse priorij (Bergkerkplein 12), die in 1742 werd
verkocht en omstreeks 1860 haar huidige uiterlijk heeft gekregen.
De voorm. Mariakerk (Nieuwe Markt 35) [3] is het overblijfsel van een tegen de
noordwesthoek van de St.-Lebuïnuskerk gebouwde laat-gotische driebeukige
hallenkerk. De tussen 1235 en 1251 als parochiekerk gestichte kerk werd door de
stadsbrand van 1334 verwoest. Herbouw geschiedde waarschijnlijk in de vorm van
een basilicale kerk met rechtgesloten koor, waarvan volgens archeologische
opgravingen uit 1961 de zuidbeuk aansloot tegen de noordwestelijke traptoren van
het romaanse westwerk van de St.-Lebuïnuskerk. Tussen 1400 en 1458 werd het
middenschip vernieuwd en hoewel de pijlers van kolonnetten voorzien zijn, is het
onwaarschijnlijk dat een overwelving in steen uitgevoerd werd. Vermoedelijk werd
de noordzijbeuk aan het eind van de 15de eeuw verbreed en verhoogd als eerste fase
van de verbouwing tot hallenkerk. Aan de westzijde verrees in 1484 een
sacramentskapel. Nadat men aan het begin van de 16de eeuw definitief had afgezien
van de bouw van een tweede westtoren aan de St.-Lebuïnuskerk, kon in 1519-'20
een bredere zuidbeuk gebouwd worden, met gewelven, steunberen en een tufstenen
buitenbekleding. In de kap zijn nog de aanzetten van de tweede westtoren te zien.
Uitwendig kreeg de kerk het karakter van een hallenkerk. Doordat men echter de
scheibogen in het middenschip niet verhoogde, werd het beoogde effect inwendig
niet bereikt. In 1543 volgde vernieuwing en verhoging van de sacramentskapel. In
1566 hield men hier de eerste protestantse preken en in 1591 onttrok men de kerk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

wegens overtolligheid aan de eredienst. Men overwoog volledige sloop, maar
uiteindelijk werd in 1612 slechts de noordelijke zijbeuk verkocht voor de bouw van
een rij woningen aan de Nieuwe Markt. Het middenschip werd van kap en houten
gewelf ontdaan. In 1647-'57 werd de zuidelijke zijbeuk in tot arsenaal ingericht. In
1836 nam het Rijk dit deel over en in 1893 verrees een loods in het middenschip. In
1955 is dit deel aan de gemeente overgedragen en het huisvest - na restauratie in
1985 naar plannen van H. Roebbers - culturele activiteiten. Het hoekhuis Nieuwe
Markt 33-34 met pothuis werd in de 17de eeuw in de voormalige sacramentskapel
gebouwd. Het gepleisterde pand Grote Kerkhof 37 kwam werd in de 18de eeuw aan
de westzijde tegen de kerk te staan. De kameren Grote Kerkhof 38-40 stammen
eveneens uit de 18de eeuw en huisvestten oorspronkelijk bejaarde weduwen.
De R.K. Broederenkerk (Broederenstraat 20) [4] is een tweebeukige gotische
hallenkerk, gesticht in 1335 door Eleonora van Engeland, vrouw van Reinoud II van
Gelre, als kerk van de minderbroeders. De kerk heeft een iets bredere zuidbeuk en
een wat smallere noordbeuk en bevat nog haar oorspronkelijke middeleeuwse kappen.
Het oudste deel bestaat uit het koorgedeelte van de zuidbeuk - het hoofdkoor - dat
mogelijk uit de tweede helft van de 14de eeuw stamt. Omstreeks 1400 werd dit deel
uitgebreid met een schip, viering en een noordelijke dwarsarm. Mogelijk kwam toen
ook een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, R.K. Broederenkerk, plattegrond
105
lagere noordelijke zijbeuk tot stand. Omstreeks 1435 is het noordelijke zijkoor
toegevoegd, waarna men in het midden van de 15de eeuw de noordelijke zijbeuk op
gelijke hoogte met de hoofdbeuk heeft gebracht. Omstreeks 1470 heeft men het
hoofdkoor naar het oosten verlengd en het een driezijdige koorsluiting gegeven. In
1579 namen de hervormden de kerk in gebruik en herstelden haar daartoe in 1594.
Vanaf 1688 diende het gebouw als kerk voor Waalse gemeente. Na in 1795 tot militair
magazijn te zijn ingericht, werd de kerk in 1799 aan de katholieken toegewezen, die
haar in 1803 aan St. Lebuïnus wijdden. Naar plannen van H.J. van den Brink, met
G. te Riele als opzichter, werd het noordelijke koor in 1865-'68 met één travee
uitgebreid en de kerk voorzien van een nieuwe traptoren. Tevens verrezen een nieuw,
neogotisch ingangsportaal en een neogotische dakruiter. In 1982-'84 is de kerk
gerestaureerd. Inwendig is de kerk voorzien van kruisribgewelven. In de vier
westelijke pijlers zijn oudere zuilen aangetroffen. Tegen de westmuur staat de zerk
van stichteres Eleonora van Engeland (†1355). Het orgel uit 1868 werd gemaakt
door R. Ibach en heeft een orgelkast van de hand van W.G. van Poorten.
De Doopsgez. kerk (Brink 89) [5], gelegen achter het Penninckshuis, is een
zaalkerk in neorenaissance-stijl uit 1890 naar ontwerp van T.E. Kuipers. De geheel
ingebouwde kerk heeft inwendig rondboogvensters, met daartussen dorische
muurzuilen op pilasters. De ziende kap is voorzien van trekstangen, korbelen en
muurstijlen op consoles. De inventaris in neorenaissance-stijl bestaat uit vaste banken,
een preekstoel met gebogen achterwand, en een orgelkast met balustrade, gemaakt
door de firma Bossche & Crevels. Het orgel werd in 1900 door M. Maarschalkerweerd
vervaardigd. Onverbrekelijk met de kerk verbonden is de gevel van het Penninckshuis;
een weelderige maniëristische gevel waarvan het achterliggende huis in 1890 voor
de bouw van de kerk werd gesloopt. Bij de restauratie in 1891-'92 naar plannen van
J.A. Mulock Houwer is slechts het gedeelte met topgevel en poortdoorgang blijven
staan. Deze gevel moet kort na 1588 zijn gebouwd toen Herman Penninck met Lucia
van Reede trouwde. Hermans vader, de rijke katholieke koopman Macharius Penninck,
kocht dat jaar aan de Brink het aan een binnenplaats gelegen middeleeuwse huis van
Swaefken waar aan de voorzijde deze nieuwe vleugel verrees. Boven de ionische
poortdoorgang
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Doopsgez. kerk/Het Penninckshuis
Deventer, Synagoge
zitten schildhoudende leeuwen met alliantiewapens van Penninck en Van Reede en
op de verdieping het opschrift ‘Alst Godt Behaget beter Benyt als Beclaget’.
Opvallend is het deugdenprogramma met de beelden van Fides, Spes, Charitas,
Prudentia, Fortitudo en Temperantia. Alleen het beeld van Justitia op de top is later
verdwenen. De beelden zelf zijn in 1891 vervaardigd door W.G. van Poorten. Ze
vervingen de beschadigde originelen, waarvan er twee in het museum de Waag te
zien zijn. De linker voluut is in de 18de eeuw verdwenen achter de nieuwe, wat naar
voren geplaatste, gevel van het laat-middeleeuwse pand de Penninckshoek (Brink
88). Aan de achterzijde bevindt zich een volgens het ordeboek van Vignola
vormgegeven poortje Spijkerboorsteeg 18-20 uit 1613 dat Lucia in 1613 ter
nagedachtenis aan haar man heeft laten bouwen en dat mogelijk toegang gaf tot een
katholieke schuilkapel.
De voorm. synagoge (Golstraat 23) [6] werd in 1892 (5652) gebouwd naar plannen
van stadsarchitect J.A. Mulock Houwer en is een fraai voorbeeld van een gebouw
in oriëntaalse of Moorse bouwtrant. In de geveltop staan in het Hebreeuws de tien
geboden. Inwendig resteert slechts een galerij; het interieur werd in 1941 vernield.
Sinds 1952 is het in gebruik bij de Chr. Geref. Gemeente.
De R.K. kerk H. Hart van Jezus (Zwolseweg 96) is een neogotische kruiskerk;
ze kreeg later een toren van drie geledingen met ingesnoerde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Geref. kerk (Vrijgemaakt)
106
spits. De kerk werd in 1902-'04 gebouwd naar plannen van W. te Riele en in 1915
uitgebreid. De toren voegde men in 1934 toe naar plannen van A. Vosman. De Gebr.
Van der Aa te Oosterhout bouwden het orgel in 1859 voor de kapel van het
Groot-Seminarie te Hoeven (Noord-Brabant) en het verhuisde in 1977 hierheen. De
neogotische pastorie (Kerkstraat 1) stamt uit 1902.
Overige kerken. De voorm. synagoge (Roggestraat 5) is een in 1799 (5560)
ontstaan zaalgebouw dat tot 1892 dienst heeft gedaan en daarna tot godsdienstschool
werd ingericht. Nu herbergt het gebouw het Etty Hillesumcentrum. De voorm. (Geref.)
Oosterkerk (Rijkmansstraat 12) is een zaalkerk in neoclassicistische vormen uit 1871;
sinds 1979 dient het als moskee. Het voorm. gebouw Beth-El (Binnensingel 16) werd
in 1882 naar plannen van W.C. Metzelaar gebouwd in neoclassicistische stijl met
chalet-elementen voor de gemeente van gedoopte christenen en is nu Religieus
centrum. De voorm. Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Graaf van Burenstraat 12) [7] werd
in 1890-'93 in neorenaissance-vormen gebouwd als evangelisatiegebouw met kerkzaal
en kosterswoning naar plannen van J.A. Mulock Houwer. De Ev. Luth. kerk
(Smedenstraat 276-278) ontstond in 1907 naar plannen van J.H.W. Leliman en is nu
in gebruik als moskee. De R.K. H. Johannes Vianneykerk (Rielerweg 75) is een
driebeukige basiliek met dakruiter, gebouwd in 1928-'29 in lichtexpressionistische
vormen naar plannen van M.A. Roebbers. In de geveltop zit een beeld van Johannes
Vianney (J. van Ars). Binnen toont een fresco door J. Schoenmaker zijn
heiligverklaring in 1925 en er zijn gebrandschilderde ramen van de firma Asperslagh.
De voorm.
Geref. kerk (Smedenstraat 102) [8] is een wat naar achteren gelegen zaalkerk met
dakruiter en aan weerszijden een uitspringend bouwblok. De kerk werd in 1935
gebouwd naar plannen van J.H. van der Veen op de plaats van een kerk uit 1851, en
dient nu als winkel. De R.K. kerk Maria Regina (Mariënburgstraat 4, Tuindorp) is
een driebeukige basiliek met Mariakapel; ze heeft een forse ongelede toren met
tentdak, gebouwd in 1958-'59 naar ontwerp van R.Th. van Remmen. Het mozaïek
boven de hoofdingang is van de hand van J. Brugge.
Kloosters. Aan het eind van de 14de eeuw ontstond een aantal geestelijke
instellingen, die voor het merendeel gerelateerd waren aan de Moderne Devotie en
de daaruit voortgekomen stichtingen van de Broeders en Zusters van het Gemene
Leven. Na de reductie in 1591 werden ze uiteindelijk geheel gesloopt, zoals het
Cellebroedersklooster, het Heilig Sacramentshuis, het Kerskens- en Brandeshuis en
het Nieuwe Fratershuis, of kregen ze andere functies. Een tweede groep werd bestemd
tot onderkomen van gasthuizen of andere stedelijke instellingen en een laatste groep
kwam door verkoop in particuliere handen. Het Heer Florenshuis of Rijke Fratershuis
(Engestraat 2-8) [9] is een fors L-vormig pand met hoog oprijzend schilddak en een
parallel aan de Engestraat gelegen vleugel met 15de-eeuwse kelder. De grondslag
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

was het huis van de St.-Paulusvicarie, waarin de toenmalige vicaris Florens Radewijns
in 1381 op aanraden van Geert Grote een aantal jongelingen opnam. Door verwerving
van omringende huizen ontstond een complex dat zich tot de Striksteeg uitstrekte.
In 1487 begon de bouw van een gebouw dat een keuken, eetzaal en gastenkamer zou
omvatten en waarvan de kap en de 15de-eeuwse kelder bewaard zijn gebleven. Aan
de zijde van de Striksteeg volgde in 1501 de bouw van een kapel waar van 1597 tot
1822 de Stadsof Atheneumbibliotheek huiste en die men in 1868 tot gymnastiekzaal
van de naastgelegen HBS verbouwde. In 1968 is dit deel gesloopt, maar de
onderliggende overwelfde kelder op gordelbogen en achtkantige gotische pijlers
bleef bewaard. Ook Lamme van Dieseplein 2, een 19de-eeuws pand met 17de-eeuwse
balken en middeleeuwse kelder met tongewelf behoorde tot het Heer Florenshuis.
Het pand aan de Engestraat werd kort na het huwelijk van Hendrika Persoons en Jan
Hendrik IJssel Fockink in 1773 verbouwd, waarbij het hoekpand zijn huidige
hoofdvorm met Lodewijk XVI-details heeft gekregen. In 1907 nam F. Schräder het
als winkel in gebruik. Van het naast het Heer Florenshuis gelegen Lamme van
Dieseklooster of St.-Ceciliaconvent (Pontsteeg 11-13) [10] zijn nog de restanten van
de in 1495 gebouwde kapel bewaard gebleven, alsmede de onderliggende overwelfde
kelder op gordelbogen en achtkantige gotische zandstenen pijlers. Het huis werd in
1388 gesticht door Lamberta van Diese en besloeg uiteindelijk de hele zuidwand van
de Pontsteeg. In 1630 werden er gehoorzalen voor het Atheneum in gebouwd, waarvan
één in de kapel.
Nadat een deel vanaf 1795 als kazerne dienst deed, werd het uiteindelijk in 1868
verbouwd tot HBS. Bij de sloop hiervan in 1964 ontstond het Lamme van Dieseplein
en kwam de St.-Ceciliakapel weer in het zicht. Het voorm. Buiskens- of
St.-Agnesklooster (Het Klooster 3 en 12) [11] werd omstreeks 1405 gesticht toen
zich in het huis van Rienier Buiskens aan de Papenstraat enkele zusters van het
Gemene Leven vestigden. In 1501 kregen de zusters toestemming tot de bouw van
een kapel. In dezelfde tijd werd een refter en keuken bijgebouwd en
Deventer, Restant Lamme van Dieseklooster
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Groote- of Heilige Geestgasthuis
107
in 1548 uitgebreid met het naastgelegen refugium van klooster Albergen. Na de
reductie werd het klooster in 1640 gedeeltelijk gesloopt voor de aanleg van een
verbinding tussen Noordenbergstraat en Papenstraat. In het zuidelijke deel werd in
1644 de lommerd gevestigd. In het noordelijke deel kwam in 1625 een
majolicabakkerij. In het begin van de 19de eeuw werd een deel kazerne. Het zuidelijke
deel met de refter onderging in 1970-'71 een restauratie naar plannen van stadsarchitect
H.F.A. Rademaker en het biedt sindsdien onderdak aan het archief. Het in 1975-'78
eveneens onder leiding van Rademaker gerestaureerde noordelijke deel biedt nu
plaats aan de Stads- of Atheneumbibliotheek, waartoe men de resten van de kapel
tot boekenmagazijn verbouwde. Als toegang dient het laat-maniëristische poortje
van het in 1852 aan de Walstraat afgebroken Van Mouwijckshuis uit 1645, met de
wapens van Van Mouwyck en Van der Beeck.
Het voorm. Groote- of Heilige Geestgasthuis (Brink 69) [12] is een fors dwars
pand, gebouwd als ziekenzaal in 1542 door stadsmetselaar Derk Gaertsen. Het pand
heeft een laatgotische gevel met korfbogen en baksteentraceringen. De gevel werd
in 1962 met ronde en overhoekse pinakels gereconstrueerd naar plannen van W.P.C.
Knuttel. Het gasthuis, in 1267 gesticht, had de hoofdingang aan de Kleine Overstraat,
waar zich nog een vleugel bevindt (Kleine Overstraat 46-54) die op 1391 is gedateerd.
In 1645 verhuisde het gasthuis naar het voorm. Meester Geertsklooster (verwoest in
1945), waarna in 1649 de gebouwen werden verkocht.
Het voorm. St.-Elisabethsgasthuis (Bagijnenstraat 56) [13] is een gepleisterd
complex op de hoek van de Bagijnenstraat en de Smedenstraat, waarvan de oorsprong
teruggaat tot omstreeks 1500. Het oudste deel is een mogelijk kort na 1516 gebouwd
gasthuisgebouw met St.-Elisabethskapel aan de Smedenstraat. Vanaf 1760 beperkte
men zich geheel tot de opname van krankzinnigen. Het laat-middeleeuwse
gasthuisgebouw, of ‘langehuis’, werd in 1839 belangrijk verbouwd om als Provinciaal
Krankzinnigengesticht te gaan dienen. Het zuidwestelijke deel van deze middeleeuwse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

vleugel is nog bewaard gebleven. In 1843 werd het uitgebreid met het rechts van de
poort gelegen en in 1578 binnen de stad gebrachte St.-Jurriënsgasthuis voor
lepralijders. In 1843 volgde annexatie van het in 1553 gestichte Wanninghuis. In
1857 werden enkele gebouwen en een binnenplaats overgenomen van het naburige
Groote- of Voorstergasthuis en volgde een algehele ingrijpende verbouwing naar
plannen van M. van Harte. Uit die tijd stamt een beeld van St. Elisabeth op de
binnenplaats. Kort na 1884 volgde een verdere verbouwing en uitbreiding. In 1892
ontstond het buitengesticht Brinkgreven en pas in 1938-'40 volgde een ingrijpende
inwendige verbouwing naar plannen van M. van Harte jr. In 1945 werd de
rechtervleugel aan de Bagijnenstraat verwoest, waarna herbouw volgde. In 1984 is
het binnengesticht opgeheven en vanaf 1985 maakt het deel uit van het P.W. Janssen
Verpleeghuis.
De voorm. Rijksinfirmerie (Molenstraat 9) [14] is een gepleisterd eenlaags
neoclassicistisch pand op L-vormige plattegrond, waarvan de vleugel met rode
dakpannen en middenrisaliet en een dorisch fronton uit 1829 stamt en de haaks daarop
staande rechtervleugel dateert van 1859. De panden stonden ten noorden van het in
1474 naar hier overgebrachte St.-Geertruiden- of Pestengasthuis. Dit gasthuis,
waarvoor in 1618
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Restant dubbele stadsmuur
108
een inmiddels verdwenen poortje werd gebouwd en dat in 1638 en 1840 uitbreidingen
onderging, verloor in 1885 zijn functie toen het nieuwe ziekenhuis aan de Singel
gereed was gekomen. De naastgelegen infirmerie bleef tot 1908 als militair ziekenhuis
in gebruik. De twee ingemetselde gevelstenen uit 1638 en 1840 zijn afkomstig van
het in 1886 gesloopte ziekenhuis.
Het voorm. Stappenconvent (Bagijnenstraat 15) [15] is een gepleisterd
neoclassicistisch pand op L-vormige plattegrond met hoekrisalieten en aan de
voorzijde een door een ijzeren hek afgesloten bleekveld. Het huidige pand werd in
1858-'61 gebouwd als kostkopershuis met twaalf woningen naar plannen van M. van
Harte. Het convent zelf werd in 1342 gesticht door Henricus Stappe. Van 1861 tot
1976 heeft het deel uitgemaakt van het Groote- of Voorstergasthuis.
Het voorm. Burgerweeshuis (Bagijnenstraat 9-11) [16] is een gepleisterd
neoclassicistisch pand bestaande uit twee vleugels met daartussen een poortje met
dubbele pilasters en een fronton. Dwars op de rechtervleugel staat een aan een
binnenplaats gelegen derde vleugel met middenrisaliet. De poort werd in 1846
gebouwd naar plannen van B. Looman en heeft aan de binnenplaatszijde een
gedenksteen met de namen van bestuurders. In 1859 verrezen de huidige gebouwen,
waarvan het gevelontwerp van de hand is van jhr. C.M. Storm van 's-Gravesande en
de uitvoerend architect M. van Harte de achterliggende gebouwen ontwierp. Het
gebouw ontstond op de plaats van het in 1306 gestichte Olde Convent of Oude
Begijnenhuis. Het weeshuis voor grootburgers en halfburgers werd in 1560 gesticht.
Omstreeks 1815 verhuisde het weeshuis naar de huidige plaats. Op de binnenplaats
staat een gietijzeren pomp uit 1846 gegoten door Nering Bögel. De twee beeldjes
van knielende kinderen, in 1610-'11 gemaakt door Willem Goossens, en twee staande
beelden in Bentheimer zandsteen uit 1736 door Godfried Gerlach bevinden zich nu
in het museum De Waag. Na restauratie in 1982 doet het nu dienst als
jongerencentrum.
Het voorm. R.K. St.-Josefziekenhuis (Nieuwstraat 41) [17] is een
neorenaissancistisch gebouw met neogotische details op complexe plattegrond. Naast
een 18de-eeuwse schuilkerk, die in 1856 werd verbouwd, ontstond in 1857 een
bewaar- en naaischool van de Tilburgse Zusters van Liefde. Door een gift van
mejuffrouw A.J. Zuythoff kon in 1874 een katholiek ziekenhuis gesticht worden.
Aan de Bruynssteeg verrees daartoe al in 1873 naar plannen van G. te Riele een
zusterhuis annex kapel. Eveneens naar zijn plan verrees in 1880 op de hoek van de
Bruynssteeg met de Tibbensteeg een zijvleugel met een ‘Hanze’-topgevel voorzien
van pinakels. In 1888 volgde een verdere uitbreiding en in 1896 verrees dankzij een
legaat van A.L. van der Lande een nieuwe vleugel aan de Nieuwstraat, naar plannen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van W. te Riele. Aan de binnenplaatszijde van deze vleugel bevindt zich een dubbele
galerij. Het beeld van St. Jozef onder baldakijn en het reliëf op de hoek, van Christus
en de maanzieke jongeling (Matth. 17:15), zijn waarschijnlijk van de hand van J.
Custers. Het traptorentje en een deel van de vleugel aan de Nieuwstraat werden in
1915 verhoogd naar plannen van A.H. Feberwee ten behoeve van de bouw van een
röntgenkamer. Delen van de oorspronkelijke afwerking van het interieur zijn bewaard,
zoals betegelde vloeren, fragmenten van wandbeschilderingen en de plafonds
bestaande uit versierde gewapend-cementplaten. Het pand heeft een monumentale
entree, waarvan het trappenhuis alle verdiepingen doorsnijdt en wordt gedekt door
een beschilderd houten gewelf met centraal een gebrandschilderd lichtraam. In 1924
werd Nieuwstraat 51 verbouwd tot zusterhuis naar ontwerp van M.A. Roebbers. In
1956 vertrok men naar een nieuw ziekenhuis, waarna de kapel van het zusterhuis uit
1873 in 1969 werd gesloopt; de ziekenhuiskapel is sinds 1984 in gebruik bij de
orthodoxe parochie van de H.H. Eersttronende Apostelen Petrus en Paulus.
Verdedigingswerken. Van de dubbele ommuring, die tussen het eind van de 13de
eeuw en het midden van de 14de eeuw gereed kwam, zijn aan de rivierzijde drie
verdedigingstorens bewaard gebleven, behorende tot de binnenste stadsmuur. De
14de-eeuwse muurtoren Welle 12 is omstreeks 1957 gerestaureerd en voorzien van
schuifvensters. De muurtoren Achter de Muren Vispoort 12 is eveneens 14de-eeuws.
Door de afbraak in 1968 van de huizen langs Onder de Linden zijn resten van de
buitenste stadsmuur te voorschijn gekomen die gezamenlijk een indruk van de dubbele
ommuring geven. De derde muurtoren Achter de Muren Zandpoort 12 is in de jaren
tachtig verbouwd tot de ‘Galerie het Rondeel’. Resten van de buitenste stadsmuur
met weergang en spaarbogen zijn nog te zien bij Achter de Muren Duimpoort 56 en
72; aan de Bokkingshang 7 zijn nog twee in 1955 gerestaureerde stukken 14de-eeuwse
binnenste stadsmuur te zien en de achtergevel van Bergkerkplein 13 wordt gevormd
door de binnenste stadsmuur.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

109
Deventer, Stadhuis en Landshuis, plattegrond begane grond
Tussen de Smedenstraat en de Binnensingel en tussen de Walstraat en de Pikeursbaan
zijn op sommige plaatsen nog de niveauverschillen merkbaar van de gedempte
binnengracht. In de kelder van de nieuwbouw aan de T.G. Gibsonstraat bevinden
zich resten van de in 1988 opgegraven Noordenbergtoren uit 1487, met een doorsnede
van twintig meter en muren van zes meter dikte. De toren is in 1773-'78 gesloopt.
Van de in 1597-1612 aangelegde omwalling resteert de buitengracht, die voor het
noordelijke deel de ruggengraat vormt van het hierop aangelegde Rijsterborgherpark.
Van de drie 17de-eeuwse buitenpoorten is de Bergpoort bewaard gebleven, zij het
dat de in 1879 gesloopte onderdelen van de uit 1619 stammende poort met
beeldhouwwerk van Hendrik de Keyser zijn overgebracht naar de tuin van het
Rijksmuseum in Amsterdam.
Het stadhuis (Grote Kerkhof 4) [18], voor het eerst genoemd in 1339, bestaat in
opzet uit drie naast elkaar gelegen bouwdelen, waarvan de twee noordelijkste het
middeleeuwse stadhuis vormden met op de hoek met de Polstraat het wanthuis. Het
oudste restant is een midden-11de-eeuwse tufstenen zijmuur gefundeerd op
basaltzuiltjes in de kelder onder het wanthuis. Het oudste bovengrondse deel is het
bijna vierkante achterhuis van het meest noordelijke bouwdeel, waarvan een deel
van de kap bewaard is gebleven, evenals een topgevel met daarin een
midden-13de-eeuws romano-gotisch venster. Vóór dit achterhuis werd mogelijk in
1347 een stenen huis gebouwd. Een uit die tijd stammende steen met stadswapen
heeft men later aan de binnenplaatszijde aangebracht. Vóór 1364 gingen de beide
noordelijke bouwdelen samen het stadhuis vormen. In de 15de eeuw werden ze
verenigd tot één gebouw, waarbij beide achterhuizen tot één dwars pand werden
verbouwd waar zich de oude raadzaal bevindt. Het voor het eerst in 1337 genoemde
wanthuis werd in 1483-'84 vernieuwd in de vorm van een langgerekt gebouw met
een hoge begane grond en imposante kap. Vóór het midden van de 16de eeuw werd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

dit deel bij het stadhuis getrokken. Op het achterterrein bouwde men in 1649-'53 de
nieuwe burgemeesterskamer met een verdieping en een kelder met twee
arrestantencellen. In 1662 werd het wanthuis ingrijpend verbouwd, waarbij men de
zoldervloer verhoogde en een verdiepingsvloer toevoegde.
Tevens werd naar plannen van Philips Vingboons de gevel aan de Polstraat
vernieuwd en voorzien van een geleding in de vorm van een plint met daarop kolossale
toskaanse pilasters. In 1693-'94 kregen de drie bouwdelen aan de zijde van het Grote
Kerkhof een monumentale classicistische gevel naar plannen van Jacob Roman. De
door steenhouwer Jan Schrader uitgevoerde gevel heeft een attiek en een geblokte
middenpartij met bordestrap en een dorische portiek die bekroond wordt door een
balustrade. Gelijktijdig kreeg de achterliggende hal of vestibule zijn huidige vorm
en ontstonden in het voorste gedeelte van het wanthuis twee schrijfkamers. In een
van deze kamers is nog het stucplafond uit circa 1695 met de wapens van de vier
stadssecretarissen aanwezig. In 1747 werd de gevel geverfd. Naar ontwerp van J.J.
Sorg gaf men de oude raadzaal in 1805 een nieuw stucplafond en vleugeldeuren.
Waarschijnlijk kwam toen ook de gang naar de burgemeesterskamer tot stand. In
1822 werd de ruimte boven de oude raadzaal ingericht tot Stads- en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Stadhuis (1983)
110
Atheneumbibliotheek. Bij de verbouwing van 1833 naar plannen van B. van Zalingen
kreeg het stadhuis nieuwe toegangsdeuren en werden de vensters vernieuwd. De zaal
boven de hal werd in 1863 ingericht om de Stads- en Atheneumbibliotheek te
herbergen, waartoe men twee galerijen met spiltrappen aanbracht. De plafondbalken
aan de bovenzijde, onderdeel van het huidige cassettenplafond, waren mogelijk al
in de 17de eeuw versterkt door middel van een zogeheten springwerk. De oude
bibliotheekzaal ging dienen als lees- en archivariskamer. In 1929 volgde een
restauratie naar plannen van W. Uytenhoudt. In 1978-'82 volgde opnieuw een
restauratie en herindeling naar plannen van H.F.A. Rademaker, met als belangrijkste
veranderingen de inrichting van de bibliotheekzaal tot nieuwe raadzaal en de begane
grond van het wanthuis tot burgerzaal. Naar zijn plannen werd in 1985 achter het
stadhuis een stadskantoor gebouwd.
In de hal bracht men in 1766 een schouw gemaakt door Jeronimus Columba aan
en in 1776 stucwerk waarin de afkorting S.P.Q.D. (Senatus populusque Daventrienses)
was verwerkt. Langs de wanden hangen vijf geschilderde gildenborden: Kuipersgilde
(1635), Bouwliedengilde (1634), Bakkersgilde (1634, tekst in 1779 aangevuld),
Smidsgilde (1634) en Slijtersgilde (1690, vernieuwd in 1769). Tegenover de schouw
staat een fraai gesneden portaal uit 1665 van de hand van Derck Daniëls en in de
gang staat een slanke dubbele houten boogdoorgang met de wapens van de in 1685
gehuwde Arnold Condewijn en Lummina Eeckholt, afkomstig uit Assenstraat 16-18
en hier in 1901 geplaatst. De oude raadzaal met een plafond uit 1805 bevat de
gesneden achterwand van het burgemeestersgestoelte uit 1659; in het bovenstuk
daarvan zit een klok uit 1731 van de hand van Joost van Houten. Het bovenstuk is
getooid met taferelen geschilderd door Gerrit Jan Palthe. Aan de overzijde hangen
twee borden met gesneden omlijsting uit de 17de eeuw en beulszwaarden, waarvan
er een in 1378 door keizer Wenceslas is geschonken. De burgemeesterskamer heeft
een plafond uit 1853 en een fraaie schouw met marmeren ionische zuilen en houten
boezem, in 1652-'53 gesneden door Derck Daniëls, die in 1662 ook de kastenwand
voor het stadszilver maakte. Het schoorsteenstuk uit 1653 is van de hand van Dirk
Hardenstein en stelt ‘Scipio en de bruid van Numantia’ voor. In de oude
bibliotheekzaal, die nu als koffiekamer is ingericht, hangt het schilderij van de
Deventer magistraat uit 1667 door Gerard Terborch.
Het voorm. Landshuis (Grote Kerkhof 2) [19] is een diep pand met een rijke
laat-maniëristische voorgevel, gebouwd in 1632 voor het huis ‘Brunenberg’. Dit huis
werd voor het eerst genoemd in 1354 en in 1364 door de stad gekocht als
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

stadswijnhuis. In 1631 werd besloten om het gebouw te bestemmen tot zetel van de
Gedeputeerde Staten van Overijssel. Bij de verbouwing waren stadstimmerman
Marten Luloffs en stadsmetselaar Melchior Smit betrokken. De weelderige pronkgevel
uit 1632 beslaat ook de tussen de Brunenberg en het stadhuis gelegen gang waartoe
het rechter poortje toegang geeft. De gedrongen composiete orde van de rijk bewerkte
ingangspoort met postament en manchetten wijst op het gebruik van het ordeboek
van Wendel Dietterlin uit 1598. De kwabmotieven in de zwikken en de vormgeving
van het stadswapen boven de ingang zijn karakteristiek voor het late maniërisme. In
1770 zijn de vensters gewijzigd en in 1839 werd het gebouw ingericht tot stedelijk
gymnasium. In 1871 volgde een verbouwing tot politiebureau met bovenwoning
voor de commissaris. Bij de restauratie in 1927-'28 naar plannen van W. Uytenhoudt
zijn de kruisvensters weer aangebracht. Nadat de politie het gebouw in 1976 verliet,
volgde een nieuwe restauratie en werd het bij het naastgelegen stadhuis getrokken.
Binnen heeft het onderkelderde pand in de vestibule drie gegroefde zandstenen pijlers
in laatgotische, mogelijk 15de-eeuwse vormen behorend tot het huis de Brunenberg.
De voorm. waag (Brink 57) [20] is een vrijstaand gebouw van drie bouwlagen
met een traptoren en drie spietorentjes. Daartussen zit een omlopende balustrade.
Op het met leien gedekte, afgeschuinde schilddak staat een dakruiter voorzien van
wijzerplaten. Het pand werd in 1528-'31 gebouwd in laatgotische vormen als
combinatie van een waag met, op de verdieping, een representatieve zaal, die mogelijk
in eerste instantie als handelshal heeft gediend. Daarboven was de hoofdwacht
gevestigd. Het bouwmateriaal zou afkomstig zijn van de in 1526 in opdracht van
Karel van Gelre aan de Veluwe-zijde van de IJssel gebouwde blokhuizen Altena en
Morgenster, die in 1528 door de Deventernaren waren afgebroken. In de gevels zitten
diverse toespelingen op deze gebeurtenis,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Waag
111
waaronder een stichtingssteen en reliëfstenen met Kiek in de Pot (Morgenster) en
Kiek uut de Pot (Altena). De laatste is een replica uit 1995 van de in 1945 verwoeste
reliëfsteen. In de dakruiter hangt een luidklok uit 1555, mogelijk gegoten door Willem
Wegewaert. Na herstel in 1620 werd in 1643-'44 aan de voorzijde een rijk gedecoreerd
laatmaniëristisch bordes toegevoegd, met een balustrade die rust op toskaanse zuilen
en geflankeerd door rechte trappen met schildhoudende leeuwen. Het bordes werd
vervaardigd door de Gildehauser steenhouwers Jan Bours en Hans Willem Amshoff.
In 1862 werd de waag buiten gebruik gesteld. In 1873 volgde een restauratie waarbij
de vier poorten verdwenen en het gebouw tot gymnasium werd ingericht. Vanaf 1913
doet het dienst als stedelijk museum en in 1915-'27 volgde een restauratie naar plannen
van W. Uytenhoudt. In 1988 volgde opnieuw een restauratie, waarbij intern een forse
vrijdragende brandtrap werd toegevoegd. In de waag bevinden zich onder meer de
imposante schouw van het huis ‘De Twaalf Apostelen’ uit 1623, behorend aan de
lakenverver Peter Scholier, en de schilderijen van de vier evangelisten
Deventer, Boreelkazerne
door Hendrick Terbrugghen (1621). Tegen de noordgevel hangt een koperen ketel
uit 1434, waarin de muntmeester van de heer van Batenburg op beschuldiging van
valsemunterij in olie is gekookt. De kogelgaten stammen uit de Franse tijd.
De voorm. Vrouwengevangenis (Walstraat 20) [21] is een meer naar achteren
gelegen, hoogopgaand pand van drie lagen met kleine getraliede ramen. Het terrein
is aan de voorzijde afgesloten door een hoge muur. De gevangenis stamt in opzet uit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1811 of 1838, toen het aan de Brink gelegen Bouwershuis tot vredegerecht en later
tot arrondissementsrechtbank werd ingericht. In 1873 werden het verbouwd en
verhoogd. Nu is het deels in gebruik als restaurant.
De Boreelkazerne (Houtmarkt 5) [22] is een groot langwerpig gebouw van drie
bouwlagen en een gepleisterde mezzanino; het heeft twee zijvleugels in strakke
neoclassicistische stijl. Het pand verrees in 1847-'49 in opdracht van de gemeente
Deventer op de voormalige Houtmarkt, naar plannen van stadsarchitect B. Looman
onder opzicht van J.H.L. Rijsterborgh. Het diende als onderkomen van het vierde
regiment huzaren. Het heeft aan de voorzijde een door een hek afgesloten paradeplaats.
Vanwege dit nieuwe gebouw, genoemd naar generaal W.F. Boreel, konden de oude
kazernes in de binnenstad, waaronder die in het klooster aan de Pontsteeg, verkocht
worden.
De voorm. waag (Welle 21) [23], gebouwd in 1862 naar plannen van B.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Botermarkt
112
Looman, verving de oude waag op de Brink. Het is een eenvoudig neoclassicistisch
pandje met een toegangspoort en daarboven een fronton. Het wordt geflankeerd door
twee lage dwarse vleugels.
De voorm. Botermarkt (Kleine Poot hoek Hofstraat) [24] werd in 1886 gebouwd
en in 1889 uitgebreid naar plannen van J.A. Mulock Houwer. Het ijzerwerk van de
langgerekte, opengewerkte structuur met hoger middeldeel en lagere vleugels werd
gegoten door de firma J.L. Nering Bögel. Het opschrift, in een
neorenaissance-cartouche, luidt: ‘Fide sed cui vide’ (Vertrouw, maar zie toe op wie’).
De rechtervleugel werd in 1944 verwoest.
Postkantoren. Het voorm. postkantoor Kleine Overstraat 42-44 [25] is een
eenlaags dwars pand, gebouwd in 1873 naar plannen van stadsarchitect W.C.
Metzelaar. Na een uitbreiding in 1895-'96 ging het in 1909 als belastingkantoor dienst
doen. Tegenwoordig is het een creatief centrum. Inwendig is de oude lokettenhal
bewaard gebleven. Op het achterterrein staat een vrijstaand diep woonhuis (Kleine
Overstraat 44) met een mogelijk 15de-eeuwse kern. Aan de tuinzijde heeft het een
classicistische gevel met kolossale ionische pilasters uit omstreeks 1660. Binnen zijn
enkele rijk uitgevoerde stucplafonds in rococo-vormen bewaard gebleven, evenals
rococo-schouwen en -vleugeldeuren met bovendeurstuk en een boezem in
empire-vormen. Tegen de tuingevel zit een pomp met Lodewijk XIV-details. Het
postkantoor Nieuwstraat 100 [26] is een fors gebouw op U-vormige plattegrond met
L-vormige uitbreiding, gebouwd in 1907 naar plannen van C.H. Peters in de voor
zijn werk zo kenmerkende, op de neogotiek geënte vormen. In de voorgevel zit een
gietijzeren PTT-schild naar ontwerp van M. de Klerk. Het pand verrees op de plaats
van de stadstimmerwerf, die in 1797 werd verbouwd tot tapijtfabriek en in 1903 naar
de Smyrnastraat werd verplaatst.
De voorm. Gemeente Spaarbank (Brink 64) [27] bestaat uit twee diepe panden.
Het linker deel, ‘De Blauwe Steen’, werd al genoemd in 1428 en heeft aan de
Assenstraat een 15de-eeuwse, met korfbogen gelede zijgevel. De voorgevel kreeg
in 1890 naar plannen van J.A. Mulock Houwer een nieuwe neogotische ‘Hanze-gevel’.
Het rechterpand in neorenaissance-stijl werd in 1908 toegevoegd en bevat elementen
van een in 1602 in opdracht van Hendrick ter Spil aan de Noordenbergstraat gebouwd
huis, dat in 1893 werd gesloopt.
De vereniging Bouwkunde (Papenstraat 43) werd in 1848 opgericht tot
‘bevordering van den bloei van alle ambachten of vakken, welke in betrekking staan
tot de Bouwkunde’ en is gevestigd in een hoog en diep, mogelijk 15de-eeuws
woonhuis. De zaal van de door B. Looman gestichte ‘Bouwkundige Vereninging’
werd in 1871 verbouwd.
Het voorm. Help uw Zelven (Diepenveenseweg 76) is een langgerekt geschilderd
pand met drie dakerkers en aan de achterzijde een zaal. Het werd in 1902 gebouwd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

naar plannen van M. van Harte, in opdracht van de in 1871 opgerichte
Werkliedenvereniging.
De voorm. Latijnse school (Grote Kerkhof 5-6) [28] is een dwars huis, waar
inwendig muurdelen zijn aangetroffen van een 11de-eeuws gebouw. In zijn hoofdvorm
zal het huidige huis uit de 15de eeuw stammen. Van omstreeks 1480 tot 1839 was
hier de Latijnse school gevestigd. Omstreeks 1860, toen het pand het woonhuis werd
van jhr. J.W.H. Teding van Berkhout, kreeg het zijn huidige voorgevel. In 1992 werd
het gerestaureerd naar plannen van E.J. Hoogenberk, waarbij de vier medaillons van
belangrijke oudleerlingen werden aangebracht: Geert Grote, Thomas a Kempis,
Adrianus VI en Alexander Hegius. In het snijraam boven de deur zit een afbeelding
van Desiderius Erasmus.
Het voorm. Atheneum (Grote Poot 2) [29] is een fors neoclassicistisch pand met
een composiete zuilenportiek voor een middenrisaliet met pilasterstelling en fronton.
Het pand werd in 1836 gebouwd naar plannen van stadsarchitect B. van Zalingen.
Bij de bouw zijn de kelders van het 15de-eeuwse stadswijnhuis De Steerne behouden
gebleven. Het huis zelf en de uit 1618-'26 stammende uitbouw zijn toen gesloopt.
In 1584 hadden Anna van Twickelo en haar zoon Balthasar Boedeker testamentair
gelden beschikbaar gesteld voor de inrichting van een hogere school en een internaat.
Uiteindelijk kon men in 1630 overgaan tot de stichting van een Illustre School of
Atheneum, dat in 1836 in het nieuwe gebouw werd ondergebracht. In 1876 werd het
Atheneum officieel opgeheven, maar al in 1874 werd het gebouw in gebruik genomen
door de sociëteit De Hereniging. De kelder werd in 1897 voorzien van schilderingen
door E. Bokhorst en kreeg in 1903 een kegelbaan.
Scholen. Deventer bezit nog een vrijwel complete verzameling van
schoolgebouwen uit het eind van de 19de eeuw. Ze zijn vanwege hun ruime opzet
en degelijkheid bewaard gebleven. De scholen van vóór 1884, in overwegend
neoclassicistische vormen, werden door W.C. Metzelaar ontworpen en die vóór 1900,
door J.A. Mulock Houwer, zijn doorgaans uitgevoerd in neorenaissancestijl. De
voorm. school A, de jongensschool voor Meer Uitgebreid Lager Onderwijs (MULO;
Polstraat 1) [30]
Deventer, Openbare Lagere School B
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

113
stamt uit 1876. De voorm. school B, de meisjes MULO (Assenstraat 11) [31] uit
1874, heeft in de sluitsteen boven de ingang de initialen van de ontwerper WCM.
School C, de Deventer Leerschool (Brinkpoortstraat 7) [32] werd in 1894 gebouwd.
De voorm. school D, de Bergschool voor Minvermogenden (Houtmarkt 6) [33] werd
in 1882 gebouwd. School E (Binnensingel 1) [34] werd in 1880 gebouwd voor 420
kinderen. Van de voorm. school F (Zwolseweg 52) voor de kinderen van de Noorder
Voorstad uit 1883, resteert alleen de gevel. School G werd in de oorlog verwoest,
maar de nabijgelegen school H (Bagijnenstraat 13) [35] voor Onvermogenden werd
opgericht in 1894 als naai- en breischool. School I (Oosterstraat 3) is een
twaalfklassige school uit 1894, bedoeld voor de kinderen uit de Ooster Voorstad.
Naar plannen van C.H. Holgen verrees in 1904 de dubbele school Enkdwarsstraat
2 en 2A met onderwijzerswoning (Tabakswal 2), met naar jugendstil neigende details.
W. Uytenhoudt ontwierp in 1915 nog een voorm. school voor Bijzonder Lager
Onderwijs (Houtmarkt 7). [36] Een meer expressionistisch karakter hebben de
katholieke scholen; de R.K. St.-Lebuïnusschool (Ceintuurbaan 10) uit 1921 naar
plannen van M.A. Roebbers, de R.K. Bewaarschool (Kerkstraat 7) uit 1930 en de
R.K. St.-Bernardusschool (Bierstraat 52-54) uit omstreeks 1930.
Beroepsscholen. De Rijkskweekschool voor onderwijzers (Singel 25) [37] werd
in 1877 opgericht en verhuisde in 1881 naar het huidige gebouw naar plannen van
rijksbouwmeester voor de onderwijsgebouwen J. van Lokhorst. Aan de Singelstraat
staan nog enkele stukken van de door W.C. Metzelaar ontworpen proefscholen. De
Rijks Hogere Landbouwschool (Brinkgreverweg 69), nu hogeschool Larenstein, is
een fors L-vormig pand met chalet-elementen, gebouwd in 1912 naar plannen van
M. van Harte. In 1914-'15 werd schuin aan de overzijde het voorm. Indisch
landbouwmuseum toegevoegd naar plannen van M. van Harte, die in 1919 ook het
voorm.
Gebouw voor de Suikercultuur (Veenweg 4) ontwierp. De Handelsschool
(Ceintuurbaan 8) werd in 1921 gebouwd in laat-expressionistische vormen naar
plannen van de stadsarchitect W. Uytenhoudt. Boven de ingang zit een tegeltableau
met de wapens van Deventer en Overijssel. Ook de voorm. Vrouwenarbeidsschool
(Diepenveenseweg 136) uit 1923, naar ontwerp van Uytenhoudt, heeft een
vergelijkbare opzet en detaillering.
De voorm. proosdij (Sandrasteeg 8) [38] is een drielaags pand met overwelfde
begane grond en aan de buitenzijde gebosseerde trachietblokken - zogeheten
‘Buckelquader’ - en daarboven tot aan de daklijst tufsteen. Recent onderzoek in
1991-'94 heeft aangetoond dat de oudste kern omstreeks 1130 moet zijn ontstaan als
poortgebouw van de immuniteit van St. Lebuïnus. In de tweede helft van de 12de
eeuw verloor het zijn militaire functie en kreeg het een verdieping erbij. In deze
woonlaag zijn romaanse vensters met deelzuiltjes van kalksinter gevonden, die niet
eerder dan omstreeks 1170 kunnen zijn toegepast en waarschijnlijk pas in het begin
van de 13de eeuw zijn verwerkt, toen men dit materiaal ook voor de St.-Lebuïnuskerk
gebruikte. Tevens kreeg het pand een traptoren en werd het aan de noordwestelijke
zijde uitgebreid met een onderkelderd L-vormig pand (Stromarkt 19) om te dienen
als woonhuis van de proost van het kapittel. In de 13de eeuw verrees tegen de
voormalige poortdoorgang aan de noordoostzijde een kapel gewijd aan St. Bonifatius.
Na de stadsbrand van 1334 heeft men de kappen vernieuwd. In het begin van de 16de
verlengde men het pand enkele meters naar het noordoosten en werd ook de kapel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

met een extra travee uitgebreid. In 1620 volgde een verbouwing tot onderkomen van
de luitenant-gouverneur van de garnizoenen te Overijssel. In 1669 werd het huis
verkocht, waarna het eerst in bezit kwam van de familie Jordens en daarna van de
familie Doorninck. Burgemeester Damiaan Joan van Doorninck liet het pand tussen
1773 en 1787 verfraaien met onder meer stucwerk in Lodewijk XVI-vormen boven
de deur in de voorkamer. Omstreeks 1860 werden beide panden aan de Stromarkt-zijde
bepleisterd en kreeg het gehele gebouw nieuwe vensters. Omstreeks 1870 volgde
Deventer, Proosdij
splitsing en uiteindelijk in 1992-'94 restauratie naar plannen van J.C.G. Kreek.
Kapittelhuizen. Ten noordwesten van St.-Lebuïnuskerk kwamen kanunnik- en
vicariehuizen tot stand die behoorden tot het kapittel van St. Lebuïnus. De oudste
daarvan, aan de Kleine Poot en de Sandrasteeg, stammen in opzet uit de 13de eeuw.
De belangrijkste van de minstens twaalf resterende middeleeuwse casco's is het
voorm. Deken Doyshuis (Kleine Poot 4-6), waarvan een in 1961 geconsolideerde
romano-gotische trapgevel met ezelsruggen resteert. De twee spitsboognissen met
kapiteelstenen stammen uit de tweede helft van de 13de eeuw. Het Luninckshuis
(Stromarkt 1/Papenstraat 2A, 2-4) is een fors L-vormig pand waarvan de kern wordt
gevormd door een 14de-eeuws pand (Papenstraat 2-4) met in de kap een
dichtgemetseld romano-gotisch venster. In 1659 kwam het aan Eijlard van Duren en
Jacomijne van Boekholt, waarna aan de tuinzijde een uitbreiding volgde met een
vleugel die was voorzien van kolossale ionische pilasters. Stromarkt 1 kreeg omstreeks
1775 in opdracht van Henrik Hagedoorn een haakse vleugel met eigen ingang. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

114
zaal heeft een indrukwekkende schouw uit circa 1730, gekenmerkt door rijk
houtsnijwerk met consoles voor porselein en een geschilderd schoorsteenstuk. Verder
heeft het pand onder meer een aantal vroeg-18de-eeuwse gesneden deuren en een
18de-eeuwse pomp. In 1813 kwam het geheel in handen van de familie Houck, die
de panden in 1863 splitste. De Weme (Papenstraat 6-10) zou eveneens in opzet
14de-eeuws zijn, maar werd voor het eerst in 1421 vermeld als pastorie van de
Mariakerk. Gezien de peerkraalconsoles van de sleutelstukken onder de moerbalken
werd het toen verhoogd. Na 1591 deed het dienst als predikantenwoning. Het huidige
uiterlijk ontstond in het begin van de 19de eeuw toen de gevel werd bepleisterd en
daarbij vensters en een ingangspartij in empirevormen kreeg. Het Herinckshuis
(Sandrasteeg 6) is een samengesteld huis met een eenlaagse vleugel aan de
Sandrasteeg, waar een L-vormig pand met 14de-eeuwse kern tegenaan staat. Samen
met het in 1474 gedateerde Verheydenshuis (Sandrasteeg 4), dat mogelijk een nog
oudere kern bevat, kwam het in 1677 in bezit van ritmeester Hendrick de Sandra. In
de tuinkamer van nr. 6 bevindt zich een beschilderde zoldering met decoratief
schilderwerk en een allegorische voorstelling met Venus en Mars. Aan de wanden
bevinden zich historiestukken uit 1712 van de hand van Christiaan Kelder. In 1873
werden beide panden weer gesplitst.
Woonhuizen. De woonhuizen in de rest van de binnenstad zijn voornamelijk diepe
huizen op smalle en lange percelen; veelal met gemene muren, maar dikwijls ook
gescheiden door osendroppen. Waar in eerste instantie de grotere woonhuizen aan
de Polstraat en Assenstraat verrezen, verschenen vanaf het eind van de 14de eeuw
de rijkere handelshuizen aan de Brink; ze bestonden uit een hoog voorhuis, achterhuis
met insteek, een verdieping en een steile kap. Een brandmuur tussen voor- en
achterhuis is in Deventer niet gebruikelijk, ook zijn er inwendig geen houtskeletten
toegepast maar wel werd er al vroeg in baksteen gebouwd. Ook in het Berg- en
Noordenbergkwartier domineren dergelijke diepe huizen, maar veelal zonder
verdieping; slechts secundaire straten hebben dwarse huizen, zoals de noordwand
van de Pontsteeg en de Kerkstraat. Van de houten gevels die het stadsbeeld mede
hebben bepaald, werd de laatste in 1884 gesloopt. De belangrijkste bouwactiviteiten
vonden in de 15de en het begin van de 16de eeuw plaats. Na oorlogsverwoestingen
in 1591 volgde in de periode 1609-'21 opnieuw een golf van bouwactiviteiten. Van
de historische bouwsubstantie is in Deventer relatief veel bewaard gebleven, maar
door latere verbouwingen en veranderingen is daarvan veel verscholen geraakt achter
18de-, 19de- of zelfs 20ste-eeuwse gevels. Nader bouwhistorisch onderzoek kan nog
op veel plaatsen oude kelders, zijmuren, achtergevels, balklagen en kappen aan het
licht brengen.
Middeleeuwse huizen
De oostelijke trapgevel van Roggestraat 3 is een van de oudste, direct zichtbare,
onderdelen en bevat een spitsboognis met kapiteelstenen, en daarboven een
oculusvenster, beide met duivengaten. Het pand zal uit het eind van de 13de eeuw
stammen. Van 1471 tot 1691 is het onderdeel geweest van het Voorster Gasthuis.
Vroeg-14de-eeuws is de inwendig bewaard gebleven vroeggotische gevel Kerksteeg
12. Bij deze vroege huizen hoorde een kap met ondersteuningsconstructie in de
langsrichting, zoals die nog te vinden is in de kappen van Kerksteeg 6-10, Bergschild
14, Roggestraat 12 (gedateerd 1348) en Roggestraat 14. Bergschild 14 zou uit het
begin van de 15de eeuw kunnen dateren. Polstraat 14 heeft een 17de-eeuwse gevel,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

maar verbergt inwendig een kap van direct na de stadsbrand van 1334 en sporen van
een rookvang die werd gebruikt toen er nog geen gemetselde rookkanalen waren.
Ook Noordenbergstraat 34-36, met een gevel uit 1621, heeft een 14de-eeuwse kern
en een 15de-eeuwse achterkelder. Een fraai gotisch huis, met vanwege de
hoekafschuining een geknikte topgevel en overhoekse pinakels, is Bergkerkplein
1-2, gebouwd kort voor 1395 en gerestaureerd in 1961. Karakteristiek voor de 15de
eeuw zijn overwelfde kelders op gordelbogen, waarvan de tweebeukige variant wordt
ondersteund door achtkantige gotische zandstenen pijler. Voorbeelden van deze
kelders, ook wel kelders van het Deventer type genoemd, zijn te vinden bij
Roggestraat 22 (eenbeukig) en Bergschild 1, Menstraat 11 en Bergstraat 44-46
(tweebeukig). Naar de grote handels- of ‘Hanze’-huizen aan de Brink is nog relatief
weinig onderzoek gedaan. Deze huizen hebben doorgaans een bescheiden zaal op
de verdieping, die vooral in de zomer werd gebruikt. De Vogelsang of Olde Munte
(Boterstraat 3) uit 1495 en de naastgelegen Kronenburg (Brink 47-48) uit omstreeks
1500 zijn hiervan de beste voorbeelden. De beide in 1981 gerestaureerde gevels
worden geleed door korfboognissen en hebben een verminkte topgevel, die vroeger
grote trappen met ezelsruggen en pinakels moet hebben gehad, zoals deze nog te
zien zijn in Lübeck en Rostock. Boterstraat 3 heeft een kelder met gordelbogen en
zandstenen pijlers en inwendig een restant van een oude trapgevel uit omstreeks
1300. Brink 47-48 heeft inwendig op de verdieping restanten van laat-15de-eeuwse
sjabloonschilderingen en bladrankmotieven. Uit het begin van de 16de eeuw dateert
het eveneens door korfboognissen gelede pand De Wanne (Brink 16) met hoge begane
grond en verdieping. De gevel werd in de 18de eeuw tot klokgevel gewijzigd, maar
heeft een overhoekse pinakel behouden. Ook Het Hoge Huis (Brink 21) is een in
opzet vergelijkbaar pand, met een 15de-eeuwse oorsprong en aan de rechterzijde een
overbouwde osendrop. De huidige neoclassicistische gevel met attiek werd omstreeks
1830 aangebracht. Het geboortehuis van Rutger Jan Schimmelpenninck, Brink 23,
werd kort na 1557 gebouwd in opdracht van de Bergenvaarder Herman Hoenraeth.
Ook elders in de stad zijn vergelijkbare panden te vinden, waaronder het pand
Polstraat 34 met laatgotische elementen in de geveltop. Eenvoudiger huizen met
middeleeuwse resten zijn onder meer Bergschild 1-5, Bergstraat 29,
Noordenbergstraat 23-25 en Molenstraat 43-45, een later in tweeën gedeeld pand
met insteek.
16de-eeuwse huizen
In de eerste helft van de 16de eeuw werd op een zelfde wijze verder gebouwd aan
woonhuizen met een laat-middeleeuwse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

115
Deventer, Woonhuis Polstraat 7 met safe-gebouwtje
structuur en laat-middeleeuws uiterlijk. Pas in het midden van de 16de eeuw
veranderde dit uiterlijk, terwijl de structuur nog een flinke tijd hetzelfde blijft. Het
eerste voorbeeld met vroege renaissancevormen is het huis De Wezel (Assenstraat
10), een door horizontale lijsten gelede schoudergevel met accoladebogen boven de
vensters op de verdieping en vier in Baumberger steen uitgevoerde portretkoppen in
medaillons. Het later in Lodewijk XVI-stijl verbouwde pand werd in 1958 en 1982
gerestaureerd. Het mooiste voorbeeld van vroege renaissance, De Schuur aan het
Grote Kerkhof, werd in 1588 gebouwd, maar helaas in 1862 gesloopt. Een jaar eerder
werd De Twaalf Apostelen aan de Brink gesloopt, maar hiervan resteert nog het
achterhuis bekend als de Muntentoren (Muntenplaats 1-2). Dit aan een kleine
binnenplaats gelegen complex met vleugel met een achtkantig traptorentje uit het
einde van de 16de eeuw behoorde tot het huis van de lakenverver Peter Scholier, die
in 1591 het recht kreeg tot het maken van een achteruitgang. Aan het eind van de
17de eeuw was hier de werkplaats van muntmeester Peter Sluysken gevestigd. In
1914-'15 is het naar plannen van A. Mulder gerestaureerd en na oorlogsschade
opnieuw in 1951-'52. Het is nu in gebruik als Nieuw Apostolische Kerk. Het zonder
twijfel meest imposante voorbeeld van een 16de-eeuws huis in vroege maniëristische
vormen is De Drie Haringen (Brink 55). Het aan drie zijden vrij gelegen rijke
woonhuis heeft een insteek die via een zijkamer doorloopt tot de voorgevel; daarboven
bevinden zich twee verdiepingen en een kap met aan beide zijden een pronkgevel.
Het huis werd in 1575 gebouwd door Herbert Dapper, een ‘Bergenvaarder’ die op
Schonen (Skane) voer, waar hij zijn haring vandaan haalde. Het ontwerp van de
gevels met de vlakke pilasters en het band- en rolwerk werd ontleend aan de
prentwerken van Hans Vredeman de Vries. Alleen de onderpui van het verder nog
originele pand werd in het begin van de 19de eeuw veranderd. Een laat-16de-eeuws
huis met lage verdieping
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Woonhuis De Drie Haringen
en schoudergevel is Brink 80. Inwendig heeft het achterhuis boven de insteek een
plafond met balken en vlakken voorzien van een maniëristische beschildering uit
omstreeks 1590.
17de-eeuwse huizen
Na 1591 maakte Deventer een korte periode van hernieuwde bloei door die van
1600 tot omstreeks 1640 duurde en waarin eerst de geleden oorlogsschade werd
hersteld. Daarnaast ontstonden ook woonhuizen langs de nieuw aangelegde straten,
zoals de Graven en de Hofstraat of op de plaats van het gesloopte
Cellebroedersklooster. Het ging daarbij vooral om smalle diepe panden met een hoge
begane grond. Een uitzondering vormt het Bouwershuis (Brink 11-12); dit bestaat
uit twee haaks op elkaar staande panden in een hoek van de Brink. Waarschijnlijk
zijn daar omstreeks 1630 twee oudere panden samengetrokken achter één gevel en
werd kort daarop nr. 11 gebouwd. In de boogvelden van deze maniëristische gevel
zitten schelpmotieven; het toegangspoortje herkreeg bij de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

116
Deventer, Laat-middeleeuws huis op hoek Korte Noordenbergstraat en Bruynsteeg
restauratie in 1939 zijn oude vorm. In 1726 werd het pand gekocht door Arnold
Bouwer en Geertruid van Markel, die omstreeks 1730 het pand inwendig lieten
verbouwen, waarbij de zaal werd voorzien van een stucplafond in Lodewijk XIV-stijl,
met in reliëf uitgevoerde arabesken, bloemenvazen en sfinx-achtige wezens. De
medaillons aan de korte zijden geven scènes uit de rechtspraak weer. Hetzelfde geldt
voor het marmeren reliëf in de schouw, dat Salomo's rechtspraak voorstelt. Een wat
latere verbouwing heeft geleid tot een gang met trap in rococo-vormen. Ook de
betimmeringen en het stucwerk in de achterkamer zijn in die stijl. In 1804 werd het
pand ingericht tot Hof van Justitie. Bij de verbouwing in 1805 onder leiding van J.J.
Sorg werd onder meer in de kelder een cachot gebouwd. In de cellen bevindt zich
nog vroeg-19de-eeuwse grafitti, waaronder een schildering voorstellende ruiterfiguren
en sleden. Van 1811 tot 1837 was het pand in gebruik als vredegerecht, daarna tot
1877 arrondissementsrechtbank en later kantongerecht.
Karakteristiek voor Deventer zijn de maniëristische in- en uitgezwenkte topgevels
met overhoekse of vlakke pinakels, horizontaal geleed door muizentanden, die ook
wel Gelders-Overijsselse gevels genoemd worden. De oudste gevels hebben
overhoekse pinakels, zoals de herbouwde gevel Noordenbergstraat 17-19 (1583),
Korte Noordenbergstraat 27 (1594) en Walstraat 16 uit omstreeks 1600. Men name
de gevels met vlakke pinakels of pilasters zijn te beschouwen als de zandsteenarme
variant van de maniëristische Vredeman de Vries-gevel. Menstraat 23, met
oeil-de-boeuf en afgesloten door een fronton, is hier het mooiste voorbeeld van,
omdat de architectonische details verwijzen naar De Drie Haringen (Brink 55). Het
refugiehuis van Ter Hunnepe (Menstraat 22) werd in 1609 gebouwd voor inmiddels
protestantse kanunnikessen en heeft aan beide zijden een dergelijke gevel. De
Linnenkist (Hofstraat 8-10), gebouwd in 1623, is een gaaf voorbeeld van een dubbele
gevel. De onderpui stamt uit 1821 toen er zich een handel in koloniale waren in
vestigde. Andere voorbeelden zijn Rijkmanstraat 13 (1612), Grote Overstraat 61
(1614), Papenstraat 83 (1616), Spijkerboorsteeg 12 (1627), Walstraat 84 (1630),
Kleine Overstraat 23 (1633), Menstraat 25, Noordenbergstraat 15, Smedenstraat
21-25, Smedenstraat 136-138 en Walstraat 125-127. Hersteld of gereconstrueerd
zijn de gevels van Menstraat 21, Bergstraat 45-49 (1629) en Noordenbergstraat
42-44 (1640). Het pand Menstraat 20 met zijn overhoekse gevels uit omstreeks 1620
werd in 1969 uit Zevenaar hierheen verplaatst. Enkele 19de-eeuwse navolgingen
zijn Smedenstraat 31 (omstreeks 1885) en Graven 12 (1902), ontworpen door G. en
W. te Riele. De maniëristische trapgevels uit deze tijd hebben zandstenen dekplaten,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

maar zijn verder sober van vorm. Karakteristiek vanwege zijn hoge begane grond
met insteek is Smedenstraat 64. Noordenbergstraat 6 (1624) werd gebouwd op de
plaats van het Cellebroedersklooster. Sterk aan elkaar verwant zijn de forse trapgevels
Het Cromholt (Bergschild 15) uit omstreeks 1625 en Menstraat 11 (1631). Andere
voorbeelden zijn Bagijnenstraat 5, Noordenbergstraat 24, Menstraat 35, Graven 10
(1641) en Nieuwstraat 25-27 (1645).
D'Swarte Cat (Korte Assenstraat 9) heeft een late trapgevel met ingezwenkte top
uit 1689, gebouwd voor een in opzet 15de-eeuws huis.
Diverse huizen hebben hun topgevel verloren en zijn slechts in ankers gedateerd:
Lange Bisschopstraat 35 (1585), Brink 3-4 (1598), Kleine Overstraat 9 (1611),
Achter de Broederen 2-4 (1615), Assenstraat 38-50 (1617), Bergschild 22 (1624),
24-26 (1624), 18-20 (1625), Smedenstraat 46 (1640), Noordenbergstraat 32 (1641),
38 (1644), Rijkmanstraat 48 (1644), 50-52 (1648).
In het midden van de 17de eeuw ontstond een aantal verhoogde halsgevels waarvan
de top is versierd met klauwstukken en door een fronton wordt afgesloten. Het rijke
pand van de familie Temminck, Brink 10 (1645), met zijn van schelpen en cartouches
voorziene boogvelden boven de vensters is een goed voorbeeld. Aan de achterzijde
zit nog een gevel uit het einde van de 16de eeuw, met in- en uitgezwenkte top en
overhoekse pinakels. Andere voorbeelden zijn Menstraat 26 (1649), Korte
Bisschopstraat 16 (hersteld in 1960), Kleine Overstraat 38 (1651) en Graven 27
(1661). De mooiste voorbeelden van deze rijke classicistische vormgeving zijn De
Blauwe Hand (Graven 16-18), in 1652 gebouwd voor de blauwverver Barthold van
Ophuijsen, en het van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

117
doek- en bloemfestoenen voorziene pand Het Loo (Kleine Poot 12-14), voor de
zijdewinkelier Arent Arents, dat van 1945 tot 1969 als brandweerkazerne diende.
Het voor Rutger Antoni gebouwde huis De Reiger uit 1676 is een laat voorbeeld van
een dergelijke gevel. Van smalle classicistische pilastergevels zijn er twee bewaard
gebleven. Grote Poot 12 uit omstreeks 1660 is zijn geveltop omstreeks 1900 kwijt
geraakt. Het laat-middeleeuwse huis Assenstraat 4 kreeg in 1653 een nieuwe gevel
voor de stadsapotheker Herbert Arentsen. In het fries boven de ionische pilasters
staat de spreuk ‘Deo Fidendum, Medicis Utendum’ (Vertrouw op de Heer en maak
gebruik van de doktoren). In 1853 werd het een kruidenierswinkel en omstreeks 1900
kreeg het een nieuwe pui. Na sloop in 1978 volgde herbouw in 1981. In het midden
van de 17de eeuw verschenen ook enkele poortjes in classicistische vormgeving.
Roggestraat ong. (vroeger Lange Bisschopstraat 56) is een zandstenen gangpoort
met twee rijk bewerkte corinthische pilasters uit omstreeks 1660, hier in 1988
herbouwd. Het poortje van het Meyershoff (Bergkerkplein 7, vroeger Achter de
Broederen) ontstond in 1661 ter afsluiting van een in 1455 door Arent Meijer gesticht
hofje en kreeg omstreeks 1960 zijn huidige plaats. Golstraat ong. (vroeger Engestraat)
is een ionisch poortje met klokgevel, gebouwd in 1670, en omstreeks 1988 op zijn
huidige plaats neergezet. Het tot toegang verbouwde gangpoortje naast Polstraat 14
staat nog op zijn originele plaats. De rococodeur heeft een zandstenen ionische
aedicula uit omstreeks 1670. Het Jordenshof (Kleine Overstraat 25-31) heeft een
gangpoort met zandstenen elementen en een gevelsteen uit 1644 in de
herinneringsbank. Het door Ewold Keizer in de Pontsteeg gestichte hofje werd in
1856 hierheen overgebracht. De hofjeswoningen zijn in 1930-'31 naar plannen van
W.P.C. Knuttel vernieuwd.
In het derde kwart van de 17de eeuw werden enkele brede pilastergevels gebouwd.
Het mooiste en rijkste voorbeeld is Polstraat 18, ontstaan in 1664 in opdracht van
de hoogleraar aan het Atheneum Gosewijn Hogers, die het jaar daarvoor was gehuwd
met Freda Quaadtacker. De voorgevel wordt geleed door kolossale ionische pilasters
met festoenen ertussen; de gevel als geheel wordt bekroond door een hoofdgestel
met fronton. Inwendig heeft het pand rococo-stucwerk, een schouw met gestucte
Lodewijk XVI-decoraties, rococo-deuromlijstingen, alsmede 18de-eeuwse
beschilderde behangsels die wandtapijten imiteren. Brink 68, gebouwd voor
burgemeester Hendrick Terborch, heeft een eenvoudiger kolossale ionische
pilastergevel met smeedijzeren hekwerk en stoepbordes. De linker twee traveeën
zijn omstreeks 1880 toegevoegd. Inwendig bevat het rococo- en Lodewijk
XVI-stucwerk, evenals geschilderde behangsels met landschappelijke voorstellingen
en geschilderde behangsels met bosschages en vogels, gemaakt rond 1780 toen het
huis door Arnold Jacob Weerts werd bewoond. De keuken is geheel betegeld. In het
linker gedeelte van het pand is het 19de-eeuws aanzien grotendeels gespaard. Polstraat
39 uit omstreeks 1670 heeft vier kolossale corinthische pilasters. Stromarkt 8 is een
kapittelhuis dat in 1670 werd gekocht door Fenna Nolles, die kort daarop met Berent
Hagedoorn trouwde en toen het pand inwendig liet voorzien van een geschilderde
koepel met ornamentele motieven, luchtgezicht en vogels en een schouw met snijwerk.
Het snijwerk op de verdieping is 18de-eeuws. Omstreeks 1860 werd een nieuwe
voorgevel verbouwd die bij de restauratie in 1964 onder leiding van W.P.C. Knuttel
een pseudo-Lodewijk XIV-pronkgevel kreeg, vervaardigd door L.F.E. van der Tuuk.
18de-eeuwse huizen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De Lodewijk-stijlen werden vrijwel uitsluitend toegepast door rijke burgers die
hun bestaande huizen van een nieuwe voorgevel wilden voorzien; brede panden
kregen lijstgevels, smalle klokgevels. Het in oorsprong 15de-eeuwse huis Polstraat
7 kreeg omstreeks 1730 een nieuwe lijstgevel met hardstenen plint en sierlijke
deuromlijsting. Het naastgelegen lage gebouwtje werd in 1900 toegevoegd voor de
safe van de toen in het pand ondergebrachte bank van J. Vermeer. De uit omstreeks
1725 stammende gevel Lange Bisschopstraat 19 heeft voor Deventer bijzondere
bewerkte
Deventer, Burgemeesterswoning Assenstraat 14
onderdorpels. Het mooiste voorbeeld van Lodewijk XIV-stijl is Brink 101, dat in
1735 zijn nieuwe voorgevel kreeg in opdracht van burgemeester Gerard van Suchtelen
en zijn vrouw Johanna ter Borch. De beelden van Juno en Diana op de daklijst zijn
waarschijnlijk van de hand van Gotfried Gerlach. Het jordenshuis (Papenstraat 26)
kreeg in 1740 zijn huidige gevel in Lodewijk XV-stijl met rococo-details in de
kroonlijst.
Opdrachtgevers waren Adriaen Sloet en Frederika Johanna Grevink. De houten
attiek met hun alliantiewapens werd in 1860 gesloopt. Inwendig zijn delen van het
rococo-interieur gespaard gebleven, zoals de gang met stucwerk en tochtportaal, het
plafond in de zijkamer aan de voorzijde, en een zeer rijk dessus-deporte van stuc,
voorstellende putti met manden met fruit, in een zijruimte van de gang. De tweede
kamer aan de rechterzijde van de gang heeft eveneens een gestuct rococo-plafond
met putti en een schouw in Lodewijk XIV-stijl. Van 1810 tot 1930 was het pand in
bezit van de familie Jordens, die het middelste van de drie oudere panden aan de
achterzijde in 1904 van een vestibule liet voorzien. In de tuin verrees toen naar
plannen van M. van Harte een teken- en schildersatelier voor Octavia Bellina Jordens.
Het pand Assenstraat 8 werd in het midden van de 18de eeuw gebouwd voor
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

118
stadssecretaris Herman Borgerink. Het heeft een gevel met zware deuromlijsting in
rococo-vormen en inwendig rococostucwerk en -schouwen. De toegang tot de
naastgelegen gang wordt bekroond door een zandstenen vaas uit dezelfde tijd. Een
fraaie rococo-dakkapel heeft Lange Bisschopstraat 23-25; andere voorbeelden zijn
Assenstraat 59-65 en Polstraat 74. Laatstgenoemd pand heeft een laat-middel-eeuwse
kelder, een gang met rijk versierde deuren in Lodewijk XIV-stijl en een houten
versierd plafond. Een meer bedrijfsmatig karakter heeft De drie gekroonde
suikerbroden (Achter de Muren Vispoort 28) uit 1739. Het pand Polstraat 36-40 van
de firma P. en J. van Delden heeft aan de rechterzijde een deuromlijsting in
rococo-vormen. De vensters van het naastgelegen pand en de wagendeur stammen
beide uit 1818, toen de heren Van Delden hier een zeepziederij vestigden.
Teken van bescheiden modernisering van vaak laat-middeleeuwse of 17de-eeuwse
huizen zijn de 18de-eeuwse klokgevels, waarvan alleen Menstraat 9 (1771) gedateerd
is. Verbouwingen van door ankers gedateerde 17de-eeuwse gevels zijn Kleine Poot
8 (1610), Noordenbergstraat 11 (1612) en Waterstraat 2 (1696, aan Wellezijde
1682). Brink 78 heeft een klokgevel met rococo-kuifstuk. Ook de huizen gebouwd
in de noordbeuk van de Mariakerk (Nieuwe Markt 24-28) hebben veelal klokgevels.
Andere voorbeelden zijn: In den Kruydhof (Brink 77), Bergschild 9, Graven 20,
Graven 26, Lange Bisschopstraat 3, Menstraat 27-29, Menstraat 30, Nieuwe Markt
17-19, Nieuwe Markt 20, Nieuwe Markt 38, Noordenbergstraat 4, Noordenbergstraat
41 en Waterstraat 16. Het rijkste voorbeeld van Lodewijk XVI-stijl is het drielaagse
huis Assenstraat 14, dat in 1771 werd gebouwd voor burgemeester Coenraad
Alexander Jordens; het heeft een hardstenen plint met festoenen en een hoofdgestel
met fronton en doekfestoenen. Het iets bredere pand Grote Overstraat 67 heeft een
zelfde opzet, maar kreeg in 1880 een winkelpui in neorenaissance-vormen.
Bescheidener voorbeelden zijn Polstraat
Deventer, Woonhuis Polstraat 82
80 met een ionische deuromlijsting en Nieuwe Markt 21-22 met doekfestoenen op
het hoofdgestel.
19de-eeuwse huizen
Het begin van de 19de eeuw gaf in Deventer niet veel bouwactiviteiten te zien.
Pas vanaf 1830 werd er aan de randen van de binnenstad gebouwd. Het pand op de
hoek van Bokkingshang en Bergschild 32-40 kreeg in opdracht van M. Kloosterboer
in 1834 een nieuwe, sober neoclassicistische gevel van drie verdiepingen met een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

kroonlijst voorzien van attiekvensters en slanke dorische consoles. De uitbouw aan
de Bokkingshang stamt uit 1873. Kort na de sloop van de Binnen Vispoort in 1838
verrees in opdracht van T. Hissink het huis In de Gekroonde Allemansgading
(Duimpoort 2-8). Het in 1980 gerestaureerde pand, in neoclassicistische vormen met
rondboogelementen, is het mooiste voorbeeld van een voormalige bakkerij van
Deventer Koek. Bij de toegang tot de Noordenbergpoort ontstond in het midden van
de 19de eeuw Graaf van Burenstraat 9. Omstreeks 1860 zal het brede woonhuis
Bergschild 39 gebouwd zijn voor W.F. Nering Bögel. De stadsboerderij Walstraat
60-62 werd in 1851 verbouwd. Uit 1862 stamt het forse neoclassicistische pand
Lange Bisschopstraat 17, naar ontwerp van B. Looman. Rijk eclectisch is de
omstreeks 1860 gebouwde gevel Polstraat 82, waarin veel gietijzer-elementen
verwerkt zijn. De deurpanelen verwijzen naar het militaire beroep van de toenmalige
eigenaar. Langs de IJssel verrees in die tijd een aantal villa's op de plaats van de
middeleeuwse ommuring, waaronder in 1859 het forse hoekpand Zandpoort 15,
gebouwd in 1859 naar plannen van J.A. Gerretsen voor rechter mr. J.G. de Witt
Hamer. Een voor die periode karakteristieke afgeronde hoek heeft Achter de Muren
Duimpoort 52-56. De Gebr. Van der Woerd, handelaren in bouwmaterialen, bouwden
in 1860 De Engelenburg (Onder de Linden 7-8/Lindenstraat 13), een blok van drie
witgepleisterde neoclassicistische panden. Naar plannen van M. van Harte verrees
in 1866 de Doopsgezinde pastorie Onder de Linden 3; mogelijk zijn ook Onder de
Linden 2 (1866) en Onder de Linden 1 van zijn hand. De laatste werd in 1868
gebouwd voor burgemeester H.W.J. van Marle. Als een vroeg voorbeeld van
projectontwikkeling verzochten de Deventer aannemers de gebroeders A.G., G. en
H.H. Beltman in 1869 het gemeentebestuur om het oude bastion De Keizer te mogen
slopen en te bebouwen. Naar hun ontwerp verrezen in 1870-'72 langs de Keizerstraat,
Pikeursbaan en Geert Grootestraat bijna dertig ruime, eclectisch vormgegeven
herenhuizen, waarvan er een aantal werd uitgevoerd door onderaannemers als H.
Wesstra, H.A. Hoekman en W. Korteling. In het plan was de bouw van een
stationshotel (Keizerstraat 18-20) inbegrepen. Ook elders ontstonden woonhuizen
in neoclassicistische vormen, zoals Keizerstraat 2 (1875) en Brink 86-87 (omstreeks
1880). Ook bouwde men in eclectische vormen, zoals bij Bergschild 31 en Bergschild
35-37, beide uit 1874 naar plannen van H. van Harte, Welle 32-34 (1881) en
Singelstraat 31 (1881). Naar plannen van W.C. Metzelaar werd in 1880 voor de
bankier J. Vermeer het herenhuis Grote Kerkhof 9 gebouwd, met een
neorenaissance-trapgevel. De passende gevelsteen ‘Deus Auxit’ (God vermeerdert)
slaat ook op de aanbouw uit 1895
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

119
naar plannen van G. te Riele. Aan het pand Achter de Muren Duimpoort 53 verrees
in 1889 een bijbehorend koetshuis. Met de uitgifte van de eerste bouwblokken op
de geslechte vestinggronden ontstonden daar grote villa's, zoals Keizerstraat 37
(1881) in neorenaissance-stijl door G. te Riele voor H.B. Fischer, en de
neoclassicistische huizen Singel 12 (1881) en Keizerstraat 39 (1882) naar plannen
van W.C. Metzelaar. De meer eclectische villa's Singel 23 en Singel 22 uit 1881
verrezen in opdracht van de ijzerhandelaar A.F. van Zwet, die voor zichzelf door H.
van Harte Singel 21 (1882) liet ontwerpen. Van Zwet was ook opdrachtgever van de
burgermanswoningen Plantsoenstraat 2-12 (1882) en Singelstraat 13-29 (1886).
Een belangrijke rol speelde de Deventer aannemer-architect W.J. Kolkert, die een
aantal bouwblokken in het noordwestelijke deel van de binnenstad bebouwde met
burgermanswoningen in een voornamelijk eclectische stijl. Daaronder waren Singel
1-3 (1884), T.G. Gibsonstraat (1884-'87), Boedekerstraat 14-30 (1885), Graaf van
Burenstraat 22-38 (1894) en Noordenbergsingel 1-3, 9-14 (1889). De
neorenaissance-huizen Noordenbergsingel 4-8 (1891) en Graaf van Burenstraat
40-46 (1891) zijn van de hand van G. te Riele. Daarnaast bouwde Kolkert ook rijkere
villa's, zoals Boedekerstraat 9 (1889) voor burgemeester W.H.F. baron van Heemstra.
Van zijn hand zijn ook Van Twickelostraat 1-11, drie blokken van
twee-onder-één-kap-villa's in neorenaissanceof chaletstijl uit 1892. Ook langs de
IJssel en de Singel verrezen nog villa's; Singel 16-17 in chaletstijl naar plannen van
M.K. Smit voor de directeur van de Deventer tapijtfabriek H.G. Kronenberg, Singel
14 (1886) en in dezelfde stijl het dubbele herenhuis Singel 10-11 (1887).
Neoclassicistisch zijn Singel 18-20 (1885) door G. te Riele en Singel 15 (1886) door
J. ten Zijthoff. Onder de Linden 4-5 (1887), Onder de Linden 6 (1888) en Graaf van
Burenstraat 48 (1894) werden ontworpen door A. Feberwee. Een meer eigen stijl
hebben Van Twickelostraat 13 (1894) door H.H. Kramer uit Leeuwarden, Iesselstate
(Welle 29) uit 1895 voor D. ten Zijthoff en Lindenstraat 18 (1898) door J.D.
Gantvoort voor J.L. Nering Bögel. Voorbeelden van andere neorenaissance-huizen
zijn: Noorderplein 10-11 (1882), Grote Kerkhof 24 (1886), Brink 73 (1894) door W.
te Riele, Nieuwe Markt 34 (1892) en Brink 49 (1898), beide door J.D. Gantvoort.
20ste-eeuwse huizen
Op de grote bouwactiviteit van het einde van de 19de eeuw volgde een periode
van rust. Met de woningwet van 1901 verschoof de aandacht ook meer naar de
planmatige aanleg van woonwijken. Wel vond in de Noorder en Ooster Voorstad op
beperkte schaal particuliere bouw plaats, bijvoorbeeld het pand in simpele
chalet-vormen Manegestraat 4 uit 1905, gebouwd door J. Stenvert. Rijker van
vormgeving is Op de Keizer 62-72 uit 1901, met boven de vensters tegeltableaus in
jugendstil-vormen. Karakteristieke eigen vormen heeft het pand Melksterstraat 2 in
lichtrode baksteen, dat in 1910 door J.D. Gantvoort werd ontworpen voor de
graanhandelaar J. Boks. Eveneens van zijn hand is de villa Binnensingel 12 in
chaletstijluit 1910, voor J.W. van Oostrom Meyes. In de Noorder Voorstad verrezen
Alexander Hegiusstraat 1-13 en Florens Radewijnszstraat 1-3, woonhuizen met late
jugendstil-details naar plannen van M. van Harte in opdracht van de
Levensverzekeringsmaatschappij Dordrecht. Vergelijkbare vormen hebben Zwolseweg
123-125, 131 en 137-141 uit omstreeks 1915. Nadat het laatste deel van de voormalige
vestingwerken in 1913 tot villapark was bestemd, verrezen daar villa's: Parkweg 4
uit 1923 naar plannen van C. Houwink voor G.W.C. Broekhuis en Parkweg 3 uit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1927 naar ontwerp van F. Teekens voor dr. E. van Thiel. Voorbeelden van de sobere
wederopbouw-architectuur van kort na de oorlog zijn de beide door C. de Heer
ontworpen panden Dr. M.E. Houckstraat 5-19 uit 1949 en Rijkmanstraat 28-44 uit
1959. Het Sijzenbaancomplex (Sijzenbaanplein/De Doelen) is een in 1985-'88 tussen
de voormalige ommuring en omwalling gebouwd complex naar plannen van Th.J.J.
Bosch. Aan de Sijzenbaan hebben de woningen boven de winkels dubbelhoge,
halfronde serres; langs De Doelen is rekening gehouden met de bestaande
niveauverschillen op de plaats van de voormalige binnengracht.
Volkswoningbouw. Vroege voorbeelden van arbeiderswoningen in de binnenstad
zijn de uit 1865 stammende, maar in 1888 ingrijpend verbouwde, arbeiderswoningen
Badhuisstraat 2-14 en Achter de Muren Zandpoort 17-19 uit 1883, in opdracht van
G.H. Pieperiet. In 1883 kwamen in opdracht van de ‘Commissie tot opbouw en
verbetering van Arbeiderswoningen’ de panden Bergpoortstraat 6-8 en 18-24 tot
stand naar plannen van H. van Harte ten behoeve van de opzichters van de ijzergieterij
Nering Bögel. Dit complex bestond uit een rij eenlaags woningen met in het midden
en op de hoeken grotere woningen. In chaletstijl uitgevoerd zijn de arbeiderswoningen
Raamstraat 47-53 uit 1886 in opdracht van G.J. Holleboom. Ook in de Ooster en
Noorder Voorstad verrezen arbeiderswoningen, waaronder de afdakswoningen
Ooievaarsstraat 27-61 uit 1888-'95, gebouwd door aannemer W.A. Korteling,
Tuinstraatje 1-15 uit omstreeks 1890 en de woningen aan de Brinkgreverweg 136-182
uit 1891 naar plannen van G. te Riele voor woningbouwvereniging ‘De Eendracht’.
Na een rapport over de woningtoestand in 1894 werd de ‘Vereeniging tot verbetering
van den Woningtoestand’ (VtV) opgericht en verscheen in 1895 op de hoek Lange
Zandstraat en Sallandstraat naar plannen van J.A. Mulock Houwer een aantal nog
bestaande arbeiderswoningen. Pas in 1911 ontstond een eerste gemeentelijk
uitbreidingsplan en verrezen de eerste arbeiderswijken, waaronder in 1914-'16 naar
plannen van J. Haga aan de Tabakswal en Enkstraat het Rode Dorp. Dit werd gevolgd
door de Burgemeestersbuurt (1918-'19) en complexen naar plannen van J.D. Postma
voor woningbouwvereniging ‘De Nijverheid’, te weten de Driebergenbuurt (1920-'21)
en het Gerard ter Borchplein en omgeving (1924-'26). Het Hoornwerk werd in 1924
gebouwd naar plannen van W.P.C. Knuttel door de VtV. Dezelfde combinatie had
al na plannen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

120
uit 1919 in 1921-'23 het Knutteldorp (Bergweideplein e.o.) verwezenlijkt. Dit vroege
voorbeeld van sociale woningbouw van landelijke faam, in de vorm van een besloten
tuindorp met poortwoningen, hoekwinkels, winkelgalerij, badhuis en jonggezellenhuis,
is in de periode 1995-'97 dermate ingrijpend herbouwd dat het oorspronkelijke
karakter volledig verloren is gegaan.
Buitenhuizen. Op de Klinkenberg werd in 1867 de villa De Heuvel (Boxbergerweg
145) gebouwd, naar plannen van M. van Harte voor bierbrouwer B. Cost Budde.
Achter de neoclassicistische villa verrees de Davo-bierbrouwerij, die in 1909 werd
gekocht door de in 1884 opgerichte Vleeswarenfabriek van Anton Hunink. Na sluiting
in 1982 volgde afbraak, waarna men de villa op weinig gevoelige wijze heeft
ingebouwd. Op de plaats van een villa uit 1886 verrees in 1917 voor houthandelaar
P. Stoffel een nieuwe directeurswoning, Lagestraat 45-45A, onder een hoogopgaand
met leien gedekt dak en naar plannen van M. van Harte. Op het voor 1960 tot
Diepenveen behorende gebied kwamen er enkele vrijstaande villa's. De villa Molenenk
(Laan van Borgele 7) was in 1912 gebouwd voor sigarenfabrikant D. Muller, maar
dankt haar huidige vorm aan de verbouwing uit 1932 van M. van Harte voor de wed.
Ankersmit-Bessem. De Borgelerhof (Havezatelaan 2) werd in 1913 gebouwd, maar
in 1920 door J.D. Postma en B. Hoogstraten verbouwd voor E.A. Muller. De
Uiterwaard (Platvoetsdijk 1) stamt uit omstreeks 1935. In cottage-stijl zijn uitgevoerd:
De Wigwam (Borgelerhofweg 1) uit 1930, De Crodde (Lokersdijk 7) uit omstreeks
1930 en Lokersdijk 2 (omstreeks 1930).
Winkels. Het vroegste voorbeeld van een winkel met aan weerszijden van de
ingang winkelkasten is Hofstraat 7, gebouwd in 1847 voor de manufacturenwinkel
van M.B.A. Rolfes. De vroege winkelpui Brink 53 dateert van 1852. Het Koekhuisje
(Brink 84) met stoeppalen en een pothuis heeft een hoge winkelpui uit omstreeks
1860. Eclectisch van vormgeving zijn de winkelpuien Grote Kerkhof 32 (omstreeks
1870), Grote Kerkhof 20 (1877), Nieuwe Markt 40 (omstreeks 1885) en Kleine
Overstraat
Deventer, Woon- en winkelpand Hofstraat 7
15-17 (1888). De voorm. sigarenwinkel Brink 95 heeft nog een origineel interieur
uit omstreeks 1890. Het forse neorenaissancistische woon- en winkelpand
Broederenstraat 3 werd in 1883 gebouwd naar ontwerp van G. te Riele voor H.
Burgers. In een eigen neorenaissance-stijl ontwierp J.D. Gantvoort een aantal woonen
winkelpanden: Lange Bisschopstraat 62 (1892), Kleine Overstraat 57 (1895),
Grote Overstraat 49 (1898) en met jugendstil-details de ijzerhandel van G.A.
Wijtenhorst Korte Assenstraat 15 uit 1901. Ook de winkelpui van De Vlijt (Kleine
Overstraat 26), opgericht in 1856 en met een pui uit 1896, is mogelijk zijn ontwerp.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Duidelijk neogotisch is de winkelpui Kleine Overstraat 30 uit 1896, naar ontwerp
van G. te Riele. Minder expliciet neogotisch is het door hem voor slager J. van den
Beld ontworpen winkelpand Lange Bisschopstraat 76. Het fraaiste voorbeeld van
een winkelpand in geometrische jugendstil-vormen is Magazijn De Zon (Brink 100)
uit 1905, naar plannen van F.M.J. Caron, met siersmeedijzerwerk en opstaande
dakstukken. Een ander jugendstil-voorbeeld is de voor een ouder pand geplaatste
gevel van slagerij H.J. Scholten, Nieuwstraat 89-91 uit 1905, door M. van Harte.
Eveneens zijn ontwerp is de voorm. juwelierswinkel Kleine Overstraat 22 met zijn
karakteristieke hoektorentje en zwart granieten etalageramen uit 1907. Minder
plastisch is de winkel uit 1909 voor de juwelier D. van der Meij Nieuwe Markt 5,
naar plannen van Gantvoort. Karakteristiek voor de voorm. De Gruyter-winkels is
Korte Bisschopstraat 31 uit 1908, naar ontwerp van W.G. Welsing. Meer
rationalistisch van vorm is Korte Bisschopstraat 32 uit 1914 door M. van Harte. Een
vrij zeldzaam voorbeeld van zuivere art deco is de winkelpui Brink 85 voor een
drogist, uit 1925. De kapperwinkel Tabakswal 43 uit omstreeks 1920 is
expressionistisch van vorm en Boterstraat 12 uit 1932 kubistisch-expressionistisch.
Hotels en horeca. Het voorm. hotel De Engel (Grote Kerkhof 21) is een fors
etablissement nabij de schipbrug, in 1830 bekend als hotel Van den Stock. Toen het
in 1868 in handen van A. Hamers overging, kreeg het de naam De Engel. In 1872
werd het van een extra verdieping voorzien en kreeg het een neoclassicistisch uiterlijk.
Het in 1983 gerestaureerde pand bestaat uit een voor- en achterhuis met daartussen
de resten van de binnenste stadsmuur. Het oorspronkelijk uit twee panden bestaande
voorm. postmeesterhuis werd er aan het eind van de 19de eeuw als hotel De Moriaan
(Grote Kerkhof 22) aan toegevoegd. Het voorm. hotel De Keizerskroon (Stromarkt
10) werd in 1837 van een nieuwe gevel voorzien voor J. ten Have en onderging in
1875 in opdracht van L. Demmers een vernieuwing van de onderpui in eclectische
vormen. Het eclectisch vormgegeven voorm. hotel De Keizer (Keizerstraat 1) op de
kop van de Brink werd in 1882 gebouwd naar plannen van W.J. Kolkert. Het
koffiehuis 't Hoekhuis (Brink 38) werd in 1892 aan de achterzijde (Rijkmansstraat
4) naar plannen van J.D. Gantvoort voorzien van een muziekkamer in eclectische
vormen voor de musicus I.A. Houck. Het hotel Royal (Brink 94) is een
functionalistisch vormgegeven gebouw in baksteen, met een opengewerkt uitspringend
trappenhuis. Het werd in 1937 gebouwd naar plannen van J. Bos uit Twello, voor de
bierbrouwerij De Klok.
Kantoorgebouwen. Brinkpoortstraat 11 werd in 1881
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

121
gebouwd als woonhuis annex kantoor naar plannen van Te Riele voor J.B.A.
Warmelink. Het neorenaissancekantoorgebouw Kleine Poot 18 [39] ontstond in 1901
naar plannen van M. van Harte voor W. Evekink, agent van de Nederlandsche Bank.
Het verrees op de plaats van een 15de-eeuws kapittelhuis dat kort na 1653 in opdracht
van stadssecretaris Joan Rouse ingrijpend werd verbouwd tot het huis ‘Het Lam’.
Het ingangspoortje van deze verbouwing staat nu aan de Sandrasteeg (Sandrasteeg
7) en is met kleine afwijkingen gemaakt naar voorbeeld van Hendrick de Keysers
zuidpoort van de Westerkerk te Amsterdam uit de Architectura Moderna (1631). De
voorm. Sallandse Bank (Hofstraat 13) [40], nu Generale Bank, werd in 1913-'14
gebouwd naar plannen van M. van Harte op de plaats van het uit 1889 stammende
kassierskantoor van J.W. van Groningen. Het gebouw heeft een geheel natuurstenen
gevel en is een aangepaste kopie van de Assiociatiekassa in Amsterdam uit 1900 van
C.B. Posthumus Meyjes, zoals afgebeeld in E. Gugel, Geschiedenis van de bouwstijlen
(1902). Het voorm. hoofdkantoor Noury & Van der Lande (Brink 13-14) [41] is een
rijzig functionalistisch pand in baksteen, gebouwd in 1930 naar plannen van J.D.
Postma.
Pakhuizen. Het forse, in oorsprong 17de-eeuwse Achter de Muren Vispoort 50
is een goed voorbeeld van een als pakhuis gebouwd pand. Tuitgevel en trijshuisje
stammen uit de 18de eeuw. Achter de Muren Vispoort 16-18 is een vergelijkbaar
maar kleiner voorbeeld, waarin mogelijk nog een deel van de binnenste stadsmuur
bewaard is gebleven. Gave voorbeelden van 18de-eeuwse pakhuizen zijn Boterstraat
2 en Walstraat 61. Het Pater Noster (Bergstraat 23) is een pakhuis met kleine
rondboogvensters uit 1834. De pakhuizen Polstraat 6a stammen uit 1858 en werden
in 1992 gerestaureerd. De pakhuizen van de koffiebranderij van H. van de Woerd
Achter de Muren Zandpoort 6-12 werden in 1876 tegen de stadsmuur aangebouwd.
Aan de rechter zijde werd in 1894 naar plannen van M. van Harte een pakhuis annex
kantoor toegevoegd. De pakhuizen Grote Overstraat 30 zijn door hun
Deventer, Modelmakerij Nering Bögel (Emmastraat 33)
ankers op 1809 gedateerd, maar stammen in hun huidige vorm van na de verbouwing
uit 1897. Het pakhuis en ijzermagazijn voor J.W. Wijnoldy Noordenbergstraat 14
verrees in 1893.
Bokkingshang 3 werd in 1880 gebouwd voor de firma Ten Hoopen & Ten Zijthoff
en omstreeks 1910 uitgebreid met Bokkingshang 2. Een karakteristieke combinatie
van woonhuis met naastgelegen pakhuis is Sluisstraat 8-10 uit 1906. Het opvallend
rode pakhuis Grote Overstraat 45-51 verrees in 1915 naar plannen van J.D. Gantvoort
en W.P.C. Knuttel.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Industriegebouwen. Restanten van industrie zijn in Deventer te vinden in de
Noorder en Ooster Voorstad en rond het industrieterrein Bergweide. Een uitzondering
moet gemaakt worden voor de Raambuurt, waar op de voormalige vestingwerken
bij de grotendeels verdwenen ijzergieterij Nering Bögel een gaaf industrielandschap
bewaard is gebleven. Gebruikmakend van de oude stadswatermolen aan het einde
van de haven, richtte Hendrik Lindeman in 1755 een ‘Ysermoole’ op waarin
ijzeroersteen werd fijngeklopt en vervolgens gesmolten. In 1826 werd de fabriek
gekocht door J.L. Nering Bögel en in 1847 voorzien van een stoommachine.
Uiteindelijk ging de fabriek in 1932 failliet en werden de meeste gebouwen gesloopt.
Bewaard bleven de voormalige modellenbergplaats Raamstraat 59 [42] uit omstreeks
1880, een pand van vijf bouwlagen op een taps toelopende plattegrond, waar zich in
1933 de maalderij G.H. Schepers vestigde. Het meest opvallende gebouw is de
modelmakerij Emmastraat 33 [43] uit 1928, naar plannen van J.D. Postma. Dit
functionalistisch vormgegeven pand met platte daken en geprononceerde traptoren
werd in 1933 overgenomen door Nourypharma en is nu bezit van Akzo-Nobel. In
de gevel zit een gevelsteen met het Deventer wapen. De fabriek van lijnolie van de
firma Gebr. Ten Hove heeft een pakhuis (Bergpoortstraat 19) [44] uit 1881 naar
plannen van F. ten Zijthof & Zn. Daarnaast verrees de stoomgrutterij en
lijnkoekenfabriek van G. Wijers, waar J.W. Beltman, bouwer
Deventer, Fabriek van lijnolie firma Gebr. Ten Hove
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

122
van molenwerken en grutterijen, in 1889 een silo bouwde (Bergpoortstraat ong.)
[45]. In 1905 werd een kantoor toegevoegd en in 1915 een oliemagazijn. In 1939
werd de fabriek door Ten Hove werd overgenomen. Het geheel is sinds 1972 buiten
gebruik. De voorm. inkten zegellakfabriek P. van Son & Co. (Bergsingel 15-17) [46]
kwam in 1887-'89 tot stand in neorenaissance-stijl naar plannen van G. te Riele. De
Deventer Stoom-Wasch, Bleek- en Strijkinrichting (Bergsingel 2-4) verrees in 1888
voor G.W.S. Nierdt, maar werd in 1932 door Senzora aangekocht als verffabriek.
De in 1876 als grossierderij ontstane fabriek voor suikerwerken en zachte zeep
‘Schoemaker & zonen Raamstraat’ (Senzora) (Raamstraat 4) [47] werd in 1916
gebouwd naar plannen van J. Koning. In 1927 werd naar plannen van M. van Harte
een nieuwe fabriek voor zachte zeep gebouwd (Bergsingel 6). De in 1894 naar plannen
van J.A. Mulock Houwer gebouwde drukkerij De Lange Van Leer (Sluisstraat 23-25)
[48] werd in 1989 kantoor van Senzora. In de machinefabriek voor de graanindustrie
F. ten Zijthoff & Zn. (Sluisstraat 2-6) [49] uit 1884 is nu een automuseum gevestigd.
Elders in de binnenstad staat de voorm. poetslappenfabriek Geert Grootestraat 8 [50]
uit 1868-'69, naar plannen van de Gebr. Beltman. Het is een illustratief voorbeeld
van een architectonisch rijker uitgevoerd neoclassicistisch kantoor en een sober
vormgegeven neoclassicistische fabriek annex pakhuis. In de Ooster Voorstad verrees
in 1903-'04 een geheel nieuwe fabriek van ‘Deventer Tapijten’ van de voorm.
Koninklijke Vereenigde Tapijtfabrieken (Smyrnastraat 3-5). Het is een gaaf bewaard
gebleven fabriek met dubbele binnenplaats, aangebouwde woning en shed-hallen.
De met jugendstil-details uitgevoerde, en vanaf het begin van elektrische aandrijving
voorziene, fabriek was ontworpen door de nieuwe directeur J.G. Mouton, die als
architect was opgeleid. De fabriek zelf was in 1776 aan de Nieuwstraat gesticht door
George Birnie en A. Sauret. In 1829 verkreeg men een octrooi op de fabricage van
Smyrnatapijten, waartoe in 1838 een Jacquard-weefgetouw werd aangeschaft. In de
Noorder Voorstad ontstond in 1861 de katoenweverij H.J. Ankersmit. In 1865 begon
de productie en in 1897 bouwde men naar plannen van G. Beltman een weverij met
magazijnen. De in 1965 gesloten fabriek, waarvan nog een deel met enkele sheds
resteert (Lange Zandstraat 166), herbergt nu de machinefabriek Schreuter.
Jugendstil-details vertoont de uit 1907 stammende en in 1916 verbouwde voorm.
sigarenfabriek Tabakswal 32. De voorm. sigarenfabriek W. Horst & Joh. Maas
(Horma sigaren) (Sint Jurriënstraat 1) uit 1917 vertoont licht expressionistische
details. Aan de Laan van Borgele 62 verrees in 1912 naar plannen van M. van Harte
de nieuwe beddenfabriek J.A. Auping, die in 1868 in de Smedenstraat begon met de
fabricage van ijzeren ledikanten. Het voorm. laboratorium Novadel (G.J.L.
Ankersmitlaan 1) werd in 1926 in een combinatie van tradionalistische en
functionalistische elementen gebouwd naar plannen van J.D. Postma. De in 1856 bij
de haven gestichte gasfabriek werd in 1910-'11 verplaatst naar een zuidelijker gelegen
terrein (Zutphenseweg 51006), waar naar plannen van stadsarchitect C.H. Holgen
een nieuwe fabriek met jugendstil-details tot stand kwam, evenals een
directeurswoning en enkele dienstwoningen. Aan het begin van de nieuw haven op
het industrieterrein Bergweide werd in 1924 een silo gebouwd voor het Coöperatieve
Op- en Overslagbedrijf (Mr. H.F. de Boerlaan 21171), ontworpen door N. Kranenburg
van de N.V. Internationale Gewapend
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Station
Betonbouw te Breda. De naastgelegen hogere silo dateert van 1961. Voor de al in
1593 opgerichte koekfabriek J.B. Bussink werd in 1952 een nieuwe fabriek gebouwd
(Hanzeweg 42014) in betonskeletbouw en met schaaldaken, naar plannen van J.D.
Postma. Het is de enige nog producerende fabriek van ‘Deventer Koek’. In 1958
kwam naar plannen van Postma een nieuw hoofdkantoor tot stand (Zutphenseweg
51035) van de in 1919 opgerichte blikemballagefabriek Thomassen & Drijver.
De watertoren (Ceintuurbaan 401) is een bakstenen toren met uitkragende
bovenbouw, gebouwd in 1893-'94 naar plannen van J.A. Mulock Houwer. De op de
Klinkenbelt gelegen toren in neorenaissance-stijl is voorzien van een stalen
Intze-reservoir. De technische uitvoering lag in handen van ingenieur H. Gruner uit
Bazel, wat ertoe leidde dat er een vrijwel identieke watertoren in Sélestat (Frankrijk)
ontstond. Nabij de toren bevinden zich een nog origineel machinehuis en pompstation,
waar een filtergebouw met zandfilters is aangebouwd, alsmede twee dienstwoningen.
Het station (Stationsplein 3-11) [51] is een fors stationsgebouw met op de
verdieping dienstwoningen. Het gebouw in sobere baksteenbouw verrees in 1914
naar plannen van H. Menalda van Schouwenburg in het kader van de aanleg van de
verhoogde spoorbaan in 1914-'19. Het heeft achter het stationsgebouw een
onderdoorgang leidend naar een hoger gelegen eilandperron, met over-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

123
kapping in de vorm van geklonken vollewands I-profielen, in de lengte verbonden
door vakwerkliggers. Op het perron staan de wachtkamers annex stationrestauratie
en een dienstgebouw. Aan de westzijde zijn de resten van de eindsporen van de in
1934 opgeheven Overijsselsche Lokaalspoorlijn Deventer-Ommen te zien. Aan de
stadszijde is er, rechts tegen de spoorbaan, een langgerekte rijwielbergplaats en
goederenloods, waarvoor een urinoir uit de jaren dertig staat. Links van het station
staat de eveneens uit 1914 stammende forse rechthoekige stationswatertoren
(Stationsstraat 11), met een lager deel dat oorspronkelijk het ketelhuis was. De
Watertoren is na de oorlog tot seinhuis verbouwd.
Het voorm. tramstation (Zutphenseweg 18) is een functionalistisch vormgegeven
pand met platte daken, gebouwd in 1926 als eindstation van de stoomtrams naar
Zutphen en Emmerik en naar Borculo. Sinds 1945 doet het dienst als buurtcentrum.
Bruggen. De in 1599 gebouwde schipbrug heeft in steeds vernieuwde vorm tot
1948 dienst gedaan, waarna op die plaats het huidige voetveer werd gelegd. De
spoorbrug uit 1885-'86 werd in 1940 en opnieuw in 1945 verwoest, waarna tot 1983
een militaire hulpbrug dienst heeft gedaan. In 1983 ontstond op de fundamenten van
de oude spoorbrug de huidige dubbelsporige stalen vakwerkbrug. De Raambrug
(Sluisstraat ong.) is een kleine ijzeren ophaalbrug over de Buitengracht, oorspronkelijk
gebouwd omstreeks 1860 toen de IJssel via de buitengracht een verbinding kreeg
met het Overijssels Kanaal. In zijn huidige vorm zal ze uit omstreeks 1930 stammen.
De Drakenbrug (Singel ong.) is een stenen boogbrug met neorenaissance-vormen,
gebouwd in 1887 in het kader van de aanleg van het Rijsterborgherpark. In de
verhoogde spoorbaan kwamen er drie spoorwegviaducten, waarvan die bij de
Boxbergerweg en bij de Brinkgreverweg hun oorspronkelijke vorm uit 1919 hebben
behouden; ze hebben geklonken vollewands I-profielen en met graniet beklede
keermuren. Na afweging van drie mogelijkheden werd besloten de oprit van de
Wilhelminabrug (Emmastraat ong.) te leggen op de in 1934 gedempte oude haven.
Daar bouwde men tussen 1939 en 1943 de stalen boogbrug met hoedvormige liggers
over de IJssel; deze brug is na vernieling in 1945 in oude vorm hersteld.
Bioscopen. De voorm. bioscoop Luxor (Brink 20) [52] werd in 1918 in
expressionistische stijl gebouwd naar plannen van J.D. Postma en B. Hoogstraten.
Onder het pand bevindt zich nog een kelder uit het begin van de 14de eeuw met
15de-eeuws gewelf van het in 1918 gesloopte koopmanshuis. De EDB (Eerste
Deventer Bioscoop) (Smedenstraat 10) [53] werd in 1919 gebouwd met
expressionistische elementen naar plannen van M. van Harte.
Straatmeubilair. Voor Brink 11 bevinden zich de acht hardstenen blokken die
als fundering hebben gediend van het houten schavot dat bij terechtstellingen werd
opgebouwd. Aan het begin van Roggestraat en Kerkstraat bevindt zich telkens in
een van de zijmuren een blok natuursteen met daarin een met ijzer bekleed gat. Deze
laat-middel-eeuwse kettinghaken zijn in 1583 aangebracht om bij belegering
straatkettingen in op te hangen, ter afgrendeling van de invalswegen achter de
Bergpoort. De corresponderende haken aan de andere zijde zijn verdwenen. Op de
Kleine Poot staat een hardstenen stadspomp met ramskop, festoenen en vaas in
Lodewijk XVI-vormen uit het eind van de 18de eeuw. Aan de Bokkingshang nabij
de oude haven bevindt zich een maatstok
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Deventer, Grenspaal Lokersdijk
Deventer, Wilhelminafontein
van de hoogste waterstanden van de IJssel tussen 1595 en 1926. Van de gietijzeren
brievenbussen stamt die op het Klooster uit 1893 en die op het Bergkerkplein uit
1902. Deze werd gegoten door Diepenbrock en Reigers uit Ulft. Aan de Lokersdijk
staan twee fraaie neorenaissance-grenspalen uit omstreeks 1893 op de in 1876
vastgestelde grens tussen Deventer en Diepenveen; ze hebben tot 1960 als zodanig
dienst gedaan. Gedenktekenen. Ter gelegenheid van de inhuldiging van koningin
Wilhelmina werd in 1898 de Wilhelminafontein (Brink ong.) onthuld. De
neorenaissance-fontein naar plannen van J.A. Mulock Houwer was oorspronkelijk
bedoeld ter herinnering aan de ingebruikname van de hogedrukwaterleiding in 1893.
In het natuurstenen waterbekken met ijzeren schelpen staat een pilaar met ionische
zuilen, leeuwenkoppen en op een schelp blazende putti, bekroond door een ronde
piëdestal met daarop een vrouwenfiguur met olijftak en stadswapen: de Deventer
stedenmaagd. Het beeld is van de hand van W.G. van Poorten en het ijzerwerk werd
gegoten door Nering Bögel. De fontein werd in 1960 afgebroken en in 1985 herplaatst.
Het monument van president M.T. Steyn (Stationsstraat), staatspresident van Oranje
Vrijstaat en van 1877 tot 1879 student in Deventer, werd in 1922 vervaardigd door
T. Dupuis.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

124
Parken. Het Rijsterborgherpark of Oude Plantsoen (Stationsplein) [54] ontstond in
1888-'89 op de in 1879-'82 ontmantelde vestingwerken en is genoemd naar J.H.L.
Rijsterborgh, van 1842-'50 eerstaanwezend ingenieur van de vestingwerken. Het
wandelpark, gelegen ten noorden van de voormalige buitengracht tot aan de
spoorbaan, werd aangelegd in een romantische landschapsstijl naar plannen uit 1887
van L.A. Springer. Het langgerekte park strekt zich uit van de IJssel tot aan het
station. Vanwege de aanleg van het verhoogde spoorwegstation werd in 1915 het
noordoostelijke deel door Springer aangepast. Naar ontwerp van G. Bleeker werd
het park in 1947 hersteld. Bij de oorspronkelijke aanleg werd een van de voormalige
ravelijnen veranderd in een vogeleiland, waar in opdracht van de
verfraaiingsvereniging ‘Daventria’ in 1888 een inmiddels vernieuwde volière en in
1891 een nog bestaande kunstmatige rotspartij verrezen. Na herstel in 1987 volgde
in 1992 de heropening van dit deel. Het Nieuwe Plantsoen (Ceintuurbaan ong.) legde
men in 1914-'15 aan op het gebied van de Klinkenbelt en de Klinkenbeltskolk, om
een goede waterwinning te garanderen rondom de in 1893 gereedgekomen watertoren.
Naar plannen van L.A. Springer werd het als bospark aangelegd. Omstreeks 1920
volgde doorsnijding door de Ceintuurbaan en de aanleg van een openluchttheater en
sportvelden. De Klinkenbeltskolk, mogelijk ontstaan bij een dijkdoorbraak in 1658,
werd toen ingericht als hertenpark.
Begraafplaatsen. In 1829 werd het terrein ‘De Hoge Hond’, aangekocht, waarop
in 1831 de Oude begraafplaats (Diepenveenseweg 78-80) naar ontwerp van A. van
Leusen tot stand kwam, met een afzonderlijk deel voor katholieken. In 1883 trok
men dat deel bij de begraafplaats en in 1894 breidde men het geheel uit; aan de
stadszijde verrezen een aula en een dienstwoning naar plannen van J.A. Mulock
Houwer. De dakruiter met zonnewijzer zou uit 1870 stammen en zijn hergebruikt.
Sinds de sluiting in 1918 is de begraafplaats op een klein deel na ongerept gebleven
en ademt ze met haar vele fraaie beuken en eiken een bijzondere sfeer. Bij de ingang
ligt een aantal grafkelders, waaronder die van de families IJssel de Schepper en
Dumbar. De oud-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, A.J. Duymaer van
Twist (†1887), ligt begraven in de familiegrafkelder uit 1833. Daarachter bevinden
zich de graven van de families Houck, Van Marle, Schimmelpenninck en Bussink,
evenals dat van de Shakespeare-vertaler L.A.J. Burgersdijk (†1900) en de directeur
van de rijkskweekschool G.A.C. Kruyder (†1910), met een fraaie omsluiting in
jugendstil-vormen, geschonken door zijn leerlingen. Ook de stadsbouwmeester C.H.
Holgen (†1913) en A.G. Beltman (†1885) liggen hier begraven, evenals de industriëlen
H.J. Ankersmit (†1905), P. Stoffel (†1869) en J.S. Werle (†1906). Gietijzeren
naamschilden hebben de zerken van W.F. Nering Bögel (†1904) en J.F. Nering Bögel
(†1909). De naastgelegen Isr. begraafplaats (Diepenveenseweg ong.), gesticht in
1869, bestaat uit een afzonderlijk ommuurd, taps toelopend grondstuk met afzonderlijk
poortgebouw (metaarhuis) uit omstreeks 1894, afgesloten met een trapgevel waarop
een vaas en in het Hebreeuws het opschrift Pred. 3:20. Op de begraafplaats zijn de
stoffelijke resten herbegraven van de in 1833 gestichte, in 1870 gesloten en in 1961
geruimde begraafplaats aan de Lange Rij. De R.K. begraafplaats (Ceintuurbaan ong.)
werd in 1869 gesticht en kreeg in 1896 een neogotisch poortgebouw, zeer
waarschijnlijk naar plannen van G. te Riele. In de dakruiter hangt een in 1494 door
Geert van Wou gegoten klok. Op de begraafplaats staat een kruisbeeld in moderne
setting en liggen de graven van de industriëlen A.A. Hunink (†1933), H.J. Noury
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

(†1872) en het familiegraf van Van der Lande. Andere belangrijke graven zijn die
van de families Tempelman, Te Riele en de dichter Johannes Poelhekke (†1881).
De Alg. begraafplaats (Raalterweg 29, gemeente Diepenveen) werd in 1913 aangelegd
naar plannen van L.A. Springer. Twee dienstwoningen uit 1920 staan ter weerszijden
van het ingangshek van het in 1918 in gebruik genomen terrein; de aula werd
omstreeks 1925 gebouwd. In de nabijheid daarvan ligt het graf van schilder Han van
Meegeren (†1947). Andere belangrijke graven zijn die van H.J. Ankersmit (†1929)
en de bouwmeesters W.J. Kolkert (†1923) en J.D. Gantvoort (†1928).
Het psychiatrisch ziekenhuis Brinkgreven (Brinkgreverweg 248), gelegen ten
noordoosten van Deventer, ontstond in 1892 als buitengesticht van het provinciaal
krankzinnigeninstituut, het St.-Elisabethsgasthuis, dat daartoe in 1875 de bestaande
buitenplaats Brinkgreven had gekocht. Het hoofdgebouw van dit al in de 16de eeuw
genoemde goed werd in 1787 gebouwd in opdracht van burgemeester Arnold Jacob
Weerts. In 1828 werd het gekocht door generaal G.M. Cort Heyligers, die het
omstreeks 1838 in neoclassicistische vormen liet verbouwen. Zijn dochter H.E.A.
Eksteen-Cort Heijligers liet in 1858 voor hem en voor haar in 1857 overleden
echtgenoot P.M. Eksteen in het park een gedenknaald oprichten. Volgens het toen
moderne paviljoensysteem verrezen in 1892 naar plannen van J.A. Mulock Houwer
en geneesheer-directeur W.H. Cox ter weerszijden van een centrale as twee maal
drie paviljoens voor rustige, halfrustige en onrustige mannen respectievelijk vrouwen.
De parkaanleg was een ontwerp van L.A. Springer. Aan het eind van de as verrees
in 1913 de ziekenafdeling, paviljoen Kraeplin, met ‘Um 1800’-elementen naar
plannen van J.D. Gantvoort en W.P.C. Knuttel. Op de as ontstond in 1937 het
gemeenschapshuis Herman Simon, in traditionele vormen naar plannen van W.P.C.
Knuttel. In 1984-'86 sloopte men de zes oorspronkelijke paviljoens en verving men
ze door nieuwbouw, waarbij slechts de neorenaissance-naamstenen bewaard bleven.
Tot het gesticht behoren de boerderij Pinel uit 1829 en de noordelijk buiten het terrein
gelegen gestichtsboerderij Heihoeve (Spanjaardsdijk 86) uit 1908, naar plannen van
J.D. Gantvoort. Schuin aan de overzijde ontstond in 1930 Labor Sanat
(Brinkgreverweg 135), een zelfstandige wooneenheid voor mannen. Raalterweg 9-23
zijn vier dubbele burgerwoningen uit omstreeks 1913, gebouwd voor het verplegend
personeel en voorzien van de namen van de nimf Pomona en de klassieke godinnen
Flora, Diana, Hebe, Aurora, Vesta en Hestia.
De Hoven. Dit stadsdeel aan de Veluwe-zijde van de IJssel wordt in de volksmond
ook de Worp genoemd. Het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

125
De Hoven bij Deventer, Hotel het Wapen van Deventer
gebied bestaat uit de Bolwerksweiden, het Stadsland en De Hoven. De westgrens
wordt gevormd door een oude nevenstroom van de IJssel, de Oude IJssel. De huidige
Twelloseweg ontstond in 1382 als grens tussen De Hoven en de Steenen Kamer
(gemeente Voorst, Gelderland) en eindigde op de plaats waar in 1599 de schipbrug
kwam te liggen. De Hoven werden in 1631 aangelegd ter compensatie van de door
de nieuwe vestingwerken van Deventer verloren gegane tuinen. Het gebied werd
daartoe opgedeeld in kavels ter grootte van 200 maal 200 voet, of de helft daarvan.
Toen men in 1813 Deventer in staat van verdediging bracht, ruimde men alle
bebouwing en bebossing om een vrij schootsveld te krijgen. In 1815 volgde
wederopbouw van park en tuinen. Na opheffing van de vesting Deventer in 1874
verschenen de eerste stenen tuinhuisjes met hooggelegen tuinkamers en werd het
een gebied van verpozing voor de gegoede Deventer burgers. In 1932 kwam de
Veluwse bandijk tussen De Hoven en het Worpplantsoen te liggen en verrees langs
de tuinstraten woningbouw. De meeste tuinhuisjes zijn inmiddels verdwenen en ook
van de diverse uitspanningen en sociëteiten zijn slechts restanten bewaard gebleven.
De R.K. St.-Radboudkerk (Twelloseweg 4) is een brede zaalkerk met flauw hellend
schilddak en dakruiter, gebouwd in 1960-'61 naar plannen van F. Bodifée op de
gewelfde kelders van de oude buitensociëteit ‘De Eendracht’. Het voorm. Wapen
van Deventer (Worp 2) is een in 1860-'62 gebouwd pand op H-vormige plattegrond,
waar omstreeks 1905 een serre tegenaan werd gebouwd. Het hotel-restaurant, ook
lange tijd bekend als ‘IJsselhotel’, was een geliefd uitgaanscentrum. Hetvoorm.
woonhuis met pakhuis (Worp 10) is omstreeks 1850 vermoedelijk als de Sociëteit
de Oude Collegietuin gebouwd en werd in 1873 tot villa verbouwd. Het aangebouwde
pakhuis stamt uit omstreeks 1910. De voorm. Nieuwe Buitensociëteit (Twelloseweg
2) is een in chaletstijl gebouwd pand onder flauw hellend zadeldak met een latere
voorbouw. Na een in 1886 bekroonde prijsvraag werd het in 1888 gebouwd naar
plannen van J. Verheul Dzn. Dit geschiedde onder beheer van het sociëteitslid M.
van Harte. Het verving de door hem in 1859 gebouwde buitensociëteit aan de
Langestraat. Tegenwoordig is het als bowlingcentrum in gebruik. Van de woonhuizen
werd de vrijstaande neoclassicistische villa Bolwerkshof (Bolwerksweg 10) met
verhoogde middenpartij gebouwd in 1858. Vergelijkbaar van vorm en stijl, maar dan
met mezzanino-verdieping, is Worp 83 uit omstreeks 1875. Iets rijker van vorm en
eclectisch van stijl is Ons Huis (Twelloseweg 12). Het in 1900 gebouwde herenhuis
Twelloseweg 1 heeft een neoclassicistische opbouw en jugendstildetails. Musis
Sacrum (Worp 109) is
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De Hoven bij Deventer, Theekoepel Langestraat 134
een tot woning omgebouwd sociëteitsgebouw in chaletstijl uit omstreeks 1900.
Eveneens in chaletstijl is de villa Twelloseweg 5 uit 1906 en het parkgebouwtje Oud
Tivoli (Twelloseweg 3) uit dezelfde tijd.
Van de karakteristieke tuinbebouwing is maar weinig bewaard gebleven. De nu
ingebouwde Parkhoeve (Langestraat 118) is het best bewaarde voorbeeld van een
tuinhuis met hoger gelegen tuinkamer. De theekoepel Langestraat 134 werd omstreeks
1860 gebouwd en staat nu in de tuin achter een huis uit de jaren dertig. De tot
woonhuis uitgebreide tuinkoepel Worp 69 zal omstreeks 1875 gebouwd zijn, het
paviljoentje Twelloseweg 8 stamt uit 1898. Andere voorbeelden zijn Vonderstraat
117 en Rozenstraat 44.
De Bolwerksmolen (Bolwerksweg 6)
De Hoven bij Deventer, De Bolwerksmolen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

126
is een achtkante gepotdekselde stellingmolen op houten onderstuk, overgaand in een
aan weerszijden uitstekende, langwerpige houtzaagschuur met drie zaagramen. De
houtzaagmolen is in 1863 gebouwd en kreeg in 1872 een nieuwe bovenas. Hij is in
1974-'76 gerestaureerd. Nabij de molen ligt de molenkolk voor het nathouden van
het hout. De molenaarswoning ‘In de Vreugd’ (Bolwerksweg 8) stamt eveneens uit
1863. In de nabijheid liggen de verplaatste natuurstenen resten van een der beide
torens die aan de Worpzijde de toegang tot de voormalige schipbrug markeerden.
Het park De Worp (De Worp ong.) werd in 1699 aangelegd als plantage. In 1813
werden de lindebomen gerooid, waarna in 1815 een nieuwe aanleg in Engelse
landschapsstijl volgde met veel populieren naar plannen van A. van Leusen. In 1853
werd in het park een inmiddels verdwenen muziektent gebouwd en later het voorm.
Wapen van Deventer.
Diepenheim
Kleine stad, ontstaan langs de toegangsweg naar een burcht aan de westzijde van
Diepenheim, ter plaatse van het huidige Huis te Diepenheim. De omgrachte
nederzetting bestond slechts uit de bebouwing aan weerszijden van de Grotestraat
en bezat reeds in 1422 stadsrechten. Tussen stad en kasteel ligt de in 1224 gestichte
parochiekerk.
De Herv. kerk (Grotestraat 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Johannes de
Evangelist, is een eenbeukige kerk met recht gesloten koor. De slanke westtoren van
vier geledingen heeft een ingesnoerde achtzijdige spits; tegen de toren staat een
gerfkamer met lezenaarsdak. Getuige een stichtingssteen is de kerk in 1679 in
gotiserende trant herbouwd, waarbij van de laatgotische voorganger de westelijke
sluitmuur en waarschijnlijk een deel van de toren behouden bleven. De korfbogige
vensters, alle met middenstijl, zijn in zandsteen uitgevoerd. De toren heeft een
17de-eeuwse ingang met rondboog en ovaal bovenlicht en tweedelige, spitsbogige
galmgaten. In de toren hangen klokken uit 1366, 1679 en 1760, de laatste gegoten
door Christ Vogt.
Diepenheim, stad met zicht op Huis te Diepenheim
Het interieur wordt overdekt door een gestuct tongewelf; de sacristie of gerfkamer
heeft een houten tongewelf. De zeszijdige eiken preekstoel met koperen lezenaar
dateert uit 1690. Er staan sobere gestoelten voor de bezitters van de nabijgelegen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

havezaten, waaronder die van het Huis te Diepenheim (eind 17de eeuw) en die van
de havezaten Nijenhuis, Warmelo en Westerflier (18de eeuw). Verder bevat de kerk
een deels 17de-eeuwse ouderlingenbank en een orgel uit 1892 van G. van Druten.
In de kerk liggen enkele, meest 17de-eeuwse grafzerken, waaronder die van Goderd
van Batenborg en zijn echtgenote Margaretha Fockinck uit 1622.
De pastorie (Grotestraat 3) is een dwars pand in neoclassicistische stijl uit 1871.
Diepenheim, Raadhuis
Op het voorm. kerkhof liggen de graven van de familie Schimmelpenninck van 't
Nijenhuis, waaronder dat van G. Schimmelpenninck (†1860) en R. Schimmelpenninck
(†1871).
Het voorm. postkantoor (Grotestraat 59-61) is een gepleisterd blokvormig pand
met schilddak, gebouwd omstreeks 1875 in eclectische vormen; het heeft hoekpilasters
en een middenrisaliet met balkon, overkragend op dragende figuren. Aan de
rechterzijde staat een eenlaags aanbouw.
Het voorm. raadhuis (Grotestraat 19) is een gepleisterd neoclassicistisch gebouw
met eclectische elementen. Het pand met schilddak en dakruiter werd in 1881
gebouwd naar plannen van J.C. Meijer. In de dakruiter hangen een 17de-eeuwse klok
en een klok van Gerrit Schimmel uit 1819. Het gebouw dient nu als galerie en kantoor.
Woonhuizen. De Grotestraat heeft een karakteristieke bebouwing met
eenlaagspanden. De eenvoudige dorpsboerderij 't Ambachtshuuske (Grotestraat 49)
dateert uit omstreeks 1850 en is nu in gebruik als oudheidkamer.
Haaksbergerstraat 1 is een een-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

127
laags akkerburgerhuis met omgaand schilddak uit de tweede helft van de 19de eeuw.
Aan de achterzijde ligt een lagere aanbouw met lessenaarsdak en aan de zijde van
de Grotestraat een inrijpoort. Uit omstreeks 1875 dateert Grotestraat 16, een eenlaags
blokvormig woonhuis met hoger opgetrokken middenrisaliet. Vergelijkbaar is
Grotestraat 18 uit omstreeks 1890.
Het voorm. station (Lindelaan 8-12) is een fors tweelaags pand onder haakse
zadeldaken in neorenaissance-trant. Het werd in 1908 gebouwd in opdracht van de
Geldersch-Overijsselsche Lokaalspoorweg Maatschappij aan de in 1935 opgeheven
lijn Neede-Hellendoorn.
Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (Hazendammerweg 6) is in 1857 aangelegd
op een hoger gelegen terrein in een vrij vochtig gebied ten noorden van Diepenheim.
Het bevat uitsluitend 19de-eeuwse grafstenen. De Oude Alg. begraafplaats
(Odammerweg ong.), in 1876 aangelegd ten westen van Diepenheim, telt een aantal
19de-eeuwse grafstenen.
Het landhuis Houboerweg 1, gelegen ten westen van Diepenheim, is een
eenlaagspand met verhoogd middenrisaliet en samengesteld rieten dak. Het werd in
1926 gebouwd als burgemeesterswoning naar ontwerp van Tj.H. Koning.
Boerderijen. In de omgeving van Diepenheim zijn enkele oude boerderijen te
vinden. Van de voorm. dwarshuisboerderij De Oude Sluis (Oude
Diepenheim, Huis te Diepenheim, plattegronden souterrain (l.) en bel-etage (r.)
Diepenheim, Watermolen Den Haller
Borculoseweg 6), gelegen aan de Schipbeek, diende het voorhuis als schippersherberg.
De voor- en linkerzijgevel hebben 17de-eeuws metselwerk, zandstenen kruiskozijnen
en een geblokte zandstenen deuromlijsting. De latei van die omlijsting toont het
jaartal ‘1695’, de initialen van bouwheer Gerhard Jansen van der Sluis en de
afbeelding van een zomp (binnenschip). De jaartalankers ‘1707’ wijzen op een
vernieuwing van de balklaag en het dak. Het bedrijfsgedeelte met onderschoer is in
1916 ingrijpend vernieuwd. De Erve Nijhof (Watermolenweg 34) ligt op de plaats
van een middeleeuwse voorganger van het Huis te Diepenheim, waaraan het
rondgaande wegenpatroon nog herinnert. De langhuisboerderij stamt uit de eerste
helft van de 19de eeuw en heeft een aangebouwde bovenkamer met daarin restanten
van vakwerkwanden. Het interieur met wandbetimmeringen van de ‘grote keuken’
is nog grotendeels origineel. Watermolen. Ten oosten van Diepenheim ligt ‘Den
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Haller’ (Watermolenweg 32), een onderslag-watermolen op de Diepenheimse
Molenbeek. De korenmolen bestaat uit een rechthoekig houten gebouw onder een
schilddak dat deels op palen is gebouwd. De huidige gedaante dateert waarschijnlijk
uit 1705. In de kademuren herinneren stenen aan herstel in 1654, 1751 en 1843. Het
onderslagrad werd in 1959 vervangen door het huidige.
Het Huis te Diepenheim (Stedeke 1, 1A, 2,3) vormt de kern van een aan de
westelijke rand van Diepenheim gelegen buitenplaats. Het is een laag, blokvormig
landhuis met souterrain, dat aan de achterzijde in een plateau (‘De Kasteelbelt’) is
ingegraven en waarboven zich een hoge bel-etage onder omgaand schilddak verheft.
Het huis ligt op de plaats van de in 1177 gestichte burcht Diepenheim, die van 1331
tot de sloop omstreeks 1545 een bisschoppelijke grensversterking was. Fundamenten
van het middeleeuwse kasteel zijn onder het huidige gebouw bewaard gebleven. Het
landhuis werd in 1648 in opdracht van het echtpaar Bentinck-Van Bloemendael
gebouwd in classicistische stijl. Waarschijnlijk in het laatste kwart van de 17de eeuw
werden twee lage zijvleugels toegevoegd, waarvan de nog bestaande rechtervleugel
de keuken herbergt. Het opschrift ‘in 't jaer 1707 verandert’ in de voorgevel herinnert
waarschijnlijk aan de verplaatsing van de oorspronkelijk buitentrap naar de huidige
plaats in de hal. G.J.C. Schimmelpenninck liet het huis in 1868 en 1886 moderniseren,
waarbij boven de hal een lichtkoepel werd aangebracht of vernieuwd. Naar plannen
van J. van der Goot en C.J. Kruisweg werd het huis in 1905 verbouwd, waarbij rechts-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Diepenheim, Warmelo
128
achter een aanbouw met traptorentje werd toegevoegd. Baron De Vos van Steenwijk
liet naar ontwerp van M. en H. Meijerink in 1925-'27 aan de achterzijde een verdieping
toevoegen met een zaal en bibliotheek in neo-régence-stijl. In het huis bevinden zich
vier, waarschijnlijk van elders ingebrachte, schouwen uit de eerste helft van de 18de
eeuw. De toegang tot het voorplein bestaat uit een brug en een uit 1685 daterend,
grotendeels zandstenen poortgebouw met gebosseerde gevels, toskaanse pilasters en
gebogen frontons. Het voorplein wordt geflankeerd door twee met schilddaken
gedekte bouwhuizen, waarschijnlijk uit het laatste kwart van de 17de eeuw.
Waarschijnlijk heeft de ‘kasteelbelt’ toen ook zijn geometrische, aan de vestingbouw
ontleende vorm gekregen. Ten oosten en noordoosten van het huis ligt een
19de-eeuwse landschappelijke parkaanleg met slingervijvers. Tijdens de verbouwing
van 1925-'27 werd ook de aanleg op de ‘kasteelbelt’ veranderd, naar ontwerp van
H.A.C. Poortman. Aan het begin van oprijlaan staat een smeedijzeren toegangshek
uit omstreeks 1900. De tegenover het huis gelegen dienstwoning (Lochemseweg 3)
werd omstreeks 1925 gebouwd in de vorm van een kleine dwarshuisboerderij.
Warmelo (Stedeke 11), een voorm. havezate gelegen ten westen van Diepenheim,
is een omgracht huis met een brede maar ondiepe frontvleugel en een smallere
achtervleugel. De frontvleugel werd waarschijnlijk in het eerste kwart van de 17de
eeuw in maniëristische stijl gebouwd en kreeg later een schilddak. In de 19de-eeuwse
dakruiter hangt een klokje van Wilhelm Fremy uit 1731. De in 1875 in opdracht van
de weduwe F.A.B.A. Coninck Westenberg-Robidé van der Aa gebouwde
achtervleugel sluit in stijl aan op de frontvleugel. In deze achterbouw is muurwerk
opgenomen van een oude dwarsvleugel die de frontvleugel verbond met een hoge
achtervleugel. Het basement van die gesloopte achtervleugel vormt nu de grondkering
van het achterterras. Bij een restauratie van het huis in 1927-'29, in opdracht van de
weduwe H.L.W. Creutz-van den Santheuvel en naar ontwerp van H.C. Jorissen,
kreeg de voorgevel een nieuwe middenpartij. Binnen heeft het huis nog een gang
met 17de-eeuwse ribloze kruisgewelven en een kelder met tongewelf. Uit het midden
van de 18de eeuw dateren een gesneden trapleuning en een schoorsteen met rijk
gesneden rococo-boezem. De andere interieuronderdelen komen van elders en zijn
voornamelijk bij de restauratie van 1927-'29 ingebracht.
De bouwhuizen aan weerszijden van het voorplein hebben elk in het midden een
inrijpoort, met zandstenen strek; die van het linker bouwhuis draagt het jaartal 1777.
Het rechter bouwhuis dateert waarschijnlijk uit het laatste kwart van de 17de eeuw.
Het voorplein is toegankelijk via een toegangshek met zandstenen hekpijlers in
Lodewijk XVI-stijl. Naar ontwerp van H.A.C. Poortman werd vanaf 1927 op het
terrein tussen binnen- en buitengracht een groot aantal geometrische tuinen in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

neostijlen aangelegd, terwijl daarbuiten een landschappelijk park tot stand kwam.
De oprijlaan voerde tot voor kort naar de Grotestraat. Daar staat een smeedijzeren
toegangshek uit de tweede helft van de 19de eeuw, geflankeerd door de eenlaags
dienstwoningen Lochemseweg 1 en Grotestraat 2 uit omstreeks 1920.
Het landhuis Nijenhuis (Nijenhuizerlaan 11), ten oosten van Diepenheim, verrees
in 1656 in opdracht van Gerard van Hoeuvell. Het verving een laat-middeleeuws
huis. Daaraan herinnert een steen in het fronton van het middenrisaliet. Naar plannen
van Philips Vingboons ontstond een blokvormig classicistisch landhuis met souterrain
en omgaand schilddak. W.C. Boers liet in 1791-'94 het huis enigszins moderniseren
naar ontwerp van A.M. Sorg. In opdracht van G. Schimmelpenninck kreeg het front
in 1856-'58 achtzijdige hoektorens met steile schilddaken, hetgeen het huis een
kasteelachtige allure verschafte. Bij een verbouwing in 1913 verrezen naar plannen
van M. Meijerink twee vierkante hoekpaviljoens bij de achtergevel.
Ondanks de toevoegingen bleef de 17de-eeuwse hoofdstructuur grotendeels
behouden. Huis en voorplein zijn omgeven door één gracht.
De salon in het zuidelijke paviljoen heeft een neo-Lodewijk XVI-interieur, waarbij
de wanden zijn voorzien van beschilderde behangsels (omstreeks 1800) met landelijke
taferelen. Het interieur in het noordelijke paviljoen is afgewerkt in neo-Lodewijk
XIV-stijl. De wanden zijn bespannen met een serie, van elders afkomstige, gobelins
uit omstreeks 1700 met arcadische voorstellingen. In het voorhuis staat een
natuurstenen neorenaissance-schouw met het wapen van de familie
Schimmelpenninck. Een ernaast gelegen zaal heeft een waarschijnlijk laat-18de-eeuws,
gestuct interieur met schouw in Lodewijk-XVI-stijl.
Aan weerszijden van het voorplein staan lage bouwhuizen met schilddaken uit de
tweede helft van de 17de eeuw. Omstreeks 1810 werd de Nijenhuizerlaan aangelegd
en veranderde men de directe omgeving in landschapsstijl. Toen is ook de gracht
tussen huis en voorplein gedempt. Ten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Diepenheim, Nijenhuis
129
oosten van het huis ontstond in 1888 naar ontwerp van H.A.C. Poortman een
landschapspark en rond het huis ontwierp Poortman een neobarokke tuinaanleg. Het
terrein bevat verder een 18de-eeuwse rechthoekige moestuin met een oranjerie uit
omstreeks 1900, en een langgerekt eenlaags dienstgebouw (Nijenhuizerlaan 17) uit
omstreeks 1914 met een werkplaats en tuinmanswoning. Op het landgoed 't Nijenhuis
staan verschillende boerderijen uit de tweede helft van de 19de eeuw, bijvoorbeeld
boerderij ‘Keuzekamp’ (Nijenhuizerlaan 1) en de uit omstreeks 1860 daterende
voorm. langhuisboerderij ‘Witzand’ (Nijenhuizerlaan 3). Tot het landgoed behoort
verder het woonhuis Watermolenweg 7, omstreeks 1880 gebouwd op een T-vormige
plattegrond. Het met riet gedekte eenlaags voorhuis heeft afgeschuinde hoeken en
een middenrisaliet.
Westervlier (Deventerdijk 10) is een buitenplaats aan de Schipbeek, gelegen ten
zuidwesten van Diepenheim. Het landhuis werd in 1729 gebouwd in opdracht van
de weduwe Wilhelmina van der Sluys, ter vervanging van een omstreeks 1570 door
Palick van Heerdt gestichte havezate. Het blokvormige huis heeft een zandstenen
middenrisaliet, een omgaand schilddak en een vroeg-20ste-eeuwse dakruiter. In 1889
werd het huis in opdracht van de familie Schimmelpenninck verbouwd.
Het langgerekte bouwhuis (Deventerdijk 6-8) is in het midden van de 19de eeuw
gebouwd met gebruikmaking van bouwmateriaal van de voorganger; omstreeks 1910
heeft men het aan de zijde van het voorplein uitgebreid met een dwarsvleugel. Het
terrein rond het huis kreeg in 1838 in opdracht van G. Thin van Keulen een
landschappelijke aanleg. Nabij het huis staat de langhuisboerderij ‘'t Houw’
(Deventerdijk 4), die oorspronkelijk tevens herberg was. Er staat nog een 19de-eeuws
tolhek met tariefbord. Tot de pachtboerderijen behoort onder andere de
langhuisboerderij ‘De Viersprong’ (Lochemseweg 1), die in 1838 aan de voorzijde
werd uitgebreid met het voorm. jachthuis, voorzien van halfronde voorgevel met
omgaande galerij. De boerderij heeft nu een horecafunctie en is onlangs
gemoderniseerd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Peckedam (Goorseweg 30), gelegen ten noordoosten van Diepenheim, is een
buitenplaats met een villa in cottage-stijl, gebouwd in 1898 voor mevrouw H.F.W.E.
van Hogendorp-Schimmelpenninck naar ontwerp van J. van de Goot en C.J. Kruisweg.
Rond het L-vormige huis met aangebouwd koetshuis ligt een landschappelijke aanleg
met exoten, waarschijnlijk aangelegd door de tuinarchitect H. Poortman, die hier van
1916 tot 1953 ook woonde. Ten noordoosten van het huis bevinden zich restanten
van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

130
de grachten van een in 1826 gesloopte, gelijknamige havezate.
Diepenveen
Dorp, ontstaan op een donk langs de Zandwetering, waar Johannes Brinckerinck in
1408 het augustinessenklooster ‘In het diepe veen’ stichtte. Dit klooster werd in 1412
opgenomen in de Windesheimer congregatie en in 1451 bood het plaats aan meer
dan honderd zusters. Bij de belegering van Deventer in 1578 werd het door de troepen
van Rennenberg verwoest. De protestanten namen de bewaard gebleven kloosterkerk
in 1659 in gebruik. Nadat het schoutambt Kolmschate, dat Deventer ten oosten van
de IJssel aan drie zijden omsloot, in 1811 een zelfstandige gemeente werd, kreeg het
de naam van het dorp waar de officiële kerk stond: Diepenveen. Afgezien van de
kerk bestond het dorp slechts uit enkele woningen. Pas in 1836 werd het kerkbestuur
in het bezit gesteld van de voormalige kloostergoederen en ontstond er gaandeweg
enige lintbebouwing langs de Puinweg (nu Dorpsstraat en Oranjelaan). De in 1910
geopende Overijsselse Lokaalspoorweg Deventer-Ommen maakte het dorp tot een
aantrekkelijke woonplaats voor forensen. Ook na de sluiting van de spoorlijn in 1934
bleef Diepenveen een vestigingsplaats voor gegoede Deventernaren. Na de Tweede
Wereldoorlog verrezen in een halve cirkel om de oostzijde van het dorp nieuwe
wijken met betere eengezinswoningen, villa's en bungalows.
De Herv. kerk (Kerkplein 4) is een rijzige, laat-gotische en eenbeukige kerk met
driezijdig gesloten koor. Aan de westzijde zit een geveltorentje met achtzijdige houten
lantaarn en een koepelvormige bekroning. De kerk is het overblijfsel van het in 1408
gestichte augustinessenklooster, dat op de grond van erve ‘De Plecht’ door Johannes
Brinckerinck werd gesticht en financieel werd gesteund door Zwedera van Rechteren,
douairière van Ruinen. De kerk kwam in de jaren 1409-'11 tot stand en moet binnen
oorspronkelijk geen stenen gewelven hebben gehad. Wel zal ze in de twee westelijke
traveeën van een op stenen gewelven rustende nonnengalerij
Diepenveen, Herv. kerk
voorzien zijn geweest. Met uitzondering van de kerk werden de kloostergebouwen
in 1581 gesloopt na de verwoestingen in 1578.
De protestanten namen het gebouw in 1659 in gebruik. Getuige een gedenksteen
boven de ingang werd in 1720 een grote herstelling uitgevoerd, mogelijk gemaakt
door het legaat van Anthonius Matthaeus, hoogleraar rechtsgeleerdheid aan het
Deventer Athenaeum, en zijn vrouw Judina van Hurck. De meest westelijke travee
werd geheel van de rest van de kerk afgescheiden. De begane grond daarvan richtte
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

men in als consistoriekamer en de verdieping als schoollokaal. Bij hetzelfde herstel
kreeg de kerk gemetselde kruisribgewelven, waarbij men gebruik maakte van
afbraakmateriaal van het klooster. Er volgde nog herstel in 1838. Bij de overdracht
van de geveltoren aan de gemeente in 1846 sloot men het schoollokaal. In de
geveltoren hangt een klok uit 1692, gegoten door de Deventer klokkengieter Gerhard
Schimmel. De kerk is in 1968-'69 geheel gerestaureerd. De kerk bevat enkele
grafzerken uit de 15de en 16de eeuw, waaronder die van Elisabeth van Culemborch
(†1524). Tot de inventaris behoren een eikenhouten preekstoel (1659) en een orgel
waarvan de kast uit 1848 dateert en waarvan het binnenwerk werd geleverd door de
firma Flentrop (1968). De orgelgalerij rust op gemarmerde zuilen. Het
Diepenveen, Pomp
gebrandschilderde raam tussen de consistoriekamer en de hal is gesigneerd H.G.
Bokhorst (circa 1938).
Aan de overzijde van het kerkplein staan drie uit 1874 daterende woningen
(Kerkstraat 2-6), waarin de kosterswoning en de oude pastorie zijn ondergebracht.
Hiertegenover staat de uit dezelfde tijd stammende gietijzeren pomp in de vorm van
een corinthische zuil, gegoten door de Deventer ijzergieterij Nering Bögel. Langs
de rand van het kerkplein bevindt zich nog een aantal grafzerken, waaronder die van
G.P. Stutterheim (†1864) met afbeelding van een gebroken zuil en een in zijn staart
bijtende slang.
De voorm. gemeentelijke naaien breischool (Dorpsstraat 43-45) is een
neoclassicistisch schoolgebouw annex onderwijzerswoning uit 1872, mogelijk naar
ontwerp van H. van Harte. Het gebouw is voorzien van een gepleisterd middenrisaliet
met puntgevel en gekoppelde vensters met wenkbrauwen.
De woning annex postkantoor Kerkplein 2 is een dwars dorpshuis uit omstreeks
1880, met een middenrisaliet die overgaat in een bakstenen dakerker. Een zijkamer
is lange tijd als postkantoor in gebruik geweest.
Oud Rande (Sallandsweg 10) is een havezate waarvan de oorsprong ligt in de
15de eeuw. Tussen 1570 en 1580 werd een nieuw huis gebouwd in opdracht van
Willem van Doetinchem, schout van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Diepenveen, Gemeentelijke Naaien Breischool
131
Deventer. Toen men dit huis in 1838 gedeeltelijk sloopte, bleef de toren bewaard.
Het in opdracht van mr. Cost Budde nieuw gebouwde huis, uitgevoerd in Willem
II-gotiek, werd in 1964 afgebroken. Wat resteert is een toren van twee geledingen
met tentdak, die volgens een steen in de oostmuur, in 1574 gereed is gekomen. De
tweede geleding dateert waarschijnlijk uit het begin van de 17de eeuw. Vanaf
omstreeks 1625 is de begane grond als katholieke kapel in gebruik geweest. De ronde
sluitsteen met het IHS-monogram in het ribloze kruisgewelf wijst hierop. De aanzetten
van het gewelf rusten op kraagstenen met de symbolen van de vier evangelisten:
engel, leeuw, rund en arend. De toenmalige, katholiek gebleven eigenaar Cornelis
van Doetinchem zal opdracht hebben gegeven tot de inrichting van de kapel. Vanaf
1638 werd de kapel bediend door paters jezuïeten uit Zwolle. De toren is in 1990
uitwendig gerestaureerd.
Nieuw Rande (Schapenzandweg 3) is een buitenplaats die omstreeks 1620 is
aangelegd in opdracht van de katholiek gebleven Seino Swaefken, heer van Rande.
In juni 1672 vestigde Berend van Galen, bisschop van Munster, hier tijdelijk zijn
hoofdkwartier. Van het 17de-eeuwse huis zijn in 1951 de laatste resten verdwenen.
Rond 1850 werd de buitenplaats gekocht door de uit Deventer afkomstige
oud-gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, A.J. Duymaer van Twist, en zijn
vrouw M.J. Beck. Meer ten westen van het oude huis liet deze in 1856-'57 een groot
nieuw landhuis bouwen, naar plannen van J.D. Zocher, van wiens hand ook het
ontwerp van de huidige parkaanleg is. Dit eclectische landhuis bestaat uit een
middendeel waarvoor een veranda en balkon, geflankeerd door twee zijvleugels, elk
met een flauw hellend zadeldak. In 1895 werd het landgoed gekocht door G.J.Th.
baron Stratenus, die enige verbouwingen liet uitvoeren.
Het interieur heeft veel van zijn 19de-eeuwse aanzien bewaard, waaronder de hal
met gestucte pilasters, rijk geornamenteerde kapitelen en een glazen koof, en de grote
woonkamer met een plafond in neorenaissance-stijl. In de aangrenzende kamer
bevindt zich boven een hoge lambrisering papierbehang dat goudleer imiteert (circa
1895). Verder is er een schouw met neorococo-snijwerk en voorzien van consoles
voor porselein. De biljartkamer heeft eveneens een papieren goudleer-imitatie (circa
1895) boven een lambrisering. Dit behang vertoont een repeterend motief van de
berg Foedji-san. In het pand zijn diverse marmeren schouwen bewaard gebleven.
Op de zolder is een Philibertspant zichtbaar en bevinden zich nog enkele afgetimmerde
bediendenkamertjes.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Overvelde (Boxbergerweg 66) is een wit gepleisterd landhuis op nagenoeg
vierkante plattegrond, gebouwd aan het eind van de 18de eeuw en voorzien van
empire-schuifvensters en een deuromlijsting uit dezelfde tijd.
Woonhuizen. Aan de rand van het dorp en in de omgeving staat een aantal
interessante vrijstaande herenhuizen en villa's. De villa Molenveld (Olsterweg 20)
is in 1890 in chaletstijl opgetrokken en heeft een uitgebouwde serre. Groter en rijker
is De Lankhorst (Verlengde Randerstraat 2), gebouwd in 1910 in opdracht van de
familie Schattenkerk, dat in vorm en volume jugendstil-invloeden vertoont. Het
dwarse huis Groenendaal (Boxbergerweg 72) met rieten schilddak zou in 1890
gebouwd zijn in opdracht van jhr. Van Coevorden. De huidige voorgevel wijst eerder
op een datering in 1910. Villa Overbosch (Boxbergerweg 95) werd eveneens in 1890
opgetrokken, maar het huidige expressionistische uiterlijk stamt van een verbouwing
van 1915 naar plannen van W.P.C. Knuttel. In 1928 ontwierp hij de bijbehorende
tuinmanswoning (Boxbergerweg 99). Ook het in late chaletstijl uitgevoerde woonhuis
Molenweg 28 uit omstreeks 1915 is van zijn hand. In een meer naar het traditionalisme
neigende stijl ontwierp Knuttel twee villa's voor de Deventer textielfabrikantenfamilie
Ankersmit, namelijk Molenweg 73 (circa 1920) en Molenweg 73a (1925).
Boerderijen. De hallenhuisboerderij Sallandsweg 15, met dwars geplaatst
woongedeelte onder rieten dak, stamt uit de eerste helft van de 19de eeuw. Dit geldt
ook voor het ten oosten van het dorp gelegen erve Klein Veldhuis (Veldhuizerdijk
1), een hallenhuisboerderij op L-vormige plattegrond. In de korte vleugel bevindt
zich een onderkelderde opkamer. De bijbehorende schuur stamt uit 1841.
Begraafplaatsen. De omgrachte particuliere begraafplaats (Molenweg ong.) van
de familie Cost Budde, bezitters van de havezate Rande, werd in 1838 gesticht. De
Alg. begraafplaats (Roeterdsweg ong.) is waarschijnlijk aan het eind van de 19de
eeuw aangelegd en wordt aan de voorzijde afgesloten door een poortgebouw met
aula uit omstreeks 1930. Belangrijk zijn de graven van de familie Jordens, de grafsteen
met kranstrommel van B.J. Kruitbosch (†1926) en vooral het graf van jonkvrouw
Cécile Smissaert
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

132
Diepenveen, Alg. begraafplaats, grafmonument Cécile Smissaert
(†1893). Dat laatste, met een hekwerk omgeven graf, heeft een rijk bewerkte zerk
met aan de voetenzijde twee gebeeldhouwde honden.
De dijkstoel van Salland (1ste rot) (IJsseldijk 38), gelegen ten westen van
Diepenveen, was bestemd als bergplaats van materiaal en gereedschap van het
Waterschap Salland. Het neoclassicistische gebouw met schilddak en gepleisterde
hoekpilasters werd omstreeks 1880 gebouwd.
De openbare lagere school (Avergoorsedijk 2) in de buurtschap Averlo, ten oosten
van Diepenveen, is een fraai gelegen school van drie lokalen met onderwijzerswoning
(Koedijk 10) en dateert uit omstreeks 1902.
De Kranenkamp (Raalterweg 53), gelegen ten noordoosten van Diepenveen, is
een buitenplaats waarvan het huidige huis in 1915 in opdracht van I.A. Houck werd
gebouwd. Het bestaande park werd in 1800 voor I. van Delden aangelegd in vroege
landschapsstijl, naar plannen van A. van Leusen.
De abdij Sion (Vulikerweg 6), gelegen ten noordoosten van Diepenveen, is een
grotendeels uit 1889-'90 stammend gebouwencomplex, ontstaan nadat in 1883
cisterciënzer monniken van de St.-Benedictusabdij te Achel in België zich in deze
omgeving vestigden. De door de toen kerkvijandige houding van de Belgische
overheid verdreven broeders vonden tijdelijk onderdak in het buurtschap Averlo, in
de in 1775 nieuw gebouwde havezate Vrieswijk. In 1862 kwam de havezate in bezit
van de Zwolse advocaat E.L.A. Vos de Wael. Vrieswijk werd in 1936 geheel gesloopt.
Enkel het koetshuis (Raalterweg 14-16) uit 1841, nu Frieswijk genoemd, is bewaard
gebleven. Met financiële steun van de Deventer industrieel A.L. van der Lande
konden de monniken in 1889 het noordelijker gelegen erve De Vulik verwerven. Op
dat terrein, uitgebreid met het aangrenzende goed Het Leeuwen, dat tot 1865 aan H.
Ankersmit toebehoorde, werd in 1889-'90 een klooster gebouwd naar plannen van
G. te Riele. Het in neogotische vormen uitgevoerde complex heeft een poortgebouw
met spitsboogvormige toegang, voorzien van een gietijzeren beeld uit 1915 van St.
Michaël en de draak. Aan de westzijde
Diepenveen, Abdij Sion, poortgebouw
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

sluit de gastenkapel aan, met haaks daarop een gastenverblijf. De hierachter gelegen
en eveneens in 1889-'90 gebouwde kloosterkerk is een sobere neogotische kruiskerk
met een kleine houten dakruiter met slanke spits op de kruising. In 1911 werd het
mannengasthuis gebouwd en in 1913 volgde aan de westzijde van de kerk de bouw
van de kapittelzaal naar plannen van A. van Hattum. Deze ontwiep ook de in hetzelfde
jaar gebouwde gastentribune in de kerk.
In de Eerste Wereldoorlog was het klooster een toevluchtsoord voor de religieuzen
van de moederabdij te Achel. In 1935 werd het klooster tot abdij verheven en ter
gelegenheid daarvan kreeg de kerk nieuwe koorbanken naar ontwerp van A. Vosman,
uitgevoerd door H. Wagemans uit Roggel (Limburg). Verder kreeg de kerk twee
nieuwe altaren, gebrandschilderde ramen naar ontwerp van R. Smeets en een
Mariabeeld van W.A.M. Harzing; in 1938 plaatste men nog een orgel gemaakt door
de firma L. Verschueren te Heijthuizen (Limburg). Eveneens in 1938 volgden naar
plannen van A. Vosman de bouw van een nieuwe vleugel, refter, kruisgang en
bibliotheek, in vormen van de vroege gotiek. Tot de bijgebouwen behoort de door
de broeders bestierde boerderij ‘De Vulik’, die in oorsprong uit 1740 zou stammen.
Eese en Eesveen
(gemeente Steenwijk)
Eese is afgeleid van Ehze - wat ‘een gebied met bosschages, struiken en bomen’
betekent. De Eese vormt samen met De Woldberg en De Bult een hoger gelegen
bosrijk gebied ten noorden van Steenwijk. Tussen 1141 en 1263 lag hier een
nederzetting en in 1340 is er sprake van een heer van Eese. In de 15de eeuw werd
het tot heerlijkheid verheven en kreeg het een eigen schoutambt. In 1622 volgde de
officiële opheffing, maar tot 1795 ging men door met het rechtspreken. Tussen 1923
en 1942 was het landgoed in het bezit van Jhr. Mr. Dr. H.A. van Karnebeek. Het
wegdorp Eesveen, ten westen van De Eese, is ontstaan op de woeste gronden van de
heer van Eese, waar in 1340 voor het eerst van turfwinning
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Eese, Huis De Eese
133
sprake was. Na de vervening werd het vanaf 1830 een gebied met gemengde
landbouwbedrijven.
Het Huis De Eese (Van Karnebeeklaan 2) is een in oorsprong adellijk huis op een
omgracht terrein. Het huidige eenlaags huis met schilddak en kleine dakruiter werd
gebouwd na het afbranden van het oude slot. Volgens de datering boven de eenvoudige
zandstenen deuromlijsting stamt het uit 1619, maar het is ingrijpend veranderd door
latere verbouwingen.
Landhuis De Hermanshoeve (Eese 7), ten noordwesten van het Huis De Eese,
werd in 1917 gebouwd in opdracht van M. Onnes van Nijenrode. Op een fundament
van veldkeien verrees een houten huis in blokhuisbouw, opgebouwd uit op de hoeken
overstekende en door zwaluwstaarten verbonden balken.
Eese, Landhuis De Hermanshoeve
Het geheel werd als bouwpakket in Scandinavië vervaardigd. Ook de
rentmeesterswoning Van Karnebeeklaan 5, en het koetshuis annex paardenstal Van
Karnebeeklaan 7, zijn op een zelfde wijze gebouwd. De achter het laatstgenoemde
gebouw gelegen, grote dubbele landbouwschuur stamt uit 1925.
Provinciegrenspalen. Bij de Eesveenseweg en op een aantal andere plekken langs
de Drents-Overijsselse grens in het gebied van De Eese en Eesveen staan
laat-19de-eeuwse gietijzeren paaltjes met in reliëf uitgevoerde provinciewapens.
Enschede
Stad ontstaan als kerkdorp en voor het eerst genoemd in 1119. In 1284 is er sprake
van een hof van de heren van Enschede. In 1325 kreeg Enschede stadsrechten en in
1331 werden de stadsgraven voor het eerst genoemd. Hierin bevonden zich twee
poorten, de Veldpoort aan de noordwestzijde en de Eschpoort aan de oostzijde. In
1517 verwoestten Gelderse troepen de stad en nadat de stad bij het Habsburgse rijk
gekomen was, werd al in 1531 de na de verwoesting gebouwde Nye Borch aan de
Markt gesloopt. In 1597 werd Enschede definitief Staats, waarna de buitengracht
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

werd gedempt. In 1641 volgde de oprichting van het linnenweversgilde. De verlening
van het octrooi tot het vervaardigen van bombazijnen stoffen (stoffen met linnen
ketting en katoenen inslag) legde in 1728 de kiem voor de textielnijverheid. In 1750
brandde de stad af en bij de herbouw ontwikkelde zich de eerste fabrieksnijverheid,
met rondom de stad diverse bleken langs de beken. De drie grootste fabrikeurs in
1809 waren J.B. Lasonder, H.J. van Heek en de erven H. van Lochem. In 1811 volgde
de splitsing van het stadsgericht en het richterambt in de gemeenten Enschede en
Lonneker. Nadat de textielnijverheid in de Zuidelijke Nederlanden wegviel,
stimuleerde vanaf 1831 de Nederlandsche Handel-Maatschappij de fabricage van
katoen voor de export naar Indië. In 1832 richtte Ch. de Maere een weverij op met
snelspoelen, in 1834 gevolgd door de eerste stoomkatoenspinnerij ‘'n Grooten Stoom’,
onder leiding van J. Dixon en G. Doorwaard Niermans. Enschede werd Nederlands
katoenstad bij uitstek. In 1861 bestonden er al zes stoomweverijen en acht
stoomspinnerijen. De spinnerijen kwamen dat jaar stil te staan door katoengebrek
als gevolg van de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-'65). Een veel grotere ramp was
de stadsbrand van 7 mei 1862, die vrijwel de hele stad in de as legde. Met G.
Doorwaard Niermans als stadsarchitect begon men voortvarend met de wederopbouw,
waarbij het beloop van de straten van de oude stad werd aangehouden. In de
plattegrond is nog steeds voor een belangrijk deel de nagenoeg cirkelvormige
omwalling te herkennen. Daaromheen ontstonden diverse stoomweverijen en andere
textiel verwerkende fabrieken. Tevens verschenen de eerste arbeiderswoningen in
De Krim, Sebastopol, Hoog en Droog en 't Overschot. In 1866 kwam de spoorlijn
Zutphen-Enschede in gebruik, die in 1868 naar Glanerbrug werd doorgetrokken en
in 1875 naar Munster. Ook kwamen er spoorlijnen naar Winterswijk via Boekelo
(1885), Oldenzaal (1890) en Ahaus (1903) tot stand. Langs deze spoorlijnen vestigden
zich textielfabrieken. Langs de lijn naar Glanerbrug waren dat Van Heek & Co.
(1864), Nico ter Kuile & Zn. (1867), Blijdenstein & Co. (1875). Langs de lijn naar
Boekelo vestigden zich de Gebr. Van Heek-Schuttersveld (1859), Tubantia (1921),
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

134
Enschede
1 Herv. kerk (zie p. 135)
2 R.K. St.-Josephkerk (p. 136)
3 (Geref.) Oosterkerk (p. 136)
4 Synagoge (p. 136)
5 (Herv.) Lasonderkerk (p. 137)
6 R.K. kerk St.-Jacobus de Meerdere (p. 137)
7 Doopsgez. kerk (p. 137)
8 (Geref.) Zuiderkerk (p. 137)
9 (Geref.) Noorderkerk (p. 137)
10 (Chr. geref.) Renatakerk (p. 137)
11 R.K. kerk H. Hart van Jezus (p. 137)
12 Larink-Sticht (p. 137)
13 R.K. Arbeiders-Verenigingsgebouw (p. 137)
14 Raadhuis van Lonneker (p. 137)
15 Kantongerecht (p. 137)
16 Rijksmuseum Twente (p. 138)
17 Stadhuis (p. 138)
18 Minkmaatschool (p. 139)
19 Emmaschool (p. 139)
20 Javaschool (p. 139)
21 Kortenaerschool (p. 139)
22 Prinseschool (p. 139)
23 Pathmosschool (p. 139)
24 Laaresschool (p. 139)
25 Fabrieksschool (p. 139)
26 Hogere Textielschool (p. 139)
27 Ambachtsschool (p. 139)
28 Het Schuttersveld (p. 141)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

29 Twentse Bank (p. 142)
30 Incassobank (p. 142)
31 De Bamshoeve (p. 142)
32 Stoomspinnerij Van Heek & Co. (p. 142)
33 Textielfabriek Gerh. Jannink & Zn. (p. 142)
34 Spinnerij Oosterveld (p. 143)
35 Watertoren (p. 143)
36 Station (p. 143)
37 Volkspark (p. 143)
38 Boerenkerkhof (p. 144)
39 Oude Alg. begraafplaats (p. 144)
40 Oude Isr. begraafplaats (p. 144)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

135
Oosterveld (1911) en Rigtersbleek (1897). Langs de lijn naar Oldenzaal kwamen de
Bamshoeve (1896), Menko (1906), Rozendaal (1907), Roombleek (1912) en langs
de lijn naar Ahaus Gerh. Jannink (1900). Daarnaast kwam enige metaalindustrie tot
ontwikkeling: de ijzergieterij Sepp & Co. (1874) en Tattersall & Holdsworth (1876),
beide speciaal opgericht voor het repareren van textielmachines. In 1872-'74 kwam
op enige afstand ten westen van de stad het Volkspark tot stand. Aan het eind van
de 19de eeuw had Enschede een spinnenwebachtige stadsstructuur. Op basis van een
uitbreidingsplan van 1907 werd tussen stad en Volkspark het villapark de Stadsmaten
aangelegd. Dat jaar volgde ook de oprichting van de woningbouwvereniging ‘De
Volkswoning’. In de periode 1916-'29 kwam een brede doorgaande ringweg tot stand,
Singel genoemd. Aan de zuidwestzijde werd in 1914-'27 tussen stad en singel de
arbeiderswijk Het Pathmos gebouwd. Ook aan de noordzijde werd het gebied tot de
singel met arbeiders- en middenstandswoningen uitgebreid. Aan het eind van de
oorlog leed Enschede flinke oorlogsschade, vooral in het zuidoosten van de stad. In
1949 kwam een uitbreidingsplan tot stand. Op grond hiervan kwamen in 1961 onder
meer het H.J. van Heekplein en de Boulevard 1945 gereed. Inmiddels verrezen in
hoog tempo nieuwe stadswijken, waaronder Veldkamp, Hogeland (1948), Stadsveld
(1951), Twekkelerveld, Boswinkel, 't Ribbelt (1952) en Mekkelholt (1958-61). In
1967 vestigde zich aan het Twentekanaal de NV Nederlandsch-Amerikaanse
Autobandenfabriek Vredestein en in 1961 volgde de bouw van de TH Twente. De
textielindustrie maakte een laatste korte periode van bloei door, waaraan in 1967 een
definitief einde kwam met de sluiting van Van Heek & Co. Kort daarop werden ook
de meeste textielfabrieken gesloopt, waaronder in 1977 de oudste fabriek van Van
Heek & Co. (1864) en nog in 1987 een van de fraaiste: Rigtersbleek (1897). De vele
littekens in de stad leidden tot ingrijpende binnenstadssanering. Het resultaat waren
nieuwe invullingen op oude fabrieksterreinen, die tot een wat onsamenhangende
binnenstadsstructuur hebben geleid. Eromheen heeft zich de
Enschede, Herv. kerk, interieur met orgel (1990)
krans van stadswijken gestaag uitgebreid met onder meer Bruggenmors, Stadsveld,
Wesselerbrink, Stroinkslanden, Helmerhoek, Stokhorst en Bruggert.
De Herv. kerk (Oude Markt 31) [1], oorspronkelijk gewijd aan St. Jacobus de
Meerdere, is een tweebeukige, laatgotische en geheel in Bentheimer zandsteen
opgetrokken kerk. De toren telt vijf geledingen en heeft een ingesnoerde naaldspits
met wijzerplaten. De eerste kerk op deze plaats moet omstreeks 1000 gesticht zijn.
Omstreeks 1200 werd deze kleine zaalkerk naar het oosten uitgebreid met een recht
gesloten koor en naar het westen tot aan de huidige toren. Delen van de noordmuur
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van het schip stammen nog uit deze tijd. Eveneens in het begin van de 13de eeuw
kwam de onderste geleding van de laatromaanse toren tot stand; de boogingang was
voorzien van hoekkolonnetten en boogstaven. Aan de noordwand zitten resten van
een vergelijkbare ingang. De drie volgende geledingen van de toren werden in de
tweede helft van de 13de eeuw toegevoegd. Inwendig zijn op de eerste verdieping
sporen teruggevonden van waarschijnlijk een St.-Michielskapel: een halfronde nis
geflankeerd door kleine rondboogvensters die oorspronkelijk in de kerk uitkwamen,
maar later dichtgemaakt zijn. Blijkens een inscriptie in de zuidgevel werd de kerk
in 1480 vergroot door verlenging van het koor en toevoeging van een zuidbeuk,
waardoor een tweebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koren ontstond. Tevens
verhoogde men de toren met een geleding om daar de klokken in onder te brengen.
Aan de noordzijde werd een sacristie gebouwd die in 1502 gereedkwam. In 1703
woei de spits van de toren en bij de stadsbrand van 1750 brandde ook de kerk uit.
Men restaureerde de kerk in 1789 en in 1803 opnieuw. In 1842 verbouwde men de
kerk ingrijpend tot één zaalruimte: men brak de zuilen tussen beide beuken uit en
trok beide koorsluitingen samen. Bogen en gewelven verdwenen eveneens en aan
de noordzijde kwamen er steunberen bij. Na de stadsbrand van 1862 werd de kerk
hersteld naar plannen van B. Looman, waarbij de smalle spitsboogvensters plaats
maakten voor brede rondboogvensters. Het uit die tijd daterende cassettenplafond
heeft rozetten, waarvan er vier onderdeel zijn van een vroeg ventilatiesysteem. Hun
hoogte is verstelbaar waardoor ze als luchtkoker kunnen fungeren. Verder kreeg de
toren toen een achtzijdige lantaarn. In 1891 volgden inwendige herstellingen. De
verzakking van de toren maakte in 1926-'28 een algehele restauratie noodzakelijk.
Deze stond onder leiding van J. en Th. Stuivinga. De toren werd in de vierde geleding
voorzien van vernieuwde tweedelige romanogotische galmgaten en van een modern
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

136
klokkenspel. Ook week de spits uit 1862 voor een reconstructie van die uit 1480. De
kerk kreeg in 1928 elf gebrandschilderde ramen naar ontwerp van J. Veldhuis en
uitgevoerd door J.L. Schouten, voorstellende zeven bijbelse, twee historische en twee
voorstellingen over de geschiedenis van Enschede en Lonneker. De ramen werden
door diverse textielfamilies geschonken; hun namen, huismerken en/of wapens zijn
in de ramen verwerkt. De kansel uit 1928 is vervaardigd door de firma Middelbeek;
de beelden zijn gemaakt door L. Vreugde. Van zijn hand zijn ook de honderd
gebeeldhouwde lambriseringskoppen, onder andere voorstellende figuren uit het
Oude en het Nieuwe testament en personen die belangrijk waren voor de Reformatie.
In de kerk bevindt zich verder nog een zandstenen doopvont uit circa 1200 en een
orgel uit 1892 gebouwd door L. van Dam. De portalen aan de oosten westzijde van
de kerk en de deur en kast in de consistoriekamer, alle in neogotische stijl, dateren
uit circa 1865.
De R.K. St.-Josephkerk (Oldenzaalsestraat 115) [2] is een driebeukige neogotische
basiliek met een eenbeukig driezijdig gesloten koor. De hoge toren van drie geledingen
heeft een achtkante lantaarn geflankeerd door hoektorentjes en bekroond door een
naaldspits. De kerk werd in 1892-'94 gebouwd naar plannen van J.Th.J. Cuypers met
J. Stuyt als opzichter. Ze is geïnspireerd op de Broederenkerk te Zutphen. De
Mariakapel werd in 1955 toegevoegd toen men ook het interieur ingrijpend wijzigde.
De kerk is voorzien van kruisribgewelven. Het hoofdaltaar (1908), het St.-Maria- en
St.-Jozefaltaar (circa 1898) en het triomfkruis (circa 1913) werden geleverd door
atelier F.W. Mengelberg. De doopvont (1898) van marmer en koper is vervaardigd
door G. van de Breekel. Aan de pilaren bevinden zich de beelden van de twaalf
apostelen; St. Paulus en St. Petrus zijn vervaardigd door Mengelberg, de overige
door A. Rüller uit Munster (D). Hij vervaardigde ook de Piëta van Caen-steen (begin
20ste eeuw) in de Mariakapel. De eikenhouten kruisgroep (circa 1800) heeft nog de
oorspronkelijke polychromie. Het beeld van St. Antonius van Padua (1897) is
vervaardigd door Stoltzenberg. Het bronzen
Enschede, Synagoge
beeld van Christophorus (1956) is van A. Termote, het kruisbeeld van geel koper
(circa 1900) van G.B. Brom. De smeedijzeren lichtkronen zijn vervaardigd door
atelier Kirschbaum uit Munster (D). Het priesterkoor heeft een vloer van geglazuurde
tegels (1905). De kruiswegstaties (1933) zijn van J. Colette, die ook de
muurschilderingen verzorgde (1926). In de sacristie bevindt zich een muurschildering
(1899) door G. Tevörde. Het orgel werd vervaardigd door de firma Van
Maarschalkerweerd.
De (Geref.) Oosterkerk (Wilhelminastraat 18) [3] is een kruiskerk in
neorenaissance-vormen met driezijdig gesloten dwarsarmen, een puntgevel met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

ondboogvenster en een latere ingangspartij. De kerk verrees in 1894 naar plannen
van H.E. Zeggelink. Omstreeks 1920 is inwendig een galerij aangebracht, waardoor
aan de voorzijde een nieuwe ingangspartij ontstond met flankerende trapopgangen.
De synagoge (Prinsestraat 14) [4] is een symmetrisch complex waarvan de
hoofdruimte wordt geflankeerd door voorwaarts uitspringende bouwdelen. Alle drie
zijn ze gedekt door met brons beklede koepeldaken. Met het ernaast gelegen gebouw
biedt het plaats aan een grote en een kleine gebedsruimte, een feestzaal, een woning
voor de rabbijn en een joodse school met onderwijzerswoning (Prinsestraat 16-18).
De synagoge werd in 1919 ontworpen door K.P.C. de Bazel, maar pas in 1927-'28
uitgevoerd onder leiding van A.P. Smits en C. van der Linde. Dit geschiedde met
financiële steun van de textielfabrikant S.N. Menko en het geheel werd ingewijd in
1929 (5689 volgens de joodse jaartelling). Boven de ingang van het expressief
vormgegeven gebouw, met diverse, voor De Bazel kenmerkende baksteendecoraties,
is de Hebreeuwse tekst aangebracht van Jesaja 56:7. Inwendig bevindt zich een grote
twaalfzijdige lichtblauwe koepel met daarin de symbolen van de twaalf stammen
van Israël, een Davidsster en tekens van de dierenriem. De nisvormige ark wordt
geflankeerd door twee wandzuilen met granaatappelvormige bekroningen. De centraal
geplaatste bima staat onder een groot, rond verlichtingsarmatuur en is evenals de
koperen menora afkomstig uit Regensburg (D). De gebrandschilderde ramen met
onder meer een voorstelling van de oude en de nieuwe synagoge werden vervaardigd
door L.Th.C. Lourijsen.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Deurningerstraat 214)
is een driebeukige kruisbasiliek met driebeukige dwarsschepen en een later gebouwde,
terzijde staande toren. De kerk werd in 1926-'27 gebouwd naar plannen van J. Stuyt.
De eindgevels met ruitvormige baksteendecoraties met daarin roosvensters kenmerken
zijn latere werk. Bij de ingang hangen de wapens van Lonneker en Enschede in de
vorm van tegeltableaus. De slanke, ongelede toren met iets versmalde vierkante
lantaarn en een tentdak met wijzerplaten kwam in 1938
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

137
gereed naar plannen van Joh.H. Sluijmer. De pastorie (Deurningerstraat 212) stamt
uit 1926-'27.
De (Herv.) Lasonderkerk (Lasondersingel 102) [5] is een kruiskerk met steile
zadeldaken. Voor de ongelede toren met opengewerkte bovenkant en tentvormige
spits zit een ingangspartij met spitsboogvormige opening. De kerk werd in 1927
gebouwd naar plannen van J. en Th. Stuyvinga. In de toren hangt een door F. en P.
Hemony gegoten klok, afkomstig uit het in 1920 door brand vernielde carillon van
de Wijnhuistoren te Zutphen. Het beeldhouwwerk boven de ingang werd evenals de
lantaarnconsoles uitgevoerd door mej. L.E. Beyerman. J. Veldhuis ontwierp de
gebrandschilderde ramen. De kerk is nu in gebruik bij de Ned. Geref. Kerken.
De R.K. kerk St.-Jacobus de Meerdere (Oude Markt 1) [6] is een robuuste kerk.
Haar opzet is een combinatie van een kruiskerk en een centraalbouw, met daarvoor
een asymmetrische façade. De kerk werd in 1932-'33 gebouwd in neo-Byzantijnse
vormen naar plannen van H.W. Valk en Joh.H. Sluijmer op de plaats van voorganger
uit 1862. Inwendig heeft de kerk een bakstenen koepelgewelf ondersteund door
pijlers, met daartussen spitsbogen en een laaggewelfde bovengang met neoromaanse
rondbogen. Het nog oorspronkelijke interieur doet neo-Byzantijns aan. Het
Heilig-Hart-altaar, evenals het erbij
Enschede, R.K. kerk St.-Jacobus de Meerdere (1983)
behorende drieluik, heeft voorstellingen met opaline (circa 1935) door J. Nicolas.
Interessante kunstvoorwerpen zijn verder het terracotta Mariabeeld (1933) door A.
Winter, de calvariegroep van gedreven koper door L. Brom, het opalinepaneel (1936)
door C. Eijck, de Piëta (1933) van de hand van M. Andriessen en de neogotische
doopvont. De veertien kruiswegstaties zijn mogelijk ontworpen door C. Eijck, aan
wie tevens de gebrandschilderde ramen in het noordtransept (1933) worden
toegeschreven. Die in het zuidtransept (1933) zijn vervaardigd door J. ten Horn.
Overige kerken. De Doopsgez-kerk (Stadsgravenstraat 57) [7] is een
neoclassicistische zaalkerk met schijnvoegen. Het geveltorentje heeft een met zink
gedekte spits uit 1870. De Nieuw Apostolische kerk (Lipperkerkstraat 1) werd in
1903 in neorenaissance-vormen gebouwd. De (Geref.) Zuiderkerk (Haaksbergerstraat
118) [8] is een kruiskerk uit 1907 in sobere neorenaissance-vormen naar ontwerp
van J.B. Radstake. Philadelphia (Haaksbergerstraat 468) werd in 1921 gebouwd als
vrijzinnig hervormde kerk. De sobere zaalkerk is nu in gebruik bij de Zevende Dag
Adventisten. De (Herv.) Oosterkerk (Oostburgweg 34) werd in 1928 als vrijzinnig
hervormde kerk gebouwd. Ze heeft een L-vormige plattegrond en een
expressionistisch vormgegeven toren en ingangspartij. De (Geref.) Noorderkerk
(Lasondersingel 18) [9] is een zakelijk-expressionistische kruiskerk met terzijde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

staande toren en spits tentdak uit 1930, naar plannen van E.A. van der Lijke en J.
Mink. De koster- en de domineeswoning (Lasondersingel 16-20) stammen uit dezelfde
tijd. De (Chr. geref.) Renatakerk (Brinkstraat 70) [10] is een centraliserende kerk
met massieve ingangspartij, gebouwd in 1953 in traditionalistische vormen op de
plaats van een in 1944 verwoeste voorganger. De R.K. kerk H. Hart van Jezus
(Hogelandsingel 39) [11] is een grote zaalkerk met terzijde staande toren. Ze werd
in 1953-'54 gebouwd naar plannen van Joh.H. Sluijmer in traditionalistische vormen
geïnspireerd op de basilica van Maxentius en Constantijn te Rome. De R.K.
St.-Pauluskerk (G.J. van Heekstraat 414) is een kerk op vierkante grondslag met
brede ingangspartij, gebouwd in 1956-'57 naar plannen van Joh.H. Sluijmer.
Het Larink-Sticht (Noorderhagen 25) [12] is een compact en besloten
kloostercomplex in neogotische vormen, gebouwd in 1868 als liefdesgesticht St.
Jacobus naar plannen van H.J. Wennekers en genoemd naar de stichter G. Larink.
Aan het klooster, dat werd bediend door de zusters van de O.L. Vrouwe uit
Amersfoort, waren een R.K. bewaarschool en handwerkschool voor meisjes
verbonden, alsmede een leerschool voor jongere meisjes.
Het voorm. Gebouw Elim (Noorderhagen 16) werd in 1886 gesticht als
verenigingsgebouw van de Vereniging Christendom. Het eerste lokaal op deze plaats
ontstond in 1886 en werd in 1889 uitgebreid met een christelijke school naar ontwerp
van H. Reijgers. In 1908 werd het huidige gebouw met jugendstilelementen
opgetrokken naar plannen van J.C. Kromhout van der Meer. Het is nu in gebruik als
boksschool.
Het voorm. R.K. Arbeiders-Verenigingsgebouw (Oldenzaalseweg 158) [13]
heeft een ingangspartij geflankeerd door twee hogere delen met zadeldaken. Het
werd gebouwd in 1891 naar plannen van J.Th.J. Cuypers. Aan het gebouw, dat lange
tijd als Tivoli bekend stond, werd in 1912 een zaal toegevoegd naar plannen van A.L.
Clemens. Het is nu in gebruik bij het Apostolisch Genootschap.
Het voorm. raadhuis van Lonneker (Hengelosestraat 52) [14] werd in 1861
gesticht. In 1905 werd het gepleisterde eenlaagse pand naar plannen van H.E.
Zeggelink met een verdieping verhoogd en voorzien van een gevel met
jugendstil-details en een asymmetrisch balkon waarboven een puntgevel zit. In 1922
volgde aan de achterzijde een uitbreiding en werden de representatieve functies
verplaatst naar Hengelosestraat 40.
Het voorm. kantongerecht (Molenstraat 23) [15] is een eenvoudig
overheidsgebouw met neorenaissance-details en een aan de bovenzijde uitstekende
trappentoren gelegen in een binnenhoek. Het werd in 1903 gebouwd naar plannen
van het bureau van de hoofdingenieur voor gevangenissen en gerechtsgebouwen,
W.C. Metzelaar.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Enschede, Rijksmuseum Twente (1988)
138
Het Rijksmuseum Twente (Lasondersingel 129) [16] is een gesloten bouwblok
met gerende gevels op symmetrische plattegrond en een overhoeks geplaatste
entreepartij met een steil schilddak geflankeerd door zeszijdige hoektorens. De entree
zelf heeft een halfrond bovenlicht in een rondboogportiek versierd met zandstenen
blokken. De familie Van Heek stichtte het pand ter herinnering aan J.B. van Heek
en om diens kunstverzameling onder te brengen. Het werd in 1929-'30 gebouwd naar
plannen van K. Muller en A.K. Beudt in traditionalistische vormen. In 1930 volgde
de overdracht van het museum aan het Rijk. Naar plannen van Beudt kwam in 1937
een uitbreiding aan de De Vluchtestraat tot stand. In de tuin verrees toen het erve
Groot Bavel, een lös hoes uit circa 1540 met bovenkamer gedateerd 1785 in een blok
zandsteen naast de niendeur aan de achterzijde, afkomstig uit De Lutte. In 1953
volgde een verdere uitbreiding, waardoor een tweede binnenplaats ontstond. Aan de
Borgerstraat kwam er in 1978-'79 een uitbreiding in structuralistische vormen, naar
plannen van J. Cannegieter en in 1995-'96 volgden een inwendige verbouwing, een
nieuw restaurant en een overkapping van de tweede binnenplaats naar plannen van
B.F. van Berkel.
Het stadhuis (Langestraat 24) [17] is een robuust pand bestaande uit twee
geschakelde rechthoekige bouwvolumes met op het snijpunt een licht uitbollende
toren met wijzerplaten en een kleine ranke spits. Na een meervoudige opdracht uit
1928 werd het in 1930-'33 gebouwd naar plannen van G. Friedhoff in een goed
gedetailleerde, traditionalistische architectuur met daarin verwerkt sterke invloeden
van het stadhuis van Stockholm (1911-'23) van R. Östberg. Het figuratieve smeedwerk
in het bronzen balkonhek werd vervaardigd door F.J. van Hall; de andere decoraties
aan het exterieur zijn van de hand van W. Bogtman.
Het interieur, tot in detail ontworpen door Friedhoff, is nog grotendeels in
oorspronkelijke staat. In de raadhuishal
Enschede, Stadhuis (1984)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

is een in stucwerk uitgevoerde kaart van Enschede anno 1933 uitgevoerd door R.
Stolk. De zeven gebrandschilderde ramen in de Burgerzaal werden vervaardigd door
A.J. Grootens en stellen de vier elementen voor alsmede verwijzingen naar de
industrie. De wandtapijten zijn ontworpen door H. Polak. Grootens leverde ook het
ontwerp voor de gebrandschilderde ramen in de raadzaal, uitgevoerd door W.
Bogtman. Deze ruimte is nog geheel oorspronkelijk, inclusief het meubilair, de
betimmering van Slavonisch eikenhout, de wandbespanning en de parketvloer met
een tapijt naar een ontwerp van T. Poggenbeek. Een andere zaal heeft een wand met
een mozaïek voorstellende de stedenmaagd van Enschede, vervaardigd door Moulin
en Bouhuys. Vermeldenswaard zijn verder de twee trouwzalen, de
burgermeesterskamer met een muurschildering van R. Stolk, en de
verlichtingsornamenten in de gang ontworpen door F. Lensvelt. In 1974 heeft het
gebouw een inwendige verbouwing en een uitbreiding aan de achterzijde ondergaan.
Het belastingkantoor (Hengelosestraat 75) is een L-vormig gebouw met iets
terugspringende afgeronde hoek. Het pand kwam in 1939-'41 tot stand naar plannen
van G. Friedhoff en is in 1996 uitgebreid en van een nieuwe entree voorzien naar
plannen van R. Roorda.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Enschede, Emmaschool
139
Scholen. In Enschede staan nog relatief veel waardevolle lagere scholen. De
Minkmaatschool (Minkmaatstraat 15A) [18] is een eenlaags gangschool van zes
lokalen, gebouwd in 1895 in neorenaissance-vormen naar plannen van H. Reijgers.
Karakteristieke voorbeelden van tweelaags dubbele gangscholen met ingang in de
gesloten kopse gevel zijn: de voorm. Emmaschool (Emmastraat 164) [19], gebouwd
in 1900 naar plannen van H.P. Timmer, en de Javaschool (Javastraat 6) [20] uit 1905,
ook van Timmer. Het laatstgenoemde gebouw is nu een islamitische basisschool. De
voorm. Volksparkschool (Borstelweg 20) is een dubbele eenlaags gangschool,
gebouwd in 1908 naar plannen van de stadsarchitect A.H. op ten Noort. Hij ontwierp
ook enkele scholen in een eigen variant van de ‘Um 1800’-stijl, met een hoger
opgetrokken ingangsdeel onder tentdak; de zesklassige Kortenaerschool
(Kortenaerstraat 4) [21] uit 1912 en de tienklassige Prinseschool (Prinsestraat 10)
[22] uit 1913. Ook de bescheiden West-Indiëschool (Bonairestraat 9) uit 1913 met
klokkentorentje is van zijn hand. In de jaren twintig worden de scholen forser en
plastischer vormgegeven. De uit 1922 stammende Chr. Geref. Groen van
Prinsterer-school (Spelbergsweg 30) op L-vormige plattegrond, met een
ingangstorentje in de binnenhoek, is daar een bescheiden voorbeeld van.
Monumentaler - en dankzij hun toren een herkenningspunt in de wijk - zijn de
Pathmosschool (Spinnerstraat 29-29A) [23] uit 1920-'21 en de Laaresschool
(Rozenstraat 98) [24] uit 1929. Beide zijn gebouwd in combinatie met een
aangrenzend badhuis voor de wijk. Ook De Kosmos-school (Olieslagweg 138) uit
1929 is een goed voorbeeld; alle drie werden ze ontworpen door de Dienst
Gemeentewerken. De monumentale twaalfklassige Vierde school met den Bijbel De
Elshof (Elshofplein 7) werd in 1931 gebouwd in laat-expressionistische vormen naar
plannen van E.A. van der Lijke en J. Mink.
Beroepsscholen. Om goed opgeleide fabrieksarbeiders te verkrijgen werd in 1872
de voorm. Fabrieksschool (Noorderhagen 13) [25] gebouwd. In 1881 en 1887 werd
dit gebouw van twee lokalen uitgebreid tot een school op T-vormige plattegrond.
Naar plannen van A.G. Beltman volgde in 1906 de bouw van een verdieping aan de
voorzijde, in de voor hem karakteristieke zware neoclassicistische stijl. Ook de
ingangspartij werd toen veranderd. Momenteel dient het gebouw voor Jongerenwerk.
In 1920-'22 verrees naar plannen van W.K. de Wijs de Hogere Textielschool
(Ariensplein 3) [26], een fors gebouw met een leien schilddak, een dakruiter en
expressionistische details. Het is nu in gebruik als Hogere Technische School De
Maere. De Ambachtsschool (Boddenkampsingel 80) [27] werd in 1922 gebouwd op
een V-vormige plattegrond naar plannen van A.G. Beltman. De kopse gevel met
ingang vertoont een combinatie van neoclassicistische en expressionistische
elementen.
Woonhuizen. Van de woongebouwen van vóór de brand van 1862 zijn er slechts
twee overgebleven. Het in 1806 gebouwde Blijdensteinhuis aan de Langsestraat ter
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

plaatse van de Eschpoort, dat de brand overleefde, werd in 1944 verwoest. Het
Elderinkshuis (De Klomp 35) is een deftig herenhuis met lijstgevel in Lodewijk
XVI-stijl, dat in 1783 werd gebouwd voor Hendricus Nagel. In 1799 kwam het in
bezit van Joost Maurits Elderink, fabrikeur van bombazijnen stoffen. Het biedt nu
onderdak aan de Oudheidkamer Twente. Het Roessinghshuis (Langestraat 41) is een
deftig herenhuis; het heeft een brede zandstenen lijstgevel met Lodewijk XVI-details
en een balkon op twee corinthische zuilen. Het werd in 1803 gebouwd voor de
fabrikeur H.J. Roessingh en diens vrouw J.B. van Heek. Het uitgebrande geraamte
werd na de brand van 1862 herbouwd, waarna het in 1881
Enschede, Het Roessinghshuis
in gebruik kwam bij de bankiersfirma B.W. Blijdenstein jr. en na 1910 kantoor werd
van de firma Gerh. Jannink & Zn. Het Van Heekshuis (Oude Markt 26), dat in 1803
was gebouwd, moest wel geheel herbouwd worden, waarna omstreeks 1870 een
gepleisterd pand in eclectische vormen ontstond met een hoge stoep en inpandige
entree onder een balkon en wenkbrauwen boven de vensters. Het woonhuis
Oldenzaalsestraat 110-112 uit 1871 voor Chr.N.E. Janssen is het eerste gebouw dat
werd ontworpen (en gebouwd) door G. Beltman. Het pand heeft een neoclassicistische
hoofdvorm en eclectische details, zoals wenkbrauwen. Eclectisch van vormgeving
zijn Noorderhagen 4 (omstreeks 1880), Noorderhagen 36-38 (1893) en
Haaksbergerstraat 250-252 (omstreeks 1895). Meer neoclassicistisch zijn
Oldenzaalsestraat 123 uit omstreeks 1890, verbouwd in 1911, of Emmastraat 2-8
uit 1901 naar plannen van H. Reijgers. Een neorenaissance-trapgevel heeft Walstraat
38, uit omstreeks 1895. Arbeiderswoningen in de vorm van eenlaags afdakswoningen,
zoals die er van 1861 tot 1934 in de Krim en Sebastopol stonden, zijn vrijwel niet
bewaard gebleven. Latere voorbeelden zijn Olieslagweg 63-69 (1900) en
Schurinksweg 55-59 (omstreeks 1905). Ze werden ook niet zoveel gebouwd, omdat
er vanaf 1866 een fonds bestond dat premies uitkeerde aan arbeiders die voor zichzelf
een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Enschede, Woonhuizen C.J. Snuifstraat 5-15
140
woning bouwden, waarna zij in het ene deel zelf gingen wonen en het andere
verhuurden. Hierdoor ontstond het voor Enschede karakteristieke bouwtype van
twee-onder-één-kap met mansardedak en een gang aan beide zijden. Gave voorbeelden
zijn Leidsweg 25-27 (1901), Waldeckstraat 13-23 (1902), Hengelosestraat 226-236
(omstreeks 1905) en Rietmolenstraat 9-37 (Omstreeks 1910). Naast dit bouwen in
eigen beheer verrezen dergelijke woonhuizen ook naar plannen van bouwmeesters,
zoals Haaksbergerstraat 311-313 uit omstreeks 1905 door J.H.C. Roessink en C.J.
Snuifstraat 5-15 uit 1907 door R. van der Woerd voor de verhuurder B. Dalenoord.
Daarnaast zijn een aantal aardige burgermanswoningen te vinden in chalet- of simpele
jugendstil-vormen: Emmastraat 143-145 (1898), Haaksbergerstraat 473 (omstreeks
1905), Lipperkerkstraat 101-103 (1909) en Molenstraat 30-36 (1905), alle naar
plannen van Beltman. Een combinatie van chalet- en jugendstil-vormen hebben
Marthalaan 14 (1910, J.C. Kromhout van der Meer) en Ripperdastraat 15 (1912,
A.G. Beltman). Jugendstil-materiaalgebruik vertoont Ripperdastraat 23-29 uit 1908,
naar plannen van A.L. Clemens voor T.L. Clemens. De door M.G.A. van der Lande
in eigen beheer gebouwde panden Soendrastraat 12-32 vertonen een zeer eigen
jugendstil-signatuur. Goede voorbeelden van burgermanswoningen uit de jaren dertig
staan aan de H.B. Blijdensteinlaan, Bolhaarslaan, Laaressingel en Lasondersingel.
Het ten
Enschede, Villa De Groote Schuur
oosten van Enschede gelegen Woonhuis Zijlstra (Leutinkweg 45) werd in 1933
gebouwd in de vormen van het Nieuwe Bouwen, naar plannen van J.B. van Loghem.
Het wit gepleisterde pand wordt gekenmerkt door een plat dak en strakke horizontale
raamstroken met stalen kozijnen.
Fabrikantenwoningen. Langs de uitvalswegen en in villaparken ten oosten en
westen van de binnenstad staan de stadsvilla's van de belangrijkste textielfabrikanten.
De in 1855 gebouwde vrijstaande villa Espoortstraat 182 voor H.G. Blijdenstein
werd in 1883 ingrijpend verbouwd waarbij zij haar neoclassicistische karakter kreeg.
De dakkapellen stammen van de verbouwing uit 1912. Het eclectische herenhuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

met aangebouwd kantoor Hengelosestraat 42-44 werd in 1891-'92 gebouwd naar
plannen van H.P. Timmer voor B.J. van Delden, het herenhuis annex bank
Hengelosestraat 60 kwam in 1900 gereed naar plannen van R. van der Woerd voor
I.I. Rozendaal. De eclectische villa Hengelosestraat 40 werd in 1902 gebouwd op
de plaats van de afgebrande spinnerij ‘'n Grooten Stoom’. Het pand in de vorm van
een Italiaanse villa kwam tot stand naar plannen van K. Muller voor L. van Heek.
Van 1921 tot 1934 heeft het als raadhuis van Lonneker gediend. In 1907 ontwierp
K. Muller ook het herenhuis Piet Heinstraat 1 in ‘Um 1800’-vormen voor H. ter
Kuile. Door de sloop in 1907 van het uit 1874 stammende huis van H. van Heek, aan
het begin van de (Korte) Hengelosestraat, ontstond de Brammelerstraat, die toegang
geeft tot het naar plannen van J.J.L. Bourdrez aangelegde villapark de Stadsmaten.
Ter compensatie liet zoon J.H. van Heek in 1907 elders het Witte Huis
(Oldenzaalsestraat 125) bouwen naar plannen van A.G. Beltman. Het pand, in
neoclassicistische vormen, heeft een ingangspartij met pilasterstelling van dorische
en ionische pilasters, bekroond door een fronton. Het bijbehorende theehuisje
(Staringstraat 33) met corinthische hoekzuilen werd in 1913 gebouwd naar ontwerp
van Beltman en was geïnspireerd op een paviljoen van de Trinkhalle in Marienbad.
In de Stadsmaten ontwierp A.G. Beltman enkele grote villa's in neoclassicistische
stijl: M.H. Tromplaan 1 uit 1907 voor J. Scholten, Nijverheidstraat 2 uit 1907 voor
M.L. van Gelderen (dat nu onderdeel uitmaakt van het politiebureau) en in 1910,
meer met Engelse invloeden, De Groote Schuur (M.H. Tromplaan 23) voor J.B.
Blijdenstein. Op andere plekken ontwierp hij nog het landhuis De Tol (Hengelosestraat
700) uit 1906, voor N.G. van Heek met parkontwerp van de hand van P.H. Wattez,
in 1909 Marthalaan 5 voor B.J. Blijdenstein en nog in 1921 Kortenaerstraat 71 voor
K.W. Ledeboer. Ook andere ontwerpers lieten zich niet onbetuigd: regionale bij het
herenhuis De Stadsweide (Ripperdastraat 8) uit 1910, naar
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

141
plannen van H. Reijgers voor A.H. Ledeboer, en bij de villa Hogelandsingel 9 uit
omstreeks 1910 in ‘Um 1800’-stijl. Daarnaast werden landelijk bekende ontwerpers
gevraagd, zoals bij de villa's A/d Esch (Gronausestraat 31) uit 1911 door S. de Clercq
voor R.H. van Rossum en M.H. Tromplaan 8 uit 1911 naar plannen van J. Stuyt voor
H.W. ter Kuile. Ook K.P.C. de Bazel ontwierp drie fabrikantenvilla's; omstreeks
1915 de villa M.H. Tromplaan 9 voor J.H. Rozendaal, die in 1927 naar plannen van
J. Stuyt werd verbouwd, en in 1915 M.H. Tromplaan 52 voor S. Menko met de voor
De Bazel karakteristieke lichte gele baksteen en een hoogopgaand leien schilddak.
De villa van M.I. Menko, M.H. Tromplaan 55, was al in 1914 ontworpen, maar werd
pas in 1923 uitgevoerd onder leiding van A.P. Smits. Het brede drielaagse pand, met
voor De Bazel karakteristieke ingangspartij, is na de oorlog lange tijd gebruikt als
Hotel Memphis en huisvest nu een architectenbureau. In ‘Um 1800’-vormen
uitgevoerd is de enorme villa De Wigwam (Boddenkampsingel 40) uit 1928, naar
plannen van K. Muller. Meer expressionistisch van vormgeving zijn de villa's
Kortenaerstraat 3 en Marthalaan 12 uit omstreeks 1930.
Volkswoningbouw. Als uitvloeisel van de woningwet werd in 1907 de ‘Vereniging
de Volkswoning’ opgericht en ontstonden in 1908 de eerste woningen aan de
Roomweg naar plannen van H. Reijgers. De vormen daarvan bouwden
Enschede, Arbeiderswijk Pathmos
sterk voort op de gangbare twee-onder-één-kapwoningen. In 1913 volgde de bouw
van de West-Indische buurt (Plein West-Indië e.o.) met een tuinstadachtige structuur,
naar plannen van H.E. Zeggelink. Het grootste complex van de vereniging was het
ter weerszijden van de Pathmossingel gelegen tuindorp Pathmos (Thomas
Ainsworthpark e.o.). Op het terrein van de voormalige Janninksbleek en de
nabijgelegen buitenplaats Pathmos kwamen in 1914-'22 ruim vierhonderd woningen
gereed in goed verzorgde, traditionalistische vormen naar plannen van W.K. de Wijs
en de directeur van gemeentewerken, A.H. op ten Noort. Op stedenbouwkundig
belangrijke punten werden poortdoorgangen, galerijwinkels (Sterkerstraat 26-28) of
hoekwinkels gecreëerd (Pathmossingel 2-4 en Pathmossingel 106-108). In 1927-'28
is de wijk aan de noordwestkant uitgebreid met de Drentse Buurt. Het hele complex
is in 1979 gerenoveerd. Naar plannen van A.Th. Blom kwam in 1928 aan de
zuidoostzijde de wijk het Varvik (Buitenzorgplein e.o.) tot stand. De beide
poortgebouwen dragen sculpturen van de hand van W. Brouwer.
Het Schuttersveld (Hengelosestraat 113) [28] is een fabrikantenbuitenplaats,
gesticht door jhr. Ch. de Maere kort nadat deze in 1832 een eerste weverij in Enschede
oprichtte. Nadat deze weverij was afgebrand, verrees op het Schuttersveld een nieuwe
fabriek, waarbij hij in 1834 zijn eigen woonhuis liet bouwen. Dit statige gepleisterde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

pand in neoclassicistische vormen bestaat uit een souterrain, bel-etage en
mezzanino-verdieping
Enschede, Het Schuttersveld (1988)
onder een omlopend schilddak. In de monumentale entreepartij met bordestrap is de
ingang met zijlichten gevat in een ionische pilasterstelling, afgesloten door een
hoofdgestel waarboven een breed mezzanino-venster zit. Aan de achterzijde heeft
het een halfronde uitbouw. In 1859 kwam het huis aan H.J. van Heek en zijn vrouw
J. Elderink. De kleine fabriek achter het huis werd in gebruik genomen door de firma
Gebr. Van Heek-Schuttersveld, waarbij in 1864 een spinnerij verrees. In 1890 brandde
deze af. Kort daarop werd de (inmiddels gesloopte) fabriek meer naar het westen
herbouwd. Rondom het inmiddels vrijstaande pand ontstond een park in
landschapsstijl, waarschijnlijk naar plannen van D. Wattez.
Winkels. Vooral uit het begin van de 20ste eeuw zijn er in Enschede interessante
woon- en winkelpanden bewaard gebleven. Korte Haaksbergerstraat 2 is in 1901
uitgevoerd in rijke neobarok. In een neorenaissance-hoofdvorm met jugendstil-details
ontwierp A.G. Beltman ook enkele panden: Zuiderhagen 36-38 (1901), Noorderhagen
48A-B (omstreeks 1905), Marktstraat 8-10 (1905), Korte Haaksbergerstraat 9 (1910)
en Korte Haaksbergerstraat 44-46 (1912). Ook naar plannen van A.L. Clemens
kwamen enkele winkels tot stand, waaronder de curieuze eclectische winkelpui
Lipperkerkstraat 42 uit 1902 voor B.W. Lans en de jugendstil-panden Korte
Hengelosestraat 33-33A (1902) en Molenstraat 85-87 (1911). Andere voorbeelden
in jugendstil zijn De Heurne 14-16 (omstreeks 1906), Haverstraat Passage 70 (1907,
J.C. Kromhout van der Meer) en Zuiderhagen 31-33 uit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Enschede, Kantoorgebouw Incassobank
142
1908 gebouwd in eigen beheer door J.M. Tönis. Expressionistisch is het voorm. pand
van De Gruyter (Haverstraat Passage 16) naar plannen van W.G. Welsing uit 1916.
Meer zakelijk expressionistische invloeden vertoont het voorm. warenhuis van Vroom
& Dreesman (Korte Hengelosestraat 1-1D), gebouwd aan het eind van de jaren twintig
naar plannen van J. Kuijt.
Horeca. Het hotel Modern (Parkweg 39) werd in 1883 gebouwd in opdracht van
A. Wevers in de nabijheid van het Volkspark, waar geen alcoholische dranken
mochten worden geschonken. Het eclectische pand werd in 1897 in chaletstijl
uitgebreid en in 1909 opnieuw. De R.K. sociëteit Concordia (Markt 15) ontstond in
1904, maar werd na brand in 1909 in 1910 herbouwd naar plannen van A.L. Clemens.
Café Monopole (Oude Markt 20) verrees in 1907 naar plannen van H.E. Zeggelink
voor I.J. Menko. Hotel Atlanta (Oude Markt 15) werd in 1931 in
kubistisch-expressionistische vormen gebouwd naar plannen van G. Feersma-Hoekstra
als volkskoffiehuis voor de Ned. Chr. Geheelonthouders Vereniging.
Kantoren. Het voorm. kantoor van de Twentse Bank (Hoedemakerplein 1) [29]
is een statig neoclassicistisch pand gebouwd in 1909-'10 naar plannen van A.G.
Beltman. Het doet nu dienst als makelaarskantoor. Het voorm. kantoor van de
Incassobank (Piet Heinstraat 4-8) [30] is een rijzig gebouw met hoogopgaand leien
schilddak. Het werd in 1929 gebouwd in expressionistische stijl naar plannen van J.
Gratema. Het administratiekantoor van de vereniging De Volkswoning
(Hengelosestraat 78) kwam in 1927 tot stand, waarschijnlijk naar plannen van W.K.
de Wijs. Het Belthoes (Beltstraat) is een met baksteen beklede betonskeletbouw van
zes verdiepingen, gebouwd in 1929-'30 naar ontwerp van A.G. Beltman voor de
huisvesting van zijn eigen architectenbureau. In 1981 is het verbouwd tot
wooneenheden.
Textielfabrieken. Van de imposante Enschedese textielindustrie met zijn vele
schoorsteenpijpen is bedroevend weinig bewaard gebleven, en wat bewaard is
gebleven geeft in zekere zin een vertekend beeld. Enschede was vooral de stad van
de katoenweverijen, die waren ondergebracht in vele eenlaags shedhallen. Het bestond
slechts voor een klein deel uit meerlaags katoenspinnerijen. Deze laatste zijn echter
vooral bewaard gebleven. De enige uitzondering is de weverij van katoenafval van
I.I. Rozendaal (Roomweg 103-107), gebouwd in 1907 naar plannen van R. van der
Woerd, in de vorm van een rij shedhallen waaromheen een gesloten bakstenen muur
en een sprinklertoren met overkragend reservoir staan. Het oudste nog bestaande
complex is de katoenspinnerij De Bamshoeve (Lasondersingel 97) [31], gebouwd in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1895-'96 naar plannen van G. Beltman voor W.J. en H.B. Blijdenstein. De eerste
shedhallen boden plaats aan 13.000 spillen. In 1917 kreeg het nog bestaande ketelhuis
een nieuwe fabriekspijp, waarvan het onderste deel nog resteert. Tussen 1911 en
1922 werden hallen en pakhuizen in betonskeletbouw bijgebouwd naar plannen van
A.G. Beltman en in 1926 verscheen aan de Schurinksweg een kolenbunker in
betonskeletbouw. Ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan werd in 1949 naar
plannen van Mien Ruys de nog bestaande wandeltuin met pergola aangelegd. In 1959
verrees naar plannen van G. Beltman jr. aan de H.B. Blijdensteinlaan een grote
ringspinhal in voorgespannen beton. De in het begin van de jaren tachtig gesloten
fabriek doet nu voornamelijk dienst voor opslag. Van
Enschede, Stoomspinnerij De Bamshoeve
de in 1897 voor G.J. van Heek gebouwde Rigtersbleek resteren sinds 1987 alleen
twee bijgebouwen, een spinnerijgebouw van drie verdiepingen uit 1911 en de
kunstzijdespinnerij Memphis (Goolkatenweg 83) van vier verdiepingen en traptoren
met puntdak uit 1927. Beide spinnerijen maken nu deel uit van het
textielveredelingsbedrijf Roberine. De nog bestaande stoomspinnerij van vijf
verdiepingen van Van Heek & Co. (Parallelweg 102-188) [32] stamt uit 1897. De
uit Oldham in Lancashire afkomstige Sidney Stott ontwierp een typisch Engelse
spinnerij voor 20.000 spillen met een plat dak en een aangebouwd trappenhuis annex
sprinklertoren. Uitvoerend architect was G.E. van der Meer. De spinnerij werd
gebouwd tegen het uit 1892 stammende neoclassicistische pakhuis naar plannen van
G. Beltman. Spinnerij en pakhuis zijn inmiddels verbouwd tot wooneenheden. De
belangrijkste nog bestaande textielfabriek is die van Gerh. Jannink & Zn.
(Haaksbergerstraat 147) [33]. Deze stoomspinnerij en -weverij met ketelhuis en
schoorsteen werd in 1900-'02 eveneens gebouwd naar plannen van Stott met H.
Reijgers als uitvoerend architect, en bood plaats aan 30.000 spillen en 567
weefgetouwen. De spinnerij bestaat uit twee haaks op elkaar staande bouwvolumes
van twee en drie verdiepingen, met op de snijlijn aan de straatzijde een massief
trappenhuis annex sprinklertoren met afgeknot schilddak. Slechts de toren is voorzien
van neoclassicistische vormen. Na sluiting in 1967 kreeg het spinnerijgedeelte in
1977-'81 nieuwe bestemmingen: textielmuseum Jannink en wooneenheden. Weverij
en ketelhuis werden gesloopt. De voorm.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

143
Enschede, Stoomspinnerij Van Heek & Co. met pakhuis (1988)
spinnerij Oosterveld (Goolkatenweg 55) [34] werd in 1911 gebouwd voor de Gebr.
Van Heek-Schuttersveld. De fabriek van drie verdiepingen en sprinklertoren naar
Engels model bood onderdak aan 16.000 spillen. Opzichter bij de bouw was H. Hatten
jr. Nu is het gebouw in gebruik als pakhuis. De Twentsche Textiel-Maatschappij
(Hulsmaatstraat) ontstond in 1915 als dochteronderneming van I.I. Rozendaal voor
de fabricage van dweilen en moltondekens. Na een brand volgde in 1921 herbouw,
waarbij de nog bestaande, enige overgebleven voorbeelden van betonskeletbouw in
Enschede verrezen naar plannen van A.G. Beltman. Sinds 1972 is het onderdeel van
de Ned. Bontweverij. Het nabije gebouw met sprinklertoren behoorde tot de fabriek
van N.J. Menko (1916, H. Reijgers).
Overige industriegebouwen. Van de niet-textielindustrie zijn slechts enkele
vermeldenswaardige restanten bewaard gebleven. De smederij, ijzergieterij en
machinefabriek A. Sanders & Zn. (Molenstraat 81) is ontstaan in 1874 achter een
woonhuis uit 1874 dat in 1901 naar plannen van A.L. Clemens aan de rechterzijde
werd uitgebreid. Aan de Nieuwe Schoolweg liggen de gieterij uit 1919 en andere
delen uit 1928. Het gebouwtje van de bouwmaterialenhandel van G. Dalenoord
(Minkmaatstraat ong.) werd omstreeks 1906 gebouwd in jugendstil-vormen.
Het koetshuis Walstraat 10 werd in 1889 gebouwd in rijke neorenaissancevormen
naar plannen van G. Beltman voor de bankier B.W. Blijdenstein Jzn., die sinds 1881
in het Roessinghshuis (Langestraat 41) woonde, waarmee het één erf vormde.
Brug (Oostveenweg). Over de in 1868 verlaagd aangelegde voormalige spoorlijn
naar Glanerbrug en Gronau werd een brug gebouwd; deze bestond uit portalen in de
vorm van gietijzeren dorische zuilen, waartussen een gietijzeren boogstuk zit.
De watertoren (Hoog en Droog ong.) [35] is een bakstenen toren met licht
overkragende bovenbouw, gebouwd in 1890 naar plannen van N. Biezeveld. De
toren, met een ijzeren hangbodemreservoir, is in het begin van de jaren vijftig
verbouwd en versoberd.
Enschede, Volkspark
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het station (Stationsplein 1) [36] is een laag, langgerekt gebouw met vele
sierbetonelementen en een slanke toren met wijzerplaten. Het werd in 1949-'50
gebouwd naar plannen van H.G.J. Schelling op de plaats van het oude station uit
1865.
Gedenktekenen. Ter herinnering van de grote stadsbrand van 1862 werd in 1912
een monument (Oude Markt ong.) geplaatst, vervaardigd door Nick Ludwig uit
Munster. Het bestaat uit een rechthoekige sokkel met reliëfs waarop stadsbrand en
wederopbouw zijn afgebeeld; het wordt bekroond door een zittende vrouwenfiguur
met hoorn des overvloeds. Het standbeeld van Mgr. Alphons Ariens (Ariensplein
ong.), voorman en bestuurder van de katholieke arbeidersvereniging en
drankbestrijding in Nederland, werd in 1934 geplaatst. Het beeld is van de hand van
A. Falise.
Het Volkspark (Parkweg) [37] werd in 1872-'74 in Engelse landschapsstijl
aangelegd naar ontwerp van D. Wattez op het terrein van het erve 't Goolkate. Het
was een schenking van de in 1872 overleden textielfabrikant H.J. van Heek. Op het
terrein werd dat jaar naar ontwerp van J. Moll een uitspanning annex woning gebouwd
voor de verkoop van alcoholvrije dranken. In 1878 kwam hier een serre bij en in
1881-'82 werd de uitspanning eveneens naar zijn plannen uitgebreid. De toen
gebouwde uitzichttoren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

144
is in 1943 door een bombardement vernield. Op het terrein, bedoeld ter ontspanning
van de fabrieksarbeiders, was vanaf het begin een gedeelte gereserveerd voor de
sportbeoefening. In 1902 ontstond hier een eerste tennisbaan. In 1906 werd het park
aan de zuidwestzijde uitgebreid door een schenking van G.J. van Heek met een terrein
bestemd voor de aanleg van voetbalvelden. In 1911 werden nieuwe tennisvelden
aangelegd en een clubgebouwtje dat in verminkte vorm bewaard is gebleven. Naar
plannen van J. Vroom jr. en Tj.H. Koning werd in 1945 de oorlogsschade aan het
park hersteld. Het oorlogsmonument in het park, gemaakt door M. Andriessen, werd
in 1953 onthuld.
Het Abraham Ledeboerpark (Hengelosestraat ong.) werd in 1956 door J.B.
Ledeboer aan de gemeente geschonken en bestaat in feite uit de in 1885 door A.
Ledeboer gestichte fabrikantenbuitenplaats, waarvan de villa in 1957 werd gesloopt.
De oorspronkelijke tuinaanleg is van de hand van D. Wattez en is later door diens
zoon P.H. Wattez gereorganiseerd. Aan de oostzijde van het park is het 't
Lammerinkswöner herbouwd, een omstreeks 1775 door Koert Lammerink in Usselo
gebouwd lös hoes, dat in 1977-'78 hierheen is verplaatst. De schuur uit omstreeks
1700 is afkomstig van erve De Kemper aan de Meerschenkampweg en kwam in 1983
op deze plaats te staan.
Overige parken. Het G.J. van Heekpark (Boddenkampsingel ong.), met aan de
noordzijde een theehuis, werd in 1918 aangelegd naar plannen van P.H. Wattez. In
1929 werd het uitgebreid met de ernaast gelegen Lochemsbleek, waarop in 1902
door C. Roessingh een fabrikantenbuitenplaats was gesticht met een nog bestaande
villa naar plannen van H.E. Zeggelink. In het park staat een natuurstenen obelisk
met tekst uit 1922. Het Woolderikspark (Gronausestraat ong.) werd in 1951 aan de
gemeente geschonken en bestaat in feite uit de in 1885 door mr. H. ter Kuile gestichte
buitenplaats waarvan de villa in 1965 werd afgebroken. De oorspronkelijke tuinaanleg
is van de hand van P.H. Wattez uit 1893. Het in 1886 naar plannen van G. Beltman
gebouwde koetshuis annex woning (Gronausestraat 10-12) is bewaard gebleven. Het
hekwerk is afkomstig van de in 1972 afgebroken Villa Kleiboer (1894, G. Beltman)
en is hier in 1982 geplaatst. Het Blijdensteinpark (Boulevard 1945) bestaat uit de in
1855 door H.G. Blijdenstein gestichte fabrikantenbuitenplaats, waardoor vanouds
de Gronausestraat liep. In 1957 werden park en villa door J.I. Beltman-Blijdenstein
aan de gemeente geschonken voor de aanleg van de Boulevard 1945, waarna de
noordelijk en zuidelijke parkdelen in het Blijdensteinpark werden veranderd.
Begraafplaatsen. In 1829 werden twee begraafplaatsen aangelegd. Ten noorden
van de stad ontstond het zogeheten Boerenkerkhof (Deurningerstraat ong.) [38] van
de gemeente Lonneker. De sterk verwaarloosde begraafplaats heeft een ijzeren
toegangshek geflankeerd door zandstenen pijlers met bollen. Voor de stadsbevolking
werd aan de oostzijde de Oude Alg. begraafplaats (Espoortstraat ong.) [39] aangelegd.
De verstilde begraafplaats heeft robuuste piramidevormige zandstenen toegangspijlers
en graven van diverse textielfabrikanten, onder wie Lambertus Ten Cate († 1871),
H.J. van Heek († 1872) stichter van de firma Van Heek & Co., J.B. Blijdenstein (†
1854) en W. Stroink († 1893). De Oude Isr. begraafplaats (Kneedweg 78) [40] werd
in 1841 gesticht nadat die aan de Molenstraat werd gesloten. Het metaarhuisje is in
de oorlog verdwenen. De Alg. Westerbegraafplaats (Hengelosestraat 487) werd in
1921 aangelegd naar plannen van P.H. Wattez als nieuwe begraafplaats voor het
westelijke deel van de gemeente Lonneker. Het hek met rode zandstenen pijlers, de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aula en het baarhuisje dateren van omstreeks 1921. Aan de oostzijde kwamin 1899
de Alg. Oosterbegraafplaats (Noord Esmarkerrondweg 405) tot stand, een langwerpig
terrein met een parkaanleg van H.F. Hartogh Heys van Zouteveen. De begraafplaats
werd in 1927 aan de noordzijde aanmerkelijk uitgebreid en kreeg de huidige toegang
met dienstwoningen en aula. Parallel aan de oude hoofdas liggen omheinde graftuinen
met graven of grafkelders van belangrijke fabrikantenfamilies, waaronder die van
Jannink en Van Heek met de graven van J.B. van Heek († 1923) en zijn vrouw Edwina
van Heek-Ewing († 1945). Langs de oude hoofdas liggen de graven van G. Beltman
(† 1915) en zijn zoon A.G. Beltman († 1934), alsmede een grafzerk met bronzen
beeld van een treurende jonge vrouw op het graf van Anna Elderink († 1922). In de
nabijheid ligt de R.K. begraafplaats (Gronauseweg naast 407), die in 1927 werd
aangelegd ter vervanging van de eerste begraafplaats uit 1861. Achter een centraal
voorveld ligt een gebogen padenstructuur en onder meer het graf van de familie
Sluijmer. De Isr. begraafplaats (Noord Esmarkerrondweg 413), tussen de Alg.
Ooster- en de R.K. begraafplaats, werd in 1928 (5688) gesticht. De aula met koperen
koepeldak werd dat jaar gebouwd naar plannen van C. van der Linde en A.P. Smits,
in opdracht van J. Menko. Achter de aula liggen graven van onder meer de
fabrikantenfamilies Menko, Hartog en Roozendaal. Achter op de begraafplaats staat
een monument voor de oorlogsslachtoffers in de vorm van een slanke obelisk met
bol, geplaatst in 1949. Daarachter is er een gedenksteen bij de herbegraven stoffelijke
resten van de geruimde begraafplaats aan de Molenstraat, alsmede vier van daar
afkomstige laat-18de- of vroeg-19de-eeuwse grafstenen. De dienstwoning (Noord
Esmarkerrondweg 415) dateert van 1928.
Technische Universiteit Twente. Ten westen van Enschede, ter plaatse van de
vroegere buurtschap Driene, ligt de in 1961 als Technische Hogeschool gestichte
TU Twente (Drienerlolaan). De gebouwen zijn in 1961-'64 gegroepeerd volgens het
campusprincipe naar een stedenbouwkundig plan van W. van Tijen en S.J. van
Embden, bestaande uit een hoofdentree met aan de oostzijde onderwijsgebouwen en
aan de westzijde studentenwoningen. De verzonken kerktoren in de vijver is een
ontwerp van Wim T. Schippers. De mensa (Boerderijweg) in een verbouwde boerderij,
nu Centrum voor Vraagstukken van Wetenschap en Samenleving, ontstond in 1962-'64
naar plannen van P. Blom. In 1964-'69 realiseerde hij de mensa De Bastille (De Hens)
bestaande uit een centrale keuken met daaromheen een gevarieerd stelsel van ruimtes
op basis van een vierkante verticale kern met daaromheen telkens vier
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Enschede, Technische Universiteit Twente
145
ruimten. In de gevel worden de vierkante kernen door ruitvormige torentjes
gemarkeerd. De Studentenhuisvesting (Reelaan/Matenweg) werd in 1964-'65 gebouwd
naar plannen van H.P.C. Haan. De Campustoren (Drienerlolaan ong.), met een carillon
gegoten door Eijsbouts, werd in 1964 ontworpen door G.Th. Rietveld en uitgevoerd
door Van Dillen en Van Tricht. Het gebouw voor Toegepaste wiskunde is een
structuralistisch gebouw uit 1970-'73 met gevels opgebouwd uit geprefabriceerde
elementen naar plannen van Environmental Design.
Vliegbasis Twente. Ten noordwesten van Enschede ligt het in 1931 voor de
burgerluchtvaart geopende Vliegveld Twente (Vliegveldweg). In 1940 werd het door
de Duitsers sterk uitgebreid en ingericht voor de Luftwaffe. Sinds 1966 is de militaire
vliegbasis weer opengesteld voor de burgerluchtvaart. Rondom de basis liggen vier
op buurtschappen gelijkende gebouwencomplexen. Centrum is de eigenlijke vliegbasis
met landingsbanen, magazijnen en een brandweerkazerne. Ook staan hier enkele
omstreeks 1940 gebouwde hangars onder gebogen kap, met ijzeren roldeuren en aan
weerszijden gemetselde muren. Het complex Prins Bernhard diende oorspronkelijk
voor de legering van officieren. Zuidkamp en Overmaat bestaan uit diverse
onderkomens voor manschappen, een kerkje en het luchtvaartmuseum.
Enter
(gemeente Wierden)
Dorp, ontstaan aan de oost- en zuidzijde van de grote Enterse Es. Een in de
middeleeuwen gestichte Antoniuskapel werd in de Tachtigjarige Oorlog verwoest.
Voor de tot omstreeks 1900 belangrijke binnenscheepvaart over de Regge werden
te Enter kleine binnenschepen (zompen) gebouwd. Verder was de klompenmakerij
belangrijk. De laatste decennia is het agrarische karakter van het karakteristieke dorp
sterk aangetast door uitbreiding met nieuwbouwwijken.
De Herv. kerk (Dorpsstraat 55) verrees in 1709 als rechthoekige zaalkerk met
rondboogvensters tussen steunberen. Na achtereenvolgens in 1824, 1855 en 1863 te
zijn gewijzigd en vergroot ontstond de huidige kerk met dwarspand. De gevels werden
bepleisterd en voorzien van een klimmend boogfries. In de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Enter, Herv. kerk
dakruiter boven de ingang hangt een klok uit 1315, oorspronkelijk afkomstig uit
Friesland.
De voorm. Geref. kerk (Dorpsstraat 67) is een eenvoudige midden-19de-eeuwse
zaalkerk met dakruiter en hoeklisenen.
De R.K. kerk St.-Antonius Abt (Dorpsstraat 125) is een neogotische basilicale
kruiskerk met smaller, driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met
hoeksteunberen en een ingesnoerde spits. De kerk werd gebouwd in 1927-'28 naar
ontwerp van C.A. Hardeman ter vervanging van een kerk uit 1818. Naast de kerk
staan een pastorie (Dorpsstraat 123 en een zusterklooster uit de bouwtijd van de kerk.
't Cattelaar (Kartelaarsdijk 7-9). Van deze in de 17de eeuw ten zuidoosten van
Enter gestichte buitenplaats is het omgrachte landhuis omstreeks 1830 gesloopt. Een
omstreeks 1700 door de Deventer patriciërsfamilie Borgerink opgetrokken bouwhuis
is bewaard gebleven; het bakstenen gebouw is voorzien van een inrijpoort en deuren
vensteromlijstingen in zandsteen.
De schippersherberg ‘Binnengait’ (Kartelaarsdijk 11), ten zuidoosten van Enter,
is een mogelijk laat-18de-eeuwse krukhuisboerderij met een van twee doorritten
voorziene schuur uit 1813. Oorspronkelijk was het een bij 't Cattelaar behorende
schippersherberg bij een overslagplaats aan de Regge.
Boerderijen. Rond het dorp en in de buurtschap Enterbroek liggen interessante
boerderijen. De waarschijnlijk 18de-eeuwse langhuisboerderij Witmoesdijk 20 is
deels met riet en deels met pannen gedekt. De niendeuren liggen meer inwaarts in
een onderschoer. Het woon-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

146
gedeelte bezit een uitkragend wolfeinde. De Rohaan (Rijssenseweg 40), gelegen aan
de westzijde van de Enterse Es, is een in 1832 gebouwde forse langhuisboerderij;
de oorspronkelijke houten voorschotten zijn omstreeks 1900 in baksteen vervangen.
Het woongedeelte bezit aan de rechterzijde een bovenkamer en een aangebouwde
schuur met wolfdak uit 1846. De tot het landgoed Twickel behorende
langhuisboerderij Beumersweg 3 uit 1843 heeft een overstek aan de voorzijde en een
onderschoer aan de achterzijde. Andere 19de-eeuwse langhuisboerderijen zijn
Koerdam (Kartelaarsdijk 8) uit 1856 met uitgebouwde bovenkamer, Beumersweg 1
(tweede helft 19de eeuw), Beumersweg 5 en Bullenhaarsweg 16-16A met afgewolfd
rieten dak en op het erf een bakhuisje.
De voorm. brugwachterswoning Enterweg 29 bij de ten noorden van Enter gelegen
brug over de Regge is een eclectisch, met riet gedekt eenlaagspand uit 1897.
Omstreeks 1930 is de ophaalbrug vervangen door een vaste brug.
Fleringen
(gemeente Tubbergen)
Dorp, ontstaan als nederzetting aan de westzijde van de Fleringer Es. Het kerkdorp
aan de weg Almelo-Ootmarsum ontstond pas in de jaren vijftig van de 20ste eeuw.
Fleringen, Herinckhave
De Herinckhave (Herinckhaveweg 4) of Hof te Fleringen, gelegen ten westen
van Fleringen, wordt al in de 14de eeuw genoemd. Het oudste deel van het huidige,
ten dele omgrachte edelmanshuis dateert evenwel uit de 17de eeuw. Het onderkelderde
rechter deel werd in de 18de eeuw uitgebreid met een eenlaags achtervleugel, zodat
een L-vormige plattegrond ontstond. Omstreeks 1800 werd de binnenplaats ingevuld
met de huidige zaal. In de eerste helft van de 19de eeuw kreeg het voorste deel een
verdieping. De 18de-eeuwse achtervleugel werd in 1959 door brand verwoest en bij
de restauratie in 1977-'78 slechts ten dele herbouwd.
Het voorplein wordt geflankeerd door twee bouwhuizen. Het linker bouwhuis met
poortdoorgang is door middel van ankers in 1743 gedateerd, maar werd in 1910-'16
ingrijpend vernieuwd. Het zuidelijke deel bevat een in 1769 gestichte huiskapel, die
nu een vroeg-20ste-eeuwse inrichting heeft. In de kapel liggen enkele grafzerken
van bezitters van Herinckhave, afkomstig uit de R.K. St.-Pancratiuskerk in Tubbergen.
Het midden-18de-eeuwse rechter bouwhuis herbergt onder meer de oranjerie. Het
water van de gracht wordt op peil gehouden door de stuw van de watermolen. Dit
waarschijnlijk 18de-eeuwse gebouw, dat in 1860 werd versteend, is in 1988
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gerestaureerd en weer maalvaardig gemaakt. Rond het complex ligt een 18de-eeuws
lanenstelsel.
Windmolen de ‘molen van Frielink’ (Ootmarsumseweg 211) is een ronde
grondzeiler met conisch gemetseld bovendeel, gebouwd in 1846 in opdracht van de
heer van Herinckhave ter vervanging van de watermolen. De bovenas werd in 1974
vernieuwd.
De Rikmansbrug (Putmansweg ong.) over het ten zuiden van Fleringen gelegen
kanaal Almelo-Nordhorn is gebouwd in 1887 door D.A. Schretlen & Co. uit Leiden.
De brug bestaat uit een in vakwerk uitgevoerden hamei en priemen.
Kroezeboom (Lansinkweg ong.). Op het midden van de Fleringer Es staat een
eeuwenoude eikenboom, waarbij in 1955 een wegkapelletje in traditionele stijl werd
gebouwd naar ontwerp van J.Jans.
Geesteren
(gemeente Tubbergen)
Dorp, ontstaan aan de Geesterense Es. Bij de in 1800 gestichte kerk kwam in de
20ste eeuw een dorpskern tot ontwikkeling.
De R.K. St.-Pancratiuskerk (Dorpsstraat ong.) is een pseudo-basilicale kruiskerk
met driezijdig gesloten koor. Ze is gebouwd in 1925-'26 naar ontwerp van J. Stuyt
en verving een kerk uit 1820. De pastorie (Dorpsstraat 2) stamt uit de bouwtijd. Op
het 19de-eeuwse kerkhof staat een calvarieberg.
Windmolen de ‘Grote Geesterse Molen’ (Hardenbergerweg 92) is een achtkante
beltkorenmolen met houten romp en bakstenen voet, gebouwd in 1867.
Boerderijen. Rond het dorp liggen verschillende waardevolle langhuisboerderijen.
Het 18de-eeuwse boerderijcomplex De Brager (Bragersweg 12) bestaat uit een
langhuisboerderij met bovenkamer, vier vakwerkschuren en een hooischuur met een
geveltop van heide. Andere 18de-eeuwse voorbeelden zijn de voorm. boerderij
Booyman (Denekamperweg 14), met vakwerkgevels en houten voorschotten, De
Hamer (Huyerenseweg 46), met onderschoer en aangebouwde bovenkamer, en De
Meyer (Meyersweg 23) met bovenkamer. De boerderij Wulferink (Huyerenseweg
38 dateert uit 1842. Op het erf
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Geesteren, Boerderij De Hamer
147
staan 19de-eeuwse schuren en een bakhuis. Hardenbergerweg 131 is een
langhuisboerderij met versmald voorhuis uit omstreeks 1938.
Langeveen. Dit dorp ten noorden van Geesteren ontstond in de 19de eeuw. De
huidige kern dateert van na de Tweede Wereldoorlog. De R.K. St.-Pancratiuskerk
(Kerklaan 5) is een eenvoudige zaalkerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede
toren met ingesnoerde naaldspits, gebouwd in 1924-'25 naar ontwerp van Th.J. van
Elsberg. Ze verving van een kerk uit 1843. De aangebouwde pastorie (Kerklaan 3)
verrees gelijktijdig. Van de windmolen Molenbergstraat 28, gebouwd in 1909 voor
J.A. van der Aast, resteert slechts de romp. Deze stellingmolen heeft men in 1925
onttakeld.
Genemuiden
Kleine dijkstad aan het Zwarte Water, die in 1275 stadsrechten kreeg van bisschop
Jan van Nassau. Tot een werkelijk stedelijke ontwikkeling is het echter nooit gekomen.
In 1347 verkregen de inwoners het visrecht in het gebied dat zich uitstrekte van
Waterstein tegenover Zwartsluis tot de Voorst oostelijk onder Vollenhove. In 1460
werden de visrechten uitgebreid met de rest van het Zwarte Water. Met stenen
afkomstig van de in 1531-'35 afgebroken burcht van Kuinre werd in de 16de eeuw
een blokhuis gebouwd, dat men echter al in 1584 ontmantelde; de laatste resten zijn
in de 18de eeuw verdwenen. In 1625, 1698 en 1741 teisterden grote branden de stad
en in 1825 had ze te lijden van de watersnood. Na nieuwe wateroverlast in 1862 en
1863 legde men in 1866 een keersluis aan, evenals de daarop aansluitende Sasdijk
langs het Zwarte Water.
Nadat al omstreeks 1700 de visserij was teruggelopen, legde de bevolking zich
toe op de vervaardiging van biezenmatten. Tussen 1840 en 1927 werden daarom de
kustgronden tussen de monding van de IJssel en het Zwarte Water met biezen beplant.
Tussen 1870 en 1882 beleefde de mattenvlechterij haar grootste bloei. In de omgeving
werd ook veel hooi geoogst voor verkoop op de markt; voor de opslag bouwde men
diverse hooibergen in de stad. Deze werden langs de Achterweg geconcentreerd,
nadat in 1868 een brand een groot deel van Genemuiden had verwoest. Het noordelijke
deel van de stad werd in 1882 in de as gelegd. Tussen 1880 en 1940 kwam een
uitbreiding van de bebouwing tussen de Binnenhaven en de Sasdijk tot stand, het
‘Nieuw-Genemuiden’ of ‘De Overkaante’. De oude rivierarm De Heve werd in 1914
gedempt en is sinds 1918 bebouwd met woningbouw.
Na 1916 ging men over op de vervaardiging van matten op grond van kokosgarens,
een productie die in 1924 werd gemechaniseerd. Na 1945 groeide deze nijverheid
tot een bloeiende industrie. In 1948 kwam de uitbreidingswijk de Buitenlanden tot
stand en na 1957 een uitbreiding in de Mastenbroeker polder. De Binnenhaven werd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in 1959 gedeeltelijk gedempt; hier bouwde men in 1969 een nieuw stadhuis. In die
omgeving verrezen ook enkele grote moderne kerken, waaronder in 1953 een nieuwe
gereformeerde kerk en in 1959 een kerk voor de gereformeerde gemeente.
De (Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk (Kerkplein 25) is een driebeukige kruiskerk
in neorenaissancevormen, gebouwd in 1883 nadat het jaar daarvoor de uit 1535
stammende voorganger door brand verloren was gegaan. De door W. en F.C. Koch
ontworpen kerk combineert de oorspronkelijke driebeukige opzet met de
centraliserende werking van een kruiskerk. Het recht gesloten koorgedeelte heeft
een hoge ingangspartij. Aan de noordoostzijde staat een toren van vier geledingen
bekroond met een ingesnoerde spits. De toren heeft overwegend
neorenaissancevormen, maar de tweede geleding is voorzien van een blindtracering
in gotische vormen. De uitbouw aan de noordzijde van de kerk dateert uit 1907 en
de vrijstaande consistoriekamer uit 1960. De kerk is in 1969 gerestaureerd. In de
kerk bevindt zich een orgel uit 1883, gemaakt door Z. van Dijk.
Het voorm. raadhuis (Langestraat 22) is een fors pand met kroonlijst en fronton
in neoclassicistische vormen. Het gebouw dateert oorspronkelijk uit 1786, maar is
na de stadsbrand van 1868 in het jaar daarop hersteld onder leiding van L. Kroon uit
Zwolle. De eclectische vensteromlijstingen op de verdieping stammen uit die tijd.
Tot 1969 heeft het als stadhuis dienst gedaan; nu is het een woon- en winkelpand.
Woonhuizen. Door de regelmatig terugkerende stadsbranden zijn weinig oude
woonhuizen bewaard gebleven. Wat na deze branden tot stand kwam, kenmerkt zich
door ingetogenheid. Voorbeelden daarvan zijn: Westerkaai 28 (1858), het dubbele
woonhuis Westerkaai 22-24 (omstreeks 1860) en Gedenkt te Sterven (Langestraat
78-82), een dubbel huis met ingezwenkte lijstgevel uit 1879. Rijker, maar eveneens
ingetogen neoclassicistisch van vormgeving, is het grote huis Veerweg 4 uit 1862,
ontworpen door W. Swerver voor notaris J.W. Jonker. De ingangsomlijsting heeft
corinthische kapitelen en een fraai gesneden bovenlicht. In de plint zitten gevelstenen
met de namen van architect en opdrachtgever. Aan de Oosterbrugstraat staan
arbeiderswoningen uit omstreeks 1910.
Het café Westerkaai 48 bestaat uit een sober neoclassicistisch vormgegeven gebouw
uit omstreeks 1880 en een uitbreiding uit omstreeks 1925 in expressionistische
vormen.
De keersluis (Westerkade ong.) tussen de binnen- en de buitenhaven werd in 1866
gebouwd naar plannen van A.L. de Bruin Kops. Alleen bij hoge waterstanden sloot
men de keersluis of sas om het achterliggende land tegen overstroming te beschermen.
De voetgangersbrug, die over de sluiskom gereden kan worden, dateert uit dezelfde
tijd. De schotbalksponningen zijn in 1950-'52 aangebracht in het kader van de
IJssellinie. Het geheel is in 1987 gerestaureerd.
Bedrijfsbebouwing. Karakteristiek
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Genemuiden, Bedrijfsbebouwing Achterweg
148
voor Genemuiden is de concentratie van hooibergen aan de Achterweg die daar na
de stadsbrand van 1868 is ontstaan. Vanwege het brandgevaar geldt hier nog steeds
een rookverbod op de openbare weg. Enkele van de vele, in opzet laat-19de-eeuwse
hooibergen en wagenschuren zijn bewaard gebleven.
Het Volkspark (Blokhuisweg ong.) kwam omstreeks 1857 tot stand, toen een deel
van de gracht aan de noordwestzijde werd gedempt. Het gebied ten noorden van de
toen ontstane Nijstad werd veranderd in een park in Engelse landschapsstijl.
De Oude Alg. begraafplaats Rust Plaats (Blokhuisweg ong.), grenzend aan het
Volkspark, is aangelegd in 1828 en uitgebreid omstreeks 1870.
Genemuiden, Oude Alg. Begraafplaats Rust Plaats
Tot die uitbreiding behoren het in Willem II-gotiek uitgevoerde baarhuisje (1871),
met schedel, zandloper en ‘Memento Mori’ boven de ingang, en het smeedijzeren
hek (1873) met zijn forse hekpalen en de naam van de begraafplaats.
Het voorm. stoomschepradgemaal Mastenbroek (Kamperzeedijk Oost 7), gelegen
ten zuidoosten van Genemuiden, werd in 1855-'56 gebouwd als eerste stoomgemaal
in Overijssel. De ingenieurs W.J. Backer, J.A. Beyerink en B.P.G. van Diggelen
maakten de plannen. Het eenlaags gebouw met aangebouwde wagenberging,
schoorsteen en open ijzeren scheprad herbergt een langzaam werkende horizontale
stoommachine, gebouwd door de Amsterdamse fabriek ‘De Atlas’. De N.V.
Veendammer Machinefabriek v/h J. ten Horn te Veendam
Genemuiden, Stoomschepradgemaal Mastenbroek
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

maakte in 1925 de stoomketel. Opdrachtgevers en uitvoerenden staan vermeld op
een grote gevelsteen aan de straatzijde. Het stoomgemaal, dat het grootste deel van
de polder Mastenbroek bemaalde en diverse molengangen verving, werd in 1961
buiten werking gesteld toen het ernaast gelegen elektrische vijzelgemaal Veneriete
gereedkwam. Sinds 1984 is het stoomgemaal een museum.
Giethoorn
(gemeente Brederwiede)
Waterstreekdorp, voor het eerst genoemd in 1225. De ontginningsbasis van dit natte
verveningsgebied werd gevormd door het ruim vijf kilometer westelijker gelegen
Giethoornse meer. De kavels waren onderverdeeld in vier door grachten gescheiden
kluften (kleine bestuurlijke eenheden binnen een schoutambt). De Cornelisgracht en
de Walengracht kunnen nog als restanten van deze ruimtelijke scheiding gezien
worden. De Dwarsgracht is een restant van de ‘achterkade’ van de eerste
ontginningsslag. Na enkele nieuwe ontginningsslagen volgde ten slotte in de 17de
eeuw de laatste dorpsverplaatsing van de Gieterse dijk (nu Beulakerweg) naar de
Dorpsgracht. Alleen de Herv. kerk is blijven staan. Dit heeft uiteindelijk geresulteerd
in een zeer langgerekt, tweerijig waterstreekdorp met een drietal, iets ten opzichte
van elkaar versprongen, buurten: Noordeinde, Middenbuurt en Zuideinde.
Omstreeks 1750 kwam een einde aan de natte vervening, waarna men overging
op extensieve veehouderij. Mogelijk door de geïsoleerde ligging van het dorp,
ontstond hier in 1551 een van de eerste doopsgezinde gemeenten van ons land. Bij
de watersnood van 1825 ontstond het Molengat en veranderde de ligging van de
Molenweg. Vanwege de dreiging van het water werd er in het gebied vanaf 1825
ingepolderd. In 1910 kwam de Giethoornse polder gereed en in 1935 de polder
Halfweg. Het bijzondere dorpskarakter van Giethoorn wordt in belangrijke mate
bepaald door de Dorpsgracht met zijn vele hoge bruggen en de op afzonderlijke,
zogeheten huuspollen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Giethoorn, Café De Harmonie
149
staande huizen en boerderijen, die van elkaar worden gescheiden door kavelsloten
en met elkaar worden verbonden door vonders (plankbruggen) waarover een voetpad
langs de Dorpsgracht ligt. Vanaf het begin van de 20ste eeuw ontwikkelde Giethoorn
zich tot plaats voor recreatie en toerisme. Dit werd versterkt door de uit 1958
stammende film Fanfare, waarin het bondshotel ‘Hollandsch Venetië’, nu café
‘Fanfare’ (Binnenpad 68), een belangrijke rol speelde.
De Herv. kerk (Beulakerweg 80) is een eenbeukige zaalkerk met driezijdig
gesloten koor. Ze verving in 1645 een oudere, mogelijk westelijker gelegen, kerk
gewijd aan St. Martinus. De kerk werd in 1815 en opnieuw in 1818 hersteld. Bij een
restauratie in 1931 is het gebouw ontpleisterd. Het interieur wordt gedekt door een
houten tongewelf en bevat een preekstoel uit 1646 en een doophek uit dezelfde tijd.
Het orgel uit 1872 werd vervaardigd door H. Knipscheer. Op het kerkhof staat een
uit 1633 stammende vrijstaande open eikenhouten klokkenstoel met gesloten zadeldak.
De klok dateert eveneens uit 1633. De pastorie annex boerderij (Beulakerweg 78)
werd gebouwd in 1863.
De Doopsgez. vermaning (Binnenpad 48) dateert uit 1871 en is een
neoclassicistische zaalkerk met een geveltorentje voorzien van een gesloten houten
lantaarn en een ingesnoerde naaldspits. De kerk heeft een gietijzeren goot op klossen.
Boven de, in een risaliet gevatte, ingangspartij zit een gevelsteen met het opschrift:
‘Een is uw meester, namelijk Christus en gij zijt allen broeders. Mat(heus) 23.8’. De
kerk heeft een preekstoel en een orgel uit 1911. Sinds 1890 wordt de kerk gebruikt
door de beide, in de 16de eeuw afgesplitste, doopsgezinde gemeenten; de kerk van
Middenbuurt is in 1893 afgebroken. De pastorie (Binnenpad 50) stamt uit 1911 en
heeft een interieur met jugendstilelementen.
Scholen. De voorm. Herv. zondagsschool annex consistoriekamer (Molenweg 11)
werd in 1906 gebouwd in een zelfde stijl als het hier haaks op staande
neoclassicistische woonhuis Molenweg 9 uit 1863. De voorm. Rietvlechtersschool
Giethoorn, Doopsgez. vermaning (1979)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Giethoorn, Dorpsgracht met hoge bruggen
(Ds. T.O. Hylkemaweg 38) is een fors dwars pand met ingangsrisaliet, gebouwd
omstreeks 1915. Het heeft van 1929 tot de opheffing van de gemeente in 1973 gediend
als gemeentehuis.
Woonhuizen. Langs de Dorpsgracht staan enkele interessante huizen uit het eind
van de 19de en het begin van de 20ste eeuw. Het dwarse huis Binnenpad 14 verrees
omstreeks 1895 in neorenaissance-vormen en heeft een ingangsrisaliet met trapgevel.
De voorm. burgemeesterswoning Binnenpad 40, uitgevoerd met erker, stamt uit
1901. Boerderijen. Van de vele interessante, maar dikwijls vooral fraai gelegen
boerderijen dateren de meeste in hun huidige vorm uit de 19de eeuw. De eenvoudige
bultrugboerderij Kerkweg 33, met smaller woongedeelte en breder bedrijfsgedeelte,
is in aanleg nog 18de-eeuws. De gaaf bewaarde boerderij 't Klooster 5 stamt
waarschijnlijk nog uit omstreeks 1800. Naast de museumboerderij 't Olde Maat Uus
(Binnenpad 56), zijn ook Binnenpad 20, 57 en 63, en Noorderpad 13 en 15 (1868)
fraaie, gave boerderijen.
Het Smit's paviljoen (Molenweg) is een achthoekig houten paviljoen met terras
en aanlegsteigers, gebouwd in de jaren dertig van de 20ste eeuw. Van hieruit heeft
men een fraai uitzicht over de Bovenwijde.
Dwarsgracht. Dit tweerijige waterstreekdorp ten westen van het Zuideinde van
Giethoorn, ligt in een nog gaaf bewaard gebleven verveend landschap. Op de
middeleeuwse ‘achterkade’ van de eerste ontginningsslag in het gebied ontstond in
de 17de eeuw hernieuwd een nederzetting, mogelijk door een kerkafsplitsing van
een orthodoxe groepering.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

150
Langs het water ligt een aantal fraaie voorbeelden van kleine 19de-eeuwse
bultrugboerderijen: Dwarsgracht 39, 40 en 46.
Glanerbrug
(gemeente Enschede)
Dorp ontstaan in de 19de eeuw op de kruising van de weg Enschede-Gronau met de
Duitse grens, die hier gevormd wordt door de Glanerbeek. Aan de noordzijde verrees
in 1875 het station Glanerbrug aan de spoorlijn Enschede-Gronau. Aan de Nederlandse
zijde werd in 1885 tussen station en weg het klooster Glanerbrug gebouwd voor de
Duitse paters redemptoristen. Een deel van het in 1968 gesloopte klooster is
opgenomen in het huidige Ariënshuis, waar in 1970-'72 bejaardenbungalows omheen
verrezen. Aan de Duitse zijde van de Glanerbeek kwam in 1888 in opdracht van
B.W. en H. ter Kuile de nog bestaande ‘Baumwollspinnerij Eilermark’ tot stand,
naar plannen van G. Beltman. In de jaren dertig ontstond halverwege Glanerbrug en
Enschede de woonwijk Dolphia. Na de oorlog breidde het dorp zich aan de zuidzijde
uit. Veel bedrijvigheid is verdwenen door het opheffen van de grenscontrole en de
nieuwe, zuidelijker gelegen rondweg.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe van de Allerheiligste Rozenkrans (Kerkstraat 16)
is een forse neogotische hallenkerk met uitgebouwd voorportaal onder een zadeldak
met dakruiter. De kerk werd in 1902-'03 gebouwd naar plannen van A. Tepe. De
pastorie (Kerkstraat 14) stamt uit de bouwtijd. Het dorpshuis (Kerkstraat 20), vroeger
bewaarschool, werd in de jaren twintig toegevoegd, evenals het parochiehuis
(Kerkstraat 18).
De Herv. kerk (Gronausestraat 1200) is een rechtgesloten hallenkerk met slanke
toren van twee geledingen met zadeldak en wijzerplaten. De kerk werd in 1905-'06
gebouwd naar plannen van H. Reijgers.
Overige kerken. Eben Haëzer (Schipholtstraat 62) is een eenvoudige zaalkerk
uit 1903 van de Vrije Zendingsgemeente, ook wel klompenkerkje genoemd. De
Geref. kerk (Schipholtstraat
Glanerbrug, Landhuis 't Hölterhof
41) is een brede zaalkerk met kleine houten geveltoren, gebouwd in 1907-'08 naar
plannen van J.B. Radstake. Het klooster Dolphia (Gronausestraat 710) verrees in
1935-'37 voor de paters kapucijnen en was kerk van de St.-Bernadetteparochie. Het
klooster, met een drielaags vleugel aan de straatzijde en lagere vleugels haaks daarop,
werd door M. van Beek ontworpen in een aan het werk van Kropholler verwante
traditionalistische stijl.
Scholen. De Groen van Prinstererschool (Schipholtstraat 37) is een tweeklassige
bijzondere school in traditionalistische vormen, opgericht in 1922 door de vereniging
‘School met den Bijbel’. De R.K. Mariaschool (Pastoor Meyerstraat 5) werd in 1930
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in dezelfde stijl gebouwd als de meisjesschool en heet St.-Gerardusschool. Het
Glanerveld (Bultsweg 170) is een in 1929 gebouwde zevenklassige openbare lagere
school op L-vormige plattegrond en met laat-expressionistische elementen.
Woonhuizen. In Glanerbrug staan nog slechts enkele vermeldenswaardige
woningen, waaronder het brede woonen winkelpand Gronausestraat 1251-1253 uit
omstreeks 1900 in chaletstijl en het woonhuis met vakwerkelementen Schipholtstraat
13 uit omstreeks 1915.
Nijverheid. Het voorm. garagebedrijf (Gronausestraat 758) werd omstreeks 1925
gebouwd in expressionistische vormen. Het kantoorgedeelte heeft een met hout
beklede verdieping. Het Fina tankstation (Gronausestraat 1317) is een van de weinige
redelijk gaaf bewaard gebleven benzinepompstations uit de jaren vijftig.
't Hölterhof (Hölterhofweg 325),
Glanerbrug, Boerderij Erve Berenbroek
gelegen ten zuiden van Glanerbrug, is een fabrikantenbuitenplaats gesticht in 1913.
Het landhuis werd in 1913 gebouwd naar plannen van S. de Clercq voor N.G. Jannink.
Het pand wordt gekenmerkt door zijn vlindervormige plattegrond met twee haaks
op elkaar staande vleugels met in de binnenhoek een hoger opgaand deel, alles onder
rieten zadeldaken. In 1929 werd het landhuis aan de achterzijde uitgebreid met twee
vleugels en een traptoren, waardoor een X-vormige plattegrond ontstond. De
parkaanleg is van de hand van Th.J. Dinn en P. Wattez. Momenteel doet het pand
dienst als hotel-restaurant.
Boerderijen. Ten zuiden van Enschede staan tussen de buurtschap Broekheurne
en Glanerbrug in het oostelijk deel van de vroegere marke Usselo en de Esmarke
interessante, vaak nog 18de-eeuwse, Twentse hallenhuisboerderijen met
middenlangsdeel onder een zadeldak en met houten geveltoppen. Het Smalenbroek
(Smalenbroeksweg 15-17) is een mogelijk in 1754 gebouwde boerderij, met
jaartalsteen uit 1762 en aan de rechterzijde een bovenkamer met Lodewijk
XVI-deuromlijsting uit 1781. Het erf kwam in 1894 in bezit van M.E. ter Kuile Hzn.,
die de bovenkamer als herenkamer in gebruik nam en het in de jaren twintig liet
uitbreiden. De tuinaanleg kwam tot stand omstreeks 1900, naar plannen van D.
Wattez. Het Heutink (Derkinkweg 65) is een in 1737 gebouwde boerderij, waarvan
de houten gevel aan de achterzijde overkraagt op consoles. In 1770 werd het
bedrijfsgedeelte versteend. De boerderij werd in 1925 gerestaureerd naar plannen
van A.G. Beltman. Het Berenbroek (Berenbroeksweg 38-40) is lange tijd eigendom
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

151
geweest van de graven van Steinfurt. In 1771 werd het woongedeelte herbouwd voor
Hendrik Berenbrok en zijn vrouw Gesken Heutink. Toen werd mogelijk ook de
bovenkamer aan de rechterzijde gebouwd. Het bedrijfsgedeelte werd in 1797
vernieuwd. Boven de niendeur staat het opschrift: ‘Die op Godt betrout, heeft
welgebouwt’. Schuur en theehuisje zijn in het begin van de 20ste eeuw toegevoegd
door de familie Jannink. Het Stroink (Stroinksweg 83-85) werd in 1776 gebouwd
voor Gerardus Stroink en in 1815 gemoderniseerd. Zwartkate (Holzinkweg 50) is
een boerderij uit 1798 met een naar links uitgebouwde bovenkamer uit 1800. 't
Schipholt (Fugastraat 7) is een T-boerderij gebouwd in 1805 voor H. Efink en zijn
vrouw H. Schipholt. Het ‘bakhuisje’ uit 1771, dat mogelijk als doopsgezinde
schuurkerk heeft gediend, werd omstreeks 1980 gesloopt. Het Engerink
(Engerinksweg 125) is een T-boerderij met bakspieker uit 1912. Schukkingweg 15-15a
is een boerderij met forse vakwerkschuur uit 1929 naar plannen van J. Jans.
Het voorm. station Broekheurne (Arendsweg 102-108), gelegen ten zuiden van
Enschede aan de Duitse grens, werd in 1902 gebouwd voor de het jaar daarop
geopende spoorlijn van de Locaalspoorwegmaatschappij Enschede-Ahaus. Het
eenlaags neoclassicistische pand diende als wachtkamer annex dienstwoning. Naast
het station ligt een overlaadstation (Arendsweg 98) uit dezelfde tijd, dat werd gebouwd
nabij de turfstrooiselfabriek. Tegenover het station ligt een café (Arendsweg 95-97)
uit 1904, nu woonhuis. Ten zuidwesten van het station staat de Rijksgrenspaal 840D
(hoek Twistveenweg en Weustinkhoekweg), een zandstenen paal met inscripties en
het jaartal 1743.
Goor
Stad ontstaan op de plaats waar de belangrijke weg van Deventer naar Duitsland via
een verhoogde weg (Bandijk) het dal van het riviertje de Regge passeerde. Hier
verrees ook de parochiekerk. Goor kreeg in 1263 stadsrechten. De oudste kern was
een omgrachte lintbebouwing langs de Kerkstraat. Een
Goor, Herv. kerk (1987)
tweede kern, 't Schild, werd aan het eind van de 13de eeuw ongeveer vijfhonderd
meter naar het noorden gesticht, voor de poort van de mogelijk 12de-eeuwse burcht
Goor. Door een planmatige ophoging ontstond een ovaal plateau (Voor-, Midden-,
Achter- en Molenstraat), dat wel een gracht maar geen muur kende. In 1581 werd
Goor door Staatse troepen belegerd, waarbij het stadje en de kerk veel schade leden.
De aanleg van de spoorlijn Zutphen-Enschede, de spoorlijn Hellendoorn-Neede en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in mindere mate het graven van het Twenthekanaal hebben de ontwikkeling van de
textielindustrie gestimuleerd. Tot het begin van de 20ste eeuw bleef Goor een kleine
stad met een slingerende lintbebouwing (Kerkstraat-Grotestraat-Hengevelderstraat)
en twee kernen. Vanaf 1900 breidde het zich voornamelijk in noordelijke en zuidelijke
richting uit.
De Herv. kerk (Kerkstraat 23), oorspronkelijk gewijd aan St. Petrus, bestaat uit
een laatgotische westtoren van vier geledingen met achtzijdige, ingesnoerde spits en
een gepleisterde, grotendeels neogotische kerk met recht gesloten schip en noordelijke
dwarsarm. In de uit de tweede helft van de 15de eeuw daterende toren hangen drie
17de-eeuwse klokken, waaronder twee anonieme uit 1641 en een door Frans en
Petrus Hemony gegoten klok. De toren wordt geflankeerd door lage vleugels, waarvan
de noordelijke sinds het einde van de 15de eeuw als grafkapel van Huis Weldam
fungeerde; aan de buitenzijde bevindt zich het dubbelwapen Ripperda-Ripperda
(1689). Het westelijke deel van het schip bestaat uit een eenbeukig schip met
onversneden steunberen en zou ook uit de 15de eeuw kunnen dateren. Kerk en toren
werden in 1581 in brand geschoten en in het begin van de 17de eeuw met behoud
van het muurwerk in gotiserende trant hersteld door meester Johan Boldewijn van
Tseffs. In de jaren veertig van de 17de eeuw heeft men het oude koor afgebroken en
het schip verlengd. In de rechte sluiting werd de oostingang aangebracht. Een
noordelijke dwarsarm met ingangspartij in vormen van de Willem II-gotiek voegde
men in 1854-'55 toe. De oostingang kreeg een ingangspartij in dezelfde stijl. Tevens
werd toen het exterieur van de kerk vrijwel geheel gepleisterd.
Het interieur wordt overdekt door een vlak stucplafond met koof uit 1854-'55. De
grafkapel van Huis Weldam is vanuit de kerk toegankelijk via een rijk versierd,
zandstenen ionisch portaal met een grafschrift voor Unico Ripperda (†1709). De
pilasters van het portaal vertonen sterke overeenkomst met de zandstenen ionische
zuilen van de uit het eerste kwart van de 18de eeuw stammende orgeltribune, waarop
een 19de-eeuws orgel staat. Verder bevat de kerk een eikenhouten zeszijdige
preekstoel met lijstpanelen uit de eerste helft van de 17de eeuw en een 17de-eeuwse
ijzeren lezenaar met het wapen van de stad Goor.
De R.K. kerk H.H. Petrus en Paulus (bij Hengevelderstraat 24) is een neogotische
pseudo-basilicale kerk met een vijfzijdig gesloten, naar het westen gewend koor en
diagonaal geplaatste zijkapellen. Het oostfront wordt geflankeerd door achthoekige
traptorens met ingesnoerde spits. Op het koor staat een dakruiter. De kerk verrees in
1892-'94 naar ontwerp van J.W. Boerbooms en kreeg in 1935 een portaal. Het interieur
wordt overdekt door kruisribgewelven die rusten op pijlers met colonnetten. De
pastorie (Hengevelderstraat 24) dateert eveneens uit 1894.
De openbare lagere school ‘Het Laar’ (Herman Heyermansstraat
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Goor, Huize Scherpenzeel
152
36) is een deels eenlaags, deels tweelaags schoolgebouw op samengestelde
plattegrond, gebouwd omstreeks 1920. Het heeft een ingangspartij in
expressionistische trant.
Heeckeren (Lintelerweg 5), een voorm. havezate, is in haar huidige vorm een
gepleisterd landhuis bestaande uit twee haaks geplaatste vleugels. Een in 1412 voor
het eerst vermeld kasteel ter plaatse werd in 1584 door brand verwoest. Bij de herbouw
in 1596, in opdracht van Herman van Ensse, bleven de middeleeuwse kelders van
de oostvleugel bewaard. Getuige wapenstenen waren er verbouwingen in 1646 en
1656. In 1841 liet jhr. G.W. Bosch van Drakestein het huis ingrijpend verbouwen.
De traptoren in de binnenhoek tussen beide vleugels verdween. Het front werd naar
het oosten verplaatst en kreeg een pilasterstelling en een driehoekig fronton. Een
ingrijpende inwendige verbouwing vond plaats toen de zusters dominicanessen het
pand in 1900 in gebruik namen als
Goor, Station (1987)
klooster. Omstreeks 1840 heeft men het grachtenstelsel vergraven en opgenomen in
een landschappelijke aanleg. Bewaard bleef het 18de-eeuwse lanenstelsel. Het uit
1830 daterend bijgebouw met mezzanino is het voorhuis van een dwarshuisboerderij
waarvan het bedrijfsgedeelte omstreeks 1980 is gesloopt.
Olidam (Kevelhamlaan ong.). Van deze voorm. havezate bestaat nog de
laat-middeleeuwse verhoogde huisplaats aan de Poolbeek, omgeven door gracht en
singel en nu opgenomen in de groenvoorziening van een nieuwbouwwijk. De grote
veldkeien hebben gediend als fundering voor een houtskeletbouw. Woonhuizen.
Het waarschijnlijk 17de-eeuwse diepe eenlaagshuis Kerkstraat 13 is omstreeks 1870
verbouwd en voorzien van de huidige gepleisterde lijstgevel. De festoenen en de
gevelsteen met het jaartal ‘1696’ zijn bij deze verbouwing herplaatst. Grotestraat
86-88 is een dubbel woonhuis uit het tweede kwart van de 19de eeuw. Het
neoclassicistische herenhuis Spoorstraat 33-35 dateert van omstreeks 1870. De
gepleisterde herenhuizen Spoorstraat 27-31 en het huis Hengevelderstraat 1 zijn
omstreeks 1875 opgetrokken in eclectische vormen. De eclectische villa
Diepenheimseweg 1 stamt uit 1880 en is sinds 1954 in gebruik als gemeentehuis,
waarbij het is vergroot en inwendig gewijzigd. De rond een centrale hal gegroepeerde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

vertrekken zijn voorzien van houten lambriseringen en deurposten in eclectische
vormen. De huidige burgemeesterskamer heeft een houten lambrisering, een schouw
en een geometrisch plafond. Huize Scherpenzeel (Markeloseweg 2) is een villa met
elementen uit de chaletstijl, gebouwd in 1913 voor het echtpaar Jannink-Ter Horst
naar ontwerp van K. Muller. Het huis is genoemd naar de havezate Scherpenzeel die
iets ten oosten van het huis lag. Het oorspronkelijke interieur is nog grotendeels
intact. De tuin in gemengde stijl is ontworpen door H. Poortman. De blokvormige
Villa Kedingen (Diepenheimseweg 25) werd in 1913-'14 gebouwd voor N. Jannink
in ‘Um 1800’-stijl.
Het Tuindorp (Ten Boschstraat e.o.) ontstond in 1920-'21 in opdracht van de
woningbouwvereniging ‘De Goorsche Volkswoning’. Aan de oorspronkelijk 48
woningen naar ontwerp van W.K. de Wijs werden in 1924 nog 32 woningen naar
plannen van W.P.C. Knuttel toegevoegd. De architectuur is enigszins vergelijkbaar
met het tuindorp ‘Het Pathmos’ in Enschede.
Windmolen de ‘Braakmolen’ (De Braak 7) is een achtkantige, met riet gedekte
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1856 en in
1874 van een nieuwe bovenas voorzien.
Het station (Stationslaan 3) is een gebouw vierde klasse van de Staatsspoorwegen,
gebouwd in 1863 aan de lijn Zutphen-Enschede naar plannen van K.H. van Brederode.
In 1904 werd aan de rechterzijde een vleugel aangebouwd. Het station is nu ingericht
als oudheidkamer. Op het perron staat een gietijzeren wissel- en seintoestel.
De watertoren (Markeloseweg 29) is gebouwd in 1915. De ronde toren met iets
verjongende schacht heeft een verbrede en van kantelen voorziene bovenbouw met
ijzeren hangbodemreservoir. Begraafplaatsen. De waarschijnlijk in de 18de eeuw
aangelegde Isr. begraafplaats (achter Hengevelderstraat 3-5) heeft een eenvoudig
lijkhuisje. De begraafplaats ligt ter plaatse van de vroegere burcht van Goor. De
Oude begraafplaats (bij Laarstraat 36) werd in 1827 aangelegd en is omgeven met
een ijzeren hek tussen zandstenen hekpijlers. Centraal op de begraafplaats staat het
in 1842 geplaatste grafmonument voor de textielpionier Thomas Ainsworth (†1841).
Het gietijzeren monument
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

153
Goor, Alg. begraafplaats, grafmonument Thomas Ainsworth (1983)
bestaat uit een vierkante bovenbouw met symbolen en teksten in drie talen en een
getrapte onderbouw op een zandstenen basement. Het is ontworpen door E.S.
Heijinckz Mz. en gegoten door de firma Nering Bögel. Verder bevat de begraafplaats
enkele 19de- en 20e-eeuwse grafstenen, onder meer van de families Jannink en
Brunnekreef. De R.K. begraafplaats (Iependijk ong.) is in 1856 aangelegd, maar
verschillende malen vergroot. Ze bevat onder meer het graf van Willem Bosch van
Drakestein (†1862) en een pastoorsgraf.
Gramsbergen
Kleine stedelijke nederzetting ontstaan op de hogere gronden nabij de Vecht, waar
in de 13de eeuw op de plaats van de boerderij Oldenhof (ten zuidwesten van de
huidige kern) de hof ‘Bergene’ ontstond. Het gebied is het best bekend van het
nabijgelegen gehucht Ane, ten westen van Gramsbergen, waar op 28 juli 1227 de
slag bij Ane woedde. Hier werden de ridders van bisschop Otto II van Lippe door
het landvolk van Drenthe onder aanvoering van Rudolf II, burggraaf van Coevorden,
vernietigend verslagen. In 1309 volgde waarschijnlijk sloop van het Oldenhof, waarna
in 1339 ten noorden van de huidige kerk een nieuw kasteel verrees. In 1385 werd
het omgracht en in steen herbouwd. In 1442 was er sprake van het ‘stedeke
Gramsbergen’; een schoolvoorbeeld van een buiten de kasteelpoort willekeurig
gegroeide nederzetting zonder eigen verdedigingswerken. Na brand in 1517, bezetting
door de Geldersen en Drenten in 1521 en opnieuw brand in 1530 kwam het in 1594
in Staatse handen. In 1608-'14 volgde in opdracht van Anna van Wachtendonk de
herbouw van de havezate, die vervolgens weer sterk te lijden had van belegering
door Munsterse troepen in 1673 en vernielingen het jaar daarop. In 1727 kwam de
havezate in handen van Reinhard Burchard Rutger van Rechteren. In 1822 werd het
huis voor afbraak verkocht en na de sloop van het koetshuis in 1942 volgde na de
oorlog bebouwing van het gehele terrein. Gramsbergen, dat in 1777 opnieuw door
brand werd geteisterd, profiteerde niet van de in 1854 tot de Vecht bij Ane
doorgetrokken Dedemsvaart en bleef een kleine nederzetting. De haven aan het in
1859 gegraven Overijssels Kanaal, gevolgd door de aansluiting in 1903 op de spoorlijn
Zwolle-Emmen, leidde tot enige ontwikkeling en bebouwing aan de Stationsstraat.
De belangrijkste nijverheid was de klompenmakerij. Na de oorlog volgde een
uitbreiding op het terrein van de oude havezate en aan de zuidzijde van de kern. De
oude kern zelf, waarin zich
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Gramsbergen, Herv. kerk
vanouds veel boerderijen bevonden, is redelijk intact gebleven.
De Herv. kerk (Kerkstraat 3-5) is een neorenaissancistische zaalkerk; de
grotendeels 18de-eeuwse toren van twee geledingen heeft een ingesnoerde naaldspits.
De middeleeuwse kerk werd in 1674 door Munsterse troepen verwoest, waarbij
vermoedelijk slechts een deel van de 15de-eeuwse toren bewaard is gebleven. Getuige
het jaartal 1776 boven de toreningang, werd de toren toen in zijn huidige vorm
gebouwd. De nieuwe spits werd kort na de stadsbrand van 1777 hersteld. In 1878
werd, op de toren na, de gehele kerk vervangen door een nieuwe zaalkerk met
rechtgesloten koor en schilddak in neorenaissancistische vormen, naar ontwerp van
W. en F.C. Koch. De vormen van de rondboogvensters, gedeeltelijk met
baksteentraceringen, verwijzen naar midden-17de-eeuwse voorbeelden. In de kerk
ligt de sterk afgesleten grafzerk van Statius van Aeswijn, heer van Gramsbergen,
(†1607) en zijn vrouw Anna van Wachtendonk. De hekpijlers (Boomhofstraat ong.)
zijn het enige restant van de voormalige havezate Gramsbergen. De twee gemetselde
hekpijlers met zandstenen afdekking werden in 1756 gebouwd voor de toenmalige
eigenaar van het huis, Reinhard Burchard Rutger van Rechteren. De ingang is in
1977 hersteld.
Het raadhuis (De Esch 1) is een gebouw met lage begane grond en hoge
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Gramsbergen, Kruisstraat
154
verdieping in sobere en verzorgde vormen. Het kwam in 1924 tot stand naar plannen
van J.D. Meppelink, Coevorden. Tot dan toe kon men volstaan met enkele kamers
in de ertegenover gelegen burgemeesterswoning uit 1868, die in 1962 werd
afgebroken. Het raadhuis is in 1959 verbouwd, waarbij de lange achterbouw tot stand
kwam.
Woonhuizen. Aan de Kerkstraat, Oudestraat, maar vooral Kruisstraat staat nog
een aantal gave, doorgaans diepe, dorpswoningen, onderling gescheiden door een
gang of een ozendrop. De huizen hebben een zadeldak met puntgevel, al dan niet
gedeeltelijk met hout beschoten, of een zadeldak met wolfeind. Door hun traditionele
bouw vertonen ze weinig stijlelementen. Van het woonhuis Oudestraat 10 zou de
kern ouder dan 1850 kunnen zijn. Interessante voorbeelden uit de tweede helft van
de 19de eeuw zijn Kerkstraat 2 uit omstreeks 1860, Kruisstraat 12, Kruisstraat 14,
Kruisstraat 17 uit omstreeks 1860. Boerderijen. Zowel aan de rand van het dorp als
in de directe omgeving liggen nog enkele vermeldenswaardige boerderijen. Op de
Hoge Esch tussen dorp en Vecht liggen de eind 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen
met middenlangsdeel Oldenhof 1 en Oldenhof 4. Aan de Loozer Esch staan Bouwlust
(Hardenbergerweg 5-7) uit 1851 en herbouwd in 1902 en Hardenbergerweg 23 een
forse boerderij, herbouwd in 1859, met zowel een aangebouwde parallelle schuur
als een haakse losstaande schuur. De boerderij Hardenbergerweg 3 heeft een
villa-achtig woongedeelte met expressionistische elementen uit 1933.
De brugwachterswoning (Oostermaat 66), nabij de moderne ophaalbrug over het
Overijssels Kanaal, is een langwerpig dwars eenlaags pand onder een
pannen-schilddak uit omstreeks 1880.
Het pakhuis Boomhofstraat ong. is een eenvoudig pand van drie lagen met
tuitgevel, gebouwd omstreeks 1890. Oorspronkelijk hoorde het bij het huis Kruisstraat
11.
Het voorm. station (Oostermaat 63-65) is een rijzig gebouw met boven een woning
en beneden dienstvertrekken en
Gramsbergen, Brugwachterswoning
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

een lagere aanbouw. Het station is een iets simpeler uitvoering van dat in Dalfsen.
Het werd in 1903 ontworpen door Ed. Cuypers voor de spoorlijn Zwolle-Emmen
van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij. Aan de spoorzijde hangt een
sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd door J. Thooft en Labouchère
uit Delft.
De Alg. begraafplaats (Anerdijk 15) werd aan het eind van de 19de eeuw gesticht
en heeft nog een baarhuisje uit die tijd. Op het terrein liggen enkele graven met
kranstrommels.
Windmolen ‘De Anermolen’ (Anerveenseweg 26), gelegen ten westen van
Gramsbergen nabij de buurtschap Ane, is een achtkante, met riet gedekte
beltkorenmolen op houten onderstuk, gebouwd in 1864 en met een bovenas uit 1866.
De molen is gerestaureerd in 1983. De stuw bij De Haandrik (De Haandrik bij 3),
gelegen ten noordoosten van Gramsbergen, is een van de vijf stuwen die tussen 1907
en 1916 in de Vecht werden gebouwd om deze beter te kunnen beheersen. Het doel
was om de zomerse overstromingen tegen te gaan en de winterse overstromingen op
gereguleerde wijze toe te staan. In dit systeem, waardoor de Vecht tussen Ommen
en De Haandrik niet meer bevaarbaar was, werd ook de waterhuishouding van het
nabijgelegen Overijssels Kanaal betrokken. De sluis zelf heeft bakstenen landhoofden
en een tussenpijler met een vaste bedieningsbrug. In 1920 werden de schuiven
vervangen door de huidige stalen schuiven.
Haaksbergen
Esdorp, oorspronkelijk gelegen aan de (verlegde) Buurserbeek tussen de Honesch
en Zienesch. Het dorp kwam tot ontwikkeling bij de in 1188 voor het eerst genoemde
parochiekerk en bij het reeds in de 16de eeuw verdwenen kasteel Blankenborg. Door
de toenemende huisweverij verdichtte het dorp zich in de loop van de 17de en 18de
eeuw. De aanleg van de spoorlijn Winterswijk-Enschede in 1884-'85 had ten gevolge
dat aan de noordwestzijde van het dorp fabrieken werden gebouwd. In de 20ste eeuw
breidde het dorp zich sterk uit in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

155
Haaksbergen, R.K. St.-Pancratiuskerk, plattegrond
westelijke en noordelijke richting.
De R.K. St.-Pancratiuskerk (Markt 9) is een driebeukige hallenkerk met driezijdig
gesloten koor en een forse toren van vier geledingen met ingesnoerde, achtzijdige
spits. De voornamelijk in Bentheimer zandsteen opgetrokken middeleeuwse kerk
werd in 1888-'89 grotendeels vernieuwd en vergroot. Oorspronkelijk bestond de kerk
uit een 12de-eeuws schip met koorabsis. Van deze oudste bouwfase bleef slechts het
in ijzeroer uitgevoerde muurwerk van de zwikken van de drie westelijke traveeën
van het middenschip bewaard. In een tweede fase werd aan het schip een smaller
koor met absis toegevoegd. Vervolgens kreeg het koor een rechte koorsluiting. In
de tweede helft van de 15de eeuw kwam uiteindelijk een driezijdige sluiting tot stand;
hiervan bleef in 1888 een klein restant gespaard. In het begin van de 16de eeuw
verrees het nog bestaande zuidkoor met driezijdige sluiting. Getuige het jaartal 1520
boven de huidige zuidingang is de rest van de zuidbeuk iets jonger. In het derde
kwart van de 16de eeuw kwam de toren met uitgebouwde traptoren tot stand; naast
de met het bovengelegen venster in een spitsboognis gevatte ingang is het jaartal
‘1565’ te zien. De derde geleding heeft blinde spitsboognissen met flamboyante
traceringen.
Bij de restauratie onder leiding van A. Tepe in 1888-'89 werd de kerk vergroot,
waarbij de nieuwe delen in stijl en materiaal werden aangepast aan de behouden
laatgotische delen. Nieuw opgetrokken werden het hoofdkoor, de noordelijke zijbeuk
en een westelijke travee van de zuidelijke zijbeuk. Door de uitbreiding werd de toren
tussen de zijbeuken ingebouwd. Het interieur kreeg nieuwe, gepleisterde
kruisribgewelven. Aan de noordwestzijde voegde men een met stergewelven
overkluisde doopkapel toe en aan de zuidoostzijde een sacristie. In 1974-'76 is de
kerk voor een tweede keer gerestaureerd.
De oudste delen van de kerkinventaris zijn het triomfkruis (eerste kwart 19de
eeuw) en vier eikenhouten beelden afkomstig van een preekstoel in de Martinuskerk
te Utrecht (derde kwart 19de eeuw). Verder dateert de inventaris uit het laatste
decennium van de 19de eeuw en uit de 20ste eeuw. Het marmeren doopvont werd
in 1888 geschonken door de weduwe Ter Pelle. Drie reliëfs met voorstellingen van
de evangelisten (1891) en vier eikenhouten beelden, waaronder de H. Pancratius en
een Mariabeeld (omstreeks 1891), komen uit het atelier van F.W. Mengelberg. Twee
overige reliëfs zijn gemaakt door het atelier van J. Cuypers (omstreeks 1920) en zijn
afkomstig van de communiebanken van de Martinuskerk te Utrecht. De
muurschildering tegen de torenmuur, voorstellende de H. Pancratius die de
gemeenschap onder zijn hoede neemt, is van H.G. Walstra (1941). H.J.J. Geuer
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

maakte de gebrandschilderde ramen van onder andere de beide zijkapellen (1892)
en de absis (omstreeks 1895); J. Mengelberg die naast het zangkoor (1952). Het
tabernakel van hout, koper en gekleurde stenen is van de hand van J. Noyons (1976).
De pastorie (Markt 20), met aangebouwd catechisatielokaal, werd in 1887 gebouwd
naar ontwerp van G. te Riele met neogotische en neorenaissance-elementen. De
synagoge (Ruischenborg 1) is een eenvoudig gepleisterd zaalgebouw met zadeldak
en spitsboogvensters, opgetrokken in 1828. Het gebouw is na jarenlange leegstand
sinds 1980 weer als synagoge in gebruik genomen.
De Herv. kerk (Von Heydenstraat 4) is een achthoekig gebouw met een tentdak
voorzien van een achtzijdige houten dakruiter met omloop en spits. De kerk werd
gebouwd in 1854 in classicistischeclectische vormen naar ontwerp van G. Doorwaart
Niermans ter vervanging van een afgebrande koepelkerk uit 1810. Het interieur wordt
gedekt door gestucadoord hout met steekkappen. Het orgel uit 1864 werd gemaakt
door H. Honhof. De vrijstaande pastorie (Markt 12) is een blokvormig, eclectisch
gebouw uit 1875, eveneens naar ontwerp van G. Doorwaart Niermans.
De R.K. St.-Bonifacius en Gezellenkerk (Veldmaterstraat bij 61) is een uit
1933-'34 daterende pseudo-basilicale kruiskerk met smaller, recht gesloten koor en
een rechthoekige toren met dwars geplaatst zadeldak. Het in de trant van de Delftse
School uitgevoerde gebouw is ontworpen door Joh.H. Sluijmer, die zich liet inspireren
door de Friese romano-gotische dorpskerken. Het geheel in schoon metselwerk
uitgevoerde interieur wordt overdekt door kruisgewelven op ronde zuilen. De
aangebouwde pastorie (Veldmaterstraat 61) is ook door Sluijmer ontworpen. De
R.K. kerk O.L. Vrouwe van Lourdes (Sonderenstraat 15) is een basilicale kerk uit
1956-'58 in de trant van de Delftse School naar ontwerp van F. van Beers. De kerk
is door een gang verbonden met de gelijktijdig gebouwde pastorie.
De openbare lagere school (Blankenburgstraat 40) is een eenlaags
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Haaksbergen, Richtershuis met de Herv. kerk
156
gebouw op T-vormige plattegrond, gebouwd omstreeks 1920 in expressionistische
trant.
Het raadhuis (Markt 1) werd gebouwd in 1940-'41 naar ontwerp van J.Th.J.
Cuypers en P. Cuypers jr. in de trant van de Delftse School. Een tweevleugelige
bordestrap geeft toegang tot de bel-etage.
Woonhuizen. Het Richtershuis (Jhr. von Heijdenstraat 8) is een eenlaags dwars
huis met ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl, voorzien van het jaartal ‘1720’,
opschriften en het wapen van de bouwheer, de houthandelaar Johan van der Sluys.
In de zijgevel aan de zijde der Herv. kerk is een fraaie gebeeldhouwde Lodewijk
XIV-deuromlijsting uit 1737 opgenomen, afkomstig van het voorm. huis ‘De Stoepe’
aan de Markt.
In opdracht van de fabrikantenfamilie Jordaan kwamen enkele monumentale huizen
tot stand. F.J. Jordaan liet in 1860 het gepleisterde eclectische herenhuis Markt 7
bouwen. Villa Jordaan (Spoorstraat 32) is een vrijstaand monumentaal herenhuis
met aangebouwd koetshuis in eclectische stijl. Het gebouw verrees in 1887-'88 naar
ontwerp van G. Beltman voor D.B.H. Jordaan. Naar plannen van A. Beltman werd
in 1888 voor F.J. Jordaan de doksterswoning Markt 8 opgetrokken, een herenhuis
in eclectische trant met een sterk geaccentueerde middenpartij. Heydenstraat 7-9 is
een eclectisch woonhuis met koetshuis, in 1900 gebouwd voor de familie Ten Hoopen
naar ontwerp van G. Beltman. De wit gepleisterde neoclassicistische villa De
Blankenborgh (Enschedesestraat 65) kwam in 1909 tot stand naar ontwerp van G.
Beltman voor A. Wisselink.
Boerderij ‘Molenveldwöner’ (Molenstraat 96) is een langhuisboerderij uit de
eerste helft van de 19de eeuw, met houten voorschotten en aan de achterzijde een
uitgebouwde weefkamer. Windmolen ‘de Korenbloem’ (Fazantstraat 39) is een
achtkantige bovenkruier, die tot 1888 een stelling had. De doorrit van de korenmolen
is voorzien van een sluitsteen gedateerd 1798. Het station Haaksbergen
(Stationsstraat 3) werd in 1884-'85 gebouwd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Haaksbergen, Station (1985)
voor de Geldersch-Overijsselsche Locaal Spoorwegmaatschappij aan de lijn
Winterswijk-Hengelo. Het werd in 1899 en in 1915 uitgebreid en is nu in gebruik
als station van de ‘Museum Buurtspoorweg’. Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats
(Goorsestraat 54) werd omstreeks 1700 aangelegd. Het toegangshek is gedateerd
‘1889’, maar is recent vernieuwd, evenals het lijkhuisje. De Alg. begraafplaats
(Enschedesestraat) werd in 1828 aangelegd met een afzonderlijk rooms-katholiek
deel. De met een hoge muur omsloten particuliere begraafplaats (Spoorstraat ong.),
aangelegd in 1830, bevat onder meer de graven van de textielfabrikantenfamilie
Jordaan.
Het volkspark Scholtenhagen (Scholtenhagenweg ong.), gelegen ten zuiden van
het dorp, was bestemd voor de arbeiders van de firma Jordaan en de bevolking van
Haaksbergen. Het werd in 1900 aangelegd in landschapsstijl rond de uit 1841
daterende en in 1862 verbouwde boerderij-herberg ‘Scholten’ (Scholtenhagenweg
36). Sinds 1968 staat in het park De Karelskamp (Scholtenhagenweg 38-40), een
vanuit Almelo overgeplaatste dubbele arbeiderswoning met vakwerkwanden uit
1830. Het in 1839 verbouwde pand is typerend voor de plattelands-huisweverij rond
Almelo. De Oostendorper watermolen (Korenmolenweg 22) ten zuiden van
Haaksbergen is een aan weerszijden van de Buurserbeek gelegen koren- en
oliewatermolen met stuwwerk en drie onderslagraderen. De molen, deels
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

157
bestaande uit vakwerk en deels uit houten wanden op een zandstenen voet, werd
gebouwd in 1633 in opdracht van Willem Ripperda tot Weldam. De oliemolen stortte
bij hoog water in 1946 in en werd in 1947 naar plannen van J. Jans herbouwd. Het
gehele complex is in 1987 gerestaureerd. De bijbehorende vakwerkschuur (bij
Korenmolenweg 23), met uitkragende topgevels onder wolfdaken, is vermoedelijk
18de-eeuws.
De Bleeck (Morsinkhofweg 36) is een buitenplaats gelegen ten zuiden van het
dorp. Op de fundamenten van de blekerij Jordaan aan de Buurserbeek verrees in
1917-'18 in opdracht van J.G.H. Jordaan een buitenhuis naar ontwerp van
architectenbureau Beltman. Het huis heeft zadeldaken tussen trapgevels en een zware
hoektoren met afgeknot tentdak. Het landschapspark is aangelegd naar plannen van
P.H. Wattez. Het toegangshek met zandstenen hekpijlers (tweede helft 18de eeuw)
is afkomstig van de voorm. buitenplaats Ruisschenborg in Haaksbergen. Aan de
oorspronkelijke blekerij herinnert nog de voorm. blauwververij (bij Morsinkhofweg
36), een eenlaags pand in vakwerk met baksteenvulling. Het werd in 1765 gebouwd
voor de voorm. blekerij van de marke Honesch. Het voorm. bleekwachtershuisje
(Morsinkhofweg 34) dateert uit 1764 en werd blijkens een gevelsteen in 1876
verbouwd tot woonhuis. Op het terrein staat verder nog het lös hoes ‘De Boeskool’
(bij Morsinkhofweg 34), een 18de-eeuwse langhuisboerderij voorzien van een
voorgevel met vakwerk. Lankheet (Aaftinksweg ong.), een landgoed ten zuiden van
Haaksbergen, werd omstreeks 1900 gesticht door de Enschedese fabrikantenfamilie
Van Heek. In 1895 liet G.J. van Heek een jachthuis (Aaftinksweg 6) bouwen. Het
is een uit Noorwegen afkomstig houten prefab-gebouw in chaletstijl, voorzien van
een houten aanbouw met portiek. In opdracht van G.J. van Heek jr. werd in 1920-'21
het eveneens uit Noorwegen afkomstige, houten jachthuis Lillesjoen (Assinkweg 10)
opgetrokken. Op het landgoed staat verder de 18de-eeuwse langhuisboerderij Assink
(Assinkweg 8) met onderschoer en wanden die deels nog in vakwerk zijn uitgevoerd.
Op het erf bevindt zich een bakspieker
Haaksbergen, Boerderij De Ziepe
met houten voorschotten.
Boerderijen. In de omgeving van Haaksbergen liggen diverse interessante
langhuisboerderijen. De Morsinkhof (Morsinkhofweg 22), met bovenkamer, dateert
uit 1717. Boerderij Dijkhuis (Eibergseweg 187) heeft een aangebouwde bovenkamer
en dateert uit 1769. Op het erf staat een varkensstal uit omstreeks 1900. De Smitterij
(Smitterijweg 8) dateert uit 1792 en bezit een bedrijfsgedeelte uit 1816. De Wilmer
(Laarveldsweg 19), met aangebouwde bovenkamer, dateert uit omstreeks 1850.
Weerninksweg 10, uit 1886, heeft op het erf een houten schuur met voor- en
achterzijde een onderschoer en twee bakstenen ‘spiekers’. Aaftinkweg 17 dateert uit
de 19de eeuw en bezit een bovenkamer en rechts twee aangebouwde schuren met
wolfdaken. Watermolenweg 4 is een eenvoudig boerderijtje met houten voorschotten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

en een aangebouwde schuur. Boerderij De Ziepe (Enschedesestraat 188-190) is in
1915 in opdracht van textielfabrikant H. van
Sint-Isidorushoeve bij Haaksbergen, Boerderij Brummelhoes, plattegrond
Heek gebouwd in de trant van een Oost-Westfaalse vakwerkboerderij. De topgevels
kragen driemaal op consoles uit; het vakwerk en de draagconstructie zijn niet in hout
maar in beton uitgevoerd. De horizontale liggers dragen inscripties. De monumentale
ontginningsboerderij Het Stepelerveld (Stepelerveldweg 50) kwam in 1928 tot stand
naar ontwerp van E.A. van der Lijke en J. Mink in opdracht van fabrikantenzoon
E.H.K.J. van Heek. Bij de boerderij staan dienstwoningen en schuren. Het toegangshek
aan de Kolenbranderweg dateert uit omstreeks 1880. Grenspalen. De Grevenpaal
is een 18de-eeuwse grenspaal tussen de voormalige marken Holthuizen en Usselo.
De eveneens 18de-eeuwse grenspaal aan de Binnenveldweg (bij nr. 38) vormde de
scheiding tussen de voorm. marken Holthuizen en Honesch. Een andere markepaal
staat aan de Oldenkotsedijk (bij nr. 51) en draagt het opschrift ‘Holthuizen en
Honesch’. Sint-Isidorushoeve. Dorp ten noordwesten van Haaksbergen. De R.K.
St.-Isidoruskerk (Goorsestraat 128) is een kruiskerk met ongelede toren voorzien
van een ingesnoerde spits, gebouwd in 1926-'27 naar ontwerp van Joh.H. Sluijmer.
De kerk is uitgevoerd in een overgangsvorm van late neogotiek en expressionisme.
De ten noordwesten van het dorp gelegen 18de-eeuwse langhuisboerderij
Brummelhoes (Brummelhuizerbrink 31) is voorzien van houten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

158
voorschotten. Het bedrijfsgedeelte met onderschoer kreeg in 1820 zijn huidige vorm.
Linksvoor bevindt zich een uitgebouwde, omstreeks 1950 verbouwde, bovenkamer.
De boerderij bezit nog de oorspronkelijke indeling zonder scheiding tussen woonen
bedrijfsgedeelte en is daarmee het laatste bewoonde lös hoes. Het woongedeelte
is geheel bekleed met wandtegels en heeft nog een open vuur met wendezoele (ijzeren
draaiboom).
Hardenberg
Kleine stad ontstaan op de hogere gronden in een bocht van de Vecht, op het punt
waar twee wegen uit het oosten samen de Vecht kruisten. Na de slag van Ane werd
hier in opdracht van bisschop Wilbrand van Oldenburg in 1230 een kasteel gebouwd
als grensverdediging. In 1358-'62 kregen burcht en nederzetting een ommuring en
omgrachting. In 1362 werden aan Hardenberg stadsrechten verleend. In 1386 zou
het kasteel vernieuwd zijn. In 1479 werd de stad geteisterd door een stadsbrand. In
1518 volgde de gedeeltelijke ontmanteling van de stad. Na de verovering door de
Geldersen en Drenten in 1523 verdween ook de rest, evenals het kasteel, dat lag op
de plaats van de huidige Höftekerk. In 1708 volgde opnieuw een stadsbrand waarbij
alleen het raadhuis, de kerk en de school gespaard bleven. Tot 1850 bleef Hardenberg
een kleine nederzetting bestaande uit een voorstraat en een achterstraat (de huidige
Doelen), met een kleine concentratie aan de Brink aan de overzijde van de Vecht.
Na 1850 volgde uitbreiding aan de Lange Steeg, nu Stationsstraat. Veel van de oude
dorpsstructuur is in de loop der tijd verdwenen, niet in het minst door het in 1963
gebouwde nieuwe stadhuis aan het St.-Stephanusplein. Na de oorlog ontstond er een
sterke uitbreiding. In 1957 vestigde zich in Hardenberg de fabriek voor plastic buizen,
Wavin. De omstreeks 1990 gereed gekomen rondweg en de nieuwe brug over de
Vecht werden genoemd naar de oprichter van deze fabriek, J.C. Keller. Ten
noordoosten daarvan begon in 1975 de bouw van de wijk Baalder en in 1986 van de
wijk Baalderveld-Roeterskamp.
Het esdorp Heemse, aan de westzijde van de Vecht, was de hoofdplaats van de
gemeente Ambt Hardenberg, die in 1941 met Stad Hardenberg werd samengevoegd.
Het dorp ontstond rond de havezate Heemse, voor het eerst genoemd aan het begin
van de 15de eeuw. In 1681-'82 werd het huis verbouwd en in 1754 werd het bezit
van Isaac Reindt van Raesfelt en zijn vrouw, de dichteres Clara Feyoena van Sytzama
(1729-1807). Hun in 1809 vernieuwde huis werd uiteindelijk in 1868 gesloopt. In
1960 bouwde men op dezelfde plaats het bejaardencentrum ‘Clara Feyoena Heem’.
Rond 1840 verrees enige bebouwing aan de Hessenweg. Na de oorlog ontstonden
tussen het dorp en Hardenberg de woonwijk de Heemsermars en ten zuiden daarvan
de Heemse Norden en het Hazenbos. De Herv. kerk (Scholtensedijk 24, Heemse),
oorspronkelijk gewijd aan St. Lambert, is een gepleisterde, laatgotische eenbeukige
zaalkerk met driezijdig gesloten koor. De forse toren telt drie geledingen en heeft
een ingesnoerde naaldspits. Rond 1300 werd een eerste romaanse zaalkerk gebouwd,
met rechtgesloten koor. Mogelijk is in het huidige schip nog een deel van dit opgaande
muurwerk in oersteen bewaard gebleven. Vermoedelijk is aan het eind van de 14de
eeuw de huidige toren tegen het bestaande schip aangebouwd. Rond 1450 kwam het
huidige koor tot stand, waarbij de muren van het schip verhoogd werden en nieuwe
vensters kregen. Aan het begin van de 15de eeuw werd de bestaande toren met een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

geleding verhoogd. In de toren hangt een klok uit 1520, gegoten door Hinricus de
Tremonia (Dortmund). In 1610 ging de kerk over in protestantse handen. In 1686
zijn in het schip de gewelven verwijderd en vervangen door een nieuwe balklaag
met op een der balken het opschrift ‘anno 1686’. In 1717 vernielde een storm de
torenspits, waarna bij de herbouw in 1746 een uurwerk werd toegevoegd. Bliksem
trof de toren in 1786. Bij de restauratie van de toren in 1938 zijn de wijzerplaten
vernieuwd. In 1823 herstelde men de kerk en in 1848 breidde men haar uit aan de
noordzijde. Deze uitbreiding werd in 1936 vernieuwd en van een aangrenzende
consistoriekamer voorzien naar plannen van H. Boxman uit Nijverdal, die ook de
verdere restauratie verzorgde. In 1975-'77 volgde een nieuwe restauratie, naar plannen
van D. Wijma.
De inventaris bestaat onder andere uit een preekstoel (1681), een koperen lezenaar
(tweede helft 17de eeuw), een eikenhouten doophek (1662), een smeedijzeren
doopbekkenhouder (1681) en een romaans doopvont uit Bentheimer zandsteen. Er
zijn enkele grafzerken uit de 15de tot en met 18de eeuw, waaronder een priesterzerk
uit 1493 en de steen van Johanna Judith baronesse Blanckvoort vrouwe toe Hofstede
en Blankhemert (†1739). Het orgel werd vervaardigd door K.B. Blank & Zn. (1977);
het snijwerk leverde H.B.A. Schoemaker. De vorm is ontleend aan het eerste orgel
uit 1807, geschonken door Clara Feyoena van Raesveld-van Sytzama, dat in 1917
is verkocht naar Pesse (Dr). Het kerkhof achter de kerk (Kerkpad bij 1) is naar verluid
ontstaan op de plek waar omstreeks 780 een kapel werd gesticht. Ter plaatse bevinden
zich de graven van Clara Feyoena van Raesveld-van Sytzama (1729-1807) en het
familiegraf van de families Van Ittersum en Van Blanckvoort. De pastorie (Kerkpad
1) stamt uit omstreeks 1850.
De Herv. kerk (Voorstraat 36) is een neoclassicistische zaalkerk met recht gesloten
koor en een slanke toren met ingesnoerde naaldspits. De kerk werd in 1847 gebouwd
op de plaats van een oudere, aan St. Stephanus gewijde kerk. De aan de straatzijde
gelegen gevel heeft een risaliet, bekroond door een fronton met daarin empire-achtige
vormen. In de in 1865 naar plannen van W. en F.C. Koch opgehoogde toren, die toen
van een rondboogfries werd voorzien, hangen twee oudere klokken; één uit 1506
gegoten door Geert van Wou en een andere uit 1538 door Geert van Wou en Jan ter
Stege. De kerk bezit een preekstoel uit omstreeks 1850 en een orgel uit 1819, gebouwd
door J.C. Scheuer en in 1858 voor de nieuwe kerk aangepast door C.F.A. Naber.
De (Geref.) Höftekerk (Synodaal) (Lage Doelen 3) is een neorenaissancistische
achthoekige centraalbouw. De vier puntgevels zijn voorzien van ramen en het tentdak
wordt bekroond door een achtkante dakruiter met ingesnoerde spits. De kerk werd
in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hardenberg, Geref. Höftekerk (Synodaal)
159
1889-'90 gebouwd en lijkt sterk op die van Haaksbergen uit 1854. Aan de voorzijde
werd ze in 1922-'23 in zakelijk expressionistische vormen uitgebreid naar plannen
van T.E. Kuipers. De kerk bezit een orgel dat J.F. van Gelder en G.H. Jansen in 1826
bouwden voor de hervormde kerk te Baarn; het werd in 1889 naar Hardenberg
overgebracht.
De (Geref.) Hessenwegkerk (Hessenweg ong., Heemse) is een bakstenen zaalkerk
met ongelede toren uit 1951, met schilddak en gebouwd in sobere traditionalistische
vormen.
Het restant stadsmuur (Hoge Doelen ong.) is een deel van de in 1358-'62
aangelegde stadsmuur die in 1518-'23 weer werd geslecht. Delen van deze in
ijzeroerblokken opgebouwde stadsmuur werden in 1959 ontdekt en in 1961-'62
gerestaureerd.
Het voorm. stadhuis van Stad-Hardenberg (Voorstraat 34) is een gepleisterd
pand op rechthoekige grondslag, waarvan de eerste steen in 1805 werd gelegd door
secretaris A. van Riemsdijk. Het werd in 1938 vergroot waarbij de dakruiter werd
vernieuwd. Boven de ingang bevindt zich een 18de-eeuwse gevelsteen met een
afbeelding van St. Stephanus. Sinds 1941 doet het niet meer als stadhuis dienst; nu
is er het stadsmuseum in gevestigd.
Scholen. De School met den Bijbel (Lage Doelen 6) is een diep schoolgebouw
van twee beuken, gebouwd in 1867-'69 naar plannen van bouwmeester Roelof uit
Vasse. De Zondagsschool annex het catechesatiegebouw (Kerkpad 3, Heemse) is
een sober zaalgebouw met ingangsportiek uit omstreeks 1910. De chr. school De
Kastanjehof (Lage Doelen 2), is een langgerekt schoolgebouw met uitspringende
ingangspartij. Het werd omstreeks 1925 gebouwd in zakelijk expressionistische
vormen.
Het postkantoor (Voorstraat 38), gebouwd in 1912 naar plannen van
rijksbouwmeester C.H. Peters, is een goed voorbeeld van een tweelaags
dorpspostkantoor met directeurswoning in simpele, op de neogotiek geënte vormen.
Woonhuizen. In Heemse staat het neoclassicistische Huize Nijenstede (Hessenweg
51), gebouwd in 1865 in opdracht van de vervener en burgemeester H.N. van Royen.
In de nogal gehavende stadsstructuur van Hardenberg bevinden zich slechts enkele
vermeldenswaardige woonhuizen. De neoclassicistische deurwaarderswoning
Gramsbergerweg 4 uit omstreeks 1880, werd na 1889 als marechausseekazerne in
gebruik genomen. Gramsbergerweg 16 uit 1907 is een aardig voorbeeld van een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

urgermanswoning in neorenaissancevormen. Ook het woonhuis met trapgevel
Stationsstraat 37 uit omstreeks 1910 is in die vormen gebouwd.
Windmolens. De Oelemölle (Molenplein 4, Heemse) is een achtkante rietgedekte
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet. Vanouds heeft de molen
dienst gedaan als stadsmolen van Hardenberg. In zijn huidige
Hardenberg, Woonhuis Gramsbergerweg 16
vorm nam hij de plaats in van de uit 1533 stammende watermolen in de nabijgelegen
Vecht. De datering op de bovenas 1870 komt zeer waarschijnlijk overeen met de
bouw van de gehele molen. In 1968 werd hij gerestaureerd. Windlust (Radewijkerweg
19), gelegen ten oosten van Hardenberg nabij de buurtschap Radewijk, is een
achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op een houten onderstuk en een
bakstenen voet. Deze voet is later verbreed tot de grootte van de stelling. De in 1861
in opdracht van J.A. van Housselt gebouwde stellingkorenmolen, brandde in 1876
af. Met de aankoop van een oliemolen uit Oosterhesselen (Drenthe) werd hij als
‘beltmolen’ herbouwd. In 1967 kreeg hij een nieuwe kap.
Pomp. Van de oorspronkelijk zeven stadspompen zijn er, na aansluiting in 1934-'35
op het regionale waterleidingnet, twee overgebleven. De belangrijkste daarvan is de
in 1864 in Bentheimer zandsteen uitgevoerde pomp in de Voorstraat.
Het pakhuis Stationsstraat 33A is een eenvoudig breed pand met
mansardepuntgevel, gebouwd in 1912 voor de Coöperatieve landbouwvereniging.
Het dient nu als woonhuis.
Het station (Stationsstraat 26-28) is een rijzig gebouw met boven een woning en
beneden dienstvertrekken. Het werd in 1903 ontworpen door Ed. Cuypers voor de
spoorlijn Zwolle-Emmen van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij. Aan
de spoorzijde heeft het een sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd
door J. Thooft en Labouchère uit Delft.
De Oude Alg. begraafplaats (Stationsstraat ong.) is een gesloten begraafplaats
gesticht omstreeks 1830. Ze werd later enkele keren uitgebreid. Er ligt, behalve
enkele 17de-eeuwse zerken, de zerk van burgemeester C.J. van Riemsdijk
(1810-1881).
De Oude Isr. begraafplaats (J.C. Kellerlaan ong.), het Jodenbergje genoemd, is
een ten noorden van Hardenberg aan de Vecht gelegen grafheuvel. De begraafplaats
met haar bijzondere landschappelijke ligging werd in 1761 in gebruik genomen. De
oudste grafstenen dateren uit 1766 en 1786. In 1910 volgde sluiting toen aan de
Parkweg
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hardenberg, Oude Isr. begraafplaats
160
(achter nr. 13) een nieuwe begraafplaats in gebruik kwam.
Venebrugge (Hoogenweg 59), ten zuidoosten van Hardenberg, is een restant van
de havezate Venebrugge die in 1418 werd genoemd en waar omstreeks 1647 een
kleine spieker stond. Na verbouwingen in de 18de eeuw, volgde omstreeks 1870
gedeeltelijke afbraak. De herbouw als boerderij kwam in 1883 gereed.
De voorm. Venebrugger linie (Hoogenweg 56), gelegen ten zuidoosten van
Hardenberg, werd in de Franse tijd, in 1795, aangelegd wegens dreiging uit het
oosten. De aanleg gaat al terug op de ‘bergvrede’ die in de 15de eeuw in opdracht
van de bisschop van Utrecht werd aangelegd ter verdediging van de weg naar het
graafschap Bentheim. De 18de-eeuwse-linie bestond oorspronkelijk uit
Rheeze bij Hardenberg, Boerderij Rheezerbrink 11
twee fronten met vier bastions en daarachter drie redouten, waarvan slechts één
redoute is overgebleven, omgeven door een deels dichtgegroeide gracht.
De voorm. Loozensche linie (Gramsbergerweg ong.), gelegen ten noorden van
Hardenberg, werd in de Franse tijd, in 1799-1800, aangelegd ter verdediging van de
weg naar Coevorden. De linie bestond uit een groot bastion met gebogen flanken,
waarvan restanten bewaard zijn gebleven.
Rheeze. Ten zuidwesten van Hardenberg ligt op de overgang van de hogere
gronden langs de Rheezerbelten en de lagere groengronden langs de Vecht het esdorp
Rheeze. Het dorp, dat voor het eerst in 1381 vermeld wordt, heeft zijn oude structuur
goed bewaard. Een deel van het dorp ligt aan een geheel omkranste brink. De zonder
uitzondering 19de-eeuwse, met riet gedekte hallenhuisboerderijen met
middenlangsdeel zijn veelal met bedrijfsgedeelte naar de weg gekeerd. Het meest
karakteristiek zijn de zwart geteerde rietgedekte schuren van gepotdekselde delen
die vlak onder de dakrand een sierlijke strook geknoopt stro hebben. Voorbeelden
zijn Rheezerweg 91 uit 1820, Ringweg 2 uit 1853, Rheezerbrink 2 uit 1878, herbouwd
in 1883, Rheezerbrink 5 en Rheezerbrink 11. Fraaie traditionele schuren zijn
Rheezerbrink 3, Rheezerweg 48, Rheezerweg 58 en Rheezerweg bij 95.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt
Stad ontstaan op de oostelijke oever van het Zwarte water. De nederzetting wordt
voor het eerst genoemd in 1227 als ‘Hasselet’ of ‘Hasseletum’, hetgeen zoveel
Hasselt, Binnenstad met vestingwerken
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

161
betekent als een met beuken of hazelaars begroeide hogere zandrug. Omstreeks 1252
verkreeg Hasselt het stadsrecht van de bisschop van Utrecht, die daarmee een extra
steunpunt wilde creëren voor de controle op de grote steden Kampen, Zwolle en
Deventer. Vanaf 1357 mocht Hasselt drie jaarmarkten en een weekmarkt houden en
in 1367 werd het voor het eerst als hanzestad genoemd, als ‘bijstad’ bij Deventer. In
1412 volgde de vrijheid van tol te Kuinre. De oudste nederzetting wordt gevormd
door de landweg langs het Zwarte Water, de tegenwoordige Ridderstraat en
Hoogstraat. Even ten oosten buiten de stad, bij het latere Eiland, werd in 1328 een
kapel gesticht, gewijd aan het Heilig Sacrament. Tussen 1387 en 1404 kwam een
eerste stadsuitbreiding tot stand en werd een stenen ommuring gebouwd, waarvan
de begrenzing de tegenwoordige grachtengordel volgde. Van de grachtengordel is
een deel ontstaan als haven. De stadsmuur kreeg drie hoofdpoorten: de Veerpoort,
de Veenepoort (aan de Hoogstraat) en de Enkpoort (aan de Ridderstraat). Langs het
Zwarte Water waren enkele kleinere doorgangen in de stadsmuur, waaronder de
Visch- of Waterpoort.
Na eerdere pogingen in 1486 en onder protest van het stroomopwaarts gelegen
Zwolle werd in 1521 een brug over het Zwarte Water gebouwd. Hasselt werd in 1527
ingenomen door troepen van hertog Karel van Gelre en het jaar daarop ontzet door
Maarten Schenk van Toutenburg. Bij die gelegenheid vernielden de Zwollenaren de
brug. In 1582 viel Hasselt bij verrassing in Staatse handen. Aan het eind van de 16de
eeuw breidde men de stad uit tot aan een nieuwe binnengracht ter plaatse van de
huidige Kastanjelaan en Eikenlaan. Toen werd ook het St.-Mariaklooster binnen de
stad werd gebracht. Vanaf 1606 kreeg de stad naar plannen van Adriaan Anthonisz.
een nieuwe vestingsgordel. In 1623 verrezen daarin nieuwe buitenpoorten vóór de
Veenepoort en de Enkpoort. Het uitgelegde gebied, met zijn tot stadsgracht
uitgebouwde haven, is nooit volledig bebouwd geraakt.
In 1657 was Hasselt het toneel van een kleine Overijsselse burgeroorlog, ontstaan
in 1654 toen Rutger van Haersolte met steun van Kampen, Zwolle en de meerderheid
van de Ridderschap tot Drost van Twente werd benoemd. Deventer en de rest van
de Ridderschap, alsmede Hasselt en Steenwijk, waren tegen. Na een provocatie
gingen Zwolle en Kampen in 1657 over tot beschieting
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt
1 (Herv.) Grote of St.-Stephanuskerk (zie p. 162)
2 H. Geestgasthuis (p. 163)
3 Nieuwe Gasthuis (p. 163)
4 R.K. St.-Stephanuskerk (p. 163)
5 verenigingsgebouw Immanuel (p. 163)
6 Chr. Geref. kerk (p. 163)
7 Geref. kerk (Synodaal) (p. 163)
8 Stadhuis (p. 164)
9 Arm- en weeshuis (p. 164)
10 Openbare Lagere School (p. 165)
11 Postkantoor (p. 165)
12 hotel De Herderin (p. 166)
13 Vis- of waterpoort (p. 166)
14 Kalkovencomplex (p. 166)
15 windmolen ‘De Zwaluw’ (p. 166)
16 Brugwachtershuisje (p. 166)
17 Isr. begraafplaats (p. 166)
18 R.K. begraafplaats (p. 166)
19 Alg. begraafplaats (p. 166)
van de stad. In 1672-'74 was Hasselt bezet door Münsterse troepen. Daarna volgde
een korte economische opbloei, mede omdat de stad in 1677 stapelplaats werd voor
Bentheimer zandsteen. De aanleg van de Dedemsvaart in 1809-'11, die via de
stadsgracht in het Zwarte
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt, Grote of St.-Stephanuskerk, plattegrond
162
Water uitkwam, bracht een opleving voor de nijverheid. Deze opleving gold ook
voor de al uit 1615 stammende kalkbranderij op de Schulpenbarch ten noorden van
de stad, waar veel ‘Avereester turf’ werd gebruikt. Verder ontstonden toen nieuwe
touwslagerijen en scheepswerven, waaronder in 1871 de scheepswerf van Van Aller,
in 1922 overgenomen door de Gebr. Bodewes.
Aan het begin van de 19de eeuw heeft men de vestingwerken ontmanteld en in
1827 zijn de stadspoorten afgebroken. De drie oostelijke bastions veranderde men
in het Van Stolkspark met de nieuwe begraafplaatsen. In 1828 werd een nieuwe brug
over de rivier gebouwd, die in 1896 vervangen werd door de Van Nahuysbrug. Over
deze brug reed tussen 1914 en 1934 ook de tram Zwolle-Blokzijl. Aan het eind van
de 19de eeuw brak men de zuidelijke wand van de Ridderstraat en de daar aanwezige
stadsmuur af om plaats te maken voor nieuwe woonbebouwing. In het begin van de
20ste eeuw werd het Justitie-bastion bebouwd. Voor de woningbouw aan de Eikenlaan
en de Sportlaan dempte men in de jaren twintig en dertig een deel van de daar gelegen
binnengracht. Op de westoever van het Zwarte Water kwam in 1933 een nieuw
overslagterrein tot stand; hier werd in 1938 een cementwarenfabriek gevestigd. Na
de Tweede Wereldoorlog ontstonden aan de noord- en oostzijde van Hasselt nieuwe
woonwijken. Ten behoeve van de provinciale weg Zwolle-Vollenhove werd in 1972
een nieuwe hoge brug over het Zwarte Water gebouwd. Hiervoor moest een deel van
de bebouwing aan de Hoogstraat en de Keppelstraat worden gesloopt.
De (Herv.) Grote of St.-Stephanuskerk (Markt 8) [1] is een laat-gotische
driebeukige hallenkerk; de ingebouwde toren telt drie geledingen en heeft een
ingesnoerde spits. Volgens overlevering is al in 997 ter plaatse een kerk gesticht. Bij
archeologisch onderzoek is een 12de-eeuwse, romaanse koorabsis aangetroffen, die
in de 13de eeuw, mogelijk omstreeks 1255, een uitbreiding heeft ondergaan en kort
daarop van een transept is voorzien. In de eerste helft van de 14de eeuw volgde de
uitbreiding tot pseudobasiliek. Nadat die kerk in 1380 geheel door brand was verwoest
ontstond de huidige kerk. Bij de herbouw heeft men gebruik gemaakt van het kort
voor 1380 gereed gekomen middenkoor, dat aanvankelijk lager moet zijn geweest.
Ook het schip moet aanvankelijk lager zijn ontworpen; de geprofileerde schalken
tegen de pijlers reiken niet tot de geboorte van de gewelfribben. Aan de westzijde
werd gelijktijdig begonnen met de onderste geleding van de toren.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

In de periode tussen 1400 en 1466 is de huidige hallenkerk in fasen tot stand
gekomen. Daarbij is men begonnen met de verhoging van koor en middenschip,
gevolgd door de bouw van het zuiderzijschip met zuidkoor en mogelijk na 1443 met
het noorderzijschip, dat aan de oostzijde een vlakke sluiting kreeg. De inmiddels
ingebouwde toren bereikte toen ook zijn huidige hoogte en werd van binnen aan drie
zijden met wijde bogen naar de kerk geopend. In 1466 moeten toren en hallenkerk
klaar zijn geweest, omdat toen de overgebleven bouwmaterialen publiekelijk werden
verkocht. Uiteindelijk heeft men in 1496-'97 het noordkoor toegevoegd en in 1501-'03
de Heilige Grafkapel met naastgelegen sacristie. De toren, waaraan in 1558 en in
1596 is gewerkt, werd in 1662 voorzien van een carillon. Na een beeldenstorm in
1582 moest de kerk worden hersteld, evenals na de beschieting van de stad in 1657.
De toren brandde in 1725 volledig uit door blikseminslag, waarbij ook de kappen
van het schip verloren gingen. Bij het herstel werd de huidige torenspits aangebracht.
Om de nieuwe kappen op het verzwakte metselwerk van de kerk te kunnen aanbrengen
heeft men de kerkmuren toen ongeveer een meter verhoogd. In het midden van de
19de eeuw verving men de gotische vensterharnassen door houten harnassen. De
toren is in 1955-'57 onder leiding van Ph. Bolt gerestaureerd en de kerk in 1963-'68
naar plannen van R. Offringa. De kerk is toen weer zoveel mogelijk hersteld in de
toestand van omstreeks 1500.
Het ruime kerkinterieur is voorzien van rijzige pijlers, wijde bogen en brede stenen
kruisribgewelven. Het gewelf boven het torenportaal is bij de restauratie opnieuw
aangebracht. In het middenkoor zit een sluitsteen met reliëf van de patroonheilige
St. Stefanus. Op de noordoostpijler van de toren bevindt zich een muurschildering
uit circa 1525, voorstellende St. Cristoforus. De kerk bevat veel grafzerken, waaronder
die van Egbert Mulert (†1510), jkvr. Walburch van Renesse (†1586) en jhr. Albert
van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt, Grote of St.-Stephanuskerk (1970)
163
Ittersum (†1608). Enkele stenen zijn in de muren ingemetseld. Een deel van de
inventaris is 17de-eeuws, zoals de eikenhouten kansel (circa 1620, maar deels
vernieuwd) met 18de-eeuwse koperen lezenaar, het doophek (1620), een bronzen
luidklokje (1674), een staand horloge met wapen van Hasselt en een grotendeels
gerestaureerde herenbank. De koperen luchters en doopbekkenhouder zijn
18de-eeuws; de doopboog en de lezenaar bij het doophek zijn 19de-eeuws. Het orgel
werd tussen 1802 en 1807 gebouwd naar plannen van R. Knol, de orgelkast is van
de hand van stadstimmerman J.J. Bode, de beelden zijn van L. Grisentie. Opvallend
zijn de schilderingen van gordijndraperieën die het orgel omringen. Van het
Hemony-carillon uit 1662 zijn de twee klokken die de brand van 1725 overleefden
opgenomen in een uit 1959 stammend klokkenspel van A.H. van Bergen. De pastorie
(Ridderstraat 14) is omstreeks 1860 gebouwd in neoclassicistische vormen.
Van het voorm. H. Geestgasthuis [2], gesticht in 1391, zijn de kapel en de
ziekenzaal bewaard gebleven. De voorm. kapel van het H. Geestgasthuis (Hoogstraat
26/Raamstraat 2) is een sterk verbouwd overblijfsel van het in 1391 gestichte gasthuis.
De kern van het gebouw stamt uit het einde van de 15de eeuw. Kort na 1582 werd
het gasthuis verplaatst naar het voorm. Begijnenklooster aan de Baangracht. De kapel
deed vervolgens dienst als arsenaal (vanaf 1617) en als onderkomen voor gilden
(1742-'54) en katholieke bijeenkomsten (vanaf 1748). In 1809 verbouwde men de
kapel tot R.K. St.-Stephanuskerk en het gedeelte aan de Raamstraat tot pastorie. De
kerk werd verder nog verbouwd in 1834 en gerestaureerd en vergroot in 1868-'72
naar plannen van H.J. Wennekers, waarbij de huidige gevel aan de Raamstraat tot
stand kwam. De in 1909 gebouwde gevel met geveltoren is bij een verbouwing tot
fietsenzaak - na de in gebruikname van de nieuwe R.K. St.-Stephanuskerk in 1933
- vervangen door de huidige gevel. In het interieur zijn schilderingen en opschriften
op de balken bewaard gebleven. De voorm. ziekenzaal van het H. Geest Gasthuis
(Hoogstraat 33/Rosmolenstraat 1) is een oorspronkelijk zeer diep pand, gebouwd
omstreeks 1500. Tot kort na 1582 heeft het dienst gedaan als ziekenzaal; daarna
kwam het bekend te staan als het ‘Olde Gasthuys’. Van 1582 tot 1611 diende het
pand als stadswaag. Omstreeks 1630 verbouwde men het voorste gedeelte tot woning
en trok men een nieuwe voorgevel op. Het achterste deel kwam in gebruik als stal
met rosmolen. Het stalgedeelte is in 1961 afgebrand en niet herbouwd. De spitsboog
in de eindgevel, een overblijfsel van de oostzijde van de ziekenzaal, is oorspronkelijk
waarschijnlijk gebruikt als altaarnis. In het interieur bevindt zich op de verdieping
een schouw met laat-gotische wangen; deze zal ongetwijfeld van elders uit het gasthuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

afkomstig zijn. Het pand is in 1969 gerestaureerd naar plannen van Th.G. Verlaan,
waarbij de voorzijde zijn huidige schoudergevel met toppilaster heeft gekregen.
Het voorm. Nieuwe Gasthuis (Baangracht 6-7) [3] is een fors en breed, gepleisterd
dwars pand. Het is het enige overblijfsel van het 14de-eeuwse St.-Mariaklooster, dat
als begijnhof was ontstaan, maar in 1414 tot klooster verheven werd. In 1442 kreeg
het een eigen kerkhof en uit die tijd zal ook de begijnenkerk aan de Gasthuisstraat
stammen, die kort na 1704 werd gesloopt. Van 1588 tot 1610 was het een
toevluchtsoord voor het benedictinessenklooster Mariënberg te Zwartewatersklooster.
In 1616 overleed de laatste begijn. Na overname door de stad richtte men in 1592
het in oorsprong mogelijk 15de-eeuwse gebouw in tot ziekenzaal van het Nieuwe
Gasthuis. In het midden van de 17de eeuw werd dit gebouw aan de Baangracht in
tweeën gedeeld. Het linker deel werd woonhuis van jonker Ten Klooster tot der Grote
Weede en diende in de 18de eeuw als Franse kostschool. In de 19de eeuw werd het
verbouwd tot burgemeesterswoning. Bij de burgemeesterwoning behoort de
vakwerkbouw uit het einde van de 19de eeuw aan de achterzijde. Het rechterdeel
heeft in de 17de eeuw dienst gedaan als tweede predikantswoning en stadsschoolhuis,
Latijnse en Duitse school. De huidige voorgevel van beide gebouwen stamt uit het
midden van de 19de eeuw.
De R.K. St.-Stephanuskerk (Eiland 22) [4] is een kruiskerk met steil zadeldak
en een op korte afstand terzijde staande toren met een iets opgelichte, ingesnoerde
spits. De kerk verrees in 1932-'33 naar een ontwerp van G.Th. Ruberg met
expressionistische elementen. De pastorie (Eiland 24) stamt eveneens uit 1933. Boven
een westelijk van de toren gelegen toegang tot het achterterrein staat het opschrift
‘Miserorum et Afflictorum’, een verwijzing naar de periode 1580-'90, toen de stad
onderdak bood aan katholieken. De kerk staat aan de straatzijde van ‘De Heilige
Stede’, een bedevaartsterrein waar in 1328 door bisschop Jan van Diest een
Heilig-Sacramentskapel was gesticht. De middeleeuwse kapel, uitgebreid in 1355-'57,
werd in 1590 afgebroken, waarna een bedevaartsverbod volgde. Vanaf 1893 tot 1965
vonden er weer bedevaarten plaats, waartoe op het achterliggende processiepark in
1933 een kapel werd gebouwd. Overige kerken. Het verenigingsgebouw Immanuel
(Regenboogstraat 5) [5] is een eenvoudige zaalkerk met trapgevel, gebouwd in 1919
en verbouwd in 1956-'57. De Chr. Geref. kerk (Baangracht 21) [6], een sobere
zaalkerk met zadeldak, verrees omstreeks 1935. De Geref. kerk (Synodaal)
(Kastanjelaan ong.) [7] is een eenbeukige kerk met forse toren, gebouwd omstreeks
1950 en verbouwd omstreeks 1981, toen er aan de noordzijde een ongeveer uit 1930
stammend verenigingsgebouw bij werd getrokken.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt, Stadhuis (1970)
164
Het stadhuis (Markt 1) [8] is een fors, vrijstaand, laat-gotisch gebouw. In 1431
is voor het eerst sprake van een Schepenhuis; dat huis onderging in 1432 een
‘vertimmering’. Het bestaande gebouw is in twee fasen tot stand gekomen. Het naar
het Zwarte Water gerichte westelijke deel stamt uit het eind van de 15de eeuw. Het
oostelijke deel is blijkens de datering op de boog boven de ingang aan de noordzijde
uit 1550. Dat laatste, rijkere bouwdeel heeft speklagen in Bentheimer zandsteen, een
trapgevel en getordeerde bakstenen pinakels op consoles, waartussen kleine
vroeg-renaissancistische klauwstukken zijn aangebracht. Het verrees op de plaats
van het in 1514 vermelde stadswijnhuis en werd gebouwd door de Zwolse
steenhouwers Michiel Bartolsz., Reinier Alberts en Adriaan Johannes. Op het
natuursteenwerk zijn vier verschillende steenhouwersmerken aangetroffen: die van
de drie genoemden en mogelijk die van Mense Steenhouwer. De Bentheimer zandsteen
werd geleverd door de Zwolse steenhandelaar Lambert Stuurman.
In 1632 werd inwendig een nieuwe secretarie gebouwd en in 1724 volgde opnieuw
een wijziging van het interieur. Tevens werden toen de trapgevels hersteld. Bij een
grote herstelling in 1820-'26, onder leiding van timmermansbaas J.J. Bode, werden
de kruiskozijnen vervangen door schuifvensters en de trapgevel aan de westzijde
gesloopt. Aan de oostzijde pleisterde men het deel onder de topgevel. Een deel van
het stadhuis werd ingericht tot woning voor de stadsbode; na 1848 woonde hier de
veldwachter. In het westelijke bouwdeel bevond zich van 1611 tot 1907 de waag,
met daarnaast een arrestantenkamer en in de kelder twee cellen. Van 1867 tot 1884
was hier ook de bibliotheek in ondergebracht. Nadat reeds in 1900 plannen waren
gemaakt, volgde in 1907-'08 een algehele restauratie onder leiding van P.J.H. en
J.Th.J. Cuypers. De vernieuwde kruiskozijnen en de nieuwe dakruiter - met een in
1640 door Henrijck ter Horst gegoten klok - stammen uit die tijd. Tevens werd toen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

de waagdeur verwijderd zonder dat er een spoor van achterbleef. In 1993 nam het
nieuwe stadskantoor aan de Telvorenstraat de meeste functies over.
Het stadhuis bevat inwendig enkele belangrijke schilderstukken waaronder het
enig bekende werk van de Hasselter schilder Nic. van Galen uit 1657 ‘Graaf Willem
de Goede van Holland laat de oneerlijke baljuw terechtstellen’, een portret van prins
Maurits in de trant van Van Miereveld en een 17de-eeuws gezicht op Hasselt. Curieus
is het driedimensionale knipselwerk van J.K. van Ferneij uit 1827 in de vorm van
een neoclassicistische tempel met ionische halfzuilen en acht vakken met episodes
uit het leven van Jezus.
Het voorm. Arm- en weeshuis (Ridderstraat 24) [9] is een groot, diep en
gedeeltelijk onderkelderd huis van laat-15de-eeuwse oorsprong. De linker zijgevel,
gelegen langs een steegje, verkeert nog in oorspronkelijke staat en heeft op de
verdieping een rij dichtgezette bakstenen kloostervensters. Aan de achterzijde van
deze gevel is nog een afschuining te zien van de vroegere inwendige wenteltrap,
evenals enkele gotische zandstenen consoles. Onder het achterhuis bevindt zich een
kelder van zes vakken met gordelbogen en kruisribgewelven rustend op twee
middenpijlers met achtzijdige schacht. De balken van de begane grond hebben
sleutelstukken met laat-gotische peerkraalmotieven.
Vóór 1627 was het huis in handen van de familie Verdelft en in 1650 kwam het
in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt, Postkantoor
165
handen van het geslacht Rechteren. In 1775 werd het huis door graaf J.R.B.R. van
Rechteren Limpurg aan de stad geschonken om er een arm- en weeshuis in te vestigen,
waarvan de gevelsteen in de voorgevel uit 1778 getuigt. Uit die tijd dateert inwendig
een keldertje achter de trap waar kinderen voor straf werden opgesloten; in een trede
van de trap zit een etensluikje. Het pand kreeg in het midden van de 19de eeuw zowel
een nieuwe, lagere, kap als een nieuwe voorgevel.
De voorm. openbare lagere school (Nieuwstraat 13) [10] is in 1863 gebouwd als
een tweeklassige school met middengang. Achter de gevel in neoclassicistische
vormen is het gebouw in 1981 geheel vernieuwd.
Het postkantoor (Hoogstraat 43-45) [11] is een smal pand met aan beide zijden
een risaliet met ingang. Het neoclassicistische gebouw is omstreeks 1880 gebouwd,
mogelijk naar plannen van J. Moll en draagt het opschrift ‘Post- en telegraafkantoor’.
Woonhuizen. Verspreid door de stad staat een flink aantal belangwekkende huizen,
waarvan de oudste in de Ridderstraat en Hoogstraat. Langs de grachten en vooral de
schilderachtige Heerengracht zijn veel 17de-eeuwse diepe en dwarse huizen te vinden.
Hoogstraat 12 is een in opzet 15de-eeuws onderkelderd pand met een hoog
voorhuis en een achterhuis met insteek. Het voorhuis heeft een balklaag met
sleutelstukken die voorzien zijn van peerkraalmotieven. De kelder onder het
voorgedeelte heeft kruisgewelven op een middenpijler met achtzijdige schacht. Het
is het geboortehuis van Kiliaen van Rensselaer (1586-1643), stichter van het huidige
Rensselaerswijck aan de Hudson (VS). Bij een ingrijpende verbouwing in de jaren
dertig van de 17de eeuw kreeg het huis aan de voorzijde een nieuwe schoudergevel
en een nieuwe kelder met tongewelf onder het achterhuis. In de tweede helft van de
18de eeuw voorzag men het achterhuis van nieuwe ramen. Het pand is in 1959-'61
gerestaureerd door Ph. Bolt. Het dubbelpand Ridderstraat 40-42 bestaat in de kern
uit twee laat-middeleeuwse huizen. Nummer 42 heeft aan de voorzijde een kelder
met ribloze kruisgewelven op een middenpijler met achtzijdige schacht; deze dateert
uit de tweede helft van de 15de eeuw. In het interieur bevindt zich verder een
gangpoortje met ionische pilasters uit het midden van de 17de eeuw. Beide panden
kregen in het derde kwart van de 19de eeuw een nieuwe voorgevel en een nieuwe
dwarse kap aan de voorzijde.
Hoogstraat 40 is een ten dele onderkelderd pand met voor- en achterhuis. Het
voorhuis, met enkelvoudige balklaag voorzien van ojiefvormig geprofileerde consoles,
stamt uit de eerste helft van de 16de eeuw. In de 19de eeuw is het met een verdieping
verhoogd. Het forse, dwarse pand Heerengracht 16 stamt waarschijnlijk nog uit het
eind van de 16de eeuw. Het is lange tijd in bezit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hasselt, Woonhuizen Heerengracht 6-8
Hasselt, Woonhuis Brouwersgracht 16
geweest van het geslacht Mulert en later was het de woning van diverse hoogschouten.
De huidige lijstgevel dateert uit het begin van de 19de eeuw. De huizen Heerengracht
6-8 hebben topgevels met in- en uitgezwenkte zijkanten, die getuige de jaartalsteen
van nummer 6 dateren van 1593 en kort daarna. Ze zijn recentelijk sterk gerestaureerd
en herbouwd.
Veel huizen in Hasselt stammen uit de 17de eeuw; de meeste zijn later van hun
topgevel ontdaan. De voorgevel van Brouwersgracht 16, met zijn fraaie lelie-ankers
en metselmozaïek in de boogvullingen, is een gaaf voorbeeld van een
vroeg-17de-eeuwse trapgevel. Ook Hoogstraat 67 heeft een trapgevel uit die tijd,
maar hier is het bovenstuk gerestaureerd. Eenvoudige schoudergevels zijn Hofstraat
22 (1613) en Heerengracht 1. Het lange pand met schoudergevel Rosmolenstraat
3-5 werd in 1618 gebouwd als straathofje en biedt na restauratie plaats aan drie
woningen, met behoud van de oorspronkelijke zeven deuren. Andere in opzet
17de-eeuwse panden zijn: Hofstraat 24 (1611), Hoogstraat 24 (1611), Nieuwstraat
7 (1627) en de drie afgewolfde panden Prinsengracht 17-19. Ook zonder top, maar
met midden-17de-eeuwse pilasterdetails in de voorgevel is het huis Ridderstraat 1.
Karakteristiek voor Hasselt zijn de 17de- en 18de-eeuwse dwarse eenlaags panden,
die vaak meerdere woningen herbergen. Het onderkelderde pand 't Hoge Huijs
(Heerengracht 27) uit het begin van de 17de eeuw is hier een vroeg voorbeeld van.
Andere voorbeelden zijn: Baangracht 14-20, Heerengracht 25-26, Markt 2 (omstreeks
1800),
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

166
Prinsengracht 8 en Prinsengracht 9-10. Het laatstgenoemde pand is lange tijd een
stadsboerderij geweest. In de 18de eeuw heeft men in Hasselt weinig gebouwd.
Alleen de klokgevel Prinsengracht 3 dateert uit de tweede helft van die eeuw.
Door het relatief grote bestand aan oudere panden kwam in het begin van de 19de
eeuw ook weinig nieuwbouw tot stand. Wel werden enkele panden verbouwd, met
als belangrijkste voorbeeld Hoogstraat 49, de voorm. stadsburgerschool. Dit statige
pand met rechte kroonlijst werd in 1802 verbouwd tot Franse kostschool. Het vormde
samen met Hoogstraat 51-53 en Hoogstraat 40-44 één scholencomplex. Hoogstraat
42 heeft vroeg-19de-eeuwse empire-schuifvensters met geteld geld. Andere panden
die in die tijd werden verbouwd zijn: Hoogstraat 57, Hoogstraat 10 en Hoogstraat
8; de laatste heeft empire-schuifvensters met waaierzwikken en een omstreeks 1860
aangebrachte winkelpui.
De jongere bouwkunst is in Hasselt spaarzaam vertegenwoordigd.
Vermeldenswaardig zijn de winkelpui van Markt 4 (omstreeks 1880), het woon- en
winkelpand Hoogstraat 16 in neorenaissance-vormen (omstreeks 1905), het woonhuis
annex bedrijf Ridderstraat 38 (omstreeks 1910) en de jugendstil-panden Ridderstraat
13-15 (omstreeks 1910).
Hotel De Herderin (Hoogstraat 1-3) [12] dateert in zijn huidige vorm, met
uitgebouwde serre, uit omstreeks 1905. In de kern is het pand waarschijnlijk nog
vroeg-17de-eeuws; toen was hier de herberg ‘Het Rode Hart’ gevestigd. In de 18de
eeuw kwam het als woonhuis in bezit van predikant Zacharias Spies. Na diens
overlijden zette zijn vrouw de herberg voort, wat tot de nieuwe naam leidde.
Verdedigingswerken. Van de middeleeuwse verdedigingswerken zijn uitsluitend
langs het Zwarte Water nog enige resten bewaard gebleven. De zogeheten Vis- of
Waterpoort (naast Ridderstraat 11) [13] is in strikte zin geen poort, maar een aan de
buitenzijde plaatselijk verzwaarde muurdoorgang. Aan de landzijde bevindt zich een
getande uitkraging voor de inmiddels verdwenen
Hasselt, Zeewering
borstwering; aan de stadszijde zitten enkele kraagstenen voor een weergang. De
poortdoorgang zou uit het derde kwart van de 14de eeuw stammen. De ingemetselde
stenen kogel is afkomstig van de beschieting in 1657. Het geheel heeft in 1957 een
restauratie ondergaan. Ook ter plaatse van het Justitie-bastion zijn de lage resten van
de, later als zeewering dienende, stadsmuur te vinden. De hier op een gemetselde
pijler geplaatste schildhoudende leeuw dateert mogelijk uit de 16de eeuw en is
afkomstig van de in 1827 gesloopte Veerpoort.
Het kalkovencomplex (Kalkovenwegje 3) [14] op de Schulpenbarch, een terrein
tussen de stadsgracht en de Dedemsvaart, bestaat uit twee schachtovens en een les-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

of blushuis. De beide ovens werden omstreeks 1850 opgetrokken. In 1946 en
omstreeks 1970 zijn de bovenstukken van de schachten vernieuwd om ze geschikt
te maken voor continu gebruik. Het huidige leshuis is bij de restauratie in 1981
gekopieerd. Het oorspronkelijke leshuis is overgebracht naar het Zuiderzeemuseum
te Enkhuizen, waar het nu één complex vormt met drie kalkovens uit Akersloot
(Noord-Holland).
Windmolen ‘De Zwaluw’ (Stenendijk 7) [15] is een hoge achtkante, met riet
gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in
1784. In 1864 kreeg hij een nieuwe bovenas. De molen is sinds 1877 in handen van
het molenaarsgeslacht Van Mulligen. In 1964 is hij gerestaureerd.
Het brugwachtershuisje (Kaai 2) [16], een vierkant gebouwtje met aan de
waterzijde een afschuining en een geknikt tentdak, is alles wat er overbleef van de
in 1896 gebouwde Van Nahuysbrug.
Het Van Stolkspark is in het begin van de 19de eeuw in landschapsstijl aangelegd
op de oude stadswallen. Van drie 17de-eeuwse bastions zijn de vormen in het park
nog herkenbaar. Op deze voormalige bastions liggen drie afzonderlijke
begraafplaatsen. In het noorden bevindt zich de Isr. begraafplaats (Bolwerk) [17].
Deze verving kort na 1825 een aan de overzijde van de Dedemsvaart gelegen
begraafplaats uit 1774, welke in 1825 was weggespoeld. Het metaar- of
reinigingshuisje is in de Tweede Wereldoorlog verwoest. In het noordoosten ligt de
R.K. begraafplaats (Van Stolkspark) [18] met een baarhuisje voorzien van
geveltorentje uit 1878 en een hek uit dezelfde tijd. Op het oostelijke bastion ligt de
Alg. begraafplaats (Van Stolkspark) [19], gesticht in 1839. Het baarhuisje in
neogotische vormen dateert uit omstreeks 1880.
Zeewering (Stenendijk). Een historische stenen zeewering ter lengte van ruim
1100 meter sluit aan op de zuidwestzijde van de stad. De wering wordt in 1558 voor
het eerst genoemd. De in 1982 gerenoveerde muur bestaat uit vele stukken divers
metselwerk, omdat het onderhoud over diverse ingelanden was verdeeld.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Heeten
(gemeente Raalte)
167
Esdorp, voor het eerst genoemd in 1300. De naam is afgeleid van het woord heide.
Op het aan de noordrand van het dorp gelegen erve Nijenhof stond tot 1749 een
katholieke schuilkapel. Met medeweten van baron Berend Hendrik Bentinck, heer
van Schoonheten, werd in 1791 een eerste kerk gebouwd. In 1812 werd het een
katholieke statie en in 1835 volgde een verbouwing van de kerk. Aan het begin van
de 20ste eeuw kwam er aan de zuidrand van het dorp een zuivelfabriek. Na de oorlog
heeft het dorp zich vooral aan de oostzijde uitgebreid.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Koopmansstraat 6) is een
grote, driebeukige neogotische hallenkerk met dwarsschip en driezijdig gesloten
koor. De toren telt vier geledingen en heeft een ingesnoerde naaldspits. De kerk werd
in 1892 gebouwd naar plannen van A. Tepe, die zich liet inspireren door de Westfaalse
gotiek met inwendig wijde intercolumniën tussen de zuilen. In de klokkenverdieping
heeft de toren in ieder gevelvlak een brede spitsboogopening geflankeerd door twee
smalle nissen. De kerk werd in 1986 gerestaureerd. De preekstoel, die omstreeks
1850 werd vervaardigd, kreeg in 1907 een nieuw klankbord. Het kalkstenen hoogaltaar
werd in 1892 gebouwd door F.W. Mengelberg. De huidige tegelvloer werd in 1914
aangebracht. Daarop werden in 1915 een Maria- en een Jozefaltaar geplaatst naar
ontwerp van G. van Kalcken, die ook de kruiswegstaties maakte. Na herstel van
oorlogsschade werden in 1948 nieuwe gebrandschilderde ramen aangebracht naar
ontwerp van Kocken. De grote pastorie (Dorpsstraat 16) stamt uit de bouwtijd van
de kerk. Op het in 1892 gestichte kerkhof staat een kapel met ruitdak uit 1913.
De Spekhoekbrug over het Overijssels Kanaal is een in 1901 vervaardigde
ophaalbrug met een geklonken, in vakwerk uitgevoerde hamei en priemen.
Schoonheten (Schoonhetenseweg 56), ten noordoosten van Wesepe, is een
oorspronkelijk 15de-eeuwse havezate die altijd in handen van de familie Bentinck
is gebleven. Omstreeks 1633 verrees hier
Heeten, Spekhoekbrug
een eenvoudige spieker die Eusebius Borchard Bentinck in 1668 liet verbouwen. Hij
was de broer van Hans Willem Bentinck, sinds 1689 de eerste Earl of Portland en
vertrouweling van stadhouder Willem III. Het met twee bouwhuizen op een omgracht
terrein gelegen huis, was oorspronkelijk een eenlaags onderkelderd landhuis op
vierkante grondslag, met mezzaninoverdieping en verhoogde middenpartij.
In de voorgevel zitten de wapens van de bouwheer van het 17de-eeuwse huis,
Eusebius Borchard Bentinck en zijn vrouw Sophia van Ittersum. De midden achter
gelegen zaal heeft een monumentale classicistische schouw op ionische zuilen; in
de boezem is een portret van stadhouder Willem III opgenomen. De wanden zijn
met rode trijp bespannen. De vroeg-18de-eeuwse beschilderde zoldering toont een
allegorie op De Tijd. Een aantal veelal 17de-eeuwse schilderijen vormt een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

‘Ahnengalerie’. In de Eerste Generaalskamer bevindt zich een vroeg-18de-eeuwse
hoekschoorsteen annex porseleinkast. Naar plannen van J.G. Wolbers werd het huis
in 1892 aanzienlijk vergroot door de zijvleugels met een verdieping te verhogen en
de gevels
Nieuw Heeten bij Heeten, R.K. St.-Josephkerk
te vernieuwen. Aan de zuidoostzijde werd tevens een veelhoekige tuinkamer
uitgebouwd.
De beide bouwhuizen en toegangsbrug met balustrade stammen uit de tweede helft
van de 18de eeuw en zijn mogelijk een ontwerp van P.W. Schonk. In de moestuin
aan de zuidzijde staan enkele broeikassen, een kleine druivenkas en een grote
verwarmde kast uit het eind van de 19de eeuw. De bakstenen oranjerie stamt nog uit
het eind van de 18de eeuw. In het park in landschapsstijl bevinden zich een houten
volière, een duiventil, een tennishuisje en een uit circa 1850 stammende ijskelder.
De tuinaanleg werd in 1919 naar ontwerp van L.A. Springer aangepast. De
portiersannex chauffeurswoning (Schoonhetenseweg 52) stamt uit 1908. In het bos
aan de oostzijde ligt de voorm. herberg de Hertog van Portland (Schoonhetenseweg
45-47), een gedeeltelijk onderkelderd dwars huis, mogelijk uit de 18de eeuw daterend.
Aan de rechterzijde van deze pleisterplaats op de oude weg van Twente naar Zwolle
bevindt zich een inrijschuur.
Nieuw Heeten. Ten oosten van Heeten ligt het ontginningsdorp Nieuw Heeten,
ontstaan in de 19de eeuw. De R.K. St.-Josephkerk (Scholtensestraat 1) is een
driebeukige neogotische pseudobasiliek; de toren heeft drie geledingen en een
vierzijdige spits. De kerk, waarvan per zijde drie dakerkers de hoofdbeuk verlichten,
werd in 1922-'23 gebouwd naar plannen van W. te Riele. De frescoschildering in het
inwendige is van de hand van W. Triftener uit Zwolle. De pastorie (Scholtensstraat
3) stamt uit circa 1925. Op het kerkhof achter de kerk staat een twintigtal gietijzeren
kruisen uit de eerste helft van de 20ste eeuw.
Heino
Kamphoevennederzetting, ontstaan op de overgang van de Sallandse dekzandruggen
naar de rivierkleigronden van de IJsselstreek. Het dorp wordt voor het eerst genoemd
in 1236. Langs de huidige Canadastraat stonden de hoeven in kleine groepjes op
brinken. De in de 13de eeuw ter plaatse van de kerkbrink
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

168
Heino, R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming, interieur
opgerichte kapel vormde de kern van het latere dorp. De watersnood van 1825 zorgde
ook bij Heino voor overlast. Het dorp kreeg in 1881 een station aan de spoorlijn
Zwolle-Almelo. Aan het eind van de 19de eeuw breidde het dorp zich uit langs de
Nieuwendijk (nu Dorpsstraat), als verbinding tussen kerk en Zandsteeg (nu
Zwolseweg). In 1901 ontstond een zuivelfabriek en in 1913 een meelfabriek, nu de
Coöperatieve Vereniging Heino. De dorpsuitbreidingen na de Tweede Wereldoorlog
zorgden voor de meer compactere vorm die het dorp nu kenmerkt.
De Herv. kerk (Marktplein ong.), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een
brede zaalkerk met rechtgesloten koor en een toren van vier geledingen met tentdak.
De eenvoudige en geheel vlak behandelde toren, met in de bovenste geleding
spitsboogvormige galmgaten, werd in het begin van de 15de eeuw gebouwd. De
toren is het enige overblijfsel van de middeleeuwse kerk, die in 1867 plaats maakte
voor een zaalkerk in neoclassicistische vormen naar ontwerp van W. en F.C. Koch.
Het tentdak op de toren dateert van het herstel na oorlogsschade en is uitgevoerd
naar plannen van W.P.C. Knuttel. Het interieur bevat een orgel uit 1811 en een
preekstoel uit 1867, maar met een vroeg-18de-eeuwse kuip. Naast de kerk staat een
19de-eeuwse stadspomp, de ‘leugenpomp’, uitgevoerd in grijze hardsteen en voorzien
van het gemeentewapen.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe ten Hemelopneming (Canadastraat 24) is een forse
kruiskerk met op de kruising een centrale koepel en terzijde in de noordwesthoek
een toren van twee geledingen met slanke spits. De kerk werd in 1923-'24 gebouwd
in licht expressionistische vormen naar plannen van M. Roebbers en verving een
kerk uit 1857. Boven de triomfboog bevindt zich een eikenhouten reliëfvoorstelling
van Maria Hemelvaart uit het derde kwart van de 18de eeuw, afkomstig van een
voormalige statie aan de Spiegelstraat te Zwolle. De pastorie (Canadastraat 26) dateert
waarschijnlijk nog van 1857. De Vlaminckhorst (Vlaminckhorstweg 38) is een
smal, vrijstaand huis met schilddak, gebouwd in 1695 als buitenhuis of spieker voor
een bemiddelde Zwollenaar. In zijn huidige vorm dateert het uit het midden van de
18de eeuw en heeft het meer het karakter van een ‘verdwaald’ stads woonhuis dan
van een buitenhuis.
Woonhuizen. Heino kent een aantal karakteristieke dorpswoonhuizen, zoals
Canadastraat 2-4, een omstreeks 1875 voor notaris Spitzen gebouwd eclectisch
eenlaags pand met hoger oprijzende risaliet. Iets soberder, maar met dezelfde opbouw
en uit dezelfde tijd is het huis De Nekker (Canadastraat 6-8). Zwolseweg 37 was het
woonhuis van de directeur van de melkfabriek, Van der Veer. Het werd in 1905
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

opgetrokken in sobere jugendstil-vormen. De burgemeesterswoning Heemel
(Stationsweg 14) werd omstreeks 1920 gebouwd voor burgemeester Van Sonsbeeck.
De notariswoning Stationsweg 1 kwam in 1926 tot stand in ‘Um 1800’-vormen. De
maalderij van de Coöp. Landbouwvereniging (Canadastraat 4C) is een eenvoudig
bedrijfsgebouw uit 1913. Het voorm. station Heino (Stationsweg 36) is een in 1879
ontworpen pand aan de ten westen van het dorp lopende, in 1881 geopende spoorlijn
Zwolle-Almelo. Het T-vormig gebouw heeft een stationsvleugel parallel aan het
spoor en dwars op het spoor een vleugel met woning.
De spoorbrug (Nieuwe Wetering ong.) over de Nieuwe Wetering, gelegen ten
westen van Heino is gebouwd in 1881. Op bakstenen landhoofden rust een ijzeren
brug met aan weerszijden gekoppelde en met klinknagels aan elkaar bevestigde
vakwerkliggers. Het Nijenhuis ('t Nijenhuis 10, gem. Wijhe), gelegen ten zuiden
van Heino, is een oorspronkelijk 15de-eeuwse omgrachte havezate. In opdracht van
Evert van Wythmen werd in het midden van de 15de eeuw een eerste huis gebouwd,
waarvan de zuidwestelijke vleugel nog bewaard is gebleven. De toen eveneens
gebouwde noord- en westvleugel zijn later gesloopt. In 1487 verwierf Robert I van
Ittersum de havezate. Zijn kleinzoon Ernst I liet in het tweede kwart van de 16de
eeuw de oostvleugel bouwen. Onder Robert III van Ittersum werd deze vleugel kort
na 1560 naar het zuiden verlengd. De daar aan de grachtkant nog aanwezige erker,
op de oorspronkelijke zandstenen consoles, wijst daarop. In 1618 liet Robert IV de
oost- en zuidgevel tot één geheel verbouwen. Daarnaast werd de noordgevel gesloopt,
wat tot een U-vormige plattegrond leidde. Een volgende grondige verbouwing vond
plaats in 1687 in opdracht van Robert V van Ittersum en zijn tweede vrouw Eleonora
Sophia Bentinck. Deze resulteerde in een regelmatige vorm met twee
vooruitspringende vleugels, waartussen een nieuwe vestibule
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Heino, Het Nijenhuis
169
met vooruitspringende ingangspartij lag, uitgevoerd in de vormen van het pilasterloos
classicisme. Mogelijk zijn Jacob Roman voor het ontwerp en steenhouwer Lubbert
Hagen voor de uitvoering verantwoordelijk. In 1694 werd de westvleugel aangepast
aan de rest van het gebouw. In het midden van de 18de eeuw volgden veranderingen
aan de kap en bracht men nieuwe schuifvensters aan. In 1851 werd de havezate
gekocht door J.P.H. van Dedem, weduwe van F.W.E. von Knobelsdorff. Haar
achterneef H.A. Zwier von Knobelsdorff tot de Gelder liet het huis 1894 voorzien
van twee nieuwe torens in neorenaissancevormen naar plannen van J.D. Gantvoort;
aan de westzijde verrees een forse, bijna vrijstaande toren met ingesnoerde spits, met
op de bel-etage de nieuwe eetzaal. De veelhoekige toren aan de zuidzijde werd tot
biljartkamer ingericht. Om de Hannema-De Stuers-fundatie onder te kunnen brengen
werd het pand in 1958-'59 ingrijpend gerestaureerd onder leiding van W.P.C. Knuttel
en E.J. Withagen. Aan de voorzijde werden daarbij op de gevel een nieuwe balustrade
Heino, Het Nijenhuis, plattegrond begane grond
en dakkapel met wijzerplaat aangebracht in neo-Lodewijk XV-stijl. In het interieur
bevindt zich een trap met 17de-eeuws snijwerk en grijsgemarmerde afwerking uit
1957. De zaal heeft een vroeg-18de-eeuws plafondstuk met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

170
‘Apollo als lichtgod’, gesigneerd Dionijs van Nijmegen. Ook het schoorsteenstuk
‘Venus en Vulcanus’ is van zijn hand. Beide zijn afkomstig uit een huis in Rotterdam.
In de zogeheten Blauwe Kamer bevindt zich een van elders afkomstige
rococo-schouw. In één van de twee aangrenzende kabinetjes is rond 1695 een
spiegelplafond aangebracht met daaromheen een schildering van ranken. De aan de
salon grenzende kamer heeft een laat-17de-eeuws stucwerkplafond, waarvan het
ontwerp wordt toegeschreven aan Daniël Marot; in het midden bevindt zich een
schilderstuk met een verheerlijking van stadhouder Willem III. De zogeheten
Engeltjeskamer is voorzien van een plafond met geschilderde engeltjes. De erkerkamer
toont een later aangebracht 18de-eeuws gevelouteerd linnen behangsel.
Het westelijke bouwhuis ('t Nijenhuis 8) stamt uit 1687 en het oostelijke ('t
Nijenhuis 12) uit 1694. Beide dragen ze het wapen van de familie Van
Ittersum-Bentinck. In 1967 kwam het huis in bezit van de provincie. Daarbij
verbouwde men het rechter (westelijke) bouwhuis in 1969 en het linker in 1976 tot
museumruimte. De parkaanleg met formele compositie gaat terug tot het laatste kwart
van de 17de eeuw; er liggen nutstuinen op de door de buitengracht omsloten velden
achter de beide bouwhuizen. In het midden van deze nutstuinen werden in 1898 een
monumentale berkenhaag en berceau geplant ter herinnering aan de inhuldiging van
koningin Wilhelmina. Omstreeks 1800 heeft men een deel van het park in
landschapsstijl vergraven en het Grand Canal verbreed. In 1811 was deze verandering
gereed. In het park bevinden zich een volière, een duiventil en een bakhuis, alle uit
de 19de eeuw, evenals het tuinhuisje aan het eind van het Grand Canal. Bij het
hoofdinrijhek staat een portierswoning ('t Nijenhuis 6), die evenals de dubbele
dienstwoning ('t Nijenhuis 14-16) omstreeks 1894 en mogelijk naar plannen van J.D.
Gantvoort werd gebouwd.
Landhuizen. In de omgeving van Heino staat een aantal landhuizen met omringend
landgoed. Den Alerdinck (Den Alerdinckweg 6) werd in 1654 erkend als havezate.
Het was toen in bezit van Peter van Uterwijck. Zijn zoon,
Heino, De Colckhof, dubbele portierswoning ‘De Bagatelle’
Jan Godfried van Uterwijck, dijkgraaf van Salland, liet het huis in het begin van de
18de eeuw herbouwen. In 1797 werd het landgoed gekocht door Bernardus Johannus
van Sonsbeeck, die kort daarop een park in landschapsstijl liet aanleggen, mogelijk
naar plannen van J.D. Zocher jr. Kort nadat C.W. baron van Dedem uit Zwolle het
geheel in 1869 had gekocht, ontstond het huidige huis. Dit forse, onderkelderde pand,
in eclectische stijl, heeft een afgeplat schilddak en een dakruiter met wijzerplaten;
het is mogelijk ontworpen door W. en F.C. Koch. De Colkhof (Colckhof 6) is een
gepleisterd neoclassicistisch landhuis met een middenrisaliet die voorzien is van een
fronton en een balkon op ionische zuilen. Het werd in 1848 gebouwd ter plekke van
een lager gebouw. Al in 1859 volgde een (inwendige) verbouwing. Het omringende
park stamt uit omstreeks 1810 en is mogelijk aangelegd naar plannen van J.D. Zocher
sr. In de tuin staan een halfronde theekoepel met rieten dak en schijnzuilen, en een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

ornamenteel eendenhok met rieten dak en een front met echte en valse raampjes;
beide dateren uit de tweede helft van de 19de eeuw. De dubbele portierswoning ‘De
Bagatelle’ (Hubertsallee 1-3), in eclectische vormen, zal omstreeks 1859 gebouwd
zijn, evenals de landarbeiderswoning Zuthemerweg 19. De Gunne (Zwolseweg 48-50)
is een vroeg-19de-eeuws classicistisch landhuis met brede lijstgevel. Het gepleisterde
landhuis 't Rozendael (Rozendaelseweg 3) dateert uit het derde kwart van de 19de
eeuw. Op het weiland voor het huis staat een duiventil.
Laag Zuthem. Dit dorp, gelegen ten noordwesten van Heino langs de Nieuwe
Wetering, ontstond na de vestiging
Liederholthuis bij Heino, R.K. St.-Nicolaaskerk, interieur
van een Christelijk Afgescheiden Gemeente in 1862 en een, inmiddels weer
opgeheven, halte langs de in 1881 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. De Geref.
kerk (Vrijgemaakt) (Langeslag 38) is een eenvoudige zaalkerk uit 1862 met omlijste
spitsboogvormige vensters voorzien van gietijzeren vensterharnassen. In het interieur
staat een doopvont uit 1834. De kerk is recent van een moderne aanbouw voorzien.
De aan de oostzijde aangebouwde pastorie (Langeslag 40) dateert uit 1878. De houten
dijkstoel van Salland (5de rot) (Zuthemerweg 30) is een omstreeks 1900 gebouwde
bergplaats voor materiaal en gereedschap van het Waterschap Salland.
Lierderholthuis. Dit kerkdorp ten westen van Heino ontstond in de 18de eeuw
als enige plaats in de marke Heino waar de katholieke eredienst mocht worden
gehouden. Ter vervanging van een schuurkerk op het spieker Het Holthuis werd hier
in opdracht van pastoor Thale in 1776 een nieuwe schuurkerk gebouwd als statie
van de jezuïeten. In 1861-'63 verving men die kerk door de eenbeukige neogotische
R.K. St.-Nicolaaskerk (Kerkslagen 1), ontworpen door H.J. Wennekers. De drie
geledingen hoge toren met ingesnoerde spits kwam in 1866 gereed. Het polychrome
mozaïek boven de toreningang is ontworpen door Bloemzaad uit Haarlem en de
reliëfs van de vier evange-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

171
listen zijn gemaakt door H. Bots. Aan de zuidzijde van de kerk bevindt zich een
sacristie. Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren:
het orgel (circa 1860), de eikenhouten bidstoel (circa 1860), vier eikenhouten consoles
in de sacristie (circa 1930), negen natuurstenen beelden door H. Ruts (1939) en
kruiswegstaties door Dunselman (1939). Uit 1939 dateren verder nog een
muurschildering en de gebrandschilderde ramen. De pastorie (Kerkslagen 6) stamt
uit de bouwtijd van de kerk. Het kerkhof bevat een grote pastoorsgrafkelder en een
beeld van Maria Moeder der Smarten uit 1884, gemaakt door L. Planckaart. Het
parochiehuis (Kerkslagen 4) werd in 1934 gebouwd naar ontwerp van B.E. van der
Linden uit Raalte.
Hellendoorn
Esdorp ontstaan aan de voet van de Hellendoornse berg en voor het eerst genoemd
in 1275. In het gebied vond gemengd bedrijf plaats, met akkerbouw op de esgronden
tegen de flank van de Hellendoornse berg en veeteelt op de groengronden langs de
Regge. Tussen 1580 en 1605 had het gebied sterk te lijden van oorlogsgeweld, in
1747 van een orkaan en in 1821 en 1836 van dorpsbranden. Bij de laatste brand ging
ook de katholieke kerk uit 1812 in vlammen op. De nabijgelegen, in de 14de eeuw
gestichte, havezate Den Dam bleef gespaard, maar moest in 1862 alsnog het veld
ruimen. Van de ten noorden van het dorp gelegen havezate Egede, in de 19de eeuw
bezit van de familie Van Marle, is een bouwhuis uit 1780 bewaard gebleven. Rond
1850 bestond Hellendoorn uit boerderijen in een losse structuur gegroepeerd rondom
de Hervormde kerk. Een belangrijk onderdeel in dit gebied werd gevormd door ‘De
Geuren’, een afgerond gebied bestaande uit tuinen en fruitbomen, doorsneden door
smalle paadjes met aan weerszijden heggen. Het geurengebied was kerkelijk bezit
en de opbrengsten waren bestemd voor onderhoud van de vicarissen. Na 1850 volgden
enige uitbreidingen langs de uitvalswegen naar Ommen en Nijverdal (De
Ninaberlaan). Tussen 1908 en 1935
Hellendoorn, Herv. kerk, plattegrond
was Hellendoorn het beginpunt van de Locaalspoorweg-Maatschappij
Neede-Hellendoorn. Het station is in 1965 afgebroken. Mede onder invloed van de
in 1929 aangelegde ‘toeristenweg’, die over de Holter- en Noetselerberg naar Nijverdal
loopt, kwam de Overijsselse Heuvelrug als recreatiegebied in zwang. Het in 1936
als speeltuin opgerichte Avonturenpark Hellendoorn is hier een goed voorbeeld van.
Na de oorlog volgden voornamelijk aan de west- en noordzijde van het dorp
uitbreidingen en werd er een ijs- en banketfabriek gevestigd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De Herv. Kerk (Dorpsstraat 39), oorspronkelijk gewijd aan St. Sebastianus, is
een kerk bestaand uit een eenbeukig romaans schip, een laatgotisch schip met
driezijdig gesloten koor en een gedrongen toren van drie geledingen en een tentdak.
De kerk werd midden 12de eeuw gebouwd en had behalve een eenbeukig schip een
smaller, rechtgesloten koor. Het schip, gefundeerd op veldkeien en opgetrokken in
ijzeroer met daarboven tufsteen, is bewaard gebleven. Oorspronkelijk zijn de
buitenmuren gepleisterd geweest. Aan de zuidzijde bevindt zich nog een in ijzeroer
uitgevoerde romaanse ingang. De vensters van het schip zijn in later tijd vergroot.
In 1442 verkocht men een stuk land voor de bouw van de toren. In de toren hangen
een klok uit 1543 door Geert van Wou jr. en een klok uit 1547 door Willem
Wegewaert. In 1485 volgde de bouw van een nieuw schip met twee rechtgesloten
zijkapelen en aan de noordzijde een sacristie. Rond 1610 is de kerk in hervormde
handen overgegaan en kwam er een oostelijke ingang tot stand. Een storm in 1747
vernielde het gewelf van het koor; men verving het door een houten zoldering. In
1829 werden kerk en predikantswoning hersteld. In 1926 werd de toren hersteld en
in 1936 werden in het interieur enkele restanten van schilderingen van het Laatste
Oordeel gevonden. In 1961-'62 vond onder leiding van J. Jans een zeer ingrijpende
restauratie plaats, waarbij alle resten van schilderingen zijn verdwenen, evenals de
galerij en het orgel. Ook de kap op het schip uit de eerste helft van de 14de eeuw
werd toen gesloopt. Boven het koor werden de kruisribgewelven herbouwd en boven
het schip het houten spitstongewelf. Tot de inventaris behoort een gedeeltelijk nog
17de-eeuwse eikenhouten avondmaalstafel en de eikenhouten kansel met geelkoperen
lezenaar uit circa 1748. De gebrandschilderde ramen uit 1962 zijn van J. Schoenaker.
Het orgel werd een jaar later geleverd door Leeflang uit Apeldoorn.
De R.K. St.-Sebastianuskerk (Bibenstraat 36) is een driebeukige pseudobasilicale
kruiskerk in neogotische vormen met driezijdig gesloten koor en toren van vier
geledingen met ingesnoerde spits. De kerk werd in 1876-'77 gebouwd naar plannen
van A. Tepe ter plaatse van een voorganger uit 1836. De pastorie (Bibenstraat 38)
stamt uit omstreeks 1880 en werd omstreeks 1920 verbouwd.
De leerkamer van de Herv. Gemeente (Jacob Kapteynstraat 2)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hellendoorn, Boerderij Erve Hofman
172
is een sobere kruiskerk uit 1928. Het voorm. raadhuis 't Noaberhuus (Dorpsstraat
15) is een breed dwarshuis, gebouwd in 1857 in neoclassicistische vormen naar
plannen van de bouwkundige Rietberg.
Woonhuizen. Dorpsstraat 2 is een neoclassicistische dokterswoning uit 1834,
evenals het uit 1849 gebouwde huis De Voordam (Bibenstraat 20-22), gebouwd voor
dokter E.C. Ninaber. Ook neoclassicistisch is het woonhuis annex boerderij
Dorpsstraat 37 uit omstreeks 1850. Het dwarse woonhuis Dorpsstraat 4 uit omstreeks
1860 is het geboortehuis van de dichteres J.F. van Buren. Uit dezelfde tijd stamt het
neoclassicistische woonhuis Ninaberlaan 68 met een middenrisaliet voorzien van
gepleisterde pilasters. Het eenvoudige woon- en winkelpand in chaletstijl Bibenstraat
17 dateert van omstreeks 1900.
Boerderijen. In de omgeving staan nog gave boerderijen die omzoomd zijn door
houtwallen. De grote boerderij onder een steil, met riet gedekt schilddak,
Schuilenburgerweg 54, is in het schild boven de onderschoer aan de straatzijde op
‘1742’ gedateerd. Het behoorde tot de havezate Schuilenburg en werd in opdracht
van rentmeester Willem Gozeijn van Beest gebouwd voor Johan Evergard Adolph
graaf Van Rechteren. Naast de boerderij staat een dwarse schuur met onderschoer.
Een kleine hallenhuisboerderij onder hoogopgaand schilddak en met middenlangsdeel
is het zogeheten Knisperhuusien (Nieuwe Twentseweg 19), waarvan de wanden in
vakwerk zijn uitgevoerd. Vergelijkbaar is de eveneens laat-18de-eeuwse
keuterboerderij Reefhuisweg 5 met kleine onderschoer aan de bedrijfszijde en wolfdak
aan de woonzijde. De Es (Ligtenbergerweg 12) is een boerderij met jachtkamer uit
omstreeks 1850. In het dorp staat Erve Hofman (Reggeweg 1/Hofmanstraat 2), al
genoemd in 1457 en tot 1850 vergaderplaats van de marke Hellendoorn. Het is een
hallenhuisboerderij met middenlangsdeel onder hoogopgaand rietgedekt schilddak,
met onderschoer en uilenborden. Aan de achterzijde is een dwarse schuur aangebouwd
en ernaast staat een achtkantig houten karnhuis. De boerderij is in gebruik als
oudheidkamer.
Windmolens. De Molen van Fakkert (Ommerweg 15) is een achtkante, met riet
gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in
1821. In afwachting van een restauratie staan kap en bovenstuk momenteel naast de
romp. De Hoop (Ninaberlaan 78) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen
op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1854 en in 1869 voorzien van
een nieuwe bovenas.
Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Hofmanstraat ong.) werd in 1830 gesticht
en in 1897 gesloten. Behalve enkele zerken liggen er de grafkelders van de familie
Van Marle van de havezate Egede en van de familie Van Heerdt van de havezate
Eversberg. De Nieuwe Alg. begraafplaats (Ninaberlaan tussen 34 en 34A) stamt uit
1897, heeft een fraaie aanleg. Hier ligt het graf van de dichteres J.F. van Buren.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hellendoorn, Sanatorium Krönnenzommer
De Isr. begraafplaats (Ommerweg tegenover 67) is een kleine, omsloten begraafplaats,
gesticht in 1868 aan de weg naar Ommen.
De Eelerberg (Eelerbergweg 1) is een ten noordwesten van Hellendoorn aan de
noordzijde van de Hellendoornse berg gebouwd neoclassicistisch landhuis dat daar
in 1865 tot stand kwam in opdracht van de Amsterdamse burgemeester Mr. S.A.
Veningh Meinesz. Hij was eigenaar van een ontginningsproject op en rond de
Eelerberg en bezat vanaf 1883 de gronden van de voorm. havezate Schuilenburg.
Deze 14de-eeuwse havezate aan de Regge, hersteld omstreeks 1675, was in het begin
van de 19de eeuw gesloopt. De Eelerberg werd in 1920 verbouwd naar plannen van
J.H.W. Leliman en kreeg toen een nieuw ingangsportaal. Inwendig is het pand met
name interessant vanwege de vele bewaard gebleven nagelvaste onderdelen met een
duidelijke gebruiksfunctie, zoals de diverse kasten, schouw, aanrecht, pomp en
houtbak in de keuken, de kasten met schuifdeuren in de opslagkeuken, het
doorgeefluik naar de eetkamer dat daar uitmondt in de buffetkast, de oorspronkelijke
plee, de drukvatpomp op zolder en een opmerkelijke ruimte die vermoedelijk dienst
deed als wasruimte met onder andere wastafels, kleedspiegels en kastjes. De
studeerkamer, eetkamer en de zitkamer hebben alle hoge lambriseringen, waarin, in
het geval van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

173
de eetkamer, de buffetkast is opgenomen. In de zitkamer is in de ronding van de
erker een houten bank verwerkt; aan de buitenzijde is hetzelfde gebeurd.
De tuinmanswoning (Eelerbergweg 3) stamt uit 1898, de rentmeesterwoning
(Eelerbergweg 2) werd omstreeks 1921 gebouwd in ‘Zwitserse chalet’-vormen.
Sanatorium Krönnenzommer (Sanatoriumlaan 10-22) ligt ten noordwesten van
Hellendoorn op een van de hoogste punten van de Hellendoornse berg. Het sanatorium
voor tuberculosepatiënten werd in 1902 gebouwd in opdracht van de al in 1897
opgerichte ‘Vereeniging tot Oprichting en Exploitatie van Volkssanatoria voor
borstlijders in Nederland’. Het complex werd naar Zwitsers voorbeeld ontworpen
door R. Kuijpers en bestaat uit een aantal in chaletstijl uitgevoerde gebouwen,
waaronder een hoofdgebouw, dienstwoningen, school annex mortuarium en koshere
keuken en slagerij uit de bouwtijd. Het zusterhuis werd in 1917 toegevoegd evenals
een dienstwoning en in 1922 een werkplaats. Het complex is momenteel een
psychogeriatrische inrichting.
Hengelo
Stad ontstaan als esdorp langs de doorgaande weg Delden-Oldenzaal waar deze de
weg Almelo-Enschede kruist en waar drie beken samen komen. Het esdorp, waarvan
de naam afgeleid is van de woorden eng en loo - hoger akkerland en bosrijke laagte
- wordt voor het eerst in 1188 vermeld. In 1252 is er sprake van huis Hengelo.
Omstreeks 1337 ontstond er een kapel op de plek van de huidige oude algemene
begraafplaats. In 1485 kwam het huis in bezit van Johan van Twickelo en Adriana
van de Rutenberg. Hun zoon Frederick van Twickelo liet tussen 1526 en 1530 een
havezate met voorhof, keermuur en omgrachting bouwen. Omstreeks 1540 werd een
voorgevel toegevoegd in vroege renaissancevormen. Frederik werd in 1545 in de
kapel begraven, maar zijn grafsteen is later overgebracht naar de St.-Blasiuskerk te
Delden. In 1615 werd het huis gekocht door Unico Ripperda, heer van Boxbergen,
die in 1616-'19 een ingrijpende verbouwing liet uitvoeren. Na 1750 raakte het huis
in verval en in 1821 werd het gesloopt, waarna de ingangspoort uiteindelijk bij de
fabrikantenbuitenplaats Het Stroot terechtkwam. Het dorp zelf bestond uit een
wijdmazig net van straten en paden met daartussen boerderijen op ruime erven.
Behalve dat de beken geregeld voor wateroverlast zorgden, had Hengelo in 1595
sterk te lijden van een dorpsbrand. In de 18de eeuw ontstond enige economische
bloei dankzij de doopsgezinde fabrikeur Wolter ten Cate, die omstreeks 1750 een
eerste bontweverij (bontgoed is stof geweven in meerkleurige ruiten) oprichtte. In
1811 werd het richterambt Delden gesplitst in de gemeenten Ambt-Delden en Hengelo.
De verbindingen met Salland werden verbeterd doordat men de wegen
Deventer-Bentheim en Enschede-Zwolle in 1830 verhardde. Door de gunstige
verkeersligging werd Hengelo een spoorwegknooppunt aan de lijnen
Almelo-Salzbergen (bij Rheine) en Zutphen-Hengelo, beide geopend in 1865; het
jaar daarop gevolgd door de lijn naar Enschede en in 1885 de lijn naar Winterswijk.
Hengelo groeide daardoor uit tot een belangrijke industriestad met bontweverijen,
metaalindustrie en elektrotechnische industrie. Een belangrijke rol speelden C.T.
Stork, zijn broer J.E. Stork en zijn zwager H.J. Ekker, die in 1853
Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co. oprichtten. Zij stonden in 1867 ook aan de
basis van de ten zuiden van de spoorlijn gebouwde Machinefabriek Gebroeders Stork
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

& Co. Andere belangrijke textielfabrieken waren de Nederlandse Katoenspinnerij
van R.A. de Monchy (1866), de Hengelose Bontweverij (1871) - de voortzetting van
de fabriek van Wolter ten Cate - en de Twentse Bontweverij (1874). In 1879 ontstond
de machinefabriek G. Dikkers. In 1900 werd een door R.W.H. Hofstede Crull
opgerichte fabriek in Hengelo gevestigd, op het terrein van huis Hengelo, onder de
naam Hengelose Elektrische En Mechanische Apparaten Fabriek (HEEMAF), in
1907 gevolgd door de fabriek van F. Hazemeyer voor elektrische schakelingen.
Hieruit ontstond in 1922 Hazemeyer's Fabriek van Signaalapparaten, die na de oorlog
Hollandse Signaal ging heten. Hazemeyer en Heemaf gingen in 1963 op in Holec.
In 1936 volgde de bouw van een zoutfabriek van de Koninklijke Nederlandse
Zoutindustrie, nu Akzo-Nobel, aan het pas geopende Twentekanaal. Het dorp zelf
bleef een losse structuur houden, met daarin boerderijen aangevuld met
arbeiderswoningen. Het had sinds 1868 een eigen raadhuis. In oostelijke richting,
langs de Enschedese straat vond enige centrumvorming plaats. Ten noorden daarvan
liggen de Afrikaanderwijk en tussen het spoor en de Deldenerstraat de dichterswijk.
In 1911-'13 werd het tuindorp ‘t Lansink gebouwd. Hengelo had sterk te lijden in de
oorlog, vooral van het bombardement van 6-7 oktober 1944. Dit verwoestte het
stationsemplacement, maar ook grote delen van de aangrenzende binnenstad. Na de
oorlog tot omstreeks 1960 volgde een korte opleving van de textielindustrie en verrees
onder meer een nieuwe fabriek aan de Geerdinksweg. De binnenstad werd opgebouwd
volgens de ideeën van de Delftse School. In 1956-'58 kwam de herbouwde Markt
gereed met aansluitend Brinkstraat en Telgen, in 1958-'63 gevolgd door het nieuwe
stadhuis, waarvoor zowel het oude stadhuis als veel van de bewaard gebleven
bebouwing moest wijken. Dat was niet het laatste ambitieuze stadsvernieuwingsplan,
getuige de sloop in 1994 van de uit 1911 stammende St.-Ludgeruskerk en de recente
reconstructie bij het Stationsplein. De industrie werd ten zuiden van het spoor en in
de buurt van het Twentekanaal geconcentreerd. De woningbouw maakte een
explosieve groei door en er ontstonden de wijken Sterrenbuurt (1954), Klein Driene
(1955), Veldwijk, Wilderinkshoek, Groot Driene, de Hengelose Es en de Woolder
Es. De jongste uitbreidingen zijn de Hasseler Es en de Boershoek ten noordoosten
van de stad.
De Herv. kerk (Deldenerstraat 18) is een dwars geplaatste neoclassicistische
zaalkerk met een portico waarin vier ionische zuilen het hoofdgestel dragen.
Daarboven gaat een houten toren op vierkante grondslag over in een achtkante
dakruiter. De kerk verving in 1837-'40 een meer oostelijk gelegen middeleeuwse
kapel, die door een storm zo sterk was beschadigd dat men voor instorting vreesde.
In de toren hangt een klok uit 1515, gegoten door Geert van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hengelo, Herv. kerk
174
Wou. Het orgel werd in 1843 gebouwd door G.H. Quellhorst en C.F.A. Naber. De
kerk doet nu dienst als concertzaal van de daarachter gelegen muziekschool uit 1993.
De pastorie (Deldenerstraat 22) stamt uit omstreeks 1840.
De R.K. St.-Lambertuskerk (Enschedesestraat 3) is een driebeukige neogotische
hallenkerk met driezijdig gesloten koor en een toren van vier geledingen met
ingesnoerde naaldspits. De kerk werd in 1888-'90 gebouwd naar ontwerp van G. te
Riele op de plaats van een voorganger uit 1857. De vormgeving van de kerk is
geïnspireerd op de late Nederrijnse gotiek. De inventaris dateert voor het overgrote
deel uit het eind van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw. Hieronder
bevindt zich een hoofdaltaar (1906) uit het atelier van Mengelberg en werk van Brom,
zoals de communiebank en de hekken ter afsluiting van de zijkapellen. Verder zijn
er zandstenen beelden van M. van Bokhoven en H. Jonkers en andere neogotische
beelden van J. Uytewaal en A. Falise. De gebrandschilderde ramen tonen onder
andere scènes uit het leven van Christus en de schutspatroon St. Lambertus. De
pastorie (Enschedesestraat 1) werd in 1924 gebouwd.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Onze Lieve
Vrouwestraat 8) is een expressief vormgegeven driebeukige basiliek. Ze heeft aan
de oostzijde boven het absidiaal gesloten koor een massieve, gedrongen toren van
drie geledingen en een zadeldak met steekkap waarop een dakruiter staat. Per zijde
verlichten drie dakerkers de hoofdbeuk. De kerk verrees in 1926-'27 naar plannen
van W. te Riele. De pastorie (Onze Lieve Vrouwestraat 6) stamt eveneens uit 1926-'27.
Overige kerken. De voorm. kerk van de Hersteld Apostolische gemeenschap
(Leusveenweg 1) is een zaalkerk met ingangsportiek in expressionistische
Hengelo, R.K. St.-Lambertuskerk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

vormen uit 1914. Ze is nu in gebruik als woonhuis en fotowinkel. De kerk van de
Apostolische gemeenschap (Dennenbosweg 94) is een zaalkerk met slanke, terzijde
staande toren, gebouwd in 1933 met elementen uit de Nieuwe Zakelijkheid. De
(Herv.) Bethlehemkerk (Oelerweg 95) is een zaalkerk met lagere voorbouw, beide
onder forse zadeldaken, en terzijde staande slanke toren met zadeldak. De kerk werd
in 1934-'35 gebouwd naar plannen van A.K. Beudt en P. van Broekhuizen. Een van
de belangrijkste naoorlogse kerken in Overijssel is de R.K. kerk St.-Pius X
(Breemarsweg 442), een zaalkerk met lagere kooraanbouw en een terzijde staande,
opengewerkte toren. De kerk werd in 1957-'58 gebouwd naar plannen van B.J. en
H.M. Koldewey. De pastorie (Breemarsweg 442) stamt uit dezelfde tijd.
Het stadhuis (Burg. Jansenplein 1) is een groot, om een overdekte hal gebouwd,
complex. Aan de westzijde heeft het een slanke toren met opengewerkte lantaarn en
uitgebouwde balustrade. Naar plannen uit 1953 werd het in 1958-'63 gebouwd in de
traditionalistische vormen van de Delftse School naar ontwerp van J.F. Berghoef
met medewerking van J.F. Hondius. Groepering rondom een centrale hal moest de
eenheid en samenhang van het representatieve en het werkgedeelte zichtbaar maken.
Rondom de hal zijn de secretarie, administratie en representatieve vertrekken
gegroepeerd; dit idee is geïnspireerd op het stadhuis van Stockholm (1911-'23) van
R. Östberg. Monumentale elementen als trappen, bordessen, balkon en zuilen
symboliseerden de traditionele gezagsstructuren. Een belangrijke rol speelt daarbij
de sterk op die van het Palazzo Vecchio te Florence (1299-1314) gelijkende toren.
Beneden in de toren bevinden zich muurschilderingen van P. Verbene en het carillon
werd in 1961 gegoten door Petit & Fritsen. De baksteenfriezen in het exterieur zijn
een ontwerp van R. Holtrop. In de hoofdgalerij langs de hal hangt een keramisch
fries van F. Jacobs, uitgevoerd door de Porceleyne Fles te Delft. De mozaïeken in
de raadzaal zijn van de hand van J. en C. Goeting. Het voorm. bureau gemeentewerken
(Deldenerstraat 59)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hengelo, Stadhuis
175
werd omstreeks 1925 met expressionistische details gebouwd.
Scholen. In Hengelo staan nog relatief veel waardevolle scholen. De voorm.
MULO-school (Oldenzaalsestraat 14) is een goed voorbeeld van een tweelaags
dubbele gangschool met ingang in de gesloten kopse gevel. Deze school met
neorenaissance-elementen verrees in 1880, mogelijk naar plannen van J. Moll. In
1889 volgde een aanbouw en in 1895 werd ze met twee lokalen uitgebreid naar
plannen van J. Haarhendriks. Momenteel doet ze dienst als Turks
gemeenschapscentrum. De Waarbeekschool (Twekkelerweg 86) is een eenlaags
gangschool van zes lokalen, waar in 1905 nog zes lokalen naar plannen van J.
Haarhendriks tegenaan werden gebouwd. De onderwijzerswoning (Twekkelerplein
26) stamt uit 1903. Neorenaissance-elementen hebben eveneens de openbare lagere
school Beukweg 92 uit omstreeks 1908 en de R.K. St.-Bernardusschool (Steynstraat
64-66) uit 1914. De Wilhelminaschool (Industriestraat 9) werd in 1917-'18 als
fabrieksschool gebouwd met ‘Um 1800’-elementen naar plannen van K. Muller, in
opdracht van de Gebr. Stork & Co. Tegenwoordig is het gebouw in gebruik als M.T.S.
Expressionistische details vertonen de voorm. R.K. Dr. Schaepman Mavo (Paul
Krugerstraat 54) uit 1921, de openbare lagere school Kievitstraat 9 en de R.K.
Wilderinkschool (Idastraat 14A). De beide laatste zijn omstreeks 1927 gebouwd.
Traditionalistisch van opzet, met aan de kopse zijden trapgevels, is de gekoppelde
R.K. Jongens- en meisjesschool (Oude Postweg 55-57), gebouwd in 1928-'29 naar
plannen van W. te Riele. De voorm. C.T. Storkschool voor huishoudonderwijs
(Julianalaan 9) verrees in 1928-'29, in opdracht van Gebr. Stork & Co.
Het verlichtingsoord Excelsior (Anninksweg 59) is een woonhuis annex
vergaderzaal, gebouwd voor de Sociaal-Democratische Bond van G. Bennink en in
1885 geopend door F. Domela Nieuwenhuis. Het pand dient nu als verenigingshuis.
Het verenigingsgebouw Stork (Industrieplein 3) is een fors pand met toneelzaal
en foyer, geflankeerd door twee torens met tentdaken. Het pand, in
neorenaissancevormen en met chaletelementen, werd in 1893-'94 gebouwd naar
plannen van C.B. Posthumus Meyjes. Het was het geschenk van C.T. Stork aan zijn
personeel ter gelegenheid van het 25-jarig jubileum van de machinefabriek. Het
gebouw diende tevens als tekenschool, kookschool, bewaarschool, leeszaal en
bibliotheek. In 1938 is het gebouw inwendig gerenoveerd en sinds 1987 doet het
dienst als restaurant en congrescentrum.
Woonhuizen. Van de losse oude dorpsstructuur met boerderijen en daartussen
kleine woningen is weinig overgebleven. Slechts bij de Pastoriestraat en de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Langestraat zijn daarvan nog fragmenten zichtbaar, waaronder het Het Neutje
(Pastoriestraat 14), dat achter het 19de-eeuwse voorhuis nog een midden-17de-eeuws
houtskelet zou bezitten. Het Poolhuis (Pastoriestraat 43) met afgewolfde gevel en
zijwand in vakwerk werd omstreeks 1700 gebouwd; vanaf 1730 woonden hier de
geneesheren vader en zoon Pool. Het Lambooijhuis (Langestraat 35) is een
dorpsboerderij met 17de- of 18de-eeuwse onderdelen. Het Thomassonhuis
(Pastoriestraat 51-53) is een vroeg-19de-eeuwse dorpsboerderij met vakwerkwanden
en een houten geveltop. In de zijgevel zouden bakstenen zijn verwerkt die afkomstig
waren van de afbraak van huis Hengelo. In opdracht van het gemeentebestuur ontwierp
J. Moll in 1877 vijf woonhuizen Beursstraat 3-11 in eclectische vormen. Van zijn
hand is ook het herenhuis Beekstraat 51 uit 1880 voor H. Wilmink, dat nu onderkomen
is van de stichting Old Hengel. De eclectische villa met kantoor Deldenerstraat
36-38, gebouwd omstreeks 1885, zou ook door hem ontworpen kunnen zijn. Een
voorbeeld van een dubbele burgermanswoning in neoclassicistische stijl is
Enschedesestraat 195-197 uit 1885. Eenlaags arbeiderswoningen zijn zeldzaam
geworden; voorbeelden zijn het overgebleven rijtje van vier Enschedesestraat 244-250
(1894), Twekkelerweg 62-68 (1900) en Deldenerstraat 163-169 (1905), alle uitgevoerd
in een sobere neorenaissancestijl.
Hengelo, Verenigingsgebouw Stork (1987)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

176
Deldenerstraat 65 is een burgermanswoning in die stijl uit 1896 naar ontwerp van
W. Elzinga voor L. Voort. Gave voorbeelden van chaletstijl zijn: Enschedesestraat
128 (omstreeks 1890), Pastoriestraat 45 (omstreeks 1895), Deldenerstraat 67
(omstreeks 1900), Deldenerstraat 93 (omstreeks 1900) en Enschedesestraat 160
(omstreeks 1905). Goede voorbeelden van de voor Twente zo karakteristieke dubbele
of driedubbele woonhuizen zijn Steynstraat 17-19 en Steynstraat 21-25, beide
gebouwd omstreeks 1900. De woonhuizen Steynstraat 31-39 (1900) en Steynstraat
41 (1909) vertonen jugendstildetails, evenals Paul Krugerstraat 25-31 (cica 1900).
Een gave en karakteristieke rij dubbele woonhuizen met jugendstil-details uit
omstreeks 1900 is Vondelstraat 29-49. Voorbeeld van een rijker pand in die stijl is
Drachenfels (Enschedesestraat 70) uit 1900, naar plannen van W. Elzinga voor de
dames Reudink. Sobere ‘Um 1800’-elementen vertoont Beursstraat 1B uit 1925 naar
plannen van J. van der Goot voor G. Meyling. Expressionistisch van vorm zijn de
beide dokterswoningen Beursstraat 1A, gebouwd in 1925-'27 naar plannen van W.M.
Dudok voor P.C. Borst, en Paul Krugerstraat 45A-C uit 1928, voor J. Harbers. De
Kasbah (Jacques Perkstraat/Zwavertsweg) is een compact woningbouw-complex
gelegen in het noordoostelijke deel van de wijk Groot Driene. Dit experimentele
woongebied, dat oorspronkelijk in de binnenstad was geprojecteerd, werd in 1969-'73
gebouwd naar plannen van P. Blom met medewerking van de Bouwontwerpgroep
Beltman. De woningen zijn in een hoge dichtheid op een verhoogd niveau - het
woondak - geplaatst, met daaronder parkeerplaatsen, speelruimte en
gemeenschappelijke tuinen.
Fabrikantenwoningen. Aan de rand van de stad staat een aantal vrijstaande villa's,
veelal gebouwd in opdracht van directeuren, firmanten of fabrikanten. Het
blokvormige eclectische herenhuis Berfeloborgh (Deldenerstraat 61) werd in 1870
gebouwd naar plannen van H.J. Wennekers. De villa Drienerwoldeweg 35 werd in
1896
Hengelo, Hotel 't Lansink
in chaletstijl gebouwd naar plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg voor A.
Warnaars. Villa Tichelwerk (A. de Ruyterstraat 1) werd in 1900 gebouwd voor de
familie Stork. Het terrein, de steenbakkerij van J.D. van der Goot, werd in 1879
aangekocht door J.E. Stork die daarop een park liet aanleggen naar plannen van H.
Poortman. De huidige villa werd in 1900 gebouwd in rijke chaletstijl naar plannen
van J. van der Goot. Het huis, momenteel onderverdeeld in appartementen, ligt achter
de Hogeschool Edith Stein. Zijn neef C.F. Stork liet in 1900 aan de oostzijde van de
stad de villa De Grundel bouwen. In de nabijheid van de omstreeks 1934 gesloopte
villa ontstond een aantal andere villa's; Grundellaan 17 uit 1912 in ‘Um 1800’-vormen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

voor A. Hulshoff Pol, Grundellaan 23 uit omstreeks 1920 in chaletstijl met
expressionistische details. Villa's in expressionistische vormen zijn De Kap
(Grundellaan 26), gebouwd omstreeks 1925 naar plannen van A.K. Beudt voor J.
Strumphler, 't Annink (Drienerparkweg 3), uit 1926 door A.K. Beudt voor B.H. ter
Kuile in een aan het tuindorp Het Lansink verwante Engelse landhuisstijl, Grundellaan
19 uit 1927 voor D.W. de Monchy, Drienerparkweg 7 uit 1928 voor H.J. Ekker en
Anna W. Stork en Grundellaan 18 uit omstreeks 1935 voor J.E. Stork. Bijzonder
plastisch vormgegeven is de met riet gedekte villa De Herrezen Jager
(Enschedesestraat 300) gebouwd omstreeks 1921 naar plannen van W.M. Dudok
voor W. Willink.
Tuindorp Het Lansink (C.T. Storkplein e.o.) ontstond in 1911-'13 in opdracht
van de firma Gebroeders Stork & Co. Hiertoe werd in 1910 het ten zuiden van de
Julianalaan gelegen erve Het Lansink aangekocht. Na ophoging van het terrein verrees
de eerste bebouwing tussen Beckumerstraat, Buitenweg en Oelerweg, naar plannen
van K. Muller en A.K. Beudt. Bij de aanleg werd de tuinarchitect P.H. Wattez
betrokken, die de reeds bestaande wegen en paden zoveel mogelijk in het plan opnam.
Centraal in de wijk ligt het C.T. Storkplein, waar aan de zuidoosthoek een
winkelgalerij met bovenwoningen werd gebouwd (C.T. Storkstraat 27-35). In de
noordwesthoek verrezen in 1912 twee haaks op elkaar staande panden met in de hoek
een poortdoorgang (C.T. Storkstraat 43-47). Boven de poort bevond zich een
vergaderlokaal. Het hotel 't Lansink (C.T. Storkstraat 18) en de aangrenzende voorm.
kleuterschool (C.T. Storkstraat 16) in de noordoosthoek werden pas in 1918 gebouwd.
In de wijk behoorden de eenlaags arbeiderswoningen Lansinkplein 1-19 tot de laagste
huurklasse, het dubbele woonhuis Lansinkweg 35-37 tot de middelste en het dubbele
woonhuis met kantoor
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hengelo, Woonhuizen Lansinkweg 35-37
177
C.T. Storkstraat 8-10 alsmede Lansinkweg 23-29 - drie woonhuizen waarvan één
met hoektoren - tot de hoogste huurklasse. De vormgeving van de woonhuizen met
hun vakwerkdetails en gezwenkte topgevels is vooral sterk geënt op Engelse
voorbeelden, zoals Port Sunlight (1889) en Welwyn Garden City (1898). Naast C.T.
Storkstraat 8 staat de uit 1912 stammende toegangspoort tot de boerderij 't Lansink,
die zelf in 1927 werd gesloopt voor de bouw van de C.T. Storkschool. Het tuindorp
werd in 1918, 1920 en 1929 in zuidelijke richting uitgebreid volgens plannen van
A.K. Beudt in samenwerking met de tuinarchitect L.A. Springer. Aan de
noordwestzijde groeide het vast aan de wijk De Nijverheid (Krabbenbosweg e.o.),
ontstaan in de periode 1917-'30 naar plannen van W.K. de Wijs en A.K. Beudt in
een parkontwerp van L. Springer.
Winkels. Van interessante oudere woon- en winkelpanden zijn er slechts enkele
bewaard gebleven. De karakteristieke kleine winkel Emmaweg 32 uit 1901 is
uitgevoerd in sobere chaletstijl met jugendstil-details naar plannen van J.H. de Herder
en J.J. Hellendoorn. Jugendstil-vormen vertonen het woonhuis met fotoatelier
Nieuwstraat 4 uit 1904, naar plannen van W. Elzinga voor G. Hubers, Burg.
Jansenplein 40 uit omstreeks 1905 voor A. Arends, Emmaweg 18 uit omstreeks 1905
en P. Bothastraat 24 gebouwd omstreeks 1908.
Hotels. Het voorm. hotel Deters (Beursstraat 2) werd in 1879 gebouwd naar
plannen van J. Moll voor W. Hulshoff-Poll, firmant van de Hengelose Bontweverij.
In 1886 leverde Moll het plan voor bouw van een verdieping. Het neoclassicistische
pand met uitgebouwde
Hengelo, Koninklijke Machinefabriek Gebroeders Stork & Co.
ingangspartij werd in 1897 verbouwd tot hotel en tegenwoordig biedt het plaats aan
restaurant Mondriaan. Hotel Tuindorp (Tuindorpstraat 132) is een bescheiden hotel,
gebouwd omstreeks 1920 met expressionistische details.
Bankgebouwen. De voorm. Nutsspaarbank Fox (Drienerstraat 26) uitgevoerd als
een neorenaissancetrapgevel werd in 1900 gebouwd naar plannen van J. van der
Goot en C.J. Kruisweg. Het bankgebouw van de Twentse Bank (Beursstraat 1) werd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in 1927-'28 gebouwd naar plannen van K. Muller en A.K. Beudt in een architectuur
met ‘Um 1800’-details.
De Koninklijke Machinefabriek Gebroeders Stork & Co. (Industriestraat 2)
ontstond in 1867, toen de in 1859 te Borne gestichte fabriek van de firma
Stork-Meyling & Co. naar het gebied ten zuiden van het nieuwe Hengelose station
verhuisde. In 1868 werden daar een smederij, gieterij en mechanische werkplaatsen
gebouwd. De fabriek specialiseerde zich in stoommachines voor de textielindustrie,
maar vooral ook voor poldergemalen. In 1872 werd de draaierij uitgebreid. Vanaf
1877 leverde men tevens scheepsmachines en vanaf 1883 produceerde men ook
suikermachines voor Java. Daartoe werd de fabriek in 1884 uitgebreid met een
ketelmakerij en in 1885 met een modellenbewaarplaats naar ontwerp van J. de Morree,
tot 1899 vaste bouwkundige van de fabriek. In 1896 volgde de nog bestaande
uitbreiding van de ketelmakerij. In 1898 verrees aan de overzijde van de Industriestraat
de nog bestaande fabriek voor hijswerktuigen. In 1902 kwam op enige afstand van
de oude fabriek, langs de Lansinkesweg, een grote nieuwe gieterij tot stand naar
plannen van J. van der Goot en C.J. Kruisweg. Vanaf 1907 werden ook stoomturbines
geproduceerd. In 1912 vergrootte men de ketelmakerij tot aan de Langelermaatweg.
In 1916-'17 volgde de bouw van een nieuwe modelmakerij met de watertoren, die
het fabriekterrein domineert. De watertoren is uitgevoerd in betonskeletbouw, naar
plannen van A.G. Beltman. Ook verrees toen de nog bestaande schoorsteenpijp. Na
de bouw van een fabriekshal in 1922 volgde in 1928-'29 aan het industrieplein de
bouw van een nieuw kantoorgebouw in functionalistische vormen. Vanaf 1930 werden
ook dieselmotoren gebouwd. Na herstel van de oorlogsschade en diversificatie van
de activiteiten fuseerde het bedrijf in 1954 met Werkspoor tot de Verenigde Machine
Fabrieken. Uiteindelijk werd de fabriek opgedeeld in diverse zelfstandige
werkmaatschappijen, met sinds 1987 een nieuw hoofdkwartier in Naarden.
Overige industriegebouwen. Op één naoorlogse textielfabriek na resteren geen
sporen van de textielindustrie. Van de in 1879 opgerichte Hengelo-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

178
sche Bierbrouwerij van H. Meyling en J.H. Barteling (Brouwerijstraat 47-51) is nog
wel wat bewaard gebleven, waaronder het 1894 door J. van der Goot en C.J. Kruisweg
ontworpen kantoorgebouw in neorenaissance-vormen en een pakhuis met
jugendstil-elementen uit 1900. Van de houthandel Hutonie D.O.H. (Enschedesestraat
166) staat er nog een fabriekshal met expressionistische details uit 1923. In 1900
lieten R.W.H. Hofstede Crull en W. Willink aan de Bornsestraat een
elektriciteitsstation bouwen waaruit in 1908 de Heemaf ontstond. In 1917 werd de
fabriek verbouwd en aan de achterzijde uitgebreid met een inmiddels gesloopt
gedeelte. Het pand aan de voorzijde (Bornsestraat 7) werd in 1932 herbouwd in
betonskeletbouw en huisvest nu Hengelo's Educatief Industriemuseum. Het ernaast
gelegen kantoorgebouw van de Heemaf (Bornsestraat 3) met zijn gebogen betondak
en lagere voorbouw werd omstreeks 1940 gebouwd. De in 1907 opgerichte fabriek
van F. Hazemeyer ligt ingeklemd tussen de spoorlijnen naar Almelo en naar Delden.
De fabrieksgebouwen in betonskeletbouw uit 1917 kwamen tot stand naar ontwerp
van A.G. Beltman; de latere uitbreidingen geschiedden onder leiding van de
bedrijfsbouwkundige H.T. Buis, waaronder de betonskeletbouw uit 1928. Het
fabrieksgebouw aan de voorzijde (Tuindorpstraat 61) stamt uit 1939. Het geheel
maakt sinds de fusie in 1963 deel uit van de Holec-fabriek. Aan de zuidzijde van het
Twentekanaal verrees in 1948-'49 een nieuw fabrieksgebouw voor de NV Hollandse
Signaal (Zuidelijke Havenweg), naar plannen van G. Beltman jr. en vormgegeven
door H.W. van Lelyveld. Het bestaat uit een langgerekt kantoorgebouw met aan de
kanaalzijde fabriekshallen. Dit gebouw vormt de kern van het tot een industriecomplex
uitgegroeid geheel. Ter vervanging van de verwoeste fabriek bij het station kwam
langs Geerdinksweg en Woolderesweg in 1954-'55 de nieuwe fabriek tot stand van
de Koninklijke Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co. De constructie, uitgevoerd in
voorgespannen beton, bestaat uit langgerekte, geschakelde enkelvoudige schaaldaken.
Een dergelijke constructie met grote vrije ruimte, goed geschikt
Hengelo, Koninklijke Weefgoederenfabriek C.T. Stork & Co.
voor brede weefgetouwen, werd hier voor het eerst gebouwd. Het kwam tot stand
naar plannen van G. Beltman jr. en zijn constructeur B.A. Sassen; de bouw werd
uitgevoerd door de Kon. Ned. Maatschappij voor Havenwerken NV te Amsterdam.
Een vergelijkbare fabriek werd in 1956-'57 ontworpen voor de Weverij De Ploeg te
Bergeijk. Aan de voorzijde (Geerdinksweg 201) werd in 1956 een kantoorgebouw
toegevoegd naar plannen van G. Beltman jr. en vormgegeven door H.W. van Lelyveld.
Na sloop van het machinehuis biedt het complex nu plaats aan diverse winkels. De
watertoren (Watertorenlaan ong.) is een bakstenen toren met overkragende
bovenbouw in sobere neorenaissance-details, gebouwd in 1896 naar plannen van J.
Schotel voor de ‘Maatschappij tot waterverschaffing Stork’. De toren, met een ijzeren
hangbodemreservoir, werd in 1948 verbouwd en versoberd. Naast de toren staat een
dienstwoning uit 1914 en een gebouw voor een elektrisch gemaal uit 1922. De
locomotievenloods (Waarbekenweg achter 2-4) is een sober vormgegeven pand met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

neorenaissance-details, ontstaan tussen 1899 en 1902 als onderdeel van het nieuwe,
hooggelegen spoorwegemplacement.
Station en perronoverkapping (Stationsplein 1). In 1899 ging men over tot de
aanleg van een verhoogd spoorwegemplacement en in 1902 verving men het oude
station uit 1866 door een nieuw naar plannen van G.W. van Heukelom. Het station
zelf werd in 1944 verwoest, maar de perronoverkapping, bestaande uit geklonken
vakwerkkniespanten, bleef bewaard. Het nieuwe station met vele sierbetonelementen
en zijn slanke toren met wijzerplaten werd in 1951 gebouwd naar plannen van H.G.J.
Schelling. De Europatunnel (Spoorstraat ong.) kwam in 1959 gereed in een voor die
tijd kenmerkende ranke wederopbouw architectuur, evenals de kiosk (Stationsplein
1a).
Het Tuindorpsbad (Vijverlaan 65) is een zwemvijver ontstaan in 1922 door
aanpassing van de zandput, die was gebruikt ten behoeve van de bouw van het
tuindorp 't Lansink. In 1924 werden de kleedkabines en steiger gebouwd, alsmede
de badmeesterswoning naar plannen van K. Muller en A.K. Beudt. Het Prins
Bernhardplantsoen (Prins Bernhardplantsoen ong.) is een omstreeks 1925 aangelegd
park in late landschapsstijl met muziektent en volière.
Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (Dennenbosweg 42) is een door een muur
omgeven begraafplaats, gesticht in 1775. De toegang wordt gevormd door een
omstreeks 1890 gebouwd reinigings- of metaarhuisje. Op de begraafplaats liggen
vele grafstenen, waarvan er enkele door hekken omringd worden. De Oude Alg.
begraafplaats (Bornsestraat 29) werd in 1840 gesticht op de plaats van de in 1837
afgebroken middeleeuwse kapel van huis Hengelo. De oudste grafsteen zou uit 1625
dateren. In 1894-'95 werd naar plannen van J. Haarhendriks een imposant
poortgebouw met dakruiter gebouwd, geflankeerd door een bergplaats en een
dienstwoning. Op de fraaie verstilde begraafplaats bevinden zich diverse interessante
graven, waaronder die van J.E. Stork († 1898), H.J. Ekker († 1896), met
kranstrommels, zijn vrouw A.W. Stork († 1902) en C.P.M. Lodder († 1892). De
laatste begrafenis vond in 1949 plaats. De Alg. begraafplaats (Oldenzaalsestraat 349)
werd in 1910 aangelegd naar plannen van L.A. Springer. De toegang bestaat uit een
neoclassicistisch poortgebouw met twee dorische zuilen van zandsteen op achtkante
postamenten; het bouwjaar 1910 staat vermeld in het tympaan. De aangebouwde
aula stamt uit de jaren twintig. Op de begraafplaats ligt onder meer het graf van O.
Stork († 1923).
Houten boortorens. In het gebied ten zuiden van Hengelo en overwegend
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

179
Hengelo, Oude Alg. begraafplaats, graf H.J. Ekker met kranstrommels
ten zuiden van het Twentekanaal staan hoge, taps toelopende houten boortorens met
aangebouwde werkplaats en personeelsruimte. Deze bouwde men toen de Koninklijke
Nederlandse Zoutindustrie in 1933 een concessie kreeg om in dit gebied naar zout
te boren. De torens zijn tot 1963 in gebruik geweest. Vele zijn in de loop der tijd
vervangen door lage groene gebouwtjes. In totaal zijn er nog zeker vijf bewaard
gebleven: in de stad aan de Industriestraat hoek Boekeloseweg en ten zuiden van het
Twentekanaal aan de Boekeloseweg, Boortorenweg en Twekkelerweg.
Het sluizencomplex De Waarbeek (Twekkelerweg 315-319), gelegen ten
zuidoosten van Hengelo, werd in 1935 gebouwd naar ontwerp van ingenieur van
Rijkswaterstaat D. Roosenburg ten behoeve van het in het 1930-'36 aangelegde
Twentekanaal. Aan de oostzijde, aan het bovenhoofd van de schachtsluis, staan twee
hoge heftorens met daartussen een hefschuif. Door het grote verval, negen meter,
konden aan het benedenhoofd roldeuren met bovenliggende rolbaan worden toegepast.
Bij het complex horen een pompgebouw, dienstwoningen en een kantoor.
Oele. Ten zuidwesten van Hengelo ligt het essenzwermdorp Oele, ontstaan in de
middeleeuwen in de nabijheid van de in 1798 afgeboken havezate Oldemeule. De
openbare lagere school (Vockersweg 24) is een goed gedetailleerde dorpsschool uit
omstreeks 1925. De Oldemeule (Olde Meuleweg ong.) is een onderslag-watermolen
op de Oelerbeek die voor het eerst in 1334 als bezit van de voorm. havezate Oldemeule
werd vermeld. In 1690 werd de molen herbouwd in vakwerk op een onderbouw van
zandsteen. Opschrift: ‘Ao 1690, is dese molen uit de gront vernieuwd door Joost
Christ. van Bevervoorde & Judit Margareta van Coverden’. Tot 1880, toen hij in
bezit van Twickel kwam, was het een dubbele watermolen. De oliemolen werd
Hengelo, Houten boortoren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oele bij Hengelo, Watermolen De Oldemeule
omstreeks 1900 afgebroken; het fundament in Bentheimersteen is nog aanwezig. In
de omgeving staan interessante hallenhuisboerderijen: Veldhuis (Nijhuisbinnenweg
1) uit 1845, Albersdijk 20 op L-vormige plattegrond uit 1846, Oelersteeg 35 uit 1854
en Oelerschoolpad 14 uit 1882.
Beckum. Ten zuidwesten van Hengelo ligt het esdorp Beckum, dat voor het eerst
in 1266 werd genoemd. Pas na de oorlog was er van enige kernvorming sprake. De
R.K. St.-Blasiuskerk (Haaksbergerstraat 185) is een driebeukige pseudobasiliek onder
geknikte
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

180
zadeldaken met een laag dwarsschip en een gedrongen toren met ingesnoerde
vierkantige spits. De kerk werd in 1936-'38 in traditionalistische vormen gebouwd
naar plannen van Joh.H. Sluijmer op de plaats van een voorganger uit 1823-'24. De
pastorie (Haaksbergerstraat 187) stamt uit dezelfde tijd. De openbare lagere school
(Beckumerschoolweg 38) is een eenvoudige dorpsschool uit omstreeks 1915. Het
vakantiehuis Kluenven (Haaksbergerstraat 44) werd in 1939 met kalkzandsteen in
cottagestijl gebouwd voor de familie Boom. Het logeerhuis werd in 1941 toegevoegd
en het studeerhuis in 1947.
Hengevelde
(gemeente Ambt Delden)
Dorp, ook wel Wegdam genoemd, ontstaan bij de kruising van de wegen
Delden-Neede en Goor-Haaksbergen, waar in 1806 een katholieke kerk werd gesticht.
Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp in zuidelijke richting uitgebreid.
De R.K. kerk H.H. Petrus en Paulus (bij Goorsestraat 17) is een basilicale kerk
met rechthoekige toren voorzien van dwars zadeldak, een achtzijdige doopkapel en
een koor met driezijdig gesloten absis. De kerk verrees in 1952-'54 naar ontwerp van
R.Th. van Remmen ter vervanging van een voorganger uit 1844. Aan de westzijde
vormt een galerij de verbinding met de gelijktijdig gebouwde pastorie (Goorsestraat
17). Daarnaast staat nog een waarschijnlijk vroeg-19de-eeuws koetshuisje. De
tegenover de kerk gelegen R.K. begraafplaats is in 1844 aangelegd en heeft
midden-18de-eeuwse zandstenen rococo-hekpijlers. Het lijkenhuisje dateert van
omstreeks 1900.
Herberg ‘Varenbrink’ (Goorsestraat 15) is een met riet en pannen gedekte
langhuisboerderij met aan de voorzijde een aangebouwde en later vergrote
bovenkamer. De gevelsteen met het jaartal 1799 en het opschrift: ‘Hier verkoopt
men gebrande wateren’ toont dat het pand al twee eeuwen de functie van herberg
heeft. Het boerderijgedeelte is onlangs verbouwd tot feestzaal.
Boerderij ‘Wegereef’ (Slotsweg 23) is een deels met riet en deels met pannen
gedekte midden-19de-eeuwse langhuisboerderij met aangebouwde bovenkamer. De
vensterluiken hebben de kleuren van het landgoed Weldam.
Hertme
(gemeente Borne)
Buurtschap met verspreide boerderijen rond kampen. Bij de in de 18de eeuw gestichte
kerk ontwikkelde zich pas na de Tweede Wereldoorlog een dorpskern.
De R.K. St.-Stephanuskerk (bij Hertmerweg 27) is een neogotische
pseudo-basilicale kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een westtoren van drie
geledingen met ingesnoerde achtkantige spits, gebouwd in 1902-'03 naar ontwerp
van W. te Riele. De kerk bezit een doopvont van atelier Brom uit 1894 en
kruiswegstaties van W. Mengelberg uit 1904. De pastorie (Hertmerweg 27) is een
langgerekt, gepleisterd eenlaags pand met haakse zijvleugel, waarschijnlijk in 1788
gebouwd als schuurkerk annex pastorie. In 1903 werd het gebouw geheel tot pastorie
bestemd en naar een plan van W. te Riele verbouwd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boerderijen. In de omgeving van de dorpskern staat een aantal interessante
boerderijen. De tweebeukige langhuisboerderij annex woonhuis Olde Groothuis
(Lodiek Landen bij 2) dateert uit de 18de eeuw en heeft een vakwerkzijwand en de
oorspronkelijke schuifvensters. Van de oude havezate Grotenhuis resteert de ovale
aanleg en de 18de-eeuwse oprijlaan. Erve Bartelink (Weerselosestraat 301) is in 1906
in landelijke stijl gebouwd door J. van de Goot en C.J. Kruisweg voor de Exploitatie
Maatschappij Meyling. Het heeft een voorhuis met ver overstekend dakschild op
gebogen consoles en twee dwarse zijvleugels. Op het erf staat het eenlaags herenhuis
Bartelinksweg 2 met wolfdak en houten deuromlijsting, gebouwd in 1777 als woning
met huiskapel voor pastoor G.J. Hommels. Een deel van het interieur, waaronder de
schouw, dateert nog uit de bouwtijd.
Hertme, R.K. St.-Stephanuskerk, plattegrond
Holten
Esdorp ontstaan op de Sallandse zandgronden aan de zuidzijde van de Overijsselse
heuvelrug op het lagere deel tussen de Holterberg en de Zuurberg. Het dorp werd
voor het eerst genoemd in 1237 en dankt zijn ontwikkeling aan de ligging aan de
belangrijke verbindingsweg van Deventer via Almelo naar Duitsland. Op de splitsing
met de weg naar Markelo werd in 1377-'79 de bisschoppelijke sterkte de Waardenburg
gebouwd. Al in 1380 werd deze verwoest, maar in 1381-'82 volgde herstel. Na het
opgaan van het Sticht in het Habsburgse rijk werd ze overbodig en volgde sloop in
1529-'31. In 1972 werden de resten opgegraven en zichtbaar gemaakt. In 1829 brandde
een groot deel van het dorp Holten af. Bij de herbouw ontstond een lintvormige
bebouwing die de beide essen, de Holter Enk en de Loker Enk, met elkaar verbond
met een verdichting rond de kerk. Na bouw in 1886 van het station aan de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Holten, Villa Morgenster
181
in 1888 geopende lijn Deventer-Almelo volgde uitbreiding in die richting. Nadat in
1929 de ‘toeristenweg’ werd aangelegd die over de Holter- en Noetselerberg naar
Nijverdal loopt, kwam op de Holterberg recreatiebebouwing tot ontwikkeling. Na
de oorlog heeft het dorp zich in oostelijke en westelijke richting uitgebreid. In 1978
werd op de plaats van de oude zuivelfabriek aan de Stationsstraat een grote Geref.
kerk gebouwd naar plannen van H. Jorissen uit Rijssen.
De Herv. kerk (Kerkplein 1) is een zaalkerk, gebouwd in 1832 nadat de oude
kerk in 1829 door brand werd verwoest. De gespaard gebleven laatgotische toren
van drie geledingen werd toen geheel gepleisterd en voorzien van gotiserende details.
Ook de ingesnoerde spits stamt uit die tijd. Rond 1950 zijn de vensters verhoogd en
gedeeltelijk dichtgemaakt en is er aan de zuidzijde een tochtportaal toegevoegd. De
kerk bezit een orgel uit 1855 van de hand van C.F.A. Naber. Het voorm. raadhuis
(Dorpsstraat 27) is een eenlaags dwars gebouw met aan de rechterzijde haaks daarop
een puntgevel met het opschrift ‘gemeentehuis’. Boven de ingang bevindt zich het
gemeentewapen. Het pand, met jugendstil-details, werd in 1906 ontworpen door J.H.
de Herder en J.J. Hellendoorn uit Hengelo.
Woonhuizen. In het dorp staan enkele interessante woningen, waaronder het
L-vormige notarishuis in eclectische vormen, Oranjestraat 40, dat in 1882 werd
gebouwd voor A. Frylink. Het dubbele woon- en winkelpand Dorpsstraat 38 kwam
tot stand omstreeks 1930 in een stijl met functionalistische elementen. Het dubbele
woonhuis Oranjestraat 3-5 uit 1934 naar plannen van T.J. Loggers heeft een
Holten, Hotel-restaurant In den Swarten Ruijter
meer expressief uiterlijk. De Blikhorst (Molenbelterweg 32) is een fraai gelegen huis
onder een pannen wolfdak. Het werd in 1928 gebouwd naar ontwerp van M.A.
Vixseboxse als een van de eerste villa's op de Holterberg. De villa Molenbelterweg
13-13a ontstond in 1933 in een landelijke stijl naar plannen van J. Vegter. Ook het
meer traditionalistisch vormgegeven woonhuis De Zonnebelt (Burg. van der
Borchstraat 29) is van zijn hand. Aan de rand van de Holterberg verscheen een aantal
recreatiewoningen in laat-expressionistische vormen naar plannen van T.J. Loggers:
Jachtwente (Enkweg 6) uit omstreeks 1930, De Enk (Enkweg 10) uit 1931 en de
dubbele woning Sonnevanck (Enkweg 1-3) uit 1935. In dezelfde stijl ontwierp Loggers
in 1935 zijn eigen woonhuis annex architectenatelier Panochthus (Holterbergweg
2). Het huis Morgenster (Molenbelterweg 25), nu Boskoraal genoemd, is een
architectonisch curiosum. Het werd omstreeks 1936 gebouwd in Zuid-Afrikaanse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

stijl met aan de Holter Enk-zijde een in- en uitgezwenkte Kaapse gevel. Het woonhuis
De Hoge Hei (Raalterweg 27) werd in 1938 gebouwd door H.J. Holterman voor de
Hengelose fabrikant F. Hazemeyer.
De boerderij (Larenseweg 54), is een kleine nabij de Loker Enk gelegen boerderij
met dwarsgeplaatst rieten schilddak en langsdeel gebouwd in het midden van de
19de eeuw.
Het hotel-restaurant In den Swarten Ruijter (Holterbergweg 7) is een in
traditionele stijl gebouwd pand met forse, met riet gedekte kap, ontstaan omstreeks
1935 naar plannen van T.J. Loggers. Op het terrein staat een aantal langgerekte
houten logeergelegenheden onder rieten schilddak uit dezelfde tijd.
Het station (Stationsstraat 13), is een eenvoudig langgerekt stationsgebouw annex
dienstwoning, gebouwd in 1886 voor de Nederlandsche
Locaalspoorweg-Maatschappij. Het station werd omstreeks 1920 verhoogd en
verlengd en voorzien van een goederenloods.
De Alg. begraafplaats (Kerkhofsweg ong.) werd in 1880 gesticht en heeft een
baarhuisje uit die tijd, alsmede een omstreeks 1920 gebouwde grafkelder van de
familie van burgemeester A.Ph.R.C. baron van der Borch van Verwolde. Op de
begraafplaats staan vele houten ‘grafstenen’ waarvan de tekst door middel van een
glasplaat wordt beschermd.
De Canadeese militaire begraafplaats (Eekhoornweg ong.) op de Holterberg
werd in 1946 aangelegd voor de ruim 1400 Canadeese soldaten die bij de bevrijding
van Oost-Nederland zijn gevallen. Op het fraai aangelegde terrein staan twee
gedenkgebouwtjes met tentdak en een gedenkkruis, mogelijk naar ontwerp van P.
Hepworth.
Dijkerhoek. Ten westen van Holten ligt de buurtschap Dijkerhoek, waarvan de
kern pas aan het eind van de 19de eeuw is ontstaan. Het gebouw Bethanië
(Maatmansweg 1) is een eenvoudige zaalkerk die in opzet uit omstreeks 1895 stamt
en in 1931 door de Hervormde gemeente als kerk in gebruik is genomen. De
windmolen ‘De Hegeman’ (Dijkerhoekseweg 22) is een achtkante, met riet gedekte
stellingkorenmolen op een houten onderstuk en met een bakstenen voet, in zijn
huidige vorm gebouwd in 1890, maar met een bovenas uit 1858. Het bovendeel van
de molen is een omgebouwde, oorspronkelijk uit 1730 daterende, Zuid-Hollandse
poldermolen.
Hooge-Hexel
(gemeente Wierden)
Klein dorp, ontstaan in de late middeleeuwen aan de oostzijde van de Groote Es. Het
kreeg in de 20ste eeuw een kerk.
Het Hexel (Haarboersweg 3) is een buitenplaats ten oosten van dorp, gelegen op
de oostflank van een stuifzandrug en met uitzicht op Vriezenveen. In 1915 liet
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hooge-Hexel, Landhuis Het Hexel
182
de Vriezenveense fabrikant C.B. Tilanus een theehuis bouwen en een bloementuin
aanleggen naar ontwerp van D.F. Tersteeg. Deze ontwierp ook de parkaanleg uit
1917-'23, in architectonische tuinstijl. In 1922-'23 verrees het eenlaags landhuis naar
ontwerp van J.W. Hanrath in Engelse landhuisstijl. De T-vormige chauffeurswoning
(Haarboersweg 5) dateert uit dezelfde tijd.
Vossenbosch (Oude Zwolseweg 3) is een buitenplaats ten zuiden van het dorp.
Het landhuis uit omstreeks 1919 werd gebouwd voor de Almelose fabrikantenfamilie
Scholten. Ernaast staat een L-vormig koetshuis uit dezelfde tijd. De landschappelijke
parkaanleg rond het huis omvat een vijver.
Schaapskooien. Aangezien Hooge-Hexel omgeven was door heidevelden, waren
er vroeger veel schaapskooien. Waardevolle 19de-eeuwse exemplaren staan nog
tegenover boerderij Hexelseweg 74 en bij boerderij de Haar (Haarboersweg 1).
Boerderij de ‘Hexel-hoeve’ (Hexelseweg 89) is een komp-romp-boerderij uit
1941 naar ontwerp van J. Jans.
IJhorst
(gemeente Staphorst)
Hoevenzwermdorp, ontstaan aan de Reest en voor het eerst genoemd in 1292. Het
dorp is van ouds sterk verbonden geweest met het iets noordelijker bij De Wijk in
Drenthe gelegen klooster Dickninge. Dit klooster werd in 1325 gesticht, toen het uit
1141 stammende benedictijnerklooster uit Ruinen hierheen werd verplaatst. In 1603
werd het klooster opgeheven en in 1810 gesloopt. Het dorp vormt kerkelijk gezien
nog
IJhorst, Herv. kerk
steeds één gemeente met De Wijk. Aan de rand van het boscomplex ‘De Witte
Bergen’, dat omstreeks 1900 is aangelegd en dat in de jaren dertig een grote
toeristische attractie in de regio vormde, is na de Tweede Wereldoorlog een
uitbreidingswijk tot stand gekomen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De Herv. kerk (Kerkweg 10) is een forse zaalkerk met schilddak, in 1823 in
eenvoudige neoclassicistische vormen gebouwd ter vervanging van een oudere, aan
St. Nicolaas gewijde kerk. Jan Arend Godard de Vos van Steenwijk legde de eerste
steen van het op zwerfkeien gefundeerde gebouw. De kerk herbergt een in 1656
gemaakte preekstoel met kuip, voorzien van toogpanelen met gesneden festoenen.
Verder zijn er enkele grafzerken, waaronder de zerk van Johannes Schepelar, abt
van Dickninge, uit omstreeks 1543. Op het kerkhof staat een afzonderlijke, op
zwerfkeien gefundeerde, houten klokkenstoel met ingezwenkt tentdak. In de
klokkenstoel hangt een in 1780 door Peter Seest gegoten klok. Tussen kerk en kerkhof
liggen de grafzerken en grafkelder van de familie De Vos van Steenwijk, bezitters
van de in De Wijk gelegen havezate Havixhorst. De pastorie (Kerkweg 8) stamt uit
omstreeks 1860.
Woonhuizen. Het woonhuis De IJhorst (Kerkweg 26-28) is een rijk eclectisch
pand uit omstreeks 1875. Het neoclassicistische huis Kerkweg 14 stamt uit omstreeks
1880.
Boerderijen. De boerderij Kerkweg 1, met woongedeelte voorzien van een
ingezwenkte lijstgevel, zou nog een 18de-eeuwse kern kunnen bevatten. Heerenweg
18 is een langhuisboerderij uit 1910 met jugendstil-achtige decoratie in kalkzandsteen.
De tolhuisboerderij Erica (Schotsweg 6) ligt ten westen van IJhorst aan het begin
van de Schotsweg naar Punthorst en werd daar in 1898 gebouwd.
IJsselmuiden
Dijkdorp, ontstaan op een rivierduin aan de monding van het Meer, een vroegere
IJsselarm die bij de inpoldering van Mastenbroek verviel tot een onbeduidend
stroompje. Het dorp wordt voor het eerst genoemd in 1133. In de loop der tijd
ontwikkelde het zich tot een dorp met in feite drie bebouwingskernen: de Dorpsweg
nabij de kerk, de Plas ten noorden daarvan en de Kamper Brug bij de IJssel. In 1646
legde de stad Kampen de Nieuwe Weg aan ter verbinding van de IJsselbrug met de
Dorpsweg en als wandelweg voor de Kamper burgerij. Bij de brug kwamen ook de
Trekvaart door Mastenbroek, de weg van Zwolle naar Kampen en later de spoorlijn
Zwolle-Kampen (met het tot de gemeente Kampen behorende station) uit.
Te IJsselmuiden stond een aantal landhuizen of ‘spiekers’ van Kamper
regentenfamilies. Aan de Dorpsweg bevond zich in 1664 de havezate 't Hoogehuis,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

183
waarvan in 1910 de laatste resten zijn afgebroken. Andere landhuizen waren Meerzicht
en Laanzicht (1957 gesloopt). Tussen 1875 en 1930 verrezen diverse herenhuizen
en rentenierswoningen aan de Nieuwe Weg (nu Burg. Van Engelenstraat). Rondom
IJsselmuiden lagen vanouds vele wasserijen annex blekerijen en tuinbouwbedrijven.
De wasserijen bevonden zich vooral in het gebied De Zodde nabij de Kamper brug.
Het laatste, omstreeks 1900 gebouwde, wasserijcomplex van Van der Kemp aan de
Frieseweg is in 1981 in het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen herbouwd. De tuinbouw
verplaatste zich na het droogvallen van de polders De Koekoek en Zwijnsleger in
1911 gedeeltelijk en na 1944 geheel naar dit nieuwe gebied. De in 1905 aan de
Nieuwe Weg gestichte groenteveiling verhuisde in 1962 naar het industriegebied De
Spoorlanden, waar ook de likeurstokerij annex wijnhandel Siebrand is gevestigd.
In 1937 ontstond de huidige uitgestrekte gemeente door de samenvoeging van
IJsselmuiden, Grafhorst, Wilsum, Kamperveen en Zalk en Veecaten; in 1967 kwam
daar nog 's-Heerenbroek bij. Op grond van een uitbreidingsplan uit 1944 bebouwde
men uiteindelijk het gebied tussen de Plas en de Dorpsweg. Daar lag ook De Zandberg,
een oefenterrein voor de Kamper militairen; als eigendom van de gemeente Kampen
diende het ook als paaswei voor de kermis. In 1960 werd dit terrein door IJsselmuiden
gekocht en bebouwd.
De Herv. kerk (Dorpsweg 53), oorspronkelijk gewijd aan St. Crispinus en St.
Crispianus, is een eenbeukige kerk met romano-gotische toren, driezijdig gesloten
gotisch koor en daartussen een neogotisch dwarsschip. De rijzige, geheel in tufsteen
uitgevoerde romaanse toren heeft drie geledingen en een ingesnoerde spits. Het
onderste deel stamt uit omstreeks 1200. De bovenste twee, licht terugspringende
geledingen worden geleed door lisenen en dooreen gewerkte rondboogfriezen. De
bovenste geleding is opgetrokken in baksteen met een tufstenen bekleding en heeft
gekoppelde galmgaten met deelzuiltjes. Deze geleding zal tussen 1310 en 1325 zijn
toegevoegd. Het in tufsteen opgetrokken westelijke deel van het schip zou uit
omstreeks
IJsselmuiden, Tuinhuis Burg. Van Engelenweg 92A
1200 kunnen dateren. Het is van belang vanwege de goed bewaard gebleven
romano-gotische daklijst. Het koor, uitgevoerd in baksteen met een tufstenen
bekleding, stamt uit de 15de eeuw en heeft inwendig gemetselde kruisribgewelven.
In 1848-'49 is de kerk aan de noordzijde vergroot. Bij de ingrijpende uitbreiding in
1911-'12 heeft rijksarchitect A. Mulder gepoogd de oude kerk zoveel mogelijk te
behouden en te herstellen. Daarbij is uiteindelijk slechts een deel van het schip
opgeofferd ten behoeve van een laat-neogotische uitbreiding. Uiteindelijk ontstond
er een brede ‘omgeoriënteerde’ zaalkerk, waaruit aan de westzijde de oude toren met
een deel van het oude schip en aan oostzijde het oude koor steekt. Koor en schip zijn
toen tevens verhoogd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

In de kerk zijn houten galerijen met banken aangebracht, rustend op gietijzeren
kolonetten. De inventaris is gedeeltelijk 17de-eeuws, zoals de eikenhouten kansel
(1680) door Jacob Daniëls uit Kampen, de twee houders voor collectezakken (circa
1680), en de eikenhouten banken en (avondmaals)tafel (1647) afkomstig uit de
havezate 't Hoogehuis. Aan weerszijden van de kansel liggen 16de-eeuwse grafzerken
met de (gedeeltelijk weggekapte) symbolen van de vier evangelisten. Het van elders
afkomstige orgel werd in 1716 vervaardigd door Theodorus Schiffers of door Matthijs
Verhofstad. Het orgel is eind 19de eeuw in de kerk geplaatst en in 1915 vergroot
door Z. van Dijk. Twee geelkoperen lichtkronen (1748) hebben ovale schildjes met
het wapen van Grafhorst, een derde geelkoperen kroon (1791) draagt schildjes met
een tekst die herinnert aan de schenkers: de hervormde gemeenten in IJsselmuiden,
Oosterholt, Zeedijk en de Koekoek. In de toren hangen twee klokken, een van Francois
Hemony (1647) en een door Petit en Fritsen (1973). Naast de kerk staat een voorm.
verenigingsgebouw (Dorpsweg 5) uit omstreeks 1912.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Burg. Van Engelenweg
137) is een neoromaanse zaalkerk met drie kapellen aan beide lange zijden, een
ingangsportiek en een terzijde staande, ongelede toren met zadeldak. De in 1919
naar plannen van J. Stuyt gebouwde kerk verving een voorganger uit 1849. De grote
neoclassicistische pastorie stamt uit 1860.
De Ned. Geref. kerk (Burg. Van Engelenweg 177) is een zaalkerk uit 1933,
gebouwd naar plannen van B.T. Boeyinga. Het hoog opgaande dak heeft
karakteristieke dakkapellen en een overhoeks geplaatste dakruiter.
De rijkspolitiekazerne met dienstwoningen (Trekvaart 1-9) kwam in 1938 tot
stand. De gebouwen met hun bakstenen begane grond en gepleisterde verdieping
vertonen een combinatie van traditionalistische en functionalistische elementen.
Woonhuizen. Het laatste voorbeeld van een buitenplaats in dit gebied is Hu is
Meerburg (Dorpsweg 6). Het grote eclecticistische pand met schilddak verrees op
de plaats van een ouder, in 1820 verbouwd buitenhuis. De Kamper sigarenfabrikant
J.H. van Hulst kocht het in 1884 en liet een verbouwing uitvoeren naar plannen van
W. en F.C. Koch. De voorgevel stamt van die verbouwing, evenals het in chaletstijl
uitgevoerde tuinhuis (Burg. Van Engelenweg 92A). Na een brand in zijn fabriek
vertrok Van Hulst naar Amsterdam en werd de buitenplaats in delen verkocht. Van
1912 tot 1942 was in het huis de wasserij en blekerij van Hofschutze gevestigd. Het
is nu in gebruik als dagverblijf voor gehandicapten. De dubbele woning Burg. Van
Engelenweg 51-53 werd in 1897 in neorenaissance-vormen gebouwd. De villa
Stadewijk (Burg. Van Engelenweg 4), met een torenvormig bekroonde, doorlopende
erker en jugendstil-details, verrees in 1907 naar plannen van G.B. Broekema. Van
1941 tot 1974 heeft het gediend als raadhuis van IJsselmuiden.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

184
IJsselmuiden, Alg. begraafplaats van Kampen, grafmonument H.A. Wttewaal van Stoetwegen
Een zelfde, sober jugendstil-karakter heeft het uit 1916 stammende woonhuis Burg.
Van Engelenweg 117, eveneens opgetrokken naar plannen van G.B. Broekema, voor
de hooi- en riethandelaar H.J. Bruins. Hij ontwierp ook de volkswoningbouw Plasweg
4-8 en Burg. Meijerweg 1-17 uit 1921 voor de Woningstichting Beter Wonen.
Begraafplaatsen. Op de Zandberg ligt een complex van in totaal vier
begraafplaatsen, waarvan er drie onder het beheer van de gemeente Kampen vallen.
De Alg. begraafplaats van Kampen (Rondeweg 7) werd in 1829 gesticht en in 1871
vergroot. De kapel en beheerderswoning dateren uit 1931. Op de begraafplaats, met
een fraaie ‘Terebinth’- of terpentijnboom, ligt een aantal belangrijke graven,
waaronder die van de Kamper burgemeesters H.A. Wttewaal van Stoetwegen (†1866),
met gebroken zuil, S.H. de la Sablonière (†1888) en L.W. Ebbinge (†1896), beide
met obelisk. Andere bijzondere graven zijn die van dokter D. Mestingh (†1900),
R.P.R. van Riemsdijk (†1896) en W.W. van Riemsdijk (†1899). Aan de overzijde
van de Rondeweg ligt de omstreeks 1829 gestichte, ommuurde Isr. begraafplaats
van Kampen (Rondeweg ong.). Het bevat een reinigings- of metaarhuisje uit omstreeks
1890 en vele grafstenen, waarvan één paar door middel van siersmeedwerk met
elkaar verbonden is. Aan de noordzijde tegenover
IJsselmuiden, Isr. begraafplaats, twee door siersmeedwerk verbonden grafstenen (1987)
de Isr. begraafplaats ligt de R.K. begraafplaats van Kampen (Rondeweg ong.), gesticht
in 1888. Centraal staat de rijk uitgevoerde neogotische kapel uit 1889, opgetrokken
naar plannen van A.C. Boerma uit Amsterdam die ook het hek ontwierp. De luidklok
werd door Petit & Fritsen gegoten. Ten zuiden van de Alg. begraafplaats ligt nog de
in 1871 gestichte Alg. begraafplaats van IJsselmuiden (Rondeweg 5).
Grafhorst. Dit dijkdorp ten noorden van IJsselmuiden ontstond op een rivierduin
langs de IJssel. In 1333 kreeg het weliswaar stadsrechten, maar het is nooit tot een
stad uitgegroeid. De compacte bebouwing van dit voormalige vissersdorp bestaat uit
een voor- en achterstraat met haaks daarop de Kamperzeedijk. Kerkelijk gezien
behoorde het eeuwenlang tot IJsselmuiden. Het ten oosten van Grafhorst gelegen
gemaal De Rambonnet (Kamperzeedijk 7-9) werd gebouwd in 1907-'09, ter bemaling
van de in 1911 drooggelegde polders De Koekoek en Zwijnsleger. In 1958 brak men
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

de woningen boven het voorste deel van het gemaal af. Na het samengaan van de
waterschappen Mastenbroek en De Koekoek in 1978 is het gemaal buiten werking
gesteld en vervangen door het nieuwe, oostelijker gelegen, elektrische vijzelgemaal
Nieuw Lutterzijl.
Kampen
Stad, ontstaan op een opgehoogde wal in het veengebied op de linkeroever van de
IJssel, nabij de riviermonding. Vanaf omstreeks 1100 zal ter plaatse van het zuidelijke
deel van de Oudestraat een lintbebouwing zijn ontstaan. Vanwege de wateroverlast
bouwde men op terpen of ‘werven’. Een algehele bedijking van de rivier om die
overlast te beperken kwam pas in het begin van de 14de eeuw tot stand. Toen werden
ook de St.-Nicolaasdijk en de Zwartendijk aangelegd als bescherming tegen de
Zuiderzee. In het begin van de 13de eeuw werd Kampen een zelfstandige parochie.
Aan de zuidzijde van de Oudestraat bouwde men een kerk gewijd aan St. Nicolaas
- schutspatroon van de kooplieden. Door scheepvaart en handel kwam de nederzetting
snel tot ontwikkeling. Vóór het midden van de 13de eeuw verwierf Kampen stedelijke
zelfstandigheid.
De Oudestraat was de centrale as waarlangs de stad zich in noordelijke richting
langs de rivier uitbreidde. Een eerste ommuring zal aan het eind van de 13de eeuw
tot stand zijn gekomen; resten daarvan zijn onder andere op de Koornmarkt gevonden.
Parallel aan de Oudestraat zette men omstreeks 1300 nieuwe straten uit, zoals de
Nieuwstraat en de Hofstraat. Aansluitend op een rivieraftakking (De Reve) werd
rond de stad een gracht (Burgel) gegraven. De gracht omsloot een halvemaanvormig,
ommuurd gebied. Het noordelijke, in de IJssel uitwaterende deel van de gracht werd
gedempt (Zijlsteeg, later Botervatsteeg) nadat omstreeks 1335 de zogeheten
Buitenhoek bij de stad was getrokken. Een in dat gebied gelegen kapel verving men
na de ommuring door de O.L. Vrouweof Buitenkerk. In het noorden sloot de
Hagenpoort de stad af. Daarbuiten kwam de voorstad De Hagen tot ontwikkeling,
waarvan de laatste restanten tijdens de Franse bezetting van 1672-'73 werden geruimd
voor een beter schootsveld. Nog verder naar het noordwesten lag Brunnepe,
vermoedelijk een oudere nederzetting dan Kampen, die echter snel in ontwikkeling
werd voorbijgestreefd.
Kamper handelaren en schippers namen sinds de 13de eeuw deel aan de handel
op de Oostzee, de zogeheten Ommelandsvaart. In de 14de eeuw hadden zij zelfs een
vooraanstaande positie opgebouwd in de scheepvaart van Noordwest-Europa. In het
zuidoostelijke deel van de stad werd de stadsmuur langs de rivier
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

185
Kampen, Binnenstad met op voorgrond rivier en IJsselbrug
omstreeks 1380 een stuk opgeschoven om meer ruimte te bieden aan de handelaren,
schippers en reders die hier waren gevestigd. Er werd ook een nieuwe straat aangelegd:
Achter de Nije Mure (nu Voorstraat). Een groot aantal stegen vormde de verbinding
tussen de Oudestraat en de rivier, die via een aantal grote en kleine poorten bereikbaar
was. De belangrijkste poorten aan de rivierzijde waren de Koornmarktspoort en de
Vispoort. Bij de laatste ontwikkelde zich in de 14de eeuw een stadshart met het
stadhuis, het Heilige-Geestgasthuis en het Broederklooster. Bij dit centrum
Kampen, Panorama van overzijde IJssel rond 1800
werd dan ook in 1448 een brug over de IJssel gebouwd, een van de eerste
rivierbruggen in Nederland.
In 1462-1505 verdubbelde men het stadsgebied door een uitleg aan de westen de
zuidzijde. De stadsmuur kreeg hier nieuwe vier poorten. Langs de Vloeddijk, de
Graafschap en de uitvalswegen naar de stadsweiden kwam na de ommuring nieuwe
bebouwing tot stand. De agnieten, de brigitten, de cellebroeders en de cellezusters
vestigden hier hun kloosters. Het bleef echter tot in de 19de eeuw een overwegend
open gebied met stadsboerderijen en moestuinen.
Door de St.-Elisabethvloed (1421) voerde de Waal meer Rijnwater af en nam de
waterafvoer via de IJssel af. Hierdoor werd steeds meer zand afgezet in de
riviermonding, hetgeen de toegankelijkheid van de stad voor zeeschepen bemoeilijkte.
Naast deze problemen zorgde de toenemende concurrentie van de Zeeuwse en
Hollandse steden - vooral Amsterdam - voor de terugval van de Kamper handel in
de 16de en 17de eeuw. De vanouds reeds belangrijke veehouderij, het uitgestrekte
grondbezit van de stad - onder andere het Kampereiland - en de linnenweverij hielden
de stedelijke economie overeind.
Tussen 1578 en 1615 kwam rondom de stad een gordel van bolwerken en wallen
tot stand en aan de overzijde van de rivier verrees een fort ter bescherming van de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

IJsselbrug. Ter plaatse van het kerkhof van het voormalige Broederklooster ontstond
de Botermarkt en op de plek van de kloostertuin werd in 1627-'29 de Nieuwe Markt
aangelegd. Ter plaatse van de in 1646 afgebrande kapel van het Heilige-Geestgasthuis
verrees in 1649-'63 de Nieuwe Toren. In het begin van de 18de eeuw ontstond door
de sloop van een aantal vervallen huizen aan de Oudestraat een plein, dat wegens de
latere beplanting de Plantage ging heten. Na de opheffing van de vesting in 1809
sloopte men grote delen van de stadsmuur. Aan de westzijde van de stad werd de
verkregen ruimte veranderd in een plantsoen. Langs het IJsselfront bleven grote
stukken van de stadsmuur als waterkering behouden. Hier werd de muur aan het oog
onttrokken door de bouw van pakhuizen en later herenhuizen. De bebouwing aan de
IJsselkade en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

186
Kampen, Binnenstad
1 (Herv.) St.-Nicolaas- of Bovenkerk (zie p. 187)
2 R.K. O.L. Vrouwe- of Buitenkerk (p. 190)
3 (Herv.) Broederkerk en -klooster (p. 192)
4 Cellezustersconvent/Doopsgez. kerk (p. 192)
5 Cellebroedersklooster/Grootburgerweeshuis (p. 193)
6 Luth. kerk (p. 193)
7 Synagoge (p. 193)
8 klooster van de Zusters van Liefde (p. 193)
9 (Geref.) Burgwalkerk (p. 193)
10 (Ned. Geref.) Nieuwe Kerk (p. 194)
11 Pesthuis (p. 194)
12 Soete-Naeme-Jhesusweeshuis (p. 194)
13 militair hospitaal Infirmerie (p. 194)
14 Burgerweeshuis (p. 194)
15 ziekenhuis De Engelenberg Stichting (p. 194)
16 Koornmarktspoort (p. 195)
17 Broederpoort (p. 195)
18 Cellebroederspoort (p. 195)
19 Stadhuis (p. 195)
20 Vleeshuis (p. 197)
21 Nieuwe Toren (p. 197)
22 Hoofdcursus (p. 198)
23 Generaal van Heutszkazerne (p. 198)
24 Stadsgehoorzaal (p. 198)
25 Kantongerecht (p. 198)
26 Postkantoor (p. 198)
27 Theologische Universiteit (p. 198)
28 Stedelijk Lyceum (p. 198)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

29 Nutsspaarbank/Frans Walkate Archief (p. 204)
30 herensociëteit 't Collegie (p. 204)
31 hotel Des Pays Bas (p. 204)
32 Koninklijke-Nederlandsche-Sigaren-Fabriek Lehmkuhl & Co. (p. 205)
33 sigarenfabriek Van der Sluis (p. 205)
34 Tabaksfabriek De Olifant (p. 205)
35 sigarenfabriek J.H. Hulst & Co. (p. 205)
36 Stoom-Tabaksfabriek Samuels & De Leeuw (Kamper Tabaksmuseum) (p. 205)
37 sigarenfabriek firma Smit & Ten Hove (p. 205)
38 Oorgatsbrug (p. 205)
39 Station (p. 205)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, St.-Nicolaas- of Bovenkerk
187
de De la Sablonièrekade gaven de stad een geheel nieuw aanzicht. De laatste poort
die onder de slopershamer viel, was de Hagenpoort (1893); behouden bleven de
Koornmarkts-, de Cellebroeders en de Broederpoort. Door de vestiging van het
Instructiebataljon in de Generaal van Heutszkazerne aan de Oudestraat in 1850 kreeg
de stad belang als garnizoensplaats. Later volgden nog de Hoofdcursus (1877) aan
de Koornmarkt en andere militaire opleidingen. In het tweede kwart van de 19de
eeuw werden de wegverbindingen van het lang geïsoleerd gelegen Kampen verbeterd,
zoals de weg naar Zwolle. Doordat men in 1828 de Zuiderzeestraatweg aanlegde,
kwam Kampen aan een doorgaande landroute te liggen. Verbeteringen in 1826 en
1839 maakten het Keteldiep de belangrijkste IJsselmond. De betere bereikbaarheid
van Kampen over water leidde tot de inrichting van de Bovenhaven (1843) en de
Nieuwe Buitenhaven (1867). Belangrijk was verder de aanleg van de spoorlijn
Kampen-Zwolle (1863-'65) met een station aan de overzijde van de rivier. De in
1913 geopende lijn Kampen-Hattem werd al in 1934 opgeheven. De vooral in de
18de eeuw belangrijke deken-, duffel- en trijpnijverheid kwijnde in de 19de eeuw
weg. Met de vestiging van de firma Lehmkuhl in 1826 kwam evenwel een deels in
fabrieken en deels in huisnijverheid (tot 1921) uitgevoerde sigarenindustrie op gang,
die uitgroeide tot de belangrijkste economische pijler van de stad. Na de Tweede
Wereldoorlog is deze industrie geleidelijk verdwenen, al is recent een nieuwe fabriek
('Oud Kampen') weer actief. Een andere belangrijke industrie was de in 1851 gestichte
Emaillefabriek Berk.
In de tweede helft van de 19de eeuw groeide de bevolking aanzienlijk dankzij de
industrialisatie. Het lange tijd ontbreken van gemeentelijke belastingen verleidde
velen om in Kampen te gaan rentenieren. De bevolkingsgroei werd opgevangen door
verdichting van de bebouwing in de oude stad. In het tot dan toe nog vrij open gebied
tussen Groenestraat en Ebbingestraat werd een aantal dwarsstraten met
arbeiderswoningen aangelegd, zoals in het Sigarenmakerskwartier (vanaf 1887) nabij
de Bregittenstraat. Demping van het stuk van de waterloop de Reve tussen Burgel
en Cellebroederpoort leidde in 1871 tot het ontstaan van de huidige, brede
Cellebroedersweg. Ook in de omgeving van de Graafschap ontstonden omstreeks
1880 nieuwe straten (Molenstraat, Molendwarsstraat, Bovenhavenstraat). Omstreeks
1900 kwam in het hart van de stad de Gasthuisstraat tot stand, op de plaats van het
in 1897 gesloopte Heilige-Geestgasthuis.
De bouw van twee complexen arbeiderswoningen aan de Singel omstreeks 1895
is de eerste stadsuitbreiding sinds de middeleeuwen. In het dorp Brunnepe, waar veel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

vissers uit het in 1859 ontruimde Schokland waren opgevangen, moest de zogeheten
Schokkerbuurt in het begin van de 20ste eeuw het veld ruimen. In Brunnepe werden
verschillende volkswoningbouwprojecten uitgevoerd, zoals het Begijnekwartier
(1914-'16) bij de Noordweg. In het interbellum kwamen nog de Oranjewijk en wijk
Zuid tot stand en kort na de Tweede Wereldoorlog de Hanzewijk. In de jaren zestig
leidde de bebouwing van de voormalige stadsweiden tot een soort dubbelstad
(Flevowijk, Zuid Bovenbroek), van de oude stad gescheiden door een groene zone.
Recenter kwamen nog de wijken Cellesbroek, Hagenbroek en De Maten tot
ontwikkeling.
De aanleg van de Noordoostpolder en later de Flevopolder schiep de behoefte aan
nieuwe verbindingen, zoals de Frieseweg over het Kampereiland naar Emmeloord
en de Flevoweg richting Dronten. Waar de laatstgenoemde weg op de binnenstad
aansluit, werd een gat geslagen dat pas veel later wordt veranderd in het
Meeuwenplein. Rond de oude binnenstad legde men nog een ringweg aan, de
Europa-allee (1965-'74), die men in het begin van de jaren tachtig doortrok naar de
in 1983 voltooide Nieuwe IJsselbrug, waardoor een verbinding ontstond met de
Zwolseweg.
Tegenwoordig heeft de stad een bescheiden regionale verzorgingsfunctie voor de
IJsseldelta en de nabijgelegen polders. Er zijn twee Theologische Universiteiten
(voorheen Hogescholen), waarvan de oudste als opleiding teruggaat tot 1854 en de
andere in 1944 is opgericht. In de binnenstad is sinds de aanwijzing tot beschermd
stadsgezicht (1975) op diverse plaatsen stadsvernieuwing tot uitvoer gebracht. Een
recent aspect is de restauratie van enkele tientallen vroeg-20ste-eeuwse muurreclames.
De (Herv.) St.-Nicolaas- of Bovenkerk (Koornmarkt 28) [1] is een gotische
kruisbasiliek met een westtoren, een vijfbeukig schip voorzien van toegangsportalen
en een vijfzijdig gesloten koor met kooromgang en straalkapellen. De oudste kerk
ter plaatse dateerde uit circa 1200 en had een klaverbladvormige, tufstenen koorpartij.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, St.-Nicolaas- of Bovenkerk, plattegrond
188
Aan het eind van de 13de en mogelijk nog in het begin van de 14de eeuw werd die
romaanse kerk vervangen door een gotische kruiskerk met driebeukig hallenschip
en driezijdig gesloten koor. Van dit gebouw, opgetrokken in baksteen met een
buitenschil van tufsteen, bleven de toren en delen van de onderbouw van middenen
dwarsschip bewaard. De lancetvensters in de oostwand van het dwarspand en in
de onderste zone van de kopgevels van het transept horen bij deze bouwfase. De
zijbeuken van deze eerste gotische kerk liepen door langs de noord- en zuidzijde van
de toren.
De huidige, grote gotische kerk kreeg vorm vanaf het midden van de 14de eeuw.
De vergroting begon met de bouw van een nieuw koor met omgang en kapellenkrans;
na de Dom van Utrecht was dit de tweede kerk met een dergelijk koor in Nederland.
De bouw stond onder leiding van meester Herman de Steenbicker en - zeker voor
wat de fraaie, opengewerkte koorlantaarn betreft - vanaf 1369 van meester Rutger
van Keulen. Omstreeks 1407 kreeg de koorlantaarn haar kapconstructie en dak. Het
koor had oorspronkelijk een schoorconstructie met luchtbogen, maar die werden aan
het eind van de 16de eeuw wegens bouwvalligheid gesloopt; sindsdien vangen houten
trekbalken de spatkrachten inwendig op. Aan de binnenzijde zijn de bundelpijlers
rijk uitgewerkt in trachiet; voor het overige is tufsteen en Baumbergersteen gebruikt.
Het koor heeft een gereduceerd triforium met vrijstaande staven van de kolonnetten,
een oplossing die ook bekend is van de St.-Victorkerk te Xanten en de Groß Sankt
Martin te Keulen. Bijzonder is het speelse netgewelf, verwant aan dat van de Praagse
St.-Vitusdom. In de zuidoosthoek van de omgang staat een rechthoekige aanbouw
met verdieping en traptoren. De benedenruimte diende waarschijnlijk als librije, de
bovenruimte vermoedelijk als schatkamer. Een naastgelegen kapel voor de
Jeruzalembroeders is later afgebroken; de contouren zijn in de bestrating aangegeven.
Een vierkante traptoren tegen de noordoosthoek van het transept leidt naar het niveau
van de bekapping van de omloop; een achtkantige traptoren in de binnenhoek van
transept en lantaarn voert naar de bovenste bekapping.
In samenhang met de bouw van het hoge koor werd ook de oostzijde van het
bestaande dwarsschip verhoogd. De oude gewelfhoogte is zichtbaar aan een oude
muraalboog in het zuidelijke dwarspand. Met een gereduceerd triforium zoals bij het
koor werd wel een begin gemaakt, maar bij een latere verbouwing is dit opgevuld.
In de eerste helft van de 15de eeuw werkte men aan schip en transept. De uitvoering
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van een eerste ontwerp, een driebeukig schip aangevuld met rijen kapellen, moest
wegens een ondeugdelijke fundering worden gestaakt. Voor het midden van de eeuw
begon men op basis van een nieuw plan eerst met de afbouw van het transept en
vervolgens met het schip. Deze delen van de kerk kwamen, waarschijnlijk mede
vanwege de hoge kosten van de mislukte eerste opzet, tot stand in een soberder vorm
dan het koor. Het werd uiteindelijk een vijfbeukig schip, waarbij de traveeën van de
zijbeuken afzonderlijke schilddaken kregen. Van de eerste gotische kerk werden de
vierkante pijlers van het middenschip opnieuw gebruikt. Schip en transept zijn
gebouwd in de trant van de Nederrijnse late gotiek. De uitgebouwde portalen aan
noord- en zuidzijde van het schip zijn toevoegingen van omstreeks 1500. Een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

189
Kampen, St.-Nicolaas- of Bovenkerk, interieur richting koor (1972)
plan om de kerk naar het westen te verlengen en te voorzien van een nieuwe westtoren
werd wegens geldgebrek niet uitgevoerd.
Sinds 1580 is de kerk in protestantse handen. Het gebouw onderging in de 19de
en 20ste eeuw diverse keren herstel of restauratie. Onder leiding van stadsarchitect
P. Bondam werden vanaf 1853 de zijbeuken en de kapellenkrans aangepakt, waarbij
men de vensters vernieuwde en de natuurstenen buitenbekleding verving door
baksteenwerk. Bij een restauratie van de koorlantaarn in 1882-'92, onder leiding van
I. Gosschalk, zijn alle vensters geheel vernieuwd, waarbij men de traceringen niet
zuiver heeft gekopieerd. Verder is toen de tufsteenbekleding vervangen door een
bekleding in zandsteen, met uitzondering van de traptoren in de hoek met de
noordelijke transeptarm. In 1931-'33 werd het noordportaal gerestaureerd naar ontwerp
van G. de Hoog. Een omvangrijke restauratie vond plaats
Kampen, St.-Nicolaas- of Bovenkerk, interieur richting orgel (1972)
in 1957-'72 naar plannen van R. Offringa. Bij die restauratie maakte de 19de-eeuwse
bakstenen bekleding van de straalkapellen en het schip weer plaats voor natuursteen,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

met uitzondering van de zuidzijde van het middenschip. Bij de straalkapellen kwam
er toen een gereconstrueerde balustrade. Het zuidportaal is in 1966 herbouwd.
Het rijzige interieur van de kerk is indrukwekkender dan het uitwendige. Tussen
de bundelpijlers van het koor heeft men in de 15de eeuw een sierlijke stenen
koorafsluiting aangebracht, uitgevoerd in tufsteen, rode zandsteen en Baumberger
steen. Aan de zuidzijde bevindt zich een sedilia. De verminkte, laat-gotische
overhuiving in Baumbergersteen is niet de oorspronkelijke. Het koor wordt overdekt
door een netgewelf; transept en schip hebben kruisribgewelven, waarvan de ribben
doorlopen in colonnetten langs de pijlers. Alleen aan de noord- en zuidzijde van de
pijlers hebben deze colonnetten kapitelen. Met geschilderde ornamenten heeft men
later de suggestie gewekt dat de pijlers omlopende kapitelen hadden. Diverse gewelven
zijn in de 15de en de 16de eeuw van schilderingen voorzien. Cornelis Maeler heeft
omstreeks 1542 de florale motieven aangebracht. Latere restauraties hebben weinig
van de oorspronkelijke schilderingen gespaard gelaten. Er zijn enkele
muurschilderingen. De afbeelding op de zuidmuur van, waarschijnlijk, een heilige
is de oudste (eind 14de of eerste helft 15de eeuw). Verborgen achter het orgel zit
nog een laat-17de-eeuwse schildering van musicerende figuren achter een balustrade
onder een opgehaald gordijn.
De sierlijk bewerkte natuurstenen preekstoel stamt uit het eind van de 15de of het
begin van de 16de eeuw; de trappaal en de boog werden in 1796 toegevoegd, en het
rugstuk en het klankbord zijn 19de-eeuws. Het rijk gesneden vroegrenaissancistische
koorhek met geelkoperen spijlen dateert uit 1552 en werd gefinancierd uit de
nalatenschap van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

190
Weyme van der Straten. Aan de schipzijde zijn de boogvelden versierd met kopjes
van de van de vier evangelisten, Christus en Mozes; de kopjes aan de achterzijde
zijn op één na afgeslagen bij de ‘beeldenstorm’ van 1580. In de kooromgang worden
diverse kapellen afgesloten door 18de-eeuwse smeedijzeren hekwerken. Johan Sleger
bouwde in 1670-'76 het monumentale orgel, maar A.A. Hinsz wijzigde het ingrijpend
in 1741, met snijwerk van Caspar Struiwig. Er volgden nog verbeteringen en herstel
in 1789 door F.C. Schnitger jr. en H.H. Freytag, en in 1866 door C.F.A. Naber. Het
tweede bovenwerk heeft men in 1974 aangebracht. De orgeltribune op corinthische
zuilen werd in 1743 gemaakt door G. Kuiper. De perspectiefschildering op de
achterwand onder de tribune dateert uit 1743-'44.
Tot de inventaris horen verder een sarcofaagdeksel van rode zandsteen (12de of
13de eeuw), fragmenten van gebrandschilderde ramen (mogelijk 16de-eeuws), drie
grote koperen kaarsenkronen met gilden- en stadswapens uit 1647 waarvan één
gesigneerd door Elias Eliasz. Vliet, twee tochtportalen (tweede helft 17de eeuw) en
een zeskantige hardstenen doopvont (omstreeks 1900). In de kerk liggen diverse
grafzerken uit de 15de tot en met de 18de eeuw, waaronder de zerk uit 1625 voor
architect en landmeter Thomas Berendsz. Er zijn grafmonumenten opgericht voor
vice-admiraal Jan Willem de Winter (†1812) en voor Rutger van Breda (†1693) met
zijn echtgenote Joanna Aymery (†1703). Een koperen plaat uit 1909, ontworpen door
P.J.H. Cuypers en uitgevoerd door C. Esser, herinnert aan het feit dat de beroemde
klokkengieter Geert van Wou (†1527) in deze kerk werd begraven. De toren verrees
aan het eind van de 13de en mogelijk nog in het begin van de 14de eeuw, in baksteen
bekleed met tufsteen. De gevels hebben per geleding drie spitsboognissen met
tracering. De vierde geleding dateert wellicht uit de jaren zestig van de 16de eeuw.
Problemen met de stabiliteit van de toren vanaf het begin van de 17de eeuw -
resulterend in een scheefstand van bijna drie meter - konden pas in 1685 worden
bedwongen door de Amsterdamse timmermeester Jan de Jonge. Voor de
hersteloperatie liet
Kampen, R.K. O.L. Vrouwe- of Buitenkerk, plattegrond
hij de zijbeuken naast de toren afbreken. De noord- en zijgevel van de toren tonen
de dichtgemaakte scheibogen en de wijzigingen ten gevolge van de verzakking van
de toren. In het middenschip is nog de dakmoet van de eerste gotische kerk zichtbaar
gebleven, als gevolg van de torenverzakking eveneens op een lager niveau. De meest
westelijke travee van het middenschip is wegens de verzakkingsproblemen in de
17de eeuw vernieuwd en versterkt. De toren had vanouds een laag tentdak, maar in
1807-'08 werd de huidige slanke achtzijdige, ingesnoerde spits geplaatst. Het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

toegangsportaal dateert van het tweede kwart van de 19de eeuw en is een ontwerp
van stadsarchitect N. Plomp. In de toren zit een grote klokkenstoel uit circa 1567,
gemaakt door stadstimmerman Floris Eickenholt. Een verdieping hoger hangen in
een kleine klokkenstoel uit circa 1686 twee klokken uit 1482, gegoten door Geert
van Wou. Bij een torenrestauratie in 1928-'32, onder leiding van stadsarchitect A.J.
Reijers, is met name het natuursteenwerk van de begane grond aan de westzijde van
de toren vernieuwd. De consistoriekamer en de aanbouw aan de noordzijde van de
toren zijn in de jaren zestig van de 20ste eeuw gebouwd.
De R.K. O.L. Vrouwe- of Buitenkerk (Kerkstraat 1) [2] is een driebeukige
hallenkerk met westtoren, transept en driezijdig gesloten koor. De kerk is ontstaan
uit een kapel gewijd aan de Twaalf Apostelen. Na de ommuring van het omliggende
stadsdeel omstreeks 1335 begon men aan een basilicale kruiskerk waarvan het koor
en transept in het derde kwart van de 14de eeuw zullen zijn voltooid. Het transept is
uitgevoerd met driezijdig gesloten absiden (zuidzijde Jozefkapel, noordzijde
Mariakapel). Tussen koor en noordabside zit een traptoren. Het koor en delen van
het transept hadden oorspronkelijk een tufstenen buitenbekleding, maar daarvan zijn
slechts kleine resten over. Aan het schip zal men in het laatste kwart van de 14de
eeuw hebben doorgewerkt onder leiding van meester Rutger van Keulen. De basilicale
opbouw werd verlaten en vervangen door een opzet als hallenkerk, waarvan de
noordbeuk met noordportaal en traptoren omstreeks 1400 moeten zijn voltooid. De
zuidbeuk zal gelijktijdig of kort daarop tot stand zijn gekomen. Opvallend is hier de,
waarschijnlijk op een ouder, niet uitgevoerd concept teruggaande, indeling in vijf
traveeën tegen vier traveeën bij middenschip en noordbeuk. Het zuidportaal is
geplaatst bij de middelste travee, die met een driehoekig kruisgewelf aansluit op de
middelste kolom van het middenschip. De aansluitende kruisgewelven van de
zuidbeuk hebben hierdoor ook een scheef verloop.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

191
De ongewoon grote, meerhoekige sacristie tegen de zuidzijde van het koor verrees
waarschijnlijk in de tweede helft van de 15de eeuw, ter plaatse van een 14de-eeuwse
sacristie. De begane grond van de sacristie is gedekt met een netgewelf, de verdieping
met een stergewelf.
Het neerstorten van de natuurstenen lantaarn van de tussen 1453 en 1481 gebouwde
toren in 1607 leidde tot grote schade aan de kerk. Het schip werd in het eerste kwart
van de 17de eeuw hersteld en van nieuwe kappen voorzien. Pas omstreeks 1648-'49
werden de gewelven hersteld en ook het gewelf boven de viering is toen vernieuwd.
Bij de westgevel van de noordbeuk is het herstelwerk eveneens duidelijk zichtbaar.
Van 1580 tot 1809 was de kerk in protestantse handen. Het buitenmuurwerk van de
kerk heeft men ingrijpend vernieuwd bij restauraties in 1862-'68 (toren, schip,
zuidportaal), onder leiding van A. de Laat, en in 1886-'93 (koor, transept) door I.
Gosschalk, naar plannen en onder toezicht van P.J.H. Cuypers. De blindnissen in het
koor waren in 1879 overigens al voorzien van nieuwe traceringen naar plannen van
Cuypers. De tufsteenbekleding van koor en transept werd vervangen door machinale
baksteen. De tegen de kerk aangebouwde eenlaagspanden Buiten Nieuwstraat 97-99,
waarvan één met de jaartalsteen ‘1862’, waren oorspronkelijk in gebruik als
bewaarschool en kosterswoning en zijn nu ingericht als consistoriekamer.
Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven, de portalen hebben stergewelven.
Slanke zuilen scheiden de beuken. Er zijn gewelfschilderingen uit diverse perioden.
Die in het noordportaal, de nevenabsiden van het koor en het koor zelf gaan mogelijk
terug tot circa 1400. De gewelven van schip en transept zijn voornamelijk omstreeks
1650 beschilderd door Claes Bellekijn - in de noordelijke transeptarm zijn de initialen
C.I.B. en het jaartal 1650 zichtbaar. Verschillende sluitstenen vertonen merktekens.
De meest westelijke travee van middenbeuk en zijbeuken zijn, blijkens een
ingemetselde steen, in 1695 vernieuwd of gerepareerd, waarschijnlijk als gevolg van
het rechtzetten van de toren in 1683. Op de schildering staat het jaartal 1698.
Kampen, R.K. O.L. Vrouwe- of Buitenkerk, interieur (1977)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Tot de oudere kerkinventaris behoren een 15de-eeuwse waterspuwer afkomstig
van éen steunbeer van de sacristie, een tien-gebodenbord uit circa 1635 en diverse
schilderijen, waaronder werk toegeschreven aan de 16de-eeuwse schilderes Mechteld
toe Boecop. Het orgel werd in 1754 gebouwd door Albertus Anthoni Hinsz, waarbij
ook nog 16de-eeuws pijpwerk is gebruikt; C. Stromberg ontwierp de kast. De
neogotische orgelgalerij naar ontwerp van A. Tepe dateert uit 1874. De uit de R.K.
kerk van Overveen afkomstige barokke preekstoel (1760) werd gesneden door I.
Cressant met medewerking van J.P. Horstok, die vermoedelijk de ontwerpen voor
de reliëfs leverde. Een groot deel van de inventaris is 19de- en 20ste-eeuws en deels
afkomstig uit andere kerken. Van de in 1867 door het atelier van de gebr. Goossens
gemaakte preekstoel en communiebank zijn reliëfs en beelden bewaard gebleven;
enkele reliëfs zijn verwerkt in een altaar uit 1975. Het atelier van F.W. Mengelberg
leverde het reliekenkastje (1870), het hoogaltaar (1903), het Maria- en het Jozefaltaar
(1920). De laat-19de-eeuwse biechtstoel wordt toegeschreven aan atelier Cuypers.
Er zijn twee doopvonten, de ene van gepolijst hout (derde kwart 19de eeuw), de
andere van zwart graniet met koperen deksel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

192
door de firma Van de Breekel (1912). Verder bevat de kerk nog kruiswegstaties door
M.C. Schenk uit Brussel, naar ontwerp van Mengelberg (1875-'77), twee staande
luchters (1884), zes kandelaars van de firma Buysvoet (1887) en beelden door M.S.
Andriessen (circa 1930) en W.A.M. Harzing (1940). De gebrandschilderde ramen
in de koorsluiting zijn van H.J.J. Geuer (1893), die in de Jozefen de Mariakapel van
H.A.M. Vos (1911).
De toren verrees tussen circa 1453 en 1481 en was oorspronkelijk hoger dan die
van de St.-Nicolaaskerk. De bakstenen onderbouw werd bekroond door een
natuurstenen lantaarn met klokkenhuis. De lantaarn stortte in 1607 na verzakking
van de toren naar beneden. Het herstel van de drie geledingen hoge torenromp kreeg
zijn afronding in het midden van de jaren twintig van de 17de eeuw. Daarna bekroonde
een balustrade de plat afgedekte toren. De verzakkingen begonnen al vrij snel
opnieuw. Men riep ze pas een halt toe toen de timmermeester Jan de Jonge de toren
in 1683 rechtzette. In 1865 is de toren met nieuwe baksteen omklampt en kreeg een
balustrade in neogotische trant en een tentdak. De torenrestauratie omstreeks 1951
heeft die ommmetseling deels ongedaan gemaakt en gaf de toren zijn huidige
torenbekroning zonder balustrade.
De (Herv.) Broederkerk (Broederstraat 16) [3] is een langgerekte tweebeukige
hallenkerk met vijfzijdig gesloten koren en daartussen een achtzijdig traptorentje.
De minderbroeders waren in 1300 reeds in de stad gevestigd. Vanaf het tweede kwart
van de 14de eeuw bouwde men aan het schip, waarvan de twee beuken mogelijk in
fasen zijn opgetrokken. In 1385 werd nog steeds aan de kerk gewerkt. Van de
koorpartij, die wellicht in het begin van de 15de eeuw werd voltooid, resteert nog
muurwerk tussen de beide huidige koorbeuken. Na een brand in 1472 werd de kerk
hersteld en kwam een nieuw tweebeukig koor met traptorentje tot stand. Bij het
noordkoor is deels gebruik gemaakt van bestaand muurwerk. Het buitenmuurwerk
van de koorpartij toont hergebruik van oude baksteen in de onderste lagen. Het werk
was omstreeks 1490 voltooid. De kapconstructies van schip en koor dateren van de
herbouw. Na de overdracht van de kerk aan de protestanten in 1581 kwam er een
scheidingsmuur tussen schip en koor en bij een verbouwing in 1820 werd een travee
westelijker een tweede dwarsmuur opgetrokken. Omstreeks 1840 heeft men onder
leiding van N. Plomp de westgevel nieuw beklampt en de dakruiter op de zuidbeuk
gerestaureerd. In de dakruiter hangt sinds 1994 een klok uit 1948, afkomstig uit de
Paasbergkerk te Arnhem. De kerk is gerestaureerd in 1967-'71, waarbij de in 1809
aangebrachte houten kerkramen zijn blijven zitten.
Het interieur van de twee schipbeuken wordt overdekt door kruisribgewelven -
waarschijnlijk vernieuwd na de brand van 1472 - die in het midden rusten op slanke
zuilen met koolbladkapitelen. Negen verspreid in de kerk voorkomende figuratieve
kapitelen zullen nog van vóór de brand dateren. Vanwege de aangrenzende gebouwen
zijn de vensters aan de noordzijde van de kerk dichtgemetseld. Tot de omstreeks
1845 naar ontwerp van N. Plomp vernieuwde inrichting behoren de preekstoel, het
doophek, het tochtportaal en een als een amfitheater lopend gesloten hekwerk met
banken tegen de binnenwand. Het orgel bevat onderdelen uit omstreeks 1620, maar
is verbouwd door Jan Morlet III (1656) en Frans Caspar Schnitger (1786-'91). De
orgelbalustrade dateert uit 1821-'22, evenals de toen door A. van Gruisen naar ontwerp
van B. Feijnebuik gebouwde orgelkast, die J. Proper later nog heeft vergroot. De
orgelbeelden zijn vervaardigd door G. Spijker (1882). In de kerkvloer zitten diverse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

grafzerken, waaronder een priesterzerk uit 1540 en een zerk uit 1630 met twee wapens.
Het noordkoor heeft kruisgewelven en een afsluitend straalgewelf, de gewelven van
het zuidkoor zijn weggehaald en vervangen door een zoldering. De zogeheten
Lemkerzaal (verdieping noordkoor) was oorspronkelijk vermoedelijk de librije van
het klooster.
Van het voorm. Broederklooster [3] zijn restanten bewaard gebleven in de ten
noorden aan het kerkkoor grenzende panden, die momenteel in gebruik zijn bij de
gemeente Kampen. Een laatgotische spitsboog geeft toegang tot een gang die onder
de Lemkerzaal leidt naar het binnenterrein van het aangrenzende complex. In de
gang bevindt zich een dichtgemetseld 14de-eeuws venster. De oostvleugel (Buiten
Nieuwstraat 2) is door latere verbouwingen ingrijpend gewijzigd en heeft een lijstgevel
uit de eerste helft van de 19de eeuw. Beter bewaard is het gebouw op de
noordoosthoek (Buiten Nieuwstraat 4) met inwendig een kelder met stenen gewelven,
zware balklagen met korbeelstellen en een hoge kapconstructie met gestapelde jukken.
Het wellicht oorspronkelijk 14de-eeuwse gebouw zal na de brand van 1472 zijn
hersteld. De gevels kregen in de 19de eeuw een blokbepleistering. Bij de voorgevel
geven een bordestrap en een zandstenen poortje toegang tot de bel-etage; ze werden
gemaakt door Gerrit Lambertsz van Culenborch en dateren uit 1631. Bij het poortje
herinneren de inscripties en de versieringen in de vorm van een zandloper en boeken
aan het feit dat het pand na de reformatie in gebruik was als Latijnse school (tot
1847). De aangrenzende gebouwen langs Nieuwe Markt en Burgwal zijn in de plaats
gekomen van de noord- en de westvleugel van het klooster. De Nieuwe Markt is in
1627-'29 aangelegd op de plek van de kloostertuin.
Van het voorm. cellezustersconvent [4] resteren de kapel en de refter, beide
gebouwd in de jaren zeventig van de 15de eeuw. De kapel, nu Doopsgez. kerk
(Broederweg 10), is een eenbeukig, vijfzijdig gesloten gebouw met dakruiter en
traptoren (noordzijde). Van 1596 tot 1808 was het in gebruik bij de Waalse gemeente.
Kort na de overname van het gebouw door de doopsgezinden in 1823 werden de
gewelven uitgebroken, de meeste vensters dichtgemetseld en kreeg de ingang een
houten omlijsting. Op een steunbeer in de zuidwesthoek zit een 17de-eeuwse
zonnewijzer. Het interieur bevat een preekstoel uit 1611 en een orgel uit 1897 van
de Kamper orgelmaker J. Proper. De restauratie van het gebouw is in 1988 voltooid.
De iets verder van de straat naar achteren liggende voorm. refter (Groenestraat 158)
is een rijzig gebouw met een zadeldak tussen tuitgevels. Het interieur bevat
samengestelde balklagen met korbeelstellen en een kapconstructie met gestapelde
jukken. De gevels kregen bij de restauratie
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Linneweverspoortje
193
in de jaren zeventig van de 20ste eeuw stalen kruiskozijnen. Aan de straat staat het
uit 1665 daterende Linneweverspoortje, waarschijnlijk gemaakt door Elias de Mulder.
Het is uitgevoerd met ionische pilasters en hoofdgestel en wordt bekroond door een
gebogen fronton met leeuwen die het gekroonde stadswapen vasthouden. In het fries
staat ‘Linneweeversgilde’; dat gilde had het achterliggende gebouw in de 17de eeuw
in gebruik. Bij een verbouwing in 1805 tot stadswerkhuis verrees een haakse vleugel.
Tegenwoordig zijn de gebouwen in gebruik bij de Theologische Universiteit van de
Gereformeerde Kerken.
Van het voorm. cellebroedersklooster (Cellebroedersweg 14) [5], gesticht in
1475 en bestaande uit een kapel en enkele vleugels rondom een binnenplaats, bleef
alleen de noordvleugel bewaard. Dit op het binnenterrein liggende gebouw dateert
uit circa 1511 en bevatte de refter (eetzaal) en het dormitorium (slaapzaal). Het
langgerekte gebouw heeft een zadeldak met aan de oostzijde een tuitgevel. Inwendig
bevinden zich balklagen met geprofileerde consoles en korbeelstellen (verdieping)
en een kapconstructie met gestapelde jukken. In 1863 kreeg het gebouw deels een
blokbepleistering en aan de westzijde een dakschild; in 1896 werden aan de noordzijde
nieuwe vensters en een gietijzeren galerij aangebracht. Een gevelsteen met inscriptie
herinnert aan de stichting in 1475 en de voltooiing van het klooster in 1541. Verder
memoreren twee stenen de watersnoden van 1776 en 1825. Bij de restauratie
omstreeks 1995 zijn aan de nieuwe binnentuin de omtrekken van spitsboogopeningen
van de inpandige kloostergang als bouwspoor aangegeven. Vanaf 1587 diende het
kloostercomplex voor de opvang van wezen, vanaf 1657 onder de naam
Grootburgerweeshuis. In 1863 verrees aan de Cellebroedersweg, ter plaatse van de
reeds veel eerder gesloopte kloosterkapel, een groot neoclassicistisch pand naar
ontwerp van W. van Geer. Het opschrift ‘Weeshuizen’ op de lijstgevel herinnert aan
de samenwerking met het Burgerweeshuis vanaf 1923. De oostvleugel kwam in 1936
tot stand in aangepaste stijl. Het complex wordt ook wel ‘De Reeve’ genoemd naar
een nabijgelegen, in 1871 gedempte waterloop. Het hele complex is verbouwd tot
wooneenheden.
De Luth. kerk (Burgwal 85) [6] is een wit gepleisterd zaalgebouw in
neoclassicistische stijl (neo-Grec), gebouwd in 1843 naar ontwerp van N. Plomp.
De voorgevel heeft een dorische zuilenporticus en een tholosvormige dakruiter
bekroond met zwaan. Het orgel werd in 1841-'43 door C.F.A. Naber gemaakt en in
1900 uitgebreid met een bovenwerk door J. Proper. De kerk bevat verder een houten
kansel en twee kerkenraadsbanken, mogelijk ontworpen door N. Plomp, een
avondmaalstafel (begin 20ste eeuw)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Synagoge
en twee gebrandschilderde ramen van atelier Bogtman (1947).
De voorm. synagoge (IJsselkade 33) [7] is een zaalgebouw in neoclassicistische
stijl (neo-Grec), opgetrokken in 1847 naar ontwerp van N. Plomp. De voorgevel met
blokbepleistering en gekoppelde dorische pilasters is geïnspireerd op die van de
Herv. kerk te Doornspijk. De zijgevel aan de Lampetpoort heeft rondboogvensters
en een zijingang met neoclassicistische omlijsting. De synagoge werd in 1943
gesloten. Na een ingrijpende restauratie in 1983-'84 is het nu een expositieruimte
onder de naam ‘Bet-Zikkaroon’ (Huis van Gedachtenis).
Het voorm. klooster van de Zusters van Liefde (Buiten Nieuwstraat 95) [8] werd
in 1860-'61 gebouwd naar ontwerp van H.J. Wennekers en diende tot 1994 als
klooster. Een gedenksteen in de achtergevel en een eerste steen in de voorgevel
vermelden W.F. Blom en zijn vrouw E. de Ruiter, die het geld voor de bouw schonken.
Overige kerken. De (Geref.) Burgwalkerk (Burgwal 60) [9], een neoclassicistisch
gebouw uit 1874, heeft een middenpartij met fronton, bekroond door een vierkant
houten torentje met spits. Het interieur bevat een galerij op gietijzeren zuilen en een
orgel van Z. van Dijk. Het kerkelijk bureau annex de kosterswoning (Burgwal 59)
dateert uit circa
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Burgerweeshuis
194
1925. De (Ned. Geref.) Nieuwe Kerk (Broederweg 34) [10] uit 1911-'12 is gebouwd
in de vorm van een Grieks kruis, naar ontwerp van T.E. Kuipers. De kopgevels zijn
voorzien van grote vensterpartijen met gebrandschilderd glas. Het interieur heeft een
galerij op corinthische zuilen. De kosterswoning (Broederweg 32) dateert uit 1934-'35.
De (Herv.) Noorderkerk (Noordweg 53) is een zaalkerk uit 1916 in eenvoudige
neogotische vormen. Een torentje met tentdak bekroont de voorgevel. De (Geref.)
Westerkerk (Wilhelminalaan 97), gebouwd in de vorm van een Grieks kruis en met
een hoge klokkentoren, dateert uit 1929-'30.
Het voorm. Pesthuis (Vloeddijk 1) [11] werd in 1538 door Eilard Cromme gesticht.
Het bevat een door korbeelstellen ondersteunde, samengestelde zolderbalklaag
(voorhuis) en een kapconstructie met gestapelde jukken. In 1793 verbouwde men
het tot stadsziekenhuis, waarbij men het met een naastgelegen pand achter een nieuwe
gevel bracht. Boven de deur is de oude gevelsteen opgenomen, voorstellende een
kruisdragende Christus met op de achtergrond de stad Jeruzalem. De steen draagt
het jaartal ‘1538’. De tekst ‘Herbouwd 1793’ is toegevoegd. Bij het complex horen
nog een eenlaags bouwdeel uit 1835 en een vleugel uit 1871 langs Vloeddijk en
Molenstraat. In 1916 verhuisde het stadsziekenhuis, waarna het complex onder meer
nog diende als militair hospitaal. Tegenwoordig is het in gebruik bij diverse
instellingen.
Het voorm. Soete-Naeme-Jhesusweeshuis (Hofstraat 14-18) [12] werd in 1539
gesticht door Johan Evertsz a Lymberich, rector van de Latijnse school, om
weesjongens op te leiden tot koorzangers voor de Bovenkerk. Het oorspronkelijke
weeshuis was gevestigd in drie huizen aan de Boven Nieuwstraat. In 1554 werd het
een weeshuis voor jongens en meisjes. Wat resteert is het ‘sieckhuys’ uit 1565, een
dwars huis met zadeldak tussen tuitgevels. De straatzijde heeft kleine
rondboogvensters, de ooit belangrijker achterzijde heeft kruis- en kloostervensters.
Het pand is in de jaren tachtig van de 20ste eeuw gerestaureerd. Het voorm. militaire
hospitaal Infirmerie (Vloeddijk 159) [13] werd in 1853 gebouwd naar plannen van
N. Plomp en P. Bondam voor de soldaten van het in Kampen gelegerde
Instructiebataljon. Het sobere gebouw bestaat uit drie vleugels rond een achterplaats.
Als hospitaal heeft het tot 1918 dienst gedaan.
Het voorm. Burgerweeshuis (Vloeddijk 38) [14] verrees in 1889-'91 in
neorenaissance-stijl en heeft een voorgevel met midden- en zijrisalieten voorzien
van tuit- of schoudergevel met toppilaster. De achteringang aan het Bregittenplein
dateert uit 1903. Vanaf 1924 is het gebouw in gebruik geweest bij diverse
onderwijsinstellingen. Het staat op het terrein van het gesloopte middeleeuwse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Koornmarktspoort
Bregittenklooster, dat na de reformatie tot weeshuis werd verbouwd. Daaraan herinnert
nog de naastgelegen maniëristische Weeshuispoort (Vloeddijk 39), vervaardigd in
1627 door Coenraet Crijnsen. De met natuursteen omlijste poort heeft een
memorietafel met inscriptie en daarboven een recht veld geflankeerd door voluten
waarin weeskinderen zijn afgebeeld die een tekstcartouche vasthouden.
Het voorm. ziekenhuis De Engelenberg Stichting (Engelenbergplantsoen 7) [15]
werd gebouwd in 1911-'16 dankzij een legaat van C.H.A.A. Engelenberg, voormalig
burgemeester van IJsselmuiden en raadslid van Kampen. Het ontwerp van W.
Kromhout Czn. vertoont een mengvorm van rationalisme en jugendstil. Opvallend
zijn de torenachtige opbouw in het midden van het langgerekte gebouw en de
decoraties van de entreepartij. De stichtingsnaam staat in een tegeltableau boven de
rondboogvensters met gebrandschilderd glas van het trappenhuis.
De voorm. ziekenafdeling (Burgwal 48) van de Verenigde Gast- en
Proveniershuizen verrees in 1930-'31 naar ontwerp van G.B. Broekema in
expressionistische vormen. Aan de binnenplaats van het aangrenzende nieuwe
verzorgingstehuis zijn vijf zandstenen dakerkers (1626-'34) in maniëristische vormen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

195
hergebruikt. Ze zijn afkomstig van de proveniershuisjes van het in 1897 gesloopte
Heilige-Geestgasthuis.
Verdedigingswerken. Drie van de zeven hoofdpoorten van de middeleeuwse
stadsmuur zijn bewaard gebleven. De Koornmarktspoort (IJsselkade 1) [16], bestaande
uit een rechthoekig poortgebouw met aan de rivierzijde ronde torens, dateert
waarschijnlijk uit de jaren '80 van de 14e eeuw. De zolderbalklaag rust op
korbeelstellen. Het hoge en steile wolfdak en de twee achtzijdige torenspitsen zijn
waarschijnlijk later in de middeleeuwen toegevoegd; de torens heeft men toen
voorzien van een uitkragend bovenstuk om de spitsen te dragen. De doorgang heeft
een kruisribgewelf. De tegen de torens aangebrachte schildhoudende leeuwen zijn
van een andere, gesloopte poort afkomstig. Een 19de-eeuwse witte beschildering is
recent verwijderd. De Broederpoort (3de Ebbingestraat 1) [17] dateert uit 1465-'68
en heeft vier hoektorens, die bij een ingrijpende verbouwing in 1615-'19 zijn
verhoogd. De torens aan de veldzijde hebben een achthoekige vorm, die aan de
stadszijde een ronde vorm. De poort kreeg in 1615-'19 een galerij of een ‘mezekouw’
aan de veldzijde en een maniëristische topgevel met rol- en bandwerk aan de
stadszijde. Het steile schilddak van het poortgebouw heeft een herplaatste
15de-eeuwse kapconstructie. De constructie van de spitsen aan de veldzijde is uit
1615-'19; die van de tienzijdige spitsen aan de stadszijde dateren van voor (herplaatst)
en na die tijd (19de eeuw). In de doorgang zijn de aanzetten van de oorspronkelijke
gewelven zichtbaar. De poortopening aan de landzijde is in 1714 verbouwd tot een
korfboog. Bij een restauratie in 1938-'42 is een 19de-eeuwse neogotische verbouwing
ongedaan gemaakt. In verband met verzakkingsproblemen is de poort diverse keren
hersteld, voor het laatst in 1995-'96. De Cellebroederspoort (2de Ebbingestraat 1)
[18] dateert uit circa 1466 en wordt geflankeerd door twee zware torens. Omstreeks
1617 is ook deze poort ingrijpend verbouwd, naar ontwerp van Thomas Berendsz in
maniëristische stijl met veel ornamenten, waaronder het stadswapen. De torens kregen
toen hun veertienhoekige verdieping
Kampen, Cellebroederspoort
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

en hoge, ingesnoerde spits. Aan de stadszijde bracht men een topgevel met rol- en
bandwerk, aan de veldzijde een overkragende galerij aan.
Van de 14de-eeuwse stadsmuur staat nog een groot stuk overeind aan de rivierzijde,
verscholen achter de huizen aan de IJsselkade en de De la Sablonièrekade. Aan de
binnenzijde van de muur zijn vanaf de 17de eeuw ondiepe huizen en andere bouwsels
opgetrokken. Ten noorden van de Koornmarktspoort is een stuk stadsmuur zichtbaar,
met tussen Voorstraat 9 en 11 de keel van een afgebroken muurtoren. Restanten van
muurtorens zijn opgenomen in de panden Voorstraat 81 en Oudestraat 165.
Van het stadhuis (Oudestraat 133) [19] bestaat het oudste deel uit een rijzig
laat-gotisch bouwdeel met zadeldak tussen rijk versierde puntgevels met
nissengeleding, pinakels en arkeltorentjes met ingesnoerde spits. Beide topgevels
hebben een gedraaide toppinakel, die tevens als schoorsteenkanaal dient. De topgevel
aan de zuidzijde is door een latere aanbouw grotendeels uit het zicht geraakt; hier
bevindt zich nog wel een zonnewijzer uit 1615. Aan de oostzijde staat de
Schepentoren, met een vierkante onderbouw, een omgang met kantelen en een
achtzijdige bovenbouw bekroond met een zandstenen balustrade en een opengewerkte
uivormige spits. Het gebouw gaat terug tot het midden van de 14de eeuw, maar na
een felle brand in 1543 heeft men bij het herstel renaissance-elementen aan het
gebouw toegevoegd. Van dit herstel dateren onder meer de overkragende,
opengewerkte balustrade langs
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Stadhuis
196
de dakranden en de balustrade van de Schepentoren. Twee verdiepingsvensters, het
ene aan de voorzijde en het andere aan de achterzijde, hebben gesmede vensterkorven.
Het gebouw heeft een souterrain met kruisgewelven. De bel-etage was vroeger
toegankelijk via een bordestrap en deur in het midden van de voorgevel, maar deze
zijn weggehaald bij de laat-19de-eeuwse restauratie. Naar plannen van P.J.H. Cuypers
werden in 1894-1901 de noord- en de westgevel en in 1913-'15 de oostgevel en de
Schepentoren aangepakt. De 15de-eeuwse beelden van de voorgevel verving men
in 1933-'38 door nieuwe exemplaren van J. Polet. Net als de voorgangers stellen zij
voor: Karel de Grote, Alexander de Grote, de Matigheid, de Trouw, de Gerechtigheid
en de Barmhartigheid. De baldakijnen boven de beelden dateren van de restauratie.
Boven het houten gewelf van de Schepenzaal werd in 1940 ter versterking een
betonkap aangebracht. Aan dat gewelf en de kapconstructie daarboven, alsmede aan
de balustrade van de voorgevel
Kampen, Stadhuis, Schepenzaal
en de spits van de Schepentoren zijn omstreeks 1979 nog restauratiewerkzaamheden
uitgevoerd. In de toren hangt een klok uit 1499.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het belangrijkste deel van het interieur is de Schepenzaal op de verdieping. Na
de brand van 1543 is deze zaal in de jaren 1543-'47 geheel nieuw in renaissance-stijl
ingericht. De eiken betimmeringen en banken zijn van de hand van
meester-kistenmaker Vrerick. De zaal wordt in tweeën gedeeld door een fraai
gesneden eiken hekwerk met banken. Het vormt de scheiding tussen het deel van de
zaal dat toegankelijk was voor publiek en het gedeelte dat was voorbehouden aan de
bestuurders. De ruimte is toegankelijk via een eiken portaal waarop een engeltje of
kinderfiguur prijkt, gesneden door Peter van Cranendonck. Meester-kistenmaker
Zweer maakte het golvend houten tongewelf met gekruiste schenkels en vergulde
rozetten. Onder het gewelf bevinden zich trekbalken met rijk gesneden consoles.
Een centrale plaats neemt de rijke zandstenen schouw in, in 1543-'45 vervaardigd
door Colijn de Nole uit Utrecht. De op twee hermen rustende schoorsteenmantel
heeft een gebeeldhouwd fries met daarop scènes uit de Bijbel en de oudheid. De
rechthoekige boezem wordt door pilasters en kariatiden in zes nissen verdeeld, met
daarin leeuwen met de stadskleuren en het stedelijk wapen, geflankeerd door de
personificaties van Kracht en Voorzienigheid en aan de zijkanten Matigheid en Vrede.
De figuren op de hoeken stellen Geloof en Hoop voor; de centrale plaats wordt
ingenomen door een Charitas-figuur. De bekroning wordt gevormd door een nis met
het beeld van Justitia en daarboven de gebeeldhouwde kop van keizer Karel V met
zijn wapenschild en devies ('Plus oultre': steeds verder). De schouw is in 1793
gerestaureerd door N.N. Colomba en in 1877 onder leiding van L.C. Hezenmans.
Rechts van de schouw staat het rijke schepengestoelte, gesneden door meester Vrerick,
met gevleugelde kinderfiguren van Peter van Cranendonck. In de rugleuningen zijn
Charitas en Justitia afgebeeld. Boven het gestoelte zit een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Vleeshuis
197
geschilderde voorstelling van het Laatste Oordeel door Ernst Maeler (1545).
Links van de schouw staat een kast uit 1647, gemaakt in de stijl van de overige
betimmeringen, om het zilver van de stad in op te bergen. Opmerkelijk is verder de
van circa 1300 daterende ijzeren deur naar de Schepentoren. Die deur is in 1362 door
de Kampenaren bij de verovering van het kasteel de Voorst bij Zwolle buitgemaakt.
Een aan de zuidzijde aangrenzend laatgotisch stadhuisdeel met stadswijnkelder
en schepenkapel werd in de 17de en 18de eeuw een aantal keren verbouwd en ten
slotte in 1830-'35 veranderd in een neoclassicistisch gebouw met blokbepleistering
en omlopend schilddak, naar ontwerp van stadsarchitect N. Plomp. De ingang kreeg
een zuilenportiek met balkon en omlijste balkondeur. De tweede verdieping werd in
1954-'55 toegevoegd naar ontwerp van C.H. Grooten, directeur van gemeentewerken.
Het fronton met daarop het achtzijdige open torentje op vierkante onderbouw is toen
hogerop herplaatst. Bij een interne verbouwing in 1888 werd de indeling gewijzigd
en ontstond de huidige trouwzaal met neorenaissance-betimmering. Er staan twee
vroeg-17de-eeuwse eiken banken uit de Bovenkerk en er hangt een 18de-eeuws
wandtapijt dat vermoedelijk afkomstig is uit het atelier van Alexander Baert. De
raadzaal heeft nog een stucplafond uit 1863. Het interieur onderging in 1954-'55 en
in 1973 nog enkele wijzigingen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Nieuwe Toren
De schilderijencollectie in het stadhuis omvat een serie portretten van alle stadhouders
en vorsten uit het huis van Oranje. Het voorm. Vleeshuis (Oudestraat 119) [20] was
als zodanig in gebruik van het laatste kwart van de 15de eeuw tot 1593. Bij een
ingrijpende verbouwing in 1557 kreeg het zijn vroeg-renaissancistische pilastergevel
in Bentheimer zandsteen, van de hand van steenhouwer Lambert Stuurman. De gevel
is versierd met maskers, tekstcartouches en een cartouche met het stadswapen. De
laatste was een toevoeging door de restauratie van de gevel in 1939, naar ontwerp
van A.A. Kok, die de kruisvensters reconstrueerde en de geveltop wijzigde. Toen
heeft men ook de teksten en de foutieve datering ‘1596’ op de gevel aangebracht.
De onderpui en het achterliggende pand zijn volledig verbouwd.
De Nieuwe Toren (Oudestraat 146) [21] is een vrijstaande klokkentoren, die
verrees op de plaats van de in 1646 afgebrande kapel van het Heilige-Geestgasthuis;
links van de toreningang is een restant van het muurwerk van die kapel zichtbaar.
De onderbouw kwam tot stand in 1649-'53 naar ontwerp van timmermeester Dirck
Jansz. uit Edam. De doorgang naar de Torenstraat heeft aan de Oudestraat een forse
zandstenen omlijsting, voorzien van een gekroond stadswapen vastgehouden door
twee leeuwen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

198
De zandstenen balustrade op de onderbouw dateert uit 1661 en draagt de wapens
van de toenmalige magistraatsleden en stadssecretarissen, gebeeldhouwd door Elias
de Mulder. De achtkante, met lood beklede, houten lantaarn met helmvormige
bekroning kwam in 1661-'63 tot stand. Philips Vingboons maakte daarvoor het
classicistische ontwerp op basis van een lantaarn uit een niet uitgevoerd ontwerp
voor het stadhuis op de Dam te Amsterdam. Een gevelsteen ter herinnering aan een
restauratie in 1922-'24 schrijft de bouw van de gehele toren foutief toe aan Vingboons.
De toren is spoedig na de bouw gaan verzakken en helt ondanks hersteloperaties nog
altijd zichtbaar over naar het westen. Een steen met het stadswapen en het jaartal
‘1714’ boven de poortomlijsting van de westgevel herinnert aan
herstelwerkzaamheden in 1711-'14. Bij een restauratie van de toren in 1976-'80,
onder leiding van P. de Groot, is een groot deel van het houtwerk vervangen, evenals
de loodbekleding van de lantaarn. Bij het schilderwerk van lood en natuursteen heeft
men zich gebaseerd op oude bestekken en op verfresten. Het carillon in de bovenbouw
telt 29 klokken van François Hemony (1659-'62), aangevuld met vier klokken van
Geert van Wou (1481-'83), één van Kilian Wegewaert (1627) en dertien van Petit &
Fritsen en Eijsbouts (20ste eeuw). Het speel- en uurwerk van M. Hansen en de
speeltrommel van Hemony dateren alle uit 1661.
De voorm. Hoofdcursus (Koornmarkt 1) [22], nu onderdeel van de Theologische
Universiteit van de Geref. Kerken (synodaal), is een gebouwencomplex dat is gegroeid
naast en achter een gebouw met een vroeg-19de-eeuwse neoclassicistische gevel.
Aan de achterzijde heeft het twee dwarsvleugels, waarvan een uit de tijd van de gevel
of eerder en de ander uit het midden van de 20ste eeuw. In 1828 werd in dit gebouw
het Instituut voor Opvoeding en Onderwijs gevestigd, vanaf 1847 gecombineerd met
de Latijnse school en vanaf 1868 met een H.B.S. en een gymnasium. De in 1877 te
Kampen gevestigde hoofdcursus voor de legerofficieren kreeg van 1883 tot 1923 de
beschikking over het gebouw. In de tweede helft van de 19de eeuw kwam een
zijvleugel tot stand, die in een tweede
Kampen, Exercitieloods Generaal Van Heutszkazerne
fase met een dwarsvleugel werd uitgebreid. Omstreeks 1910 volgde aan de achterzijde
een uitbreiding op L-vormige plattegrond met aan de binnenplaats langs de
Prinsenstraat een serreachtige uitbouw in hout en glas. Achter het complex zijn nog
resten zichtbaar van een mogelijk 14de-eeuwse (tuin)-muur, vermoedelijk behorend
bij de oude Weeme (pastorie) van de Bovenkerk.
De voorm. Generaal Van Heutszkazerne (Oudestraat 216) [23] kwam in 1851-'53
tot stand naar ontwerp van N. Plomp en P. Bondam in eenvoudige neoclassicistische
vormen. Daarbij werden enkele oudere kazernegebouwen uit 1830 en 1842 verbouwd
en uitgebreid tot een complex van drie drielaags vleugels om een binnenplaats. Boven
de toegang heeft men in 1901 een gedenkplaat en decoraties met het borstbeeld van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

koning Willem III aangebracht ter gelegenheid van de vijftigjarige huisvesting van
het Instructiebataljon. Een ijzeren hek sluit de binnenplaats af. Schuin achter het
hoofdgebouw liet de gemeente in 1855-'56 een exercitieloods bouwen naar ontwerp
van P. Bondam. De gevel aan de Buiten Nieuwstraat is voorzien van een oplopend
rondboogfries, vensters met gietijzeren traceringen en gekoppelde rondboogdeuren
met wenkbrauwen. De binnenruimte kreeg een overspanning in staal van de
constructeurs K.J. Bouhuys en P. van Putten. Omstreeks 1874 verrees bij de kazerne
nog een vierlaags schoolgebouw bekroond met kantelen (Buiten Nieuwstraat 85).
Na het vertrek van de laatste soldaten in 1973 heeft het complex verschillende
onderwijsinstellingen als gebruikers gekend.
De Stadsgehoorzaal (Burgwal 84) [24] ontstond ter plaatse van een vleugel
(ziekenzaal) van het Broederklooster. Een eerste concertzaal kwam in 1804 tot stand
en werd omstreeks 1850 uitgebreid met een achterliggende zaal. In 1891 verrees het
huidige gebouw naar ontwerp van K. Vidal de Saint Germain in rijke laat-eclectische
stijl en voorzien van sgraffito-decoraties. De ingangsrisaliet is in twee lagen uitgevoerd
en heeft een fronton bekroond met een harp. Het interieur van de gehoorzaal en het
toneelhuis zijn in 1973-'74 ingrijpend gemoderniseerd, maar de toneelscène bleef
behouden. Bij die verbouwing is het naastgelegen, uit 1888-'89 daterende
schoolgebouw met neorenaissanceelementen (Nieuwe Markt 7), eveneens ontworpen
door Vidal de Saint Germain, aan het complex toegevoegd ten behoeve van een
tweede foyer en een kleine zaal. Dit gebouw staat op de plaats van de voorm. refter
van het Broederklooster. Het voorm. kantongerecht (Burgwal 29) [25] werd in
1890-'92 gebouwd. Het monumentale hoekpand in eclectische vormen heeft een
hoektoren voorzien van een gebogen, afgeknot leiendak. Het postkantoor (Oudestraat
137) [26] verrees in 1903-'04 naar ontwerp van C.H. Peters in de voor zijn werk zo
kenmerkende, op de neogotiek geënte vormen. Het bestaat uit een dwars hoofdgebouw
met eenlaags zijvleugel en een dwarse achtervleugel aan IJsselkade. Het gebouw is
vergelijkbaar met de postkantoren van Deventer en Zwolle.
De Theologische Universiteit (Oudestraat 6) [27] van de Gereformeerde Kerken
in Nederland (synodaal) werd in 1854 opgericht als Theologische Hogeschool. Een
in 1870 betrokken huis werd in 1894-'95 verbouwd en uitgebreid tot een breed
schoolgebouw in eclectische vormen. Het complex is in fasen op het achterterrein
uitgebreid, zoals in 1923 met het hoekpand Muntplein 6 en een achtervleugel in de
vorm van een kerkschip aan de Hofstraat.
Het voorm. Stedelijk Lyceum (Engelenbergplantsoen 5) [28], bestaande uit drie
drielaags vleugels rond een speelplein, werd gebouwd in 1882. Het in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Stadsgehoorzaal
199
neorenaissance-vormen opgetrokken gebouw heeft bij de verdiepingen een
pilastergeleding. De boogvelden onder de daklijst zijn voorzien van
sgraffitoversiering. Nu is het een dependance van een scholengemeenschap.
Woonhuizen. De stad is gelijkmatig verkaveld in vrij smalle percelen, die
oorspronkelijk van de Oudestraat tot aan de Burgwal reikten, maar die door de aanleg
en bebouwing van de Hofstraat en de Nieuwstraat in kortere percelen zijn verdeeld.
Tussen Oudestraat en Voorstraat werden de percelen achter de grote huizen aan de
Oudestraat al vroeg volgebouwd met achterhuizen en eenkamerwoningen, ontsloten
door stegen. Vooral langs de Oudestraat en de Voorstraat staan nog veel huizen met
een laat-middeleeuwse kern achter een jongere of sterk gewijzigde voorgevel. Het
betreft voornamelijk diepe panden met voor- en achterhuis.
Van het pand De Zevenster (Oudestraat 4), tegenwoordig zo genoemd vanwege
de oude gevelsteen met zeven sterren, gaat de rechter bouwmuur met spaarnissen
waarschijnlijk terug tot de 14de eeuw. De laat-middeleeuwse kapconstructie met
gestapelde jukken en hijswiel is bij een verlaging van het pand lager herplaatst. Het
pand is diverse keren verbouwd en daarbij achter ingekort en aan de linker zijde
versmald. Vermoedelijk stond ter plaatse van het pand het Rechthuis van de stad,
dat in 1524 aan particulieren werd verkocht. De huidige lijstgevel dateert uit het
midden van de 19de eeuw en kreeg aan het eind van die eeuw een winkelpui.
Oudestraat 25 is een groot, mogelijk 14de-eeuws, diep pand met zwaar muurwerk,
zware balklagen en een hoog souterrain. Van de middeleeuwse kapconstructie bleef
een aantal jukken bewaard. Omstreeks 1800 werd het voorhuis verhoogd en van een
nieuwe lijstgevel voorzien. De overbouwing van de gang rechts naast het pand heeft
een gevel uit dezelfde tijd. De toegang tot de bel-etage bestaat uit een bordestrap met
gietijzeren balustrade. De onderbouw is recent gewijzigd. Andere panden met
14de-eeuwse bouwmuren zijn de diepe huizen Oudestraat 41 en Oudestraat 92. Het
laatste heeft op de verdieping enkele muurnissen. De kapconstructie is waarschijnlijk
15de-eeuws. Het achterhuis heeft een samengestelde zolderbalklaag voorzien van
rijk geprofileerde consoles uit het begin van de 16de eeuw. De voorgevel dateert uit
1893. Het hoekhuis Oudestraat 118 bevat een middeleeuwse kern achter de
gepleisterde, eclectische voorgevel (circa 1880) met art deco-pui (circa 1925). De
rechter bouwmuur en delen van de achtergevel zijn 14de-eeuws. Uit die tijd bleven
ook delen van de sporenkap bewaard, waaronder later jukken zijn geplaatst. De
zijgevel aan de St.-Jorisstraat is in de 19de eeuw vernieuwd. Ook het hoekpand
Oudestraat 43 heeft resten van een 14de-eeuwse sporenkap, waaraan jukken zijn
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

toegevoegd bij een verbouwing in de 15de eeuw, toen het achterhuis ook zijn
behouden gebleven zolderbalklaag met korbeelstellen kreeg. De kapconstructie van
Oudestraat 72 gaat mogelijk eveneens terug tot de tweede helft van de 14de eeuw.
Diverse middeleeuwse huizen hebben een opbouw met drie bouwlagen, waarbij
de tweede verdieping ten opzichte van de andere bouwlagen halfhoog is uitgevoerd.
In sommige gevallen is deze opbouw bij een verbouwing ontstaan. Achter de
laat-18de-eeuwse voorgevel van Oudestraat 91 gaat een drielaags diep huis met
14de-eeuwse bouwmuren en achtergevel schuil. Grote delen van de laatmiddeleeuwse
kap en balklagen zijn bewaard gebleven. Van een verbouwing in het midden van de
16de éeuw dateren de consoles van de tweede verdiepingsbalklaag; ze zijn
geprofileerd in een overgangsvorm van peerkraal naar ojief. Verder bleven in het
huis resten van een midden-16de-eeuwse bedstede - met gotische briefpanelen en
panelen met kandelabers en portretmedaillons in renaissance-stijl - bewaard en resten
van een 18de-eeuwse, met landschapsscènes beschilderde, wandbetimmering.
Voorstraat 116, een drielaags diep huis, heeft in het voorhuis nog oude balklagen
met geprofileerde consoles en een deel van de kapconstructie uit de tweede helft van
de 15de eeuw. In de door verbouwingen verminkte voorgevel zitten nog kruis- en
kloostervensters met natuurstenen dorpels.
Het best herkenbare laat-middeleeuwse Kamper huis staat tegenwoordig bekend
als het Gotische Huis (Oudestraat 158) en dient als Stedelijk Museum. Het uit
omstreeks 1500 daterende, vrij smalle drielaags pand heeft een ranke, in Bentheimer
zandsteen opgetrokken voorgevel. De onderpui in Udelfanger steen en de trapgevel
met overhoeks geplaatste pinakels in St.-Joire-steen zijn reconstructies van de
restauratie van 1907-'08, naar plannen van P.J.H. Cuypers en A.J. Reijers. Per
bouwlaag heeft de gevel drie gekoppelde kruisvensters met daaronder
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kampen, Het Gotische Huis
200
rijk versierde borstweringen. Op medaillons zijn gotische letters zichtbaar, die
verwijzen naar de kruisiging van Jezus. Zo leest men bij de tweede verdieping JOH
(Johannes) en bij de eerste verdieping MAR (Maria); de medaillons van de onderpui
zullen oorspronkelijk de letters IHS (Jezus) hebben gedragen, maar tonen sinds de
restauratie een staande leeuw met zwaard, het restauratiejaar en het stadswapen. Het
enigszins scheefgezakte huis bestaat uit een vooren achterhuis. Het muurwerk op de
verdieping heeft een muurkastje of spinde en resten van spitsboognissen. De
kapconstructie, de samengestelde balklagen met geprofileerde consoles en
korbeelstellen zijn deels origineel en deels gerestaureerd. De vloeren zijn belegd met
geglazuurde tegels. Uit de bouwtijd dateren de laddertrap op de tweede verdieping
en het onderste deel van de bloktrap met bordes op de verdieping. De overige trappen
zijn bij de restauratie in aangepaste stijl bijgemaakt. In het in 1916-'18 gerestaureerde
achterhuis zijn oude
Kampen, Burgwalstraat 6 en 8
schouwen bewaard gebleven. De achtergevel is opgetrokken in een soort stijl- en
regelwerk van natuur- en baksteen; de trapgevel is gereconstrueerd. Het dak van het
achterhuis is gedekt met onderen bovenpannen. Op het langgerekte achtererf bevinden
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

zich nog een keuken, een volledig ingerichte grutterij met tredmolen en een smal
achterhuis (Buiten Nieuwstraat 21). De restauratie en deels herbouw van deze
gebouwen werd in 1915-'21 uitgevoerd. De teruggeplaatste gevel van de keuken en
de gevels aan de achterste binnenplaats zijn toen in 18de-eeuwse trant uitgevoerd.
Kleiner dan het ‘Gotische Huis’, maar vergelijkbaar in opzet en ouderdom, is
Buiten Nieuwstraat 17, waarvan de achtergevel ook een stijl- en regelwerk van
natuursteen en baksteen vertoont. Het laat- 15de-eeuwse hoekhuis Vloeddijk 76 kreeg
in het begin van de 16de eeuw een achterhuis; beide met houtconstructies uit de
bouwtijd. De voorgevel bevat onder de pleisterlaag resten van een natuurstenen gevel.
Oudestraat 206 heeft aan de binnenzijde van de gepleisterde lijstgevel op de
verdieping nog zandstenen vensterstijlen van een natuurstenen gevel uit circa 1500.
Ook de resten van een zandstenen onderpui in de achtergevel van Oudestraat 215
zullen uit die tijd stammen. De gewijzigde voorgevel van Oudestraat 60 toont onder
de kroonlijst nog vier verdiepte venstervelden tussen geprofileerde muurdammen.
Aan de Koldenhovensteeg zijn de oude zij- en achtergevel van Oudestraat 95,
waarschijnlijk daterend uit de tweede helft van de 15de eeuw, zichtbaar. Een knik
in het muurwerk toont de overgang van voor- naar achterhuis. De achtergevel heeft
een gerestaureerd kruisvenster. Aan de zijde van de Voorstraat wordt dezelfde steeg
overbrugd door twee lagen schoorbogen tussen de hoekhuizen Voorstraat 96 (tweede
helft 15de eeuw) en Voorstraat 98 (eerste helft 16de eeuw). Beide hebben grote delen
van het muurwerk en de houtconstructies uit de bouwtijd behouden. Dat geldt ook
voor het vrijstaande, laat-15de-eeuwse diepe huis Voorstraat 62. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

201
lange, gewelfde zijgevel aan de Houtzagerssteeg van het 15de-eeuwse, deels wellicht
nog 14de-eeuwse hoekhuis Oudestraat 162 toont veel bouwsporen van vensters en
deuren. Aardig is ook de natuurstenen waterafvoer. Het jongere achterhuis heeft,
later dichtgemetselde, kruisvensters met natuurstenen dorpels. Negen, in twee lagen
aangebrachte, steunbogen overbruggen de steeg naar het pand Oudestraat 164. Ze
zullen in de 16de eeuw zijn aangebracht, evenals de schoorbogen in de
Meerminnensteeg.
Uit het begin van de 16de eeuw dateert de trapgevel met ezelsrugafdekking van
Boven Nieuwstraat 1-3 (aan de kant van nummer 5). Het dwarse pand Burgwalstraat
6 werd in 1530 gebouwd. De voorgevel, voorzien van jaartalsteen, is met geprofileerde
muurdammen en waterlijsten in zes vakken ingedeeld. De natuurstenen kruisvensters
zijn bij de restauratie in 1976 gereconstrueerd. Een hijskap dateert uit de tijd dat het
pand als pakhuis diende. Een ingang ontbreekt, omdat het oorspronkelijk via de
zijkant toegankelijk is geweest. De rechter bouwmuur bevat resten van de achtergevel
van een verdwenen 14de- of wellicht zelfs 13de-eeuws huis aan de Oudestraat. De
linker zijgevel, oorspronkelijk vrijstaand, was uitgevoerd als trapgevel met overhoekse
pinakels; nu resteert een tuitgevel.
Het interieur herbergt onder meer een souterrain, samengestelde balklagen met
geprofileerde consoles en een kapconstructie uit de bouwtijd. Bij het hoekhuis Int
Schildt van Vranckrijck (Oudestraat 115) dateren de kapconstructie en de
verdiepingsbalklaag met geprofileerde consoles (deels gereconstrueerd) uit de tweede
helft van de 16de eeuw. De lijstgevel heeft een gevelsteen met het jaartal ‘1737’,
maar is in de tweede helft van de 19de eeuw gewijzigd en gepleisterd. Het dwarse
hoekhuis Voorstraat 26 dateert uit de tweede helft van de 16de eeuw, maar is
opgemetseld met hergebruikte forse bakstenen. Het zadeldak is geklemd tussen inen
uitgezwenkte topgevels met geprofileerde waterlijsten. Over de gevels loopt verder
nog een fries van geprofileerde baksteen. In de 18de eeuw was het gebouw in gebruik
als pastorie van een
Kampen, Bethlehemsvergadering
erachter gelegen, nu verdwenen schuilkerk, de ‘Paterskerk’ genaamd. Naast het pand
staat een korfboogvormig poortje (Voorstraat 24), bekroond door drie vuurbollen.
Begin 17de eeuw kreeg het hoekpand Oudestraat 31 zijn geveltop met rolwerk,
sierankers, waterlijsten en toppilaster. Ter hoogte van de verdieping is de gevel in
1942 in stijl gereconstrueerd; de onderpui is gemoderniseerd. Het hoekhuis
Broederweg 9 dateert uit het tweede kwart van de 17de eeuw en heeft een trapgevel
met houten kruiskozijnen en een toppilaster op gebeeldhouwd kraagsteentje. Het
kraagsteentje toont een manskop met hoed en kraag. Boven de onderpui zitten twee
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gebeeldhouwde koppen, voorstellende Ceres en Bacchus. Tegen de zijgevel staat
een pothuis. Het interieur met insteek dateert grotendeels uit de bouwtijd. Een
trapgevel met toppilaster uit de eerste helft van de 17de eeuw hebben Burgwalstraat
8, Geerstraat 34 en Voorstraat 2 (1648). Puntgevels met toppilaster hebben Geerstraat
31 en Buiten Nieuwstraat 40, de laatste dateert blijkens jaartalankers uit 1661.
Het gepleisterde hoekpand Broederstraat 25 heeft boven de pui uit circa 1900 een
17de-eeuwse gevelsteen, voorstellende Adam en Eva, en twee gebeeldhouwde
leeuwenkoppen. De dwarse huizen Nieuwe Markt 4-12 dateren waarschijnlijk uit het
tweede kwart van de 17de eeuw. De voorgevel bevat een natuurstenen poortje met
drie siervazen op een verhoogde lijst en een vlak gekapte cartouche op het fries.
Mogelijk waren de huizen oorspronkelijk als één gebouw in gebruik als stadsdoelen.
In de stad waren verschillende hofjes of ‘vergaderingen’ voor armen en weduwen.
Een herkenbaar voorbeeld is de sterk gerestaureerde voorm. Bethlehemsvergadering
(Buiten Nieuwstraat 62), een dwars eenlaagspand met Vlaams geveltje uit 1631.
Boven de ingang zit een reliëfvoorstelling van Christus' geboorte te Bethlehem. In
de achtergevel bevindt zich een, vermoedelijk midden-16de-eeuwse, kleine gevelsteen
met dezelfde voorstelling. Vanaf het midden van de 17de eeuw was het toegestaan
te bouwen tegen de binnenzijde van de stadsmuur langs de rivier. De later gepleisterde
huisjes Voorstraat 1-13 zullen uit die tijd dateren. Bij nummer 3 is aan de noordzijde
een trapgevel zichtbaar, voorzien van een bakstenen fries.
De halsgevel van het huis Sint Joris (Boven Nieuwstraat 100) is omstreeks 1640
gebouwd in maniëristische trant. De verdieping en de met een driehoekig fronton
met schelpvulling bekroonde hals hebben een pilastergeleding. Een gevelsteen toont
St. Joris en de draak. De winkelpui is laat-19de-eeuws. Het hoekhuis Graafschap 28
heeft een halsgevel
Kampen, Woonhuis Sint Joris (1960)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

202
met pilasters uit 1663, voorzien van natuurstenen klauwstukken in de vorm van
dolfijnen; daaraan dankt het zijn populaire naam ‘Het huis met de dolfijnen’. Verder
heeft de gevel voluten als schouderstukken, cartouches rond de ovale zolderlichten
en festoenen op de borstweringen. De winkelpui is laat-19de-eeuws. Op de zijgevel
bevindt zich een grote geschilderde muurreclame van Kanis & Gunnink uit het begin
van de 20ste eeuw.
In de hoekpanden Oudestraat 246-248 was in de 17de eeuw brouwerij ‘De Vijgh’
gevestigd. Beide hebben een klokgevel met natuurstenen voluten als aanzetstukken
en een driehoekig fronton als bekroning. De linker gevel dateert uit 1687, de rechter
uit 1685. De laatste heeft drie ronde gevelsteentjes met globe-symbolen, waardoor
het pand eind vorige eeuw de huisnaam ‘De Wereld’ kreeg toegedicht. Beide hebben
moderne winkelpuien. De zijgevel aan de Kerkstraat heeft een 19de-eeuwse
blokbepleistering met een vroeg-20ste-eeuwse geschilderde muurreclame. Van
omstreeks 1700 zal het wit gepleisterde hoekhuisje Burgwal 98 dateren, gebouwd
op een sterk gerende plattegrond. De tuitgevel aan de voorzijde is net een deur breed.
De zijgevel heeft een overkragende verdieping. Het staat bekend als het ‘kleinste
huisje van Kampen’. Oudestraat 252 heeft een laat-17de-eeuwse klokgevel, bekroond
met driehoekig fronton en natuurstenen voluten als aanzetstukken. Buiten Nieuwstraat
90 heeft een eenvoudige 17de-eeuwse gevel met hijsluiken; de gevel is later
gepleisterd. Het mogelijk 16de-eeuwse hoekpand Boven Nieuwstraat 108 is voorzien
van een 18de-eeuwse klokgevel. De gevelsteen toont het met een helm bekroonde
alliantiewapen van de families Toe Boecop en Breda. Andere klokgevels, overwegend
uit de 18de eeuw en al dan niet bekroond met een driehoekig fronton, zijn Boven
Nieuwstraat 86, Oudestraat 70 en 152, Vloeddijk 87 en 109. De in- en uitgezwenkte
topgevel van Oudestraat 184 draagt het jaartal ‘1780’.
In de 18de eeuw werden de lijstgevels dominant. De lijstgevel van Oudestraat
164 dateert uit circa 1740. Boven de verdiepingsvensters zijn in
Kampen, Woonhuizen De la Sablonièrekade
de boogvullingen houten siervullingen aangebracht en onder de natuurstenen
onderdorpels en onder de kroonlijst houten doekfestoenen. Vergelijkbaar is de
midden-18de-eeuwse afwerking van de lijstgevel van Oudestraat 168. Van een oudere
topgevel zijn bouwsporen zichtbaar in de blinde hoeken naast het bovenste venster.
Uit het midden van de 18de eeuw zullen ook de, door verbouwingen verminkte,
lijstgevel van Boven Nieuwstraat 93 en de rijk afgewerkte dakkapel van Oudestraat
44 dateren. Oudestraat 107 heeft een brede lijstgevel in Lodewijk XV-stijl uit 1764.
De deur en het venster daarboven zijn in een omlijsting gevat. Achter de brede gevel
bevindt zich een vermoedelijk 16de-eeuws dubbelpand onder een grote kapconstructie
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

met gestapelde jukken. Achter heeft het pand een gepleisterde schoudergevel met
eenvoudige toppinakel. Laat-18de-eeuws is de hoge en smalle lijstgevel van
Oudestraat 72. Gevels met empire-vensters zijn onder andere Broederstraat 23 en
Broederweg 5. Het tweebeukige dwarse pand Boven Nieuwstraat 72, een restant van
het laat-middeleeuwse complexe huis van de familie Morre (later Huis Lemker),
heeft een voorgevel uit de eerste helft van de 19de eeuw. Het dwarse huis Hofstraat
126 kreeg bij een verbouwing in de eerste helft of het midden van de 19de eeuw een
lijstgevel in Lodewijk XVI-trant. Aan de Vloeddijk staan enkele, in de kern
waarschijnlijk 18de-eeuwse, herenhuizen met zadeldak tussen zijtopgevels, die in
de 19de eeuw zijn voorzien van een nieuwe voorgevel. Zo kreeg Vloeddijk 97 in
1857 een lijstgevel met hoeklisenen en Vloeddijk 69 omstreeks 1880 een gepleisterde
lijstgevel met attiek.
Het IJsselfront kreeg vanaf het tweede kwart van de 19de eeuw een geheel nieuw
aanzicht door de bebouwing van de kade voor de oude stadsmuur. Eerst verrezen
voornamelijk bedrijfsgebouwen, maar die werden vervolgens vervangen door
herenhuizen. Vanaf 1878 was aan de IJsselkade en de zuidelijk daarvan ontwikkelde
De la Sablonièrekade alleen nog woonbebouwing toegestaan. Tot de oudste van deze,
voornamelijk in neoclassicistische hoofdvorm met eclectische details opgetrokken,
herenhuizen behoren IJsselkade 26-32 (omstreeks 1850) en IJsselkade 15, het laatste
naar ontwerp van N. Plomp en P. Bondam. In 1852 liet H. Dalhuijsen het vrijstaande
herenhuis IJsselkade 60 bouwen naar ontwerp van P. Bondam; de erker is van later
datum. Bij het omstreeks 1860 gebouwde vrijstaande herenhuis IJsselkade 37 zijn
de getoogde vensters van de begane grond gekoppeld tot een soort arcade. Het huis
heeft een balkon boven de ingang en dit element is ook te vinden bij de latere
herenhuizen, zoals IJsselkade 40-42 en 44, gebouwd in 1872-'75 in meer uitgesproken
eclectische vormen. Ook bij de omstreeks 1880 aan de De la
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

203
Sablonièrekade gebouwde herenhuizen zijn de balkons boven de ingang het
belangrijkste ornament. De huizen De la Sablonièrekade 1-4 (1880) hebben
gepleisterde lisenen, de huizen De la Sablonièrekade 6-24 zijn geheel gepleisterd;
de nummers 8-17 kwamen in 1877-'78 in opdracht van Fik en De Groot & Co tot
stand. Een rijkere eclectische behandeling toont De la Sablonièrekade 32 (omstreeks
1890). Achter de stadsmuur vinden we ook gevels met eclectische vormen. Oudestraat
88 heeft boven de gemoderniseerde onderpui een uit circa 1860 daterende gevel met
gekoppelde rondboogvensters en een opengewerkt fries met rozetten tussen de
verdiepingen. Aardige neogotische decoratieve banden zijn te zien bij de uit omstreeks
1865 daterende gevel van Oudestraat 36; de onderste band bestaat uit tegels met een
stucrand en de bovenste band is in hout uitgevoerd. De huizen Burgwal 80-81 hebben
gepleisterde eclectische lijstgevels uit het derde kwart van de 19de eeuw; de
vensteromlijstingen hebben een kuifversiering met wapenschildje. In de kern bevatten
deze panden resten van een groot laat-middeleeuws huis. Het uit circa 1890 daterende
grote herenhuis Vloeddijk 14 heeft een gepleisterde middenpartij met balkon op
consoles, bekroond met siervazen en ijzeren balkonhek. In dezelfde tijd werd het
ondiepe drielaagspand Broederweg 21 opgetrokken met zijn uitgebouwde zeshoekige
erker over twee verdiepingen, bekroond met belvedère onder zinken schubbendak
met piron.
Het pand Oudestraat 103 heeft een neorenaissance-gevel met groot samengesteld
verdiepingsvenster bekroond door een gebogen fronton en voorzien van het jaartal
‘1889’. Het zoldervenster is uitgevoerd met een driehoekig fronton, de geveltop met
klauwstukken, toppilaster en pirons. Uit circa 1890 stamt Vloeddijk 70, opgetrokken
in neorenaissance-vormen met een opvallende dakkapel voorzien van zinken schubben
en een venster met gesneden vleugelstukken. Andere laat-19de-eeuwse gevels met
aardige neorenaissance-vormen hebben Oudestraat 77 en Oudestraat 102, de laatste
met toegevoegde houten erker uit 1917, Vloeddijk 61-62 (1896) en het gave hoekhuis
Muntplein 1, met in de geveltop twee in stucwerk uitgevoerde Rembrandtkopjes. De
in 1892 aan de Cellebroedersweg gebouwde herenhuizen vertonen over het algemeen
eenvoudiger neorenaissance-vormen. Omstreeks 1900 kreeg het hoekpand
Cellebroedersweg 23 over de volle lengte van de zijgevel aan de Ebbingestraat en
bij beide verdiepingen op korbelen steunende houten balkons.
Villa Mary (IJsseldijk 1), nu in gebruik als kantoor, werd in 1892 gebouwd in
opdracht van J. van Hasselt naar een ontwerp met neorenaissance- en
chaletstijlelementen. Een laat voorbeeld van chaletstijl is het aan de overzijde van
de rivier gebouwde Stationsplein 3 uit circa 1905. Aan de Gasthuisstraat, aangelegd
op het terrein van het in 1897 gesloopte middeleeuwse Heilige-Geestgasthuis, verrezen
omstreeks 1900 woningen en woon- en winkelhuizen. De gevels hebben zowel
neorenaissanceals jugendstil-elementen. Panden met een overwegend
jugendstil-karakter zijn Gasthuisstraat 1 (omstreeks 1900) en Gasthuisstraat 1a
(1901), gebouwd naar ontwerp van G.B. Broekema in opdracht van R.J. Stuurman.
De Kamper binnenstad heeft vrij veel jugendstil-panden, die opvallen door de
toepassing van verschillende kleuren metselwerk en hun tegeltableaus. Een goed
voorbeeld is Vloeddijk 63-63a (1902), onder meer voorzien van een portiek en een
ingebouwd balkon met hoefijzerbogen en tegeltableaus met het bouwjaar en een
Indisch tafereel. Andere voorbeelden zijn Vloeddijk 25 (1905), Tweede Ebbingestraat
6-7 (circa 1905) en IJsselkade 18-20 (1907). De laatste werden gebouwd naar ontwerp
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van G.B. Broekema in witte verblendsteen met decoratief metselwerk en natuurstenen
elementen. Nummer 20 heeft tegeltableaus met florale ornamenten van plateelfabriek
Rozenburg. Vergelijkbaar maar eenvoudiger van uitwerking is het pand Broederweg
11.
De twee woningblokken van de Van Gelder Stichting (Eerste Ebbingestraat 37-40)
zijn circa 1910 opgetrokken in een rationalistische vormgeving. De gevels zijn
voorzien van decoraties in geglazuurde baksteen en tegeltableaus
Kampen, Woonhuizen Tweede Ebbingestraat 6-7
met teksten, waaronder de naam van de stichting. Een voorbeeld van heroriëntatie
is het huis Burghout (Lyceumstraat 2) uit omstreeks 1910; op de jugendstil geënt
zijn de loggia op gebogen erker en de gewelfde dakkapel. In opdracht van de firma
Wijnhoud & Co. kwam in 1927-'28 de Oranjewijk (Emmastraat 1-15, 2-16 en
Mauritsstraat 1-5) tot stand, een complex middenstandswoningen naar ontwerp van
J.M. Mante. De huizen zijn gebouwd in expressionistische baksteenarchitectuur met
steile daken voorzien van geglazuurde pannen. Een goed voorbeeld van de architectuur
uit de jaren dertig zijn de middenstandswoningen Fernhoutstraat 14-30, gebouwd
naar ontwerp van G.B. Broekema. Volkswoningbouw. De woningbouwvereniging
‘Eigen Haard’ liet in 1894 de woningen Derde Ebbingestraat 45-48 bouwen met
trap- en schoudergevels in neorenaissance-vormen. In dezelfde trant kwamen
omstreeks 1895 de arbeiderswoningen Valkstraat 1-25 tot stand in opdracht van J.
Valk. Aan de ene zijde van de straat hebben de woningen trapgevels en aan de andere
zijde tuitgevels. Twee uit circa 1900 daterende, symmetrische huizen in chaletstijl
(Eerste Ebbingestraat 30-32) sluiten de Valkstraat af. In Brunnepe liet
‘Bouwvereniging Eenvoud’ in 1915-'16 het Begijnekwartier (Begijneplein e.o.)
aanleggen, een arbeiderswijk van 170
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

204
woningen en twee winkels naar ontwerp van G.B. Broekema in historiserende trant
(heroriëntatie). De straatwanden zijn verlevendigd door het gebruik van pleisterwerk
in combinatie met verschillende baksteensoorten en door de toepassing van trap-,
klok- en puntgevels. Eveneens naar ontwerp van Broekema liet het college van
Regenten en Algemene Armengoederen in 1938 de Oldenhof (Christinastraat 2-48)
bouwen, een complex van vier blokken armenwoningen rondom een binnenhof. Het
poortgebouw draagt de naam van het complex. Voor de woningbouwvereniging
‘Eigen Woon’ ontwierp H.W. Duytshof het bouwblok Apeldoornsestraat 1-13 e.o..
Langs die straat, de Van Hasseltstraat, de Noordzijstraat en de Jan van Arkelstraat
verrezen in 1933-'34 huizen in expressionistische stijl met steile daken, halfronde
torenachtige uitbouwen en expressief uitgewerkte hoekoplossingen. De naam van
de woningbouwvereniging is te zien op twee panden aan de Apeldoornsestraat.
Winkels en winkelpuien. De winkelpui met gecanneleerde zuilen van Oudestraat
206 dateert uit circa 1870. Oudestraat 21 heeft een gevel uit circa 1875 in eclectische
vormen, met in de plint van de winkelpui de tekst: ‘comestibles, koffie & thee’. De
banketbakkerij Oudestraat 148 werd gebouwd in 1900-'01 in een zwierige vorm van
de jugendstil naar plannen van G.B. Broekema voor R.J. Stuurman. De fantasierijke
gevels zijn gedecoreerd met natuursteen, pleisterwerk en tegels. Zowel de entree als
de vensters vertonen zweepslagdecoraties. De vensters en de etalages hebben
bovenlichten met glasin-lood. Op de hoek met de Gasthuisstraat bevindt zich een
vierkant hoektorentje met uitkragend tentdak. Tekstbanden dragen onder meer de
teksten: ‘Hofleverancier’ en ‘MACH-Broodbakkerij’. Het complex woon- en
winkelpanden Oudestraat 124/Plantage 2-18 kwam omstreeks 1900 tot stand naar
ontwerp van G.B. Broekema. Het langgerekte, maar ondiepe drielaags complex is
uitgevoerd met jugendstil-elementen in baksteen, verblendsteen en natuursteen. De
geveltop aan de Oudestraat is uitgevoerd in pseudo-vakwerk. De gevel aan de Plantage
heeft balkons met smeedijzeren balustrades en op de tweede verdieping een loggia
met vensters. In opdracht van W. Meijer ontwierp G.B. Broekema ook de winkelpui
van de voorm. slagerij Broederstraat 21. Deze in 1904 geplaatste pui in zwierige
Jugenstil heeft een fraaie zweepslaglijn in de afsluitende profiellijst met de aanduiding
‘slagerij’. De hardstenen omlijstingen zijn voorzien van lineaire en florale ornamenten.
De zwikken bevatten tegeltableaus met irissen, afkomstig van plateelfabriek De
Distel.
De gevels van de drie woon- en winkelpanden Oudestraat 24, 26 en 28 werden
in 1906 gebouwd, respectievelijk in opdracht van J.M. van Esso, J. van 't Oever en
G. van Gelderen. De gevels zijn geheel verschillend uitgewerkt, maar in alle drie is
de invloed van de jugendstil in de details en het bonte kleurgebruik te herkennen.
Nummer 24 draagt nog de tekst ‘banketbakkerij’, verscholen achter een later
toegevoegde gebogen houten erker.
Kantoren. De voorm. directeurswoning annex kantoor (Noordweg 2-4), een
blokvormig pand in neoclassicistische vormen, werd in 1874 gebouwd als onderdeel
van de inmiddels gesloopte Gemeentelijke Gasfabriek. De voorm. Sallandsche Bank
(Oudestraat 38) heeft een gevel in rationalistische vormen, wellicht ontworpen door
M. van Harte en grotendeels uitgevoerd in Bentheimer zandsteen. De onderpui is
gewijzigd. De Nutsspaarbank (Burgwal 43) [29], nu SNS-bank, verrees in 1929-'30
naar ontwerp van G. Hoekzema in expressionistische vormen. Het bankgebouw is
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in 1935 en in de jaren zeventig uitgebreid. Het interieur van het oorspronkelijke
gebouw is grotendeels nog intact en is nu in gebruik bij het Frans Walkate Archief.
De voorm. militaire manege (IJsseldijk 12), een rechthoekig eenlaagspand met
zadeldak, dateert uit circa 1880. Tegenwoordig heeft het een horecafunctie.
De voorm. herensociëteit 't Collegie (IJsselkade 50) [30] uit 1887 is gebouwd in
neorenaissance-stijl, wellicht naar ontwerp van E. Boeman. De achteringang
(Oudestraat 135) dateert uit 1889.
Het voorm. hotel Des Pays-Bas (Broederweg 15) [31] is in 1888-'89 gebouwd in
rijke eclectische stijl in opdracht van hotelier Bregink. Vanaf 1924 was het in gebruik
als studentenhuis en sinds 1946 als hoofdgebouw van de in 1944 afgescheiden
Theologische Hogeschool - thans Theologische Universiteit - van de Gereformeerde
Kerken in Nederland (vrijgemaakt).
De huidige Stadsherberg (IJsselkade 48) staat op de plaats van de 17de-eeuwse
stadsherberg, die na het opblazen van de IJsselbrug in 1945 moest worden gesloopt.
Het gebouw verrees in 1952-'53 in de trant van de Delftse School, naar ontwerp van
H.G. Kristen. Bij een verbouwing is het terras boven het vooruitstekend souterrain
omgebouwd tot serre.
Pakhuizen. De voorm. pakhuizen IJsselkade 61-62 zijn in 1854 gebouwd naar
ontwerp van P. Bondam in opdracht van firma Bik & Seriere. De rondboogingangen
en de vensters van de begane grond zijn gewijzigd. De verdieping heeft
empire-vensters met Franse balkons. Vooral in de Voorstraat en de Hofstraat staan
nog enkele pakhuizen uit de tweede helft van de 19de eeuw, die gebruikt zullen zijn
voor de sigarenindustrie. Voorstraat 126 is een vierlaags pakhuis uit 1884 met
neoromaanse elementen als een tweelichtvenster met middenzuiltje en een boogfries
in de topgevel. Andere aardige pakhuizen zijn Voorstraat 112-114, Hofstraat 25 en
Hofstraat 63-65.
Bedrijfsgebouwen. De hoefsmederij Voorstraat 16 heeft een gepleisterde voorgevel
met een jaartalsteen ‘1768’ en afbeelding van een aambeeld, een ijzeren sleutel en
een hoefijzer. Binnen bevindt zich een 19de- en vroeg-20ste-eeuwse (hoef)smederij
met hoepelmakerij-inventaris. Een voorm. hoefsmederij is Graafschap 24-26. De
voorm. Kamper boek- en steendrukkerij (Groenestraat 99), gebouwd in 1898 in
opdracht van drukker Zalsman, heeft op de gevel in reliëf nog de oude naam van het
bedrijf; nu is hier een nieuw grafisch bedrijf gevestigd. De voorm. boekdrukkerij van
J.H. Kok (Hofstraat 23) is gebouwd in 1908 en heeft jugendstil-decoraties. De voorm.
loodgieterswerkplaats annex woning Burgwalstraat 10 werd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

205
omstreeks 1925 op gebogen plattegrond gebouwd voor J. van der Kamp in
expressionistische vormen.
Stadsboerderijen. Tot ver in de 20ste eeuw waren in de Kamper binnenstad,
vooral in het gebied tussen Groenestraat en Ebbingestraat, stadsboerderijen in bedrijf.
Daar zijn nog verschillende eenvoudige panden met hooiluiken te vinden. Goed
bewaarde voorbeelden zijn Meeuwenplein 4 en Groenestraat 94; de laatste heeft nog
een gaaf interieur en is als museumboerderij ingericht. Windmolen ‘D'Olde Zwarver’
(IJsseldijk 92) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten
onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1842. De naam herinnert aan een
verplaatsing in 1952 van de oorspronkelijke plek bij de zuivelfabriek naar de huidige,
zuidelijker gelegen plaats.
Industriegebouwen. Van de voor Kampen in de tweede helft van de 19de en
eerste helft 20ste eeuw zo belangrijke sigarenindustrie resteren nog diverse
fabrieksgebouwen, zij het meestal met een nieuwe bestemming. De voorm.
Koninklijke-Nederlandsche-Sigaren-Fabriek Lehmkuhl & Co. (Voorstraat 24) [32],
gebouwd omstreeks 1880 in opdracht van J.C. Lehmkuhl, is een monumentaal
drielaagspand met blokbepleistering. De kroonlijst wordt in het midden doorbroken
door een gebogen fronton met daarin het Nederlandse rijkswapen. De naam van het
bedrijf staat in grote letters op het gebouw, dat nu is opgesplitst in wooneenheden.
De voorm. sigarenfabriek Van der Sluis (Voorstraat 80) [33], eveneens omgebouwd
tot wooneenheden, bestaat uit twee oude, diepe panden die in het midden van de
19de eeuw zijn verenigd achter een lijstgevel. Bij de tweede verdieping bevindt zich
een gepleisterde tekstband, waarop vroeger de naam van de fabriek stond.
Tabaksfabriek De Olifant (Voorstraat 104-106) [34] bestaat uit twee in 1883
gebouwde, pakhuizen. Oudestraat 101 is in gebruik als sigarenwinkel, verbonden
met de nu als toonplaats van het oude ambacht dienende fabriek. Van omstreeks
1890 dateren de voorm. sigarenfabriek J.H. van Hulst & Co. (IJsselkade 2-8) [35],
gebouwd in neorenaissance-stijl, en de voorm. Stoom-Tabaksfabriek
Kampen, Sigarenfabriek Lehmkuhl & Co.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Samuels & De Leeuw (Botermarkt 3-5) [36], nu Kamper Tabaksmuseum. De voorm.
sigarenfabriek firma Smit & Ten Hove (Oudestraat 45) [37], een monumentaal
drielaags gebouw met rustica-bepleistering, verrees in 1906. De invloed van de
jugendstil is zichtbaar bij de rondboogvensters van de tweede verdieping en de
balustrade van het platte dak. Momenteel heeft het pand een winkelfunctie. Een
andere bekende Kamper industrie is de in 1851 opgerichte Koninklijke Emaillefabriek
Berk (BK), die in 1886 verhuisde naar de Nieuwe Buitenhaven. Het voorm.
fabriekscomplex (Noordweg 5-7) bestaat uit een blokvormige directeurswoning
(circa 1870), twee fabrieksgebouwen (1910 en 1912), een portierswoning en een
entree met lantaarn en vlaggenmasthouders. De fabriek is nu gevestigd op het
industrieterrein.
De Oorgatsbrug (Burgel/Prinsenstraat) [38] is een oorspronkelijk 18de-eeuwse
brug met een bol wegdek over twee korfboogvormige doorgangen met natuurstenen
omlijsting. De gietijzeren leuningen zijn 19de-eeuws. Bij de brug ligt het ‘Oorgat’,
een oorspronkelijk in 1715 aangelegde, maar geheel vernieuwde sluis.
Het station (Stationsplein 1) [39] verrees in 1911-'12 in eenvoudige
jugendstil-vormen naar ontwerp van N.J. Kamperdijk als kopstation van de in 1863-'65
aangelegde spoorlijn Zwolle-Kampen van de Nederlandsche Centraal Spoor-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

206
weg Maatschappij. Het oude station werd vervangen toen vanwege het verkeer bij
de brug het spoor moest worden ingekort. Het van veel houtwerk voorziene interieur
is deels nog aanwezig. De voorm. Citybioscoop (Boven Nieuwstraat 115) dateert
uit 1940 en heeft een hoge vrij vlakke en gesloten gevel met vlaggenstokhouders.
De ingangspartij is gewijzigd.
De muziektent op de Nieuwe Markt is opgericht in 1872 ter gelegenheid van de
derde eeuwviering van het ontzet van Den Briel. Het achtzijdige bouwwerk heeft
een bakstenen onderbouw met kelder en daarop een open houten bovenbouw.
Het Plantsoen (Ebbingestraat) is aangelegd op de restanten van de oude
verdedigingswerken. In 1830-'34 kwam onder leiding van stadsarchitect N. Plomp
het noordelijke deel tussen Hagenpoort en Broederpoort tot stand. Tussen 1863 en
1867 breidde men het plantsoen uit tot een park langs de hele westzijde van de stad,
naar plannen van J.D. Zocher jr. en L.P. Zocher. De oude stadsgracht werd hierbij
naar het westen verplaatst; de voormalige bolwerken voor de Cellebroederspoort en
de Broederpoort zijn in de vorm herkenbaar. Een bruggetje over het zuidelijkste deel
van de gracht heeft gietijzeren leuningen in neogotische vormen. Het parkgedeelte
aan de Derde Ebbingestraat kreeg zijn huidige vorm in 1913 naar ontwerp van L.A.
Springer. Op een heuvel staat als sierelement het zogeheten St.-Nicolaastorentje, een
uit 1611 daterende monnik oorspronkelijk geplaatst op de beer die de middeleeuwse
Buitenhaven afsloot. Het ronde bouwwerk met helmvormige bekroning is rondom
voorzien van reliëfs met leeuwenmaskers en leeuwen die het stadswapen dragen;
ook bovenop is een beeld van een schilddragende leeuw geplaatst.
Het gemaal (Flevoweg 74) ter bemaling van de polder Broeken en Maten ten
westen van Kampen is in 1856 opgericht. Het heeft een dubbel gietijzeren scheprad
uit 1859. De oorspronkelijke stoomaandrijving is in 1929 vervangen door een
elektrische sleepanker-motor in een machinehuis met werkplaats.
Kampereiland. Ten noorden van Kampen ontstond in de late middeleeuwen door
afzetting van rivier- en zeeklei in de delta van de IJssel een aantal, later aan elkaar
gegroeide, eilandjes. De eerste bewoning van het gebied dateert van 1458 en vanaf
1627 werden de erven in dit veeteeltgebied door de stad Kampen verpacht. De
boerderijen staan op terpen. Door het afsluiten van de Zuiderzee is het gevaar voor
overstroming verdwenen. Een van de oudste terpen is waarschijnlijk die van Erf 29.
De langhuisboerderij Heultjesweg 31 dateert van circa 1900 en heeft een met riet
gedekt zadeldak met bewerkte windveren. Er naast staat een ouder boerderijtje met
vlechtingen in de gevels. Van de uit 1667 daterende (Herv.) Eilanderkerk
(Heultjesweg) is na verbouwingen in de 18de en 19de eeuw alleen het benedengedeelte
over.
Kerspel-Goor
(gemeente Markelo)
Buurtschap, gelegen ten zuiden van het stadje Goor en tot 1818 bij die gemeente
behorend. Het buurtschap wordt voor
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kerspel-Goor, Huis Weldam, plattegrond begane grond
het grootste deel ingenomen door het landgoed Weldam.
Weldam (Weldammerlaan 5) is een uitgestrekt landgoed met als kern een voorm.
havezate. Het statig uit een gracht oprijzende edelmanshuis bestaat uit een corps de
logis met twee naar voren springende vleugels en aan de achterzijde een vierkante
en een achtkante toren. Het tweebeukige, onderkelderde corps de logis verrees
omstreeks 1560 in opdracht van Eggerich Ripperda. In de oostgevel van de achterste
beuk wordt een 19de-eeuws balkon gedragen door 16de-eeuwse renaissance-consoles,
restanten van een verdwenen erker. In 1644-'45 liet Johan Ripperda het huis ingrijpend
verbouwen, waarschijnlijk naar ontwerp van Philips Vingboons. Het huis kreeg een
omgaand schilddak en twee smalle, vooruitspringende vleugels, bekroond door rijk
versierde zandstenen schoorstenen. Het meer naar achteren liggende middenfront
werd in Bentheimer zandsteen uitgevoerd met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kerspel-Goor, Huis Weldam
207
ionische pilasterstelling, kruiskozijnen en festoenen. Boven de in 1879 iets gewijzigde
ingangspartij zijn de initialen van de in 1644 in het kraambed overleden echtgenote
van Johan Ripperda aangebracht. De ribloze kruisgewelven en tongewelven in het
souterrain kunnen in 1645 zijn aangebracht.
M.C. van Heeckeren van Wassenaer en haar man W.C. Graf von Bentinck lieten
het huis na hun huwelijk in 1877 in de loop van een aantal jaren restaureren naar
ontwerp van de Londense architect W.S. Weatherley. Het interieur kreeg
betimmeringen in Lodewijk XVI-stijl en er werden oudere interieuronderdelen van
elders ingebracht, zoals een gesneden eikenhouten trap (tweede helft 17de eeuw) en
een ijzeren haard (1687), afkomstig uit het in 1888 gesloopte kasteel IJsselstein. In
de bibliotheek bevindt zich een laatgotische schouw met twee wapenschilden, later
voorzien van de wapens van Ripperda en De Vos van Steenwijk, de ouders van Johan
Ripperda. In de linkervleugel bevinden zich een schouw en een stucplafond met putti
die bloemslingers vasthouden, beide laat-17de-eeuws. Elders is stucwerk in
neo-Lodewijk XIV-stijl aangebracht, uitgevoerd door P.L. Rieff. De vierkante en de
achthoekige hoektorens aan de achterzijde dateren uit 1897 en 1899. Ze zijn
opgetrokken naar een ontwerp van Weatherley uit 1886. Aan weerszijden van het
voorplein staan bouwhuizen, waarvan de linker in 1676 en de rechter in 1681 werd
gebouwd. Ze zijn bij een verbouwing omstreeks 1880 veranderd, waarbij de
oorspronkelijke wapenstenen zijn verplaatst naar de beide zijvleugels van het landhuis.
Het voorplein is afgesloten met een uit 1700 daterend hekwerk; de hekpijlers bij de
toegang hebben bekroningen in vaasvorm, met wapens en initialen van het echtpaar
Ripperda-Ripperda.
Het huis is omgeven door een 17de-eeuwse geometrische aanleg, die in de jaren
1885-'90 naar ontwerp van de Parijse landschapsarchitect E. André opnieuw werd
ingevuld in neo-Lodewijk XIV-stijl met borders, een berceau (1886) en een doolhof.
De uitvoering was in handen van H. Poortman.
Aan de overzijde van de oprijlaan ontstond in 1886 een ommuurde moestuin met
daarin een onderkelderde, vijfhoekige oranjerie (bij Weldammerlaan 1) en een schuur.
Ten westen van het huis situeerde men een ijskelder.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Op het landgoed staan verschillende dienstwoningen en bijgebouwen, zoals de
boerderij annex het rentmeesterskantoor (Diepenheimseweg 114-120) uit 1880, het
koetshuis met koetsierswoningen (Diepenheimseweg 110-112) uit 1884 naar plannen
van C. Brink Evers uit Ellecom, de dienstwoningen ‘Raesfelt’ (Diepenheimseweg
106-108) uit omstreeks 1885 en Oude Goorseweg 36 uit 1890. De voorm.
rentmeesterswoning (Weldammerweg 1), een L-vormig eenlaags gebouw in
cottagestijl, werd in 1891 gebouwd naar ontwerp van W.S. Weatherley voor de
tuinarchitect H. Poortman, die toen ook rentmeester van Weldam was. De werkplaats
(Diepenheimseweg 104), een eenbeukig gebouw met zadeldak, is in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

208
Kerspel-Goor, St.-Mary's Chapel, interieur (1987)
1890 gebouwd op een 18de-eeuwse, omgrachte timmerwerf. Eerst deed het gebouw
ook dienst als kerkruimte, maar in 1900 verrees St. Mary's Chapel (Diepenheimseweg
102), bedoeld als ‘huiskapel’. Deze kleine, recht gesloten zaalkerk met dakruiter is
naar ontwerp van W.S. Weatherley uitgevoerd in late Engelse neogotiek. Het interieur
heeft een open dakstoel, lambriseringen en geschilderde wanddecoraties. De kapel
wordt nu gebruikt door de Anglicaanse Kerk.
Boerderijen. Het landgoed Weldam telt een groot aantal 19de-eeuwse boerderijen,
herkenbaar aan vensterluiken met de kleuren geel en zwart. Verreweg de meeste zijn
langhuisboerderijen met bovenkamer, zoals Groot Doeschot (Oude Needseweg 1)
uit 1797 en later, Modder (Weldammerweg 2) uit 1821, Luttike Hedde (Oude
Needseweg 12) uit 1825, Loesink (Diepenheimseweg 4) uit 1846, Groothedde (Oude
Needseweg 18-20) uit 1852, verbouwd in 1870 en Oude Goorseweg 21 (gem.
Diepenheim) uit omstreeks 1870. Andere vermeldenswaardige langhuisboerderijen
op het landgoed zijn Oude Goorseweg 19-23 (gem. Diepenheim) uit omstreeks 1850,
Beumer (Wegdammerweg 2) uit 1851, de voorm. boerderij Ripperda
(Diepenheimseweg 103-105) uit omstreeks 1885, met uitbouw onder lessenaarsdak
en een schuur (1877), en Krooshoop (Oude Needseweg 2) uit omstreeks 1900. Ten
slotte noemen we nog de krukhuisboerderij Broekhuis (Diepenheimseweg 2) uit
1876.
't Wegdam (Wegdammerweg 4) is een in 1550 door Christoffel van Coeverden
gestichte havezate, die in 1897 bij het landgoed Weldam werd gevoegd. Het huidige,
tweebeukige classicistische huis met grotendeels omgaand schilddak werd in 1758
in opdracht van Johan Heidenrijk van Coeverden gebouwd. Het is aan drie zijden
omgracht. Boven de ingang in het middenrisaliet zit een steen met het alliantiewapen
Van Coeverden-Van Raesfelt. Inwendig ontsluit een brede middengang het vrij
eenvoudig ingerichte huis. In de eerste helft van de 19de kreeg de lage achterbeuk
een verdieping.
Kerspel-Goor, 't Wegdam
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het huis is in 1963 gerestaureerd. Aan het voorplein staat een eenlaags koetshuis
annex boerderij (Wegdammerweg 6), omstreeks 1850 ontstaan door verbouwing van
een ouder bouwhuis uit 1723. Aan het begin van het voorplein staan twee 19de-eeuwse
hekpijlers. Het huis ligt te midden van een 18de-eeuws lanenstelsel.
Kuinre
(gemeente IJsselham)
Kleine stad, ontstaan aan de monding van de Tjonger en de (Kromme) Linde. In
opdracht van de bisschop van Utrecht kwam omstreeks 1165 de eerste motteburcht
van Kuinre tot stand, bijna een kilometer ten zuiden van de huidige kern. Tevens
werd toen een nieuwe noord-zuid gerichte monding van de Linde gegraven; langs
de aan de westzijde opgeworpen dijk ontstond de nederzetting Kuinre. Door grote
stormen, onder andere die van 1170 en 1375, kwam de kustlijn steeds noordelijker
te liggen. Na verovering en verwoesting van de burcht in 1196, door de graaf van
Holland, verdwenen de resten uiteindelijk in zee, om pas na de inpoldering van de
Noordoostpolder weer zichtbaar te worden. In de 13de en 14de eeuw bezaten de
heren van Kuinre het tolrecht op de scheepvaartroute van de IJssel naar Friesland.
Het graafschap Kuinre, waarvan vanaf 1337 sprake was, verleende onder meer in
1367 onderdak aan zeerovers. In 1385 kreeg de nederzetting stadsrechten, maar van
echte stedelijke ontwikkeling is nooit sprake geweest. In 1407 werd het graafschap
verkocht aan de bisschop van Utrecht, die in 1416-'21 een nieuwe motteburcht liet
bouwen, voorzien van een stenen blokhuis dat uiteindelijk in 1531-'35 werd
afgebroken. In 1575 ontstond aan de zuidzijde van de stad een schans, in 1580
overgenomen en versterkt door Sonoy. In 1672 werden kerk en schans door Munsterse
troepen verwoest, waarna de resten van de schans in 1721-'43 in de Zuiderzee
verdwenen. De stad zelf werd in 1648, 1666 en 1675 door branden geteisterd. Na
het graven van het haaks op de Linde-monding gelegen Scheepsdiep, in 1743, leefde
de handel op, vooral
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

209
de doorvoerhandel in boter en turf naar Amsterdam. In 1836 werd ten westen van
het stad buitendijks een nieuw kanaal gegraven dat de Tjonger met het Scheepsdiep
verbond. Tot 1940 was de visserij de belangrijkste bron van bestaan in Kuinre. De
slechte verbindingen over land met de rest van Overijssel waren omstreeks 1939
aanleiding voor pogingen tot aansluiting bij Friesland. Dankzij de aanleg van de
Noordoostpolder werd Kuinre echter beter bereikbaar. Aan de zuidoostzijde bouwde
men na 1947 nieuwe woningen rond een oude kolk (het Vijverpark).
De Herv. kerk (H. de Cranestraat 41) is een eenvoudige zaalkerk met driezijdige
koorsluiting, gebouwd in 1678-'81 in opdracht van Rutger van Haersolte, heer van
Kuinre, ter vervanging van de in de schans gelegen middeleeuwse kerk die in 1675
door brand was verwoest. De kerk heeft een eenvoudige puntgevel aan de voorzijde
en zijgevels met aan de onderzijde uitlopende pilasters. Het in 1844 grotendeels
vernieuwde gebouw is voorzien van rondboogvensters met gietijzeren, neogotische
venstertraceringen. Uit 1844 dateert ook de blokvormig omlijsting van de ingang;
daarboven zit de gevelsteen uit 1678. Het orgel werd in 1856 gemaakt door de Gebr.
Scheuer uit Zwolle.
De voorm. R.K. St.-Nicolaaskerk (H. de Cranestraat 187) is een neogotische
eenbeukige kerk met smaller koor en terzijde staande toren van drie geledingen met
ingesnoerde spits. De vanwege de ligging aan de dijk noordzuid gerichte kerk verrees
in 1869-'71 naar plannen van H.J. Wennekers ter vervanging van een kerk uit 1827.
Ze is nu als woonhuis in gebruik. Het gebouw heeft sterk te lijden van de bodemdaling
als gevolg van de inpoldering van de Noordoostpolder.
Het voorm. raadhuis annex waag (H. de Cranestraat 38) dateert uit 1776 en is
een hoog pand met schilddak voorzien van kleine pirons. Daartussen prijkt een
achthoekige dakruiter met luidklok en wijzerplaten, en voorzien van een
koepelvormige bekroning. De voorgevel heeft geblokte hoekpilasters en een
ingangsomlijsting in de vorm van een hoofdgestel ondersteund door ionische pilasters
in eenvoudige Lodewijk XVI-vormen.
Kuinre, Raadhuis annex waag
De vertrekken op de verdieping waren voor het raadhuis bestemd, het grootste deel
van de benedenverdieping diende oorspronkelijk als boterwaag. De beide deuren
terzijde van de ingang getuigen hier nog van.
Woonhuizen. Alle oudere bebouwing van Kuinre is geconcentreerd langs de dijk
- voornamelijk aan de westzijde daarvan. Het oudst is het huis H. de Cranestraat 81
met hoog opgaande begane grond en verdieping in de kap. Het werd kort na de brand
van 1648 gebouwd, mogelijk voor een boterhandelaar. De schoudergevel met
uitkragende toppilaster heeft in de boogvelden op de verdieping nog het voor het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

maniërisme kenmerkende siermetselwerk. Boven de dubbele jaartalsteen ‘anno’
‘1649’ zit een gevelsteen met een huisteken en de letters M.S. en C.B. De vensters
zijn in later tijd vergroot en gerestaureerd. De puntgevel van het huis H. de
Cranestraat 83 heeft de jaartalankers ‘1786’. Het pand H. de Cranestraat 55, dat
aan het eind van de 19de eeuw tot café is verbouwd, heeft waarschijnlijk nog een
oudere kern. De eclectisch vormgegeven burgemeesterswoning H. de Cranestraat
105 (omstreeks 1880) en de huizen H. de Cranestraat 57 (omstreeks 1890) en H. de
Cranestraat 77 (1889) getuigen van de economische opleving van Kuinre aan het
eind van de 19de eeuw. Een restant van de inpolderingsactiviteiten is de houten
ingenieurswoning Burchtstraat 2, die omstreeks 1930 is gebouwd in opdracht van
de Heidemaatschappij. Het pand is in 1941 of 1942 vanuit de Wieringermeer naar
Kuinre overgebracht. De boerderij H. de Cranestraat 191 is een goed voorbeeld van
een in de stadskern op de dijk gelegen boerderij. Het terzijde staande woongedeelte
stamt uit 1868. Bij de wederopbouw na 1947 kwam een karakteristiek groot
bedrijfsgedeelte tot stand.
De watertoren (Bouwdijk 1) is in 1933 gebouwd in opdracht van de
Waterleidingmaatschappij Noord-Overijssel. De toren heeft een betonnen
vlakbodemreservoir met een bakstenen omkleding in simpele functionalistische
vormen.
Begraafplaatsen. Aan de noordzijde van de stadskern bevinden zich twee fraai
aan de Slijkenburgerdijk gelegen begraafplaatsen. Beide zijn in 1889 aangelegd op
dijkhoogte, waardoor ze boven het omringende land uitsteken. Ze zijn onderling
gescheiden door een sloot en worden als geheel eveneens omringd door een sloot.
De Alg. begraafplaats, heeft een eenvoudig, gepleisterd baarhuisje uit 1889. Op de
naastgelegen R.K. begraafplaats staat een kleine, in neogotische vormen opgetrokken
kruisvormige kapel met dakruiter.
Lattrop
(gemeente Denekamp)
Dorp, ontstaan in de middeleeuwen als hoevenzwerm-nederzetting. Na de Tweede
Wereldoorlog ontstond bij de rooms-katholieke kerk een dorpskern. De R.K. kerk
H.H. Simon en Judas (Dorpsstraat 66) is een driebeukige kruiskerk met versmald,
vijfzijdig gesloten koor en een westpartij met ongelede middentoren bekroond door
een achtzijdige ingesnoerde spits. De kerk verrees in 1925-'26 naar een ontwerp in
expressionistische trant van J.Th.J. Cuypers, ter vervanging van een kerk uit 1818.
Het interieur wordt overdekt door stenen kruisgewelven. Tot de inventaris behoren
verschillende laatgotische beelden, waaronder een Piëta en een Maria met Kind. De
pastorie
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Lattrop, Huis te Breklenkamp
210
(Dorpsstraat 64) dateert uit 1925 en is eveneens door Cuypers ontworpen.
Scholen. De openbare lagere school (Hoofdstraat 21) is een eenlaags schoolgebouw
uit 1843, vergroot in 1889 en omstreeks 1915. De eenlaags schoolmeesterswoning
(Hoofdstraat 23) is in 1875 gebouwd in eclectische vormen. De voorm. R.K.
St.-Gerardus Majellaschool (Dorpsstraat 94) is een langgerekt eenlaags schoolgebouw
voorzien van portiek met klimmend boogfries. Het met neogotische en
neorenaissanceelementen opgetrokken gebouw dateert uit 1921.
Windmolen de ‘Ortmanmolen’ (Dorpsstraat 23) is een achtkante, met riet gedekte
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet. De in 1900 te Tjamsweer
(Groningen) gebouwde molen werd in 1910 naar Lattrop overgebracht. Bij de
restauratie in 1983 is de molen iets noordelijker dan voorheen herbouwd.
Boerderijen. Scholte-Lubberink (Dorpsstraat 1) is een langhuisboerderij met
onderschoer, in de niendeurboog gedateerd ‘1698’. Het voorhuis werd vernieuwd in
1870 en voorzien van een bovenkamer. Ten noorden van Lattrop liggen ook enkele
waardevolle boerderijen. De 18de-eeuwse langhuisboerderij Brookmanweg 4 is
uitgevoerd in vakwerk met overstekende houten voorschotten en een onderschoer.
Bij de boerderij Bergvennenweg 7 staat een eenbeukige hooischuur met doorrit in
vakwerk uit de 18de eeuw. Op het erf Jonkerhoesweg 4 staat een vakwerkbakspieker
gedateerd ‘1738’; uit de aangebouwde schuur groeit een eik.
Rotman (Rotmanweg 7) is een langhuisboerderij met bovenkamer en vernieuwd
bedrijfsgedeelte uit 1870. Op het erf staat een 19de-eeuwse bakspieker. Het Huis te
Breklenkamp (Jonkershoesweg 10), gelegen ten noorden van Lattrop, is een
omgracht, U-vormig edelmanshuis in maniëristische stijl, gelegen in een formele
aanleg. Het huis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

werd in 1625 gesticht door Evert van der Marck op het erve Goossink en in het
tweede kwart en midden van de 17de eeuw uitgebreid tot een complex dat vier zijden
van een binnenplaats omgaf. In het begin van de 19de eeuw zijn evenwel de noord-,
de west- en het grootste deel van de zuidvleugel gesloopt. Blijkens wapenstenen en
muurankers is het noordelijke deel van de oostvleugel in 1635-'37 gebouwd en het
ten zuiden daarvan
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

211
aansluitende woongedeelte in 1651-'53. In het eerstgenoemde deel bevindt zich een
opkamer met een met rankenmotief beschilderde enkelvoudige balklaag uit de
bouwtijd. Op de zuidwesthoek van het binnenplein staat een vierkant, onderkelderd
wachttorentje met schietgaten en tentdak. De laat-17de-eeuwse zuidvleugel werd
omstreeks 1824 verbouwd en in 1844 liet de familie Zegers de noordelijke stalvleugel
optrekken. In opdracht van A.H. van Heek is het gebouw in 1941 gerestaureerd,
waarna het tot omstreeks 1990 als jeugdherberg in gebruik is geweest. Nu is het
woonhuis annex conferentieoord. Ten noorden van het huis ligt de 19de-eeuwse
particuliere begraafplaats van de familie Zegers.
Lemele
(gemeente Ommen)
Esdorp ontstaan aan de voet van de Lemelerberg en voor het eerst genoemd in 1381.
In het gebied vond gemengd bedrijf plaats, met akkerbouw op de esgronden tegen
de flank van de Lemelerberg en veeteelt op de groengronden langs de Regge. Het
nogal geïsoleerd liggende dorp kreeg in de 18de eeuw een eigen school en vormde
in 1863 korte tijd met de noordelijk gelegen buurtschap Archem een eigen gemeente.
Door de ontwikkeling van het na 1858 aan het Overijssels Kanaal ontstane, en deels
in de gemeente Dalfsen gelegen, Lemelerveld, maakte het dorp Lemele zelf een
bescheiden ontwikkeling door.
De Herv. kerk (Lemelerweg 72-74) is een zaalkerk met aan de voorzijde een
asymmetrisch geplaatste ongelede toren met vlak zadeldak en een zeer ranke spits.
De kerk werd in 1939 gebouwd naar plannen van H. Boxman uit Nijverdal, op de
plaats van een kerk uit 1865.
Het woonhuis Klein Archem (Lemelerweg 12) is een neoclassicistisch pand met
licht risalerende ingangspartij overgaand in een bakstenen dakerker voorzien van
balkon. Het verrees in 1854 in opdracht van G.J. van der Wijck.
Het landgoed Archem (Jhr. Van der Wijcklaan 2) bestaat uit een landhuis in ‘Um
1800’-stijl, gebouwd in 1925 naar plannen van A. de Maaker, ter vervanging van
een 18de-eeuwse spieker. Het
Lemele, Monument op de Lemelerberg
huis ligt in een aan de noordzijde door de Regge omsloten park met landschappelijk
aanleg ontworpen door L.A. Springer uit 1924. Het koetshuis en de dienstwoning
(Draadweg 1) stammen uit dezelfde tijd.
Het monument op de Lemelerberg (achter Kerkweg 32) werd in 1913 opgericht
door ‘Den Oranjebond van Orde’ in het oostelijker gelegen park 1813, ter herinnering
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aan het honderdjarig bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden. In 1923 werd het
park eigendom van de Nederlandse Heidemaatschappij en verhuisde het beeld naar
het hoogste punt van de Lemelerberg. Daar plaatste men naar plannen van P.H.
Wattez in 1934 een zittende leeuw op bakstenen voet met sokkel. Het monument
werd geschonken door jhr. J.H. Siccama van Harkstede.
Lemelerveld
(gemeente Dalfsen)
Veenontginningsdorp, ontstaan in 1854 onder de naam Dalmsholte bij het kanaal
van Zwolle naar Almelo, waar dit samenkomt met de zijtak naar Raalte en Deventer
(1858). Op dit ‘Deventer Punt’ werd in 1865 door de familie Blikman Kikkert een
beetwortelsuikerfabriek opgericht. In 1874 ontstond de zelfstandige R.K. parochie
Dalmsholte met kerk en klooster. Het klooster is in 1986 afgebroken.
Lemelerveld, R.K. kerk H. Hart van Jezus
In 1909 werd het station Lemelerveld - nu gesloopt - gebouwd aan de van 1910 tot
1934 functionerende Overijsselse Lokaalspoorweg Deventer-Ommen. Dit spoortracé
werd later gebruikt voor de provinciale weg Raalte-Ommen.
De R.K. kerk H. Hart van Jezus (Posthoornweg 5) is een driebeukige neogotische
kruiskerk. De toren heeft drie geledingen en een ingesnoerde spits. De kerk werd in
1884 gebouwd naar plannen van A. Tepe en in 1910 door W. te Riele uitgebreid met
een hoger dwarsschip. De oostpartij voegde men in 1929 toe naar plannen van C.A.
Hardeman. Het atelier van F. Nicolas & Zn maakte de gebrandschilderde ramen. De
kruiswegstaties in het interieur zijn afkomstig uit de Nicolaaskerk te Utrecht. De
pastorie (Posthoornweg 6) stamt uit omstreeks 1910.
De kerk van de Verenigde Protestantse Gemeente (Kerkstraat 22) dateert uit
1906. De eenvoudige kruiskerk heeft een voorgevel geleed door een vlakke spitsboog
en een dakruiter met frontonvormige bekroning en tentdak.
Woonhuizen. Het huis Blikman Kikkertweg 7 werd in 1854 gebouwd in opdracht
van M. Kingma. De villa Klein Statum (Blikman Kikkertweg 3) verrees omstreeks
1900. Ze was de woning van J.R. Kampff, directeur van de suikerfabriek.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

212
Van de beetwortelsuikerfabriek (Blikman Kikkertweg 6-6A), opgericht in 1865
en gesloten in 1919, is de grote fabriekshal bewaard gebleven. In die hal vestigde de
heer Koetsier in 1920 een ijzerconstructiewerkplaats.
Lettele
(gemeente Diepenveen)
Esdorp ontstaan in 1819 toen er bij de boerderij Groot Koerkamp een katholieke
kapel werd gebouwd. In 1855 werd Lettele een zelfstandige parochie en in 1893-'94
volgde de bouw van een nieuwe kerk. Pas na de oorlog is er sprake van enige
dorpsvorming.
De R.K. St.-Nicolaaskerk (Bathmenseweg 37) is een driebeukige neogotische
pseudobasiliek met driezijdig gesloten koor, een toren van drie geledingen met slanke
ingesnoerde spits en aan de zuidzijde een doopkapel. De kerk werd in 1893-'94
gebouwd naar plannen van G. te Riele. De kerk bezit een huisaltaar uit 1784, gemaakt
door Antonius Hekkert. De gebrandschilderde ramen uit 1894 werden vervaardigd
door J. Nicolas. De pastorie (Bathmenseweg 35) kwam in 1938 tot stand. De voorm.
openbare lagere school (Oerdijk 188) is een drieklassige school uit 1882, met
aangebouwde onderwijzerswoning (Oerdijk 186) in neoclassicistische vormen. De
huidige naam ‘Schepers’ slaat op de nu erin gevestigde graanhandel.
Oude Molen. Ten zuiden van Lettele ligt aan de weg van Deventer naar Almelo
de buurtschap de Oude Molen, ontstaan in 1753 toen de familie Te Winkel hier een
eerste molen liet bouwen. Langs de Holterweg staan enkele karakteristieke
boerderijen, waaronder Elmerink (Holterweg 113), een hallenhuisboerderij met
langsdeel, in ankers in de voorgevel gedateerd op ‘1774’, met aan de achterzijde een
onderschoer. Op het erf staan een varkensstal, bakhuis en pomp. De
dwarshuisboerderij Holterweg 129, met aangebouwd bakhuisje, is een goed voorbeeld
van een kleine hallenboerderij met langsdeel op de zandgronden uit de eerste helft
van de 19de eeuw. Het voormalige Hotel-Restaurant (Holterweg 123) werd in 1908
in chaletstijl opgetrokken in opdracht van de familie Klosters. De windmolen ‘De
Leeuw’ (Oudemolenweg 3) is een hoge ronde bakstenen stellingkorenmolen uit 1856;
hij heeft een met riet gedekte kap. Nabij de molen staat een schuur met steunberen
uit dezelfde tijd; de beide pakhuizen dateren uit de jaren twintig en vijftig.
Lonneker
(gemeente Enschede)
Essenzwermdorp ontstaan in de vroege middeleeuwen. Het was naamgevend dorp
bij de splitsing in 1811 van het stadsgericht en het richterambt in de gemeenten
Enschede en Lonneker. De oorspronkelijk vijf marken Esmarke, Lonneker, Usselo,
Twekkelo en Driene waaruit de gemeente Lonneker bestond, omsloten het stadsgebied
van Enschede geheel. In 1884 werd een deel aan Enschede afgestaan, waardoor het
raadhuis in die gemeente kwam te staan. In 1934 volgde volledige samenvoeging.
Pas in 1820 was er sprake van enige kernvorming rondom de kerk en in de nabijheid
van de blekerij van de firma Blijdensteijn & Co, waar in 1829 in het looghuis een
eerste stoommachine werd geplaatst. In 1890 werd de spoorlijn naar Oldenzaal
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

doorgetrokken. Vooral ten noorden en oosten van het dorp ontstond in de tweede
helft van de 19de eeuw een parklandschap doordat men de woeste gronden veranderde
in bossen behorend bij de diverse fabrikantenbuitenplaatsen.
De R.K. kerk St.-Jacobus de Meerdere (Scholten Riemerstraat 38) is een
driebeukige neogotische kruisbasiliek met vieringstoren, op een eentraliserende
plattegrond; ze heeft een driezijdig gesloten koor met zijkapellen. De kerk werd in
1911-'12 gebouwd naar plannen van W. te Riele op de plaats van een voorganger uit
1820. Het kerkinterieur is voorzien van graatgewelven. In de kerk bevindt zich een
piëta uit de eerste helft 15de eeuw, afkomstig uit klooster Almelo. Het hoofdaltaar
werd in 1912 vervaardigd door J.H. Brom. De gebrandschilderde ramen van H.L.D.
Kocken stammen uit dezelfde tijd. De gewelfschilderingen van G. van Geffen dateren
van 1921. Het orgel werd in 1950 gebouwd door H.J. Vierdag. De pastorie (Scholten
Riemerstraat 40) dateert uit 1911-'12. Op het kerkhof bevinden zich een zandstenen
calvariegroep uit 1865 en enkele priestergraven.
Scholen. De voorm. Lonnekermarkeschool (Dorpsstraat 78) is een redelijk gave
tweeklassige openbare lagere school met middengang gebouwd in 1899 naar ontwerp
van H.E. Zeggelink. In 1920 werd een lokaal toegevoegd. De onderwijzerswoning
(Dorpsstraat 76) stamt in haar huidige vorm uit 1906. De gemengde R.K. school
annex parochiehuis (Dorpsstraat 98) werd in 1923 gebouwd.
De muziektent (Dorpsstraat ong.), op het plein voor de kerk, is een open houten
gebouwtje met expressionistische details; het verrees omstreeks 1920.
Boerderijen. Ten oosten van Lonneker liggen twee vermeldenswaardige
boerderijen. De Roosker (Lossersestraat 170) is een hallenhuisboerderij uit 1774
onder zadeldak met houten topschilden; ze heeft een haaks geplaatste bovenkamer
en vrijstaande vakwerkschuur. Lossersestraat 235 is een uit 1880 stammende boerderij
met dwars woongedeelte en een in 1931 vernieuwd bedrijfsdeel onder mansardekap.
Windmolen de ‘Lonnekermolen’ (Lonneker Molenweg bij 81), ook
‘Demmersmolen’ genoemd, is een ronde bakstenen beltkorenmolen, gebouwd in
1851 in opdracht van B.W. Blijdenstein. De molen is in 1964 en 1995 gerestaureerd.
Het Stokhorst (Oldenzaalsestraat 500), ten zuiden van Lonneker, is een
fabrikantenbuitenplaats die werd gesticht in 1889 op de plaats van een 18de-eeuwse
boerderij waar in 1840 een herenkamer werd aangebouwd. In opdracht van E. Jannink
Gzn. maakte deze in 1889 plaats voor een landhuis naar plannen van H. Reijgers in
een parkaanleg naar ontwerp van D. Wattez. In 1912-'16 werd het landhuis verbouwd
tot zijn huidige gedaante, naar plannen van K.P.C. de Bazel en in opdracht van G.
Jannink en diens vrouw C.F. van Heek. Het oude landhuis werd daarbij slechts ten
dele afgebroken. Voor de vormgeving liet De Bazel zich leiden door een afbeelding
uit het Engelse blad Homes & Gardens, aangeleverd door de opdrachtgevers. Het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Lonneker, Landhuis Het Stokhorst (1983)
213
resultaat is een fors pand met leien dak, dakruiter, een ingangspartij met boogstelling
en sterke horizontale accenten. Naar ontwerp van D. Wattez werd de tuinaanleg
aangepast. De met riet gedekte tuinmans- annex chauffeurswoning (Oldenzaalsestraat
510) stamt uit dezelfde tijd.
Hooge Boekel (Hoge Boekelerweg 255), ten zuidoosten van Lonneker, is een
fabrikantenbuitenplaats gesticht in 1898. Het landhuis werd in 1925-'27 gebouwd
naar plannen van M.A. en J. van Nieukerken voor H. van Heek, op de plaats van een
oudere villa uit 1898. Het indrukwekkende landhuis op vierkante plattegrond wordt
aan de voorzijde gekenmerkt door een ingangspartij met iets vooruitspringend
middendeel met zuilen en bekroond door een klokgevel in neo-Lodewijk XV-vormen.
Achter de ingangspartij bevindt zich een hal. Dit motief had vader J.J. van Nieukerken
al in 1895 toegepast bij Groot Hoenlo. De veranda aan de oostzijde kijkt uit over
een, in opzet 18de-eeuwse, visvijver die werd opgenomen in de tuinaanleg uit 1918
naar plannen van P.H. Wattez. Aan het begin van de oprijlaan verrees een imposant
toegangshek in neo-rococovormen. Op enige afstand naar het oosten liet H. van Heek
in 1919 op Erve Boonenkamp (Bonekampweg 125) een theekoepel aanleggen in de
vormen van een 18de-eeuwse koepel aan de Utrechtse Vecht. De
jachtopzienerswoning (Hoge Boekelerweg 300) werd omstreeks 1925 gebouwd in
late chaletstijl.
Overige fabrikantenbuitenplaatsen.
Lonneker, Landhuis Hooge Boekel (1983)
De Heide (Hoge Boekelerweg 266) is een in 1895 gebouwde villa in chaletstijl voor
E. ter Kuile; ze verving een herenkamer aan een boerderij. Het Oldenzaalse Veen is
een buitenplaats ontstaan rondom de in 1897 gebouwde theekoepel (Lossersestraat
499) voor J.B. Ledeboer naar plannen van H. Reijgers. In 1917 werd het park
aangelegd naar plannen van H.A.C. Poortman. Uit die tijd stamt ook de dienstwoning
(Lossersestraat 501). In 1957 verrees de bungalow naar plannen van F.A. Eschauzier
voor L. de Boer. De Boekel (Slaghekkeweg 18) is een villa in vakwerkvormen,
gebouwd in 1901 naar plannen van K. Muller voor H. ter Kuile. In 1916 werd een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

sunken garden aangelegd naar ontwerp van L. van der Swalmen. Tot het buiten
behoort de nabije hallenhuisboerderij Slaghekkeweg 14 uit omstreeks 1750 die in
1848 hierheen werd verplaatst. Welna (Oldenzaalsestraat 455) is een landhuis
gebouwd in 1906 naar ontwerp van K. Muller voor B.W. ter Kuile. Het pand in
chaletstijl, met loggia en erker in ‘Zwitserse’ stijl, werd in 1916 uitgebreid. De Welle
(Oldenzaalsestraat) is een landhuis uit het begin van de 20ste eeuw, gelegen in een
omstreeks 1890 door D. Wattez en omstreeks 1915 door P.H. Wattez aangelegd park.
Hof Espelo (Weerseloseweg 255) is een in 1927 gebouwd landhuis naar plannen van
J. van der Goot en C.J. Kruisweg voor G. Cromhoff. Het Amelink (Oldenzaalsestraat
591) is ontstaan op de plaats van het Erve Amelink dat in 1741 door de familie
Blijdenstein werd verworven voor de aanleg van een bleek. In 1809 liet W.W.
Blijdenstein naar plannen van G.A. Blum een park aanleggen, waarin in 1842 een
landhuis verrees. In 1922 werd dit gesloopt om plaats te maken voor een nieuw
landhuis naar plannen van S. de Clercq. In opdracht van H.B. Blijdenstein-Van Heek
verrees het statige pand in sobere ‘Um 1800’-vormen met een tuin naar ontwerp van
H. Copijn. Het koetshuis (Oldenzaalsestr 577) werd in 1892 gebouwd naar plannen
van H.E. Zeggelink. 't Bouwhuis (Welnaweg 100) is een buitenplaats met park naar
ontwerp van D.F. Tersteeg en een landhuis in sobere ‘Um 1800’-vormen, gebouwd
in 1923-'26 naar plannen van J.W. Hanrath voor J.F. Scholten. Sinds 1970 maakt het
samen met Het Amelink deel uit van de Philadelphia Stichting, Instituut voor
Geestelijk gehandicapten.
Losser
Dorp, ontstaan aan de westzijde van de Losserse Es en reeds in de 10de eeuw vermeld.
Het dorp bestond oorspronkelijk uit twee kernen: het voordorp rond de in 1270
gestichte parochiekerk en het achterdorp ten zuiden van de Dorpsbeek. Beide kernen
werden in 1665 vrijwel geheel door brand verwoest. Omstreeks 1900 vestigden zich
vrij veel textielarbeiders in Losser; zij werkten in de textielfabrieken in Gronau (D.),
maar gaven er de voorkeur aan om in Nederland te blijven wonen. Langs de
Gronausestraat, de Oldenzaalse- en de Enschedesestraat ontstond lintbebouwing. In
1926 verrees
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Losser, Martinitoren (1981)
214
ten zuiden van het dorp de textielfabriek van L. van Heek. Na de Tweede
Wereldoorlog ontwikkelde het dorp zich aanvankelijk in noordelijke en later in
westelijke richting.
De Martinitoren (Martinusplein 1) is het restant van de in 1903 afgebroken
15de-eeuwse R.K. St.-Martinuskerk. De omstreeks 1500 gebouwde toren heeft drie
geledingen en een zadeldak tussen schoudergevels. In de oostgevel zijn
gewelfaanzetten en dakmoeten zichtbaar van het verdwenen schip. Bij het herstel na
de grote dorpsbrand van 1665 werd het bovenste deel van het muurwerk en de
eikenhouten kap vernieuwd. In de toren hangen drie klokken uit 1666-'67, gegoten
door Jan Fremy.
De Herv. kerk (Raadhuisplein 2) is een eenvoudige kleine zaalkerk met driezijdig
gesloten koor, gebouwd in 1810. De dakruiter uit 1900 verving een ouder exemplaar
uit 1814. De ingang met zandstenen omlijsting in de rechterzijgevel toont het
bouwjaar. De kerk werd in 1954 gerestaureerd door J. Jans. De kerk bevat een
barokorgel uit 1724-'25, gebouwd door Diedrich Martens uit Vreden (D.) en
gerestaureerd in 1865 en 1923.
De voorm. R.K. pastorie (Kostergaarden 44-52) werd in 1876 gebouwd voor de
St.-Martinuskerk naar ontwerp van J. Moll. Na de bouw van de nieuwe pastorie bij
de R.K. kerk O.L. Vrouwe Geboorte richtte men het gebouw in 1902 in als klooster
voor de zusters van Maria van Altijddurende Bijstand. Het pand werd uitgebreid met
een eenbeukige, driezijdig gesloten kapel naar plannen van G. te Riele. Tegenwoordig
zijn pastorie en kapel opgenomen in een complex voor ouderenhuisvesting.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Geboorte, (Gronausestraat 2) is een neogotische,
driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koor, gebouwd in 1900-'02 naar
ontwerp van A. Tepe ter vervanging van de in 1903 gesloopte St.-Martinuskerk. De
geplande westtoren werd niet uitgevoerd. Het interieur wordt gedekt door
kruisribgewelven, rustend op ronde pilaren. Tot de inventaris behoort een serie van
dertien laatgotische apostelbeelden en een kruisbeeld uit omstreeks 1500, afkomstig
uit het in 1811 opgeheven klooster Maria Flucht aan de Duits-Nederlandse grens
(D.). De aangebouwde, neogotische pastorie (Gronausestraat 4) stamt uit 1903.
Woonhuizen. In het dorp staat een aantal boerderijachtige dorpshuizen of
akkerburgerwoningen, veelal gebouwd na de dorpsbrand van 1665 en in latere tijd
verbouwd. Het Teylershuis (Teylersstraat 4) is een langgerekt eenlaags dorpshuis
met hoog zadeldak en aan de achterzijde een onderkelderde zaal. Het is in 1672 in
opdracht van Derk Froen gebouwd en in 1778 door de familie Teylers aan de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

straatzijde uitgebreid. Het pand heeft een houten voorschot en een getoogde inrijpoort
met sluitsteen voorzien van chronogram (1672). Het
Losser, Dorpsbleek met bleekwachtershuisje
Froonshuis (Raadhuisplein 6) is waarschijnlijk aan het eind van de 17de eeuw
gebouwd en omstreeks 1800 in de huidige vorm verbouwd. Het driebeukige hallenhuis
is in de lengte door midden gedeeld in twee apart bewoonde delen, maar er is ook
een gemeenschappelijke deel. Ook het Aleida Leurinkhuis (Raadhuisplein 4) uit
omstreeks 1800 heeft een dergelijke indeling. Het naar de Roberinkstraat gewende
bedrijfsgedeelte is in 1955 door J. Jans verbouwd tot consistorie. Vergelijkbare
dorpshuizen zijn het Heininkshuis (Martinusplein 4), dat omstreeks 1830 werd
vergroot, en het Bonkenhuis (Martinusplein 8) uit de eerste helft van de 19de eeuw,
met als draagconstructie een combinatie van een dekbalk- en een ankerbalkgebint.
Torenstraat 2 is een breed eenlaags pand met mansardedak in eclectische stijl, met
aangebouwd bedrijfsgedeelte uit 1892-'93, gebouwd in opdracht van de familie Osse.
Uit omstreeks 1900 dateren Gronausestraat 249, een klein dorpshuis met zadeldak,
en Teylersstraat 15-17, een eenlaags woon- en winkelpand met mansardedak. De
arts L. de Bruyn liet in 1934-'35 de eenlaags villa Gronausestraat 72 bouwen naar
ontwerp van Joh.H. Sluijmer met steil rieten dak en expressionistische vormen.
De voorm. dorpsbleek (Scholtinkstraat bij 5) is waarschijnlijk in 1774 in opdracht
van de dorpsgemeenschap aangelegd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Losser, Steenfabriek De Werklust
215
en heeft een aantal evenwijdige sloten en spoelbruggen. Het uit 1774 daterende
eenlaags bleekwachtershuisje met vakwerkwanden is in 1963-'64 gerestaureerd door
D. Hulshoff. De bleek is sinds 1948 eigendom van de gemeente Losser.
Industriegebouwen. In 1924 lieten de gebroeders Osse de steenfabriek ‘De
Werklust’ (Oldenzaalsestraat 104) bouwen ter vervanging van een omstreeks 1895
gebouwde veldoven. Het is een van de laatste voorbeelden in Europa van een nog
functionerende ringoven. Het complex bestaat uit een ovale ringoven van achttien
ovens, zes bokschuren voor het drogen van de vormelingen en een bakstenen
watertorentje met aangebouwde smederij. Een smalspoor voert naar een aan de
Smuddeweg gelegen kleiput. De textielfabriek L. van Heek & Zn. (Gronausestraat
309) is in 1926-'28 naar plannen van A. Beltman gebouwd in opdracht van L. van
Heek en zijn zoon H.J.P. van Heek. De fabriek produceerde weefgarens, tricotagegaren
en verbandgaas en is nu een van de weinige nog functionerende Twentse
textielfabrieken (nu Van Heek-Medical). De fabriek bestaat uit een drielaags spinnerij
met plat dak, een hoge vierkante hoektoren die als watertoren dient, en een eenlaags
weverij met shed-daken. Op de noordoosthoek staat een ketelhuis met schoorsteenpijp
en aangebouwde kolenbunker in betonskeletbouw (1929), vergelijkbaar met die van
de Bamshoeve in Enschede.
Boerderijen. Rond het dorp liggen enkele waardevolle boerderijen. Scholte Honiglo
(Denekamperdijk 57) is een 18de-eeuwse langhuisboerderij met aan de achterzijde
een op korbelen uitkragend houten voorschot. Ten zuiden van het dorp in het
buurtschap Zoeke heeft de splitsing van het erve Wigger in de 18de eeuw twee
boerderijen op één erf opgeleverd. Lange Wigger (Wiggersweg ong.) is een
18de-eeuwse, driebeukige boerderij met vakwerkgevels, die in de 19de eeuw werd
uitgebreid tot een tweekapsboerderij. De Korte Wigger (Wiggersweg 1) is een
19de-eeuwse tweekapsboerderij met uitgebouwde bovenkamer. De nabijgelegen
kleine langhuisboerderij De Flake (Flakenpad ong.) uit 1866 is een zogeheten wöner.
Bij Erve Zwaferink (Glanerbrugdijk 7) staat een 18de-eeuwse bakspieker. Erve
Mullerman (Gronausestraat 323) bestaat uit een eenlaags woonhuis met tentdak en
een veeschuur met verhoogd middendeel voor oogstberging uit 1926.
Grensstenen. Ten oosten van het dorp staan op de Nederlands-Duitse grens enkele
oude grensstenen. Nabij de Gildehauserweg staan twee uit 1548 daterende exemplaren
(nummers 5 en 6) in Bentheimer zandsteen, voorzien van de wapens van Bentheim
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

en de Bourgondische Kreits. Nummer 6 staat nabij boerderij Verbecke (D.). Bij de
Oldenzaalsestraat en de Denekamperdijk ligt een rij grote veldkeien, die dienden als
grensmarkering tussen de in de 19de eeuw opgeheven marken De Lutte en Losser.
De stenen worden voor het eerst in 1651 genoemd.
Lutten
(gemeente Hardenberg)
Hoogveenkolonie ontstaan langs de Dedemsvaart. Mede doordat de marke Ane haar
woeste gronden nog niet had verdeeld, stagneerde de aanleg van de Dedemsvaart bij
Lutten. Daar ontstond omstreeks 1830 een kolonie. Door de aanleg van de Schuine
Sloot, nu Zwarte Dijk, naar Slagharen en de Lutterhoofdwijk richting De Krim in
1832 kon dit probleem omzeild worden. Uiteindelijk werd in 1854 het kanaal via
Ane naar de Vecht doorgetrokken. In 1886 kreeg Lutten aansluiting op de stroomtram
naar Dedemsvaart. Vanaf 1890 werden de uitgeveende dalgronden geschikt gemaakt
voor aardappelteelt en verschenen langs de Dedemsvaart grote boerderijen en in
1901 een aardappelmeelfabriek. Op een klein naoorlogs wijkje aan de noordzijde na
heeft de kolonie haar lineaire structuur behouden, zij het dat de Dedemsvaart zelf
omstreeks 1966 werd gedempt.
De Herv. kerk (Anerweg Noord 42) is een forse zaalkerk met rechtgesloten koor
en ingangsrisaliet met omlijste ingangspartij. De risaliet gaat over in een geveltoren
met vierzijdige houten lantaarn en korte ingesnoerde spits. De kerk, in eenvoudige
neoclassicistische vormen, dateert van 1853 en heeft aan de achterzijde een lagere
aangebouwde consistoriekamer met daarnaast de kosterswoning.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

216
De Geref. kerk (Anerweg Noord 8) is een kerk op T-vormige plattegrond met
opvallende uitgebouwde ingangspartij en een geveltorentje met slanke, ingesnoerde
spits. De kerk werd omstreeks 1894 gebouwd en is omstreeks 1950 voorzien van
ingangspartij en spits. De pastorie (Anerweg Noord 10), met jugendstil-elementen,
dateert van 1913.
De Chr. Geref. kerk (Anerweg Noord 70) is een sobere zaalkerk met een ingang
onder een luifel. De kerk, gebouwd in 1951 en verbouwd in 1978, is in al haar
soberheid karakteristiek voor haar gebruikers.
Woonhuizen. Het grote herenhuis Eikenoord (Dedemsvaartseweg Noord 46)
bestaat uit een drielaags risalerend middendeel met een flauw hellend zadeldak,
geflankeerd door lagere zijdelen onder een lessenaarsdak. Dit huis met veranda onder
balkon voor dokter Pieck werd omstreeks 1870 in neoclassicistische vormen gebouwd
en mogelijk omstreeks 1910 verbouwd. De directeurswoning van de
aardappelmeelfabriek De Baanbreker Dedemsvaartseweg Noord 50 kwam omstreeks
1905 tot stand.
Boerderijen. Langs de inmiddels gedempte Dedemsvaart staat een aantal grote
boerderijen, in opzet vergelijkbaar met die in de Groninger veenkoloniën. Het gaat
daarbij om boerderijen met een fors, aan de straat gelegen, woongedeelte ter grootte
van een flinke burgerwoning verbonden door zogeheten krimpen met het veel bredere
bedrijfsgedeelte, waarin zich doorgaans een zijlangsdeel bevindt. Voorbeelden zijn
Dedemsvaartseweg Noord 6 uit omstreeks 1870 en Dedemsvaartseweg Zuid 11 uit
omstreeks 1890.
Lutten, Herenhuis Eikenoord
Lutten, Watertoren
Windmolen ‘Welkom’ (Dedemsvaart Noord achter 126) is een achtkante, met
riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd
in 1900. De molen, waarvan de kap bewaard is, werd in 1975 ontdaan van wiekenkruis
en stelling.
De voorm. aardappelmeelfabriek De Baanbreker (Dedemsvaartseweg Zuid 59)
is een in 1901 gebouwd fabriekscomplex met schoorsteen, bestaande uit een drietal
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

dwarse gebouwen, met haaks op de middelste, parallel aan de weg, het kantoor. Sinds
1961 is in het vrij goed bewaard gebleven complex een fabriek van kunststof
leidingsystemen gevestigd.
De watertoren (Dedemsvaartseweg Noord 66) is een in 1932 in opdracht van de
Waterleiding Maatschappij Overijssel gebouwde toren. Het betonnen
vlakbodemreservoir heeft een bakstenen omkleding in licht expressionistische vormen
en wordt afgesloten met een zadeldak.
Mariaparochie
(gemeente Almelo/Tubbergen)
Kerkdorp, ontstaan aan de Ootmarsumsestraat op de grens tussen de gemeente Almelo
en Tubbergen.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (Ootmarsumsestraat
494) is een neogotische pseudo-basicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en
transeptarmen, en een ongelede toren met achtkante spits. De kerk verrees in 1917-'18
in de vorm van een Grieks kruis naar ontwerp van J. Stuyt en werd na een korte
onderbreking in 1923 verlengd met een schip en de toren naar plannen van dezelfde
architect. De L-vormige pastorie (Ootmarsumsestraat 496) dateert eveneens uit 1918.
De R.K. St.-Alphonsiusschool (Almeloseweg 203), bestaande uit een middenpartij
met twee vleugels, werd gebouwd in 1921 met expressionistische details.
Boerderijen. Achterlandseweg 9 is een 19de-eeuws langhuisboerderijtje. De
dwarshuisboerderij Lowkeboer (Almeloseweg 181) uit 1923 werd gebouwd voor
H.J. Lenferink naar ontwerp van J. Wiegers.
Mariënberg
(gemeente Hardenberg)
Verkeersdorp genoemd naar het hier in 1233 gestichte benedictinesser nonnenklooster
Mariënberg dat in 1244 verhuisde naar Zwartewatersklooster bij Zwartsluis. Het
klooster Sibculo had vanaf de 15de eeuw een uithof in dit gebied. Kernvorming
ontstond pas in 1903-'06 met de aanleg van de spoorlijn Zwolle-Emmen, die bij
Mariënberg aansluit op de spoorlijn naar Almelo. Pas na de oorlog is er aan de
noordzijde een kleine woonwijk ontstaan.
De Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Stationsweg 3) is een zaalkerk met steil zadeldak
en een ingangspartij die uitloopt in een geveltoren met spits tentdak. De kerk kwam
omstreeks 1930 tot stand.
De dubbele dienstwoningen (Stationsweg 8-10), gelegen aan het spoor, werden
omstreeks 1904 gebouwd voor de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij.
Het voorm. station (Stationsweg 3-4) is een rijzig gebouw met boven een woning
en beneden dienstvertrekken en een lagere aanbouw. Het station is een iets simpeler
uitvoering van dat in Dalfsen. Het werd in 1903 ontworpen door
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Mariënberg, Station
217
Ed. Cuypers voor de spoorlijn Zwolle-Emmen van de Noordooster
Locaalspoorweg-Maatschappij. Aan de spoorzijde hangt een sectiel-tegeltableau met
de stationsnaam; het is vervaardigd door J. Thooft en Labouchère uit Delft. De VTC
Mariënberg (Stationsweg 5) is een handel in veevoeder, bestaand uit een dwars deel
met hoog pannendak en een gedeeltelijk met hout beklede silotoren met traptoren
en dakhuisje. Het nog vrij gave complex uit omstreeks 1930 is uitgevoerd in
laatexpressionistische vormen.
Markelo
Dorp, ontstaan aan de oostflank van de Markelerberg, in de middeleeuwen de plaats
waar de bisschop van Utrecht met zijn Twentse onderdanen samenkwam. De westzijde
van dorp heeft haar oude agrarische karakter nog grotendeels behouden. Na 1960
ontstonden ten oosten van het dorp nieuwbouwwijken. De Herv. kerk (Grotestraat
1/Kerkplein 6) bestaat uit een 15de-eeuwse toren van twee geledingen met laag
tentdak en een fors neoclassicistisch zaalgebouw uit 1840, gebouwd ter vervanging
van de middeleeuwse, aan St. Martinus gewijde kerk. Na een torenbrand in 1730 is
de derde geleding afgebroken en zijn in de tweede geleding galmgaten aangebracht.
De restauratie in 1932, onder leiding van F.B. Jantzen, veranderde het kerkinterieur
ingrijpend. Tot de inventaris behoren een 15de-eeuws zandstenen doopvont en een
orgel van C. Haupt uit 1863. De gebrandschilderde ramen uit 1932 zijn uitgevoerd
door de firma G. Schooneveld naar ontwerp van Jantzen.
Markelo, Herv. kerk
De voorm. pastorie (Goorseweg 5) is een neoclassicistisch herenhuis uit 1853. Het
dient nu als kantoor van het waterschap De Schipbeek.
Het raadhuis (Burg. De Beaufortplein 1) dateert uit 1872 en is een gepleisterd
pand met souterrain, schilddak en kleine dakruiter, mogelijk naar ontwerp van J.
Moll. Het eclectische front is voorzien van neoclassicistische elementen als pilasters,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

lisenen en frontons boven ingang en vensters. De beletage is toegankelijk via een
vernieuwde halfronde bordestrap. In 1938 is de zolder uitgebouwd.
Woonhuizen. Op de plaats van het verdwenen 17de-eeuwse adellijke huis Hulsbeke
is in 1841 het dwarse eenlaags pand De Hulsbeeke (Goorseweg 24) gebouwd. Het
huis heeft een haakse achterbouw. Het gepleisterde neoclassicistische herenhuis De
Wiekslag (Goorseweg 7), voorzien van middenrisaliet met fronton, dateert uit
omstreeks 1875.
Tandem (Goorsesweg 16) is een omstreeks 1910 als notarishuis gebouwd eclectisch
herenhuis met driezijdige erker en portiek. De Hulpe 1 is een burgemeesterswoning
uit 1936, met een overkragende houten verdieping.
Windmolen ‘De Hoop’ (Stationsstraat 33), is een achtkante, met riet gedekte
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet. Hij werd in 1836 gebouwd
door de Deventer molenbouwers Gebr. Looman. De molen was oorspronkelijk
ingericht als koren- en pelmolen. Hij is in 1990-'91 gerestaureerd.
Het kantoor annex magazijn van de Coöperatieve Landbouwvereniging Markelo
(Goorsestraat 3) is een drielaags gebouw met overhuifd laadperron, opgetrokken
omstreeks 1925. De Alg. begraafplaats (Goorseweg ong.), aangelegd in 1829, telt
een aantal midden-19de-eeuwse graven en een eenvoudig bakstenen lijkhuisje.
Stoevelaar (Stoevelaarsweg 8). Van deze in 1460 gestichte voorm. havezate en
later buitenplaats ten noordoosten van Markelo - nabij Goor - werd het huis in 1864
gesloopt. Een bouwhuis bleef gespaard. Blijkens het jaartal boven de inrijpoort is
het in 1744 opgetrokken, maar het bevat waarschijnlijk oudere delen. Omstreeks
1900 is het aan de achterzijde gemoderniseerd. Ook het rechthoekig lanenstelsel
bleef deels behouden. Aan de oprijlaan staat de tot het goed behorende
langhuisboerderij Stoevelaarsweg 6 uit 1846, gewijzigd in 1864. Aan rechterzijde
van de niendeur bevindt zich een kelder met opkamer.
Het voorm. station (Industrieweg 12-14), gelegen ten zuiden van Markelo nabij
het Twenthekanaal, is een gebouw vijfde klasse van de Staatsspoorwegen gebouwd
in 1863 aan de lijn Zutphen-Enschede naar plannen van K.H. van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

218
Brederode. Het station, dat eerst Diepenheim werd genoemd, kreeg in 1901 een korte
vleugel aan de linkerzijde en in 1914 een verdieping. Het is sinds 1953 buiten gebruik.
De Belvedère (Goorseweg 51) staat ten oosten van Markelo op het hoogste punt
van de Herikerberg. Het is een vierkante toren van drie geledingen met plat dak,
opgericht in 1890 in opdracht van de heer van Weldam. De toren, die mede diende
als baak voor het landmeetkundige Rijksdriehoeksnet, is nu in gebruik als woning
en atelier.
Boerderijen. In de omgeving van Markelo staan twee dwarshuisboerderijen die
tevens als herberg waren ingericht. Boerderij Potdijk 9 dateert uit 1836 en heeft een
schuur uit 1847. Boerderij De Kemper (Kemperweg 4) uit 1848 heeft in het als
herberg ingerichte voorhuis een deels van betegelde wanden voorzien interieur. Uit
de tweede helft van de 19de eeuw dateren de wit gepleisterde voorm. langhuisboerderij
Monte Bello (Goorseweg 49) uit 1863, de dwarshuisboerderij Dijkerhoekweg 1 (1870)
en de langhuisboerderij Leusmanweg 1 (1872). De laatste heeft een onderschoer en
op het erf een houten schuur met rieten schilddak. Bij de boerderij Leusmanweg 6
staat een 19de-eeuwse schaapskooi met bootvormige plattegrond.
Rondom Markelo staan ook verschillende langhuisboerderijen behorend tot het
landgoed Weldam, zoals de uit 1845 daterende boerderij Markeloseweg 133, aan de
westrand van Goor. Ten zuiden van Markelo zijn het de langhuisboerderijen Groot
Wanink (Stationsweg 1) uit 1850, met een oudere kern, Koenderink (Stationsweg 2)
uit 1849-getuige gevelstenen in 1856 en 1910 verbouwd - en Hoevink (Sligsweg 2)
uit 1896, deels met riet en deels met pannen belegd. De jachtopzienerswoning ‘Letink’
(Stationsweg 15-17) dateert van omstreeks 1900 en heeft jugendstil-elementen in de
vorm van een ingangsportaal met hoefijzerboog.
Elsen. Buurtschap gelegen ten noorden van Markelo met voornamelijk
19de-eeuwse, typisch West-Twentse boerderijen met rieten wolfdak. De
langhuisboerderij Bovenbergweg 6 heeft een onderschoer en op het erf een schuur
Markelo, Schaapskooi Leusmanweg 6
met uitgebouwde inrijpoort. Eveneens 19de-eeuws is Enterbroekweg 10, een
langhuisboerderij met rieten wolfdak en uitgebouwde bovenkamer. Het
bedrijfsgedeelte werd in 1914 vernieuwd. Op het erf staat een 19de-eeuwse zeszijdige
schaapskooi met rieten schilddak. Bij boerderij Rijssenseweg 64 staat een schaapskooi
op bootvormige plattegrond met gemetselde buitenwanden onder steil rieten zadeldak.
Overige vermeldenswaardige langhuisboerderijen zijn Odink (Seinenweg 2) uit 1840,
en Assink (Rijssenseweg 60) uit 1850. De met riet gedekte krukhuisboerderij
Bovenbergweg 5 uit 1848 heeft een bedrijfsgedeelte met inwaarts gelegen niendeur
uit 1897. Bij boerderij Bovenbergweg 2 staat een houten schuur uit omstreeks 1820.
Mastenbroek
(gemeente Hasselt)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dorp, ontstaan in de Mastenbroekerpolder bij de kruising van de Kerkwetering en
de Oude Wetering. De polder zelf werd in 1364 ingedijkt, waarna omstreeks 1369
een eerste kerk werd gesticht. Hier ontstond een kruiswegdorp met rond de kerk
uiteindelijk een kleine verdichting; een echte dorpskom heeft zich echter niet gevormd.
De boerderijen in de polder zijn op terpen of pollen gebouwd en liggen voornamelijk
langs de noord-zuid lopende weteringen.
De Herv. kerk (Kerkwetering 1), oorspronkelijk gewijd aan O.L. Vrouwe ter Zon,
is een eenbeukige laat-gotische kerk met smaller driezijdig gesloten koor en een
toren uit 1845. De kerk werd kort vóór 1369 door bisschop Jan van Arkel gesticht.
Het huidige koor zou nog uit de 15de eeuw stammen. De bouw is mogelijk in verband
te brengen met het niet volkomen duidelijke opschrift dat later rechts naast de ingang
is aangebracht. Dat kan gelezen worden als zou de kerk in 1408 zijn afgebrand en
in 1428 herbouwd. Na een brand in 1531 is het eenbeukige schip tot stand gekomen.
Bij een ingrijpende wijziging in 1646-'48 heeft het waarschijnlijk zijn huidige breedte
gekregen. De vorm van de ingang stemt goed overeen met de datering ‘1647’ op de
sluitsteen. Ook het opschrift links naast de ingang herinnert aan deze verbouwing en
spreekt over een verandering aan de fundering. Naar plannen van architect Ten Holte
werd de kerk in 1776 opnieuw verbouwd en daarna in 1818 hersteld. De mogelijk
nog 14de-eeuwse kerktoren werd in 1845 vervangen door een neoclassicistische
toren. Dit bouwwerk van twee geledingen, met blokvormige lisenen bij de eerste
geleding en dorische pilasters bij de tweede, wordt bekroond door een smallere
achtzijdige spits. Omstreeks 1890 heeft men aan de noordzijde van de kerk een
consistoriekamer toegevoegd. De kerk is in 1980-'81 gerestaureerd, de toren in 1987.
De twee door Henrick Wegewaert in 1596 gegoten klokken zijn in 1982 vervangen
door nieuwe klokken van Eijsbouts te Asten; de oude hangen nu beneden in de toren.
In het interieur zal het plafond van het schip, met langs de zijmuren smalle banen
vlakke zoldering waartussen een gedrukt houten gewelf, dateren van de verbouwing
in 1776.
Het koor, dat oorspronkelijk mogelijk gemetselde gewelven heeft gehad, wordt
nu gedekt door een gepleisterd plafond met decoraties die verwijzen naar de
verbouwing van 1818. De eikenhouten
Mastenbroek, Herv. kerk (1971)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

219
kansel is midden-17de-eeuws. De kast van het orgel is afkomstig uit de in 1855
afgebrande Herv. kerk van Genemuiden en is rond 1887 in de kerk geplaatst door J.
Proper. In de torenruimte worden sinds de restauratie in 1980-'81 fragmenten van
een 17de-eeuws eikenhouten koorhek bewaard. De grote vrijstaande pastorie
(Kerkwetering 7) in eenvoudige ‘Um 1800’-vormen stamt uit 1912.
Nieuwleusen
Veenranddorp, ontstaan in 1635 onder de naam Oostveen op de woeste gronden van
de marke Leusen. Het dorp bestaat uit twee bebouwingskernen. De zuidelijke kern
(Kerkenhoek) ontstond rondom de in 1662 gebouwde kerk, de noordelijke (Den
Hulst) langs de in 1809-'11 gegraven Dedemsvaart, waar ook de in 1904 opgerichte
Union-fietsenfabriek werd gebouwd. Na een eerste ruilverkaveling in 1925-'26, om
de ongunstige langgerekte kavels op te heffen, groeiden de kernen vanaf 1960 steeds
meer aan elkaar.
De Herv. kerk (Dommelerdijk 102) is een neoclassicistische zaalkerk met
dakruiter, gebouwd in 1829 ter plaatse van een kerk uit 1662. De kerk, waarvan de
eerste steen gelegd werd door ds. R.S. van der Gronden, kwam tot stand naar plannen
van W. van Emst uit Zwolle. Het op een bakstenen plint geplaatste gebouw heeft
een neoclassicistische ingangspartij, dorische hoekpilasters en aan beide zijden twee
opvallende ingezwenkte halsgevels. De dakruiter, met daarin een klok uit 1670, zal
bij de restauratie van 1950 zijn vervangen door de huidige. De kerk bevat een
midden-17de-eeuwse preekstoel met het alliantiewapen
Nieuwleusen, (Geref.) Scholtenkerk
Nieuwleusen, Union-fietsenfabriek
van Herman Roelinck en Elisabeth Mechteld Ripperda, bewoners van het omstreeks
1849 gesloopte huis Vechterweerd bij Dalfsen.
Overige kerken. De voorm. Geref. kerk (synodaal) (Westeinde 11) is een uit 1869
stammende zaalkerk, nu in gebruik als garage. De Geref. Scholtenkerk (Oud Geref.
Gemeente) (Westeinde 36) is een kort na de afscheiding in 1869 ontstane sobere
zaalkerk gebouwd op een gepleisterde plint. In het buurtschap De Meele staat het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

uit 1921 daterende Herv. kerkgebouw Rehoboth (Meeleweg 37), een lange zaalkerk
met dakruiter en driezijdig gesloten ingangspartij. De Geref. kerk (Burg. Backxlaan
269) is een kruiskerk uit 1939. Ze werd mogelijk ontworpen door B.T. Boeyinga.
Raadhuizen. Het neoclassicistische woonhuis Westeinde 7 werd in 1878 gebouwd
als burgemeesterswoning annex raadzaal. Schuin ertegenover bouwde men in 1931
het huidige raadhuis Westeinde 2. De uit Friesland afkomstige architect Hajkema
maakte het ontwerp in traditionalistische vormen.
De openbare lagere school (Oosteinde 47-49) is een gebouw van vier lokalen
met losstaande onderwijzerswoning uit 1917.
Woonhuizen. De eclectisch vormgegeven dokterswoning Westeinde 4 dateert uit
omstreeks 1870; boven de ingang zit een bakstenen dakerker. Huize Christina (Den
Hulst 120) is een neoclassicistisch pand dat omstreeks 1885 werd gebouwd als
notariswoning met kantoor. Bij een verbouwing omstreeks 1910 kreeg het zijn huidige
dakkapel.
Boerderijen. Langs de uitvalswegen ter weerszijden van de zuidelijke kern van
Nieuwleusen staat een aantal interessante boerderijen. De boerderij Westeinde 172
is in opzet nog 17de-eeuws, maar is in de 19de eeuw verbouwd. De dwarshuisboerderij
Arend Nevenhoeve (Westeinde 46-48) dateert uit 1824. Andere interessante
boerderijen zijn Oosterveen 87, Oosterveen 89 en de krukhuisboerderij Westeinde
112-114.
De Union-fietsenfabriek (Den Hulst 40) is een groot, vierkant en drielaags
fabrieksgebouw, in 1904 door B.J. van den Berg opgericht. Het huidige
fabriekscomplex uit 1914 is uitgevoerd in eenvoudige expressionistische vormen en
heeft aan de voorzijde een opgaand gevelstuk.
De Oude Alg. begraafplaats (achter Westeinde 7) werd in 1829 gesticht en in
1943 gesloten. Op de begraafplaats liggen de graven van burgemeester C.W. baron
van Dedem (†1870), zijn vrouw J.C. barones van Dedem geb. Engelkens (†1880)
en de oprichter van de Union-fietsenfabriek, B.J. van den Berg (†1932).
Rollecate (Rollecaterweg 13) is een westelijk van Nieuwleusen en gedeeltelijk in
de gemeente Staphorst gelegen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

220
buitenplaats. Deze is ontstaan in 1820, toen W.J. baron van Dedem zijn havezate
‘De Rollecate’ bij Vollenhove liet afbreken en langs de Dedemsvaart liet herbouwen.
Het huis zelf werd in 1933 afgebroken ten behoeve van de provinciale weg
Hasselt-Coevorden. In 1913 werd op het terrein een school voor de rijksopleiding
tot landbouwhuishoudlerares gebouwd. Het 19de-eeuwse rentmeestershuis werd als
internaat ingericht. Het nog bestaande schoolgebouw heeft tot 1930 als zodanig dienst
gedaan. Lichtmis. Dit gehucht ten westen van Nieuwleusen ontstond in 1637, na de
aanleg van de dijk van Zwolle naar Meppel, toen er een schans in het veengebied
werd gebouwd. Deze schans werd in het midden van de 17de eeuw verbeterd en na
de Munsterse inval van 1666 opnieuw in 1668. Op de rand van de schans verrees in
1921 het gebouw van de coöperatieve aan- en verkoopvereniging Samenwerking
(Lichtmisweg 7), dat in zijn details nog aan de jugendstil refereert. De voorm.
watertoren (Hooiweg ong.) verrees in 1931 naar ontwerp van H. Sangster voor de
Provinciale Overijsselse Waterleiding Maatschappij. Het gebouw bestaat uit een
betonskeletbouw met vlakbodemreservoir en is recent omgebouwd tot een recreatieve
functie met appartementen.
Nijverdal
(gemeente Hellendoorn)
Industriedorp gesticht in 1836 op de plaats van het esdorp Noetsele, ten noorden van
de in 1829-'30 aangelegde straatweg Zwolle-Almelo waar deze de bevaarbare Regge
kruist. De naam is een samentrekking van Nijver(heid) in het (Regge)dal en werd
gesticht door Thomas Ainsworth toen deze enkele pakhuizen liet bouwen voor het
agentschap van de Nederlandse Handel-Maatschappij (N.H.M.). Daar werden calicots
(gebleekte witte effen katoentjes) afkomstig uit Twente tijdelijk opgeslagen voor
later vervoer naar Amsterdam, Haarlem en uiteindelijk Nederlands-Indië. Hetzelfde
jaar stichtte Ainsworth aan de zuidzijde van de weg een textielfabriek met
kettingsterkerij, vlasspinnerij en modelweverij. In 1851 kwamen deze gebouwen in
het bezit van G. en H. Salomonson, die er in 1852 een nieuwe stoomweverij bouwden,
de Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal (K.S.W.). Gelijktijdig verrezen aan de
Grotestraat tachtig arbeiderswoningen, ‘De Verdeling’ genoemd.
Rond 1895 zijn deze weer gesloopt. Voor het bleken van de calicots werd in 1861
op toen Rijssens grondgebied de Nederlandse Stoombleekerij (N.S.B.) opgericht. In
1879 kwam het, in 1973 gesloopte, station Hellendoorn-Nijverdal tot stand langs de
in 1880 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. In 1882 werd het agentschap van de
N.H.M. opgeheven en op dat terrein werd in 1889 door de Gebr. Salomonson een
eigen blekerij gebouwd, de Koninklijke Stoombleekerij (K.S.B.). Tussen 1908 en
1935 had Nijverdal een halte aan de Locaalspoorweg-Maatschappij
Neede-Hellendoorn. In 1925-'35 werd Nijverdal sterk uitgebreid en is de
Wilhelminawijk ten noorden van het spoor tot stand gekomen. Flinke oorlogsschade
leidde in 1947 tot een wederopbouwplan en vervolgens verrezen enkele nieuwe
woonwijken waaronder begin jaren zestig De Blokken, gevolgd door 'n Oaln Diek,
Noetsele III, Groot Lochter en Groot Hulsen. Anders dan in Twente is in Nijverdal
het industriële karakter goed bewaard gebleven. Dit is mede het gevolg van de fusie
in 1957 van de textielfabriek H. ten Cate Hz. & Co. te Almelo en de Koninklijke
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Stoomweverij te Nijverdal N.V. tot de nog bestaande Koninklijke Nijverdal-Ten
Cate NV. Hierdoor is langs de Regge een belangrijk industrielandschap behouden
gebleven.
De Geref. kerk De Regenboog (Grotestraat 125) is een sobere kruiskerk uit 1908;
ze heeft een kleine simpele spits boven de ingang en moderne halfronde aanbouw
aan de voorzijde.
De Vrije Evangelische Gemeente (Grotestraat 68) is een forse driebeukige
kruiskerk met aanbouwen in de hoeken en aan de voorzijde en in een geveltoren
overgaande middenrisaliet, gebouwd in 1923 in expressionistische vormen.
De R.K. kerk St.-Anthonius van Padua (Grotestraat 148) is een driebeukige
laat-neogotische kruisbasiliek met doopkapel. De slanke toren van drie geledingen
heeft een met korte bakstenen lantaarn, flankerende hoektorentjes en een achtzijdige
spits. Al in 1903 was een eigen parochie ontstaan met een noodkerk, maar pas in
1921 kon de nieuwe kerk ingewijd worden. In 1986 is de kerk gerestaureerd. De
pastorie (Grotestraat 150) dateert eveneens van 1921. Het verenigingsgebouw
Eendracht Maakt Macht (Salomonsonstraat 1) is een fors diep pand op bakstenen
plint en heeft een puntgevel met trapvormig klimmend fries. Het werd in 1907 gesticht
door de Christelijke textielarbeidersvereniging Unitas.
De Eversberg (Eversbergweg ong.) is een restant van de in 1612 door Adam van
Heerdt gebouwde havezate die later door Thomas Ainsworth werd bewoond. Rond
1860 werd het verbouwd, maar in 1887 volgde afbraak. Op de fundamenten ontstond
een boerderij waarbij een gedeelte van de benedenverdieping werd gespaard. In 1943
ging het geheel door brand verloren en werd nooit herbouwd. Delen van de
oorspronkelijk 18de-eeuwse lanenstructuur zijn bewaard gebleven.
Woonhuizen. Van de oorspronkelijke woonbebouwing in het dorp is weinig
bewaard gebleven. Het pand in simpele chaletstijl met sierspant Spijkerweg 19 stamt
uit omstreeks 1910. In dezelfde tijd werd ook de rij dubbele arbeiderswoningen
Weverstraat 110 gebouwd. Het overwegend rationalistische dubbele woonhuis met
jugendstil-details Grotestraat 48-50 ontstond omstreeks 1915.
De Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal (K.S.W.) (Hoge Dijkje 2-4) is een
katoenweverij ontstaan toen in 1852 de gebroeders G. en H. Salomonson de in 1836
gestichte fabriek van Thomas Ainsworth overnamen. Zij vervingen deze door een
nieuwe fabriek naar plannen van meestertimmerman B. Witzand uit Almelo met
daarin vijftig machinale weefgetouwen. In 1853 verkregen ze het predikaat Koninklijk
en in 1857 volgde een uitbreiding. Onder leiding van de vaste bouwkundige T.A.
Trijssenaar volgden tussen 1883 en 1898 een aantal uitbreidingen. Naar ontwerp van
H.A. Witzand ontstond in 1899 een nieuw kantoorgebouw, dat in 1911 van een
nieuwe gevel in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

221
Nijverdal, Koninklijke Stoomweverij, machinekamer
jugendstil-vormen werd voorzien naar plannen van M.H. Krabshuis. Deze was ook
verantwoordelijk voor de bijzonder vormgegeven machinekamer annex de
elektriciteitscentrale (Hoge Dijkje 4a); een hoog gebouw in jugendstil-vormen, met
decoraties in heldere baksteen en een in tegels uitgevoerde wijzerplaat en opschrift.
Gelijktijdig ontstonden de shedconstructies aan de Salomonsonstraat. In 1926 werd
een eigen spinnerij gebouwd. Kort na de oorlog is het pakhuis aan het Hoge Dijkje,
vermoedelijk uit 1899, verbouwd tot kantoor. Sinds 1957 maakt de fabriek deel uit
van de Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV en momenteel huisvest het de sectie Ten
Cate Nicolon. Voor het machinehuis staat een herdenkingszuil voor G. Salomonson
Hzn. (1838-1911) ter gelegenheid van zijn vijftigjarig jubileum in 1909. Op de hoek
met de Grotestraat staat een monument voor Thomas Ainsworth voorzien van bronzen
reliëfs. Aan de zijgevel langs de Grotestraat zit een bronzen buste van koning Willem
I uit 1893, geplaatst ter gelegenheid van het 40-jarig jubileum van het predikaat
koninklijk, met daaronder een gedenkplaat uit 1836 ter ere van het honderdjarig
bestaan van Nijverdal.
De Nederlandse Stoomblekerij (N.S.B.) (P.C. Stamstraat 19-19A) werd in 1861
gesticht op toenmalig Rijssens grondgebied door G.W. van Heel en de Gebr.
Salomonson. Als gevolg van de textielcrisis in de jaren zestig (door de Amerikaanse
Burgeroorlog) en het daaruit voortvloeiende tekort aan katoen, traden de Gebr.
Salomonson uit en ontstond in 1868 de firma Van Heel & Co. Deze werd in 1871
omgezet in de N.V. Nederlandse Stoomblekerij. In 1887 werd P.C. Stam directeur,
waarna in 1888 een uitbreiding van de fabriek volgde en de bouw van ketelhuis en
machinekamer. In 1898 vond opnieuw een vergroting plaats, nu naar plannen van
C. Eckhardt uit Almelo. Het huidige hoofdgebouw in neorenaissance-vormen met
tegeltableau ‘NSB’ stamt van deze verbouwing. De shedconstructies van de blekerij
werden in 1905 uitgebreid. In 1903 ontstond op het terrein de stijfselfabriek Atlas,
maar deze werd in 1908 door brand verwoest en niet meer in Nijverdal herbouwd.
Rond 1915 verrees in de nabijheid van de fabriek een watertoren (P.C. Stamstraat
ong.), bestaande uit een open betonconstructie waarop een vlakbodemreservoir. Sinds
1957 maakt de fabriek deel uit van de Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV en
momenteel huisvest het de sectie Ten Cate Technical Fabrics.
De Koninklijke Stoomblekerij (K.S.B.) (Campbellweg 30-34) werd in 1889
gesticht door de Gebr. Salomonson ten noorden van de weg Zwolle-Almelo. Daartoe
werden de uit 1836 en 1850 stammende pakhuizen van de N.H.M. aangekocht, die
in 1882 leeg waren komen te staan. In 1894 volgde een vergroting naar plannen van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

T.A. Trijssenaar, gevolgd door uitbreidingen in 1897 en 1898-'99 naar ontwerp van
H.A. Witzand. In 1901 brandde de fabriek geheel af, waarna hetzelfde jaar een nieuwe
fabriek ontstond tussen de Campbellweg en de Regge, eveneens naar plannen van
H.A. Witzand. In 1918 werd de schoorsteen aldaar vernieuwd. M.H. Krabshuis
tekende in 1910 voor een uitbreiding aan de westzijde van de Campbellweg. Hij is
ook verantwoordelijk voor de watertoren die daar omstreeks 1920 ontstond. Deze
bestond uit een betonnen vlakbodemreservoir met bakstenen omkleding in licht
expressionistische vormen. Sinds 1957 maakt de fabriek deel uit van de Koninklijke
Nijverdal-Ten Cate NV en momenteel huisvest het de sectie Ten Cate Protect. Bij
de ingang van de fabriek staat een gedenksteen voor H. Salomonson Gzn.
(1868-1918).
De Sprengenberg (Sprengenbergerweg 1) is een ten zuidwesten van Hellendoorn
op de westflank van de Haarlerberg gebouwd zomerhuis met uitkijktoren, gebouwd
in drie etappes tussen 1898 en 1910 naar ontwerp van K. Muller voor A.A.W. van
Wulfften Palthe, eigenaar van de textielwasserij Palthe. De hoge gecementeerde
jachtannex uitkijktoren doet Zuidduits aan en wordt bekroond door een open houten
uitkijkpost met tentdak en op de zuidwesthoek een arkeltorentje met ingesnoerd
kegeldak. De jachtkamer op de begane grond sluit aan op nevenruimten en een vleugel
op L-vormige plattegrond. De tuinaanleg is naar ontwerp van L.A. Springer en in
1910 door P.H. Wattez aangepast.
Inwendig bevindt zich de indrukwekkende hoge torenkamer, aan vier zijden
voorzien van grote ronde bogen waarboven een galerij. Deze ruimte heeft een forse
schouw en een gebrandschilderd raam. De vestibule is voorzien van een strakke
marmeren schouw en een hoge lambrisering met eenvoudige ingekerfde decoratie.
De achtzijdige uitbouw heeft een houten plafond gesteund door korbelen. Op de
eerste verdieping bevinden zich de biljartkamer en de werkkamer,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Nijverdal, De Sprengenberg
222
Nijverdal, De Sprengenberg, plattegrond begane grond
beide nog volledig ingericht en voorzien van gestucte plafonds en parketvloeren.
Vermeldenswaard zijn verder onder meer de oorspronkelijke badkamer uit circa 1908
en het papierbehang uit circa 1910 in een van de logeerkamers.
Noord Deurningen
(gemeente Denekamp)
Buurtschap, ontstaan als hoevenzwerm. Nadat in 1934 bij de kruising
Johanninksweg-Nordhornsestraat een noodkerk was opgericht - in 1948 vervangen
door de huidige St.-Nicolaaskerk - kwam hier een dorpskern tot ontwikkeling.
Het St.-Nicolaasgesticht (Gravenallee 30), gelegen ten westen van Noord
Deurningen, is een kloostercomplex, ontstaan uit de in de 17de eeuw gestichte
havezate Noorddeurningen. Van het door Lubbert Hagen ontworpen edelmanshuis
uit 1708 bleven twee zandstenen hekpijlers met siervazen met afgehakte wapens
bewaard en een in de recent aangebouwde vleugel geplaatste steen met wapens Van
Rechteren-Castell. J.M. Theunis Udink liet het bestaande huis in 1863-'64 vervangen
door het huidige neoclassicistische herenhuis met mansardedak. Inwendig zijn uit
deze periode onder meer gestucte plafonds met neorococo-ornamentiek en enkele
schouwen aanwezig. Het huis biedt sinds 1875 onderdak aan de zusters
franciscanessen van de St.-Georgiusstichting te Thuïne (D.), die met hun weeshuis
naar Nederland uit waren geweken. Aan het voorplein verrezen een jongenshuis in
neorenaissance-trant (1880) en een kloosterkerk (1896-'97). De door G. te Riele
ontworpen kerk is een pseudobasilicale kruiskerk met lager transept, vierzijdig
gesloten koor en rechthoekige sacristie. Op de hoek tussen kerk en herenhuis staat
een ongelede toren met ingesnoerde vierzijdige spits. Het complex werd verder
uitgebreid met een rectoraat (1916), een internaat (1922), een jongensschool (1925),
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

een noviciaat (1934) en een kapel (1935). Het geheel is gelegen in een 18de-eeuwse
lanenstructuur. Terzijde van het complex bevindt zich de kloosterbegraafplaats met
gietijzeren kruizen en een bidkapelletje (omstreeks 1900).
Boerderijen. Waardevolle boerderijen in het buurtschap zijn Rammelbeekweg 16,
een 18de-eeuws langhuisboerderijtje met vakwerkwanden, en Lubberdinksweg 15,
een uit omstreeks 1800 daterende langhuisboerderij met bovenkamer en een
bedrijfsgedeelte met onderschoer en vakwerkgevels. Het voorm. klopjeshuisje bij
Johanninksweg 65 is een vrijstaand eenlaags vakwerkhuisje uit 1836. Tot 1954 stond
het op het erve Grashof.
Het voorm. douanekantoor (Nordhornsestraat 236) bij de grensovergang
Rammelbeek is een eenlaags blokvormig pand met schilddak uit omstreeks 1870.
Nabij het kantoor staat een zware hardstenen grenspaal uit omstreeks 1900. Langs
de Nederlands-Duitse grens staan nog verschillende grensstenen uit 1778 (nummers
34-36) met de opschriften OVERIJSEL en BENTHEIM, en verder enkele palen met
de letters H(annover) en N(ederland) uit 1824.
Okkenbroek
(gemeente Diepenveen)
Kerkdorp ontstaan na de ontbinding van de Gooier marke in 1847. Het heeft zijn
ontwikkeling te danken aan de grootgrondbezitter A. IJssel de Schepper. Deze
luitenant van de Deventer Huzaren bezat hier, maar ook in Averlo en Lettele,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Okkenbroek, Herv. kerk
223
veel grond en liet in 1852 een, nu verdwenen, molen bouwen. Daarnaast schonk hij
in 1863 geld en grond voor de bouw van een protestantse kerk. De kerk zelf kwam
pas in 1904 tot stand. In 1923 volgde de bouw van een Protestants Christelijke School.
De Herv. kerk (Oerdijk 228) is een forse zaalkerk met aan beide lange zijden een
door een topgevel afgesloten dwarskap, waardoor inwendig de indruk van een
kruiskerk is ontstaan. De voorgevel van de in 1904 in neorenaissancestijl gebouwde
kerk, naar plannen uit 1885 van H. van Harte, heeft een smalle, sterk geprononceerde
ingangsrisaliet, die ter hoogte van de kap overgaat in een forse achtzijdige bakstenen
geveltoren; deze heeft een koepelvormige bekroning met een kleine houten lantaarn
en spits. De kerk bezit een orgel met 18de-eeuwse onderdelen dat in 1815 door J.
Proper werd verbouwd en omstreeks 1934 in Okkenbroek is geplaatst. Ook de
preekstoel
Okkenbroek, Boerderij De Grote Brender
met aangebouwde kerkbanken zijn in 1934 geplaatst. De in empire-vormen
uitgevoerde preekstoel zelf, met op een van de zijden in reliëf het hoofd van Christus,
werd in 1810 gemaakt door H.H. Freitag uit Bentheim en is afkomstig uit de
St.-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal.
De voorm. zuivelfabriek (Oerdijk 157) is een omstreeks 1920 in kalkzandsteen
opgetrokken bedrijfspand met laadbordes waarboven een luifel hangt. Boerderij.
Even ten zuidwesten van Okkenbroek ligt de De Grote Brender (Oerdijk 192) een
in oorsprong 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met asymmetrisch, dwarsgeplaatst
woonhuis onder een rieten dak. Aan de zijkant, achter het woongedeelte, staat een
ronde aanbouw die oorspronkelijk als karnhuis diende.
Oldemarkt
(gemeente IJsselham)
Wegdorp met een stedelijk karakter, ontstaan aan het Mallegat, ook wel Marksloot
genoemd, die in verbinding stond met de Linde. Het dorp wordt voor het eerst in
1336 genoemd. De in 1448 opgerichte kapel werd in 1489 tot kerk verheven, waarna
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

men vanuit Oldemarkt niet langer in Paaslo kerkte. In de 14de en 15de eeuw had het
dorp een belangrijke botermarkt, die bleef bestaan tot haar verplaatsing in 1925 naar
Wolvega. In 1844-'45 werd een macadamweg naar Steenwijk aangelegd. Mede voor
de Oldemarkter boterhandel bouwde men in 1884 zes kilometer ten noordoosten van
het dorp het station Peperga (gemeente Wolvega). Dat station werd in 1941 gesloten
en in 1971 gesloopt. De groei die het gevolg was van de aanwijzing als bestuurlijk
centrum van de gemeente IJsselham in 1947 leidde tot nieuwe bebouwing in het
zuidwesten. Het zuidelijke deel van het Mallegat werd in 1964 gedempt, maar in
1984 ten behoeve van de recreatievaart weer uitgegraven.
De Herv. kerk (Marktplein 7) is een laat-gotische zaalkerk met driezijdig gesloten
koor en aan de westzijde een geveltorentje met gesloten houten dakstoel en
ingesnoerde spits. De oorspronkelijk aan St. Nicolaas gewijde kerk werd in het
midden van de 15de eeuw gebouwd en aan het eind van die eeuw uitgebreid. In 1850
kreeg het gebouw aan de zuidzijde een zijbeuk, mogelijk naar plannen van D. Lijsen.
Uit die tijd stamt ook de geveltoren, waarin een door Hendrik Meurs gegoten klok
uit 1618 hangt. Bij een ingrijpende restauratie in 1971-'73 naar plannen van H. van
der Hoek is de zuidelijke aanbouw weer geheel verdwenen. Het interieur bevat een
orgel uit 1828, gemaakt door J.C. Scheuer en in 1849 uitgebreid door L. van Dam
en Zn. De neoclassicistische pastorie (Marktplein 6) stamt uit omstreeks 1870.
De R.K. St.-Willibrorduskerk (Hoofdstraat 92) is een neogotische driebeukige
pseudobasiliek met een lager, driezijdig gesloten koor, dat aan de noordzijde wordt
geflankeerd door een driezijdig gesloten absis en aan de zuidzijde door een doopkapel.
De toren van vier geledingen en ingesnoerde spits heeft aan de noordzijde een
uitgebouwde traptoren. De kerk verrees in 1882-'83 naar ontwerp van A. Tepe op
de plaats van een in 1828-'29 gebouwde voorganger op een stuk grond dat twee
vooraanstaande parochianen, H. Muurlink en boterkoopman J.F. Tulleners, hadden
geschonken. In het interieur zijn de oorspronkelijke polychromie, de beglazing en
het meubilair vervaardigd door het St.-Bernulphusgilde grotendeels bewaard gebleven.
Het hoogaltaar (1888) werd gemaakt door W. Mengelberg, de gebrandschilderde
ramen (1889) door H.J.J. Geuer, de kruisweg (1903) door Pernalmant uit
's-Hertogenbosch. De kerk is gerestaureerd in 1955 en 1993. De Geref. kerk
(Hoofdstraat 27) is een zaalkerk met vlak gedekte ingangspartij, oorspronkelijk
stammend uit 1892, maar in zijn huidige vorm daterend van 1927. De grote, sober
neoclassicistische pastorie (Hoofdstraat 25) dateert uit 1890.
Het voorm. raadhuis annex waag (Hoofdstraat 73) is een groot, sober
neoclassicistisch pand dat in 1857 werd gebouwd met de komst van de nieuwe
burgemeester Jan Koning, zoon van Klaas Koning. De ruimtelijke scheiding tussen
het raadhuis op de verdieping en de waag beneden is door latere verbouwingen niet
meer herkenbaar.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldemarkt, Woonhuis Hoofdstraat 96
224
Scholen. Het opvallende gebouw Hoofdstraat 49-51, bestaande uit een
hoogopgaand dwars middendeel, aan weerszijden geflankeerd door een lagere vleugel
met lessenaarsdak, diende van 1863 tot 1912 als bewaarschool. De hoofdvorm zal
uit omstreeks 1863 stammen en de lessenaarsdaken en kap van het hoge deel zullen
van omstreeks 1900 dateren. De R.K. St.-Bernardusschool (Frieseweg 6) is een
eenvoudige tweeklassige school uit 1921.
Woonhuizen. Het oudste bewaard gebleven huis is Hoofdstraat 96, een tweebeukig
diep huis met dubbele trapgevel. Het pand, dat volgens de muurankers uit 1637
dateert, werd gebouwd voor de vermogende katholieke familie Muurlink. Het dwarse
huis Hoofdstraat 93 is wellicht nog 18de-eeuws, maar kan ook na 1832 met behulp
van oudere onderdelen zijn herbouwd. Dat laatste geldt zeker voor Hoofdstraat 77,
een eenvoudig eenlaags pand met puntgevel geflankeerd door 18de-eeuwse
klauwstukken. Het vrijstaande eenlaags pand Kon. Julianaweg 1 werd omstreeks
1872 gebouwd voor burgemeester H. Visscher. Een bouwlaag hoger is het
neoclassicistische woonhuis Dalwijk (Frieseweg 1) uit omstreeks. 1880. Nabij het
Mallegat staat het voor de nijverheid van Oldemarkt kenmerkende woonhuis met
(boter)pakhuis Hoofdstraat 144, gebouwd in 1912. Het woongedeelte vertoont
jugendstildetails.
Het veerhuis ('t Butent 8) werd gebouwd in 1821 in opdracht van de kuiper en
koopman Klaas Koning, die in 1828 burgemeester van Oldemarkt werd. Het
rechthoekige gepleisterde pand bestaat uit een kelder met daarboven een bouwlaag
voor handel en opslag; de kelder gaat aan de achterzijde over in een souterrainwoning.
Bij een verbouwing in 1859 heeft men aan de voorgevel een bordes toegevoegd.
Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Kon. Julianaweg 50) aangelegd in 1869
ten zuidoosten van het dorp heeft een gepleisterd kruisvormig kapelletje met dakruiter.
De R.K. begraafplaats (Dal 5), aan de oostzijde van het dorp, is aangelegd in 1870.
Het neogotische baarhuisje met dakruiter en een nis met kruisbeeld kwam in 1874
tot stand naar ontwerp van J. Bult.
Boerderijen. Ten zuidwesten van Oldemarkt bevindt zich de plaats van het oude
dorp IJsselham, dat in de 18de eeuw als gevolg van de natte vervening ontvolkt raakte
en waarvan de kerk en toren respectievelijk in 1794 en 1810 werden afgebroken. De
boerderij IJsselhammerweg 4 heeft een in aanleg 18de-eeuws woongedeelte met een
in 1878 vernieuwde voorgevel. Het bedrijfsgedeelte met dwarsdeel en centrale
tasruimte dateert uit omstreeks 1860.
IJsselhammerweg 8 is een boerderij met zijlangsdeel uit omstreeks 1850.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldenzaal
Stad, ontstaan bij een kruispunt van de belangrijke landwegen van het Rijnland naar
Friesland en van Utrecht naar Duitsland. De vroegste vermelding, als ‘Audensele’,
stamt uit 893. Aan de waarschijnlijk al in de karolingische tijd gestichte kerk werd
in 954 een kapittel verbonden. De nederzetting kreeg in 1049 van de Duitse keizer
Hendrik III het recht een jaar- en weekmarkt te houden. Wanneer Oldenzaal precies
stadsrechten heeft gekregen, is onbekend, maar in 1222 blijkt het reeds versterkt te
zijn. De stad was al in de 13de eeuw relatief belangrijk. De immuniteit van de St.
Plechelmus was tot in de 13de eeuw omgracht. De stad werd waarschijnlijk in twee
fasen uitgebreid tot de vrijwel ronde vorm die ze tot het eind van de 19de eeuw zou
behouden en die in het beloop van de Noord-, Oost- West- en Zuidwal nog herkenbaar
is. In en om de stad lagen de hoven van de bisschop, het kapittel en de proosdij.
In 1447 teisterde een brand de stad en voor een tweede keer in 1492, na inname
door Gelderse troepen. Vanaf die tijd was de stad geregeld het slachtoffer van
oorlogshandelingen. In de Tachtigjarige Oorlog gold ze als een van de belangrijkste
vestingen van Oost-Nederland en verwisselde ze regelmatig van bezetter. De
middeleeuwse verdedigingsgordel, bestaande uit muur, wal, binnen- en buitengracht
werd uitgebreid met een gebastionneerd stelsel met negen bastions. Door de
voortdurende oorlogshandelingen raakte de stad ontvolkt en nam haar functie als
markt- en verzorgingscentrum voor de streek af. Gedurende het Twaalfjarig Bestand
(1609-'21) was Oldenzaal in Spaanse handen en diende als de belangrijkste zetel van
de katholieke autoriteiten boven de grote rivieren. Deze politieke situatie had tot
gevolg dat Noordoost-Twente sindsdien overwegend rooms-katholiek is gebleven.
Na de inname van Oldenzaal door Staatse troepen in 1626 werden de vestingwerken
geslecht; slechts een smalle gracht met drie poorten zou tot in de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

225
Oldenzaal
1 R.K. St.-Plechelmusbasiliek (zie p. 225)
2 R.K. St.-Antoniuskerk (p. 227)
3 Herv. kerk (p. 227)
4 verenigingsgebouw R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph (p. 227)
5 R.K. ziekenhuis Heil der Kranken (p. 227)
6 Raadhuis (p. 227)
7 Postkantoor (p. 227)
8 Marechausseekazerne (p. 227)
9 Post- en inklaringskantoor (p. 227)
10 Ds. J.J.A. Hermansschool (p. 228)
11 Watertoren (p. 229)
12 kantoor en directiegebouw H.P. Gelderman & Zn. (p. 229)
13 Marktsteen (p. 229)
19de eeuw de stad enige bescherming bieden.
Doordat in de 18de eeuw de weg van Deventer naar Hamburg enkele kilometers
zuidelijk van de stad werd verlegd nam de verkeersfunctie van de stad af, maar door
de aanleg van de zogenoemde Napoleonswegen in 1820-'30 werd de oude positie
herwonnen. Vanaf 1840 nam de textielnijverheid in Oldenzaal snel in belang toe,
zeker toen in 1865 door de aanleg van de spoorlijn Almelo-Salzbergen de stad werd
aangesloten op het nationale en internationale spoorwegnet. De goedkope aanvoer
van steenkool maakte de omschakeling van de huisweverij naar een fabrieksmatige
productiewijze mogelijk. In de nabijheid van de spoorlijn werden textielfabrieken
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gevestigd, die tot 1876 nog op het grondgebied van de gemeente Losser lagen. De
belangrijkste was de firma H.P. Gelderman & Zn. Toch zou de stad een minder snelle
ontwikkeling doormaken dan Almelo, Enschede en Hengelo. Voor de huisvesting
van de textielarbeiders was binnen de stad al snel geen plaats meer; er kwamen
arbeiderswoningen langs de uitvalswegen en er verrezen enkele kleine
arbeiderswijken. Pas na de Tweede Wereldoorlog zou de stad een snelle ontwikkeling
doormaken, zeker nadat in 1955 door een grenscorrectie de buurtschap Berghuizen
bij Oldenzaal werd gevoegd. De stad ontwikkelde zich in recente tijd vooral in
westelijke en noordelijke richting. Door nieuwbouw en stadssanering is toen ook
veel van de oorspronkelijke stadsbebouwing verloren gegaan.
De R.K. St.-Plechelmusbasiliek (St.-Plechelmusplein 4) [1], oorspronkelijk
gewijd aan St. Silvester, is een kruisbasiliek met driezijdig gesloten koor; ze heeft
een zeer forse westtoren van vijf geledingen, waarvan de vierzijdige ingesnoerde
spits bekroond is met een lantaarn. Aan de waarschijnlijk in de karolingische tijd
gestichte kerk verbond de Utrechtse bisschop Balderik in 954 een kapittel. In de
middeleeuwen was het een van de zeven belangrijkste kapittelkerken van het bisdom
Utrecht en ze zou die positie tot 1633 behouden. In 1923 werden bij graafwerk ten
noorden van de toren funderingen aangetroffen, die mogelijk behoren bij een
voorganger;
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldenzaal, R.K. St.-Plechelmusbasiliek, interieur
226
over de vorm daarvan is verder niets bekend.
In de tweede helft van de 12de eeuw verrees een romaanse kruisbasiliek in
Bentheimer zandsteen. De romaanse delen van de kerk zijn uitwendig nagenoeg
geheel vlak en onversierd. Alleen de absidiool tegen het zuiderdwarspand heeft een
Oldenzaal, R.K. St.-Plechelmusbasiliek, plattegrond
Oldenzaal, R.K. St.-Plechelmusbasiliek
muurgeleding van slanke colonnetten en rondbogen. Tussen deze absis en het koor
staat een kleine rechthoekige uitbouw met verdieping. Ongeveer in het midden van
de romaanse noordbeuk zit een oorspronkelijke ingang. In het midden van de 15de
eeuw, mogelijk als herstel na de stadsbrand van 1447, maakte de romaanse koorabsis
plaats voor een driezijdig gesloten gotisch koor. In het laatste kwart van de 15de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

eeuw verving men de romaanse zuidbeuk door een gotische zijbeuk, die ongeveer
even hoog en breed is als de oude middenbeuk, maar door stergewelven wordt
overkluisd. De middelen ontbraken evenwel om de verbouwing tot hallenkerk te
voltooien. Bij de stadsbrand van 1492 zijn waarschijnlijk alle kappen verbrand. De
kap van het gotische koor is vroeg-16de-eeuws. Bij het gefaseerd uitgevoerde herstel
is toen mogelijk ook de romaanse sacristie door de huidige laatgotische sacristie
vervangen. Bij de bouw daarvan zijn aan de noordoostzijde een romaanse uitbouw
en de absis ten noorden van het koor verdwenen.
De kerk leed waarschijnlijk in de eerste decennia van de Tachtigjarige Oorlog
schade. Van 1633 tot 1810 was de kerk in protestantse handen. Na de teruggave werd
het verwaarloosde gebouw hersteld. De toren liep in 1826 zware stormschade op.
Bij de kerkrestauratie in 1891-1900, onder leiding van J.Th.J. Cuypers, raakte de
noordbeuk een 17de-eeuwse, als Latijnse school gebruikte verdieping kwijt. De
omstreeks 1500 verdwenen noordelijke absis werd naar het model van het zuidelijke
exemplaar herbouwd. In 1922-'25 zijn bij een tweede restauratiefase onder dezelfde
leiding alle daken en muren hersteld. In 1930 verrees ten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

227
oosten van de 16de-eeuwse sacristie een nieuwe sacristie met verwarmingskelder,
naar ontwerp van G. de Hoog in neoromaanse stijl.
Inwendig is de romaanse kerk iets rijker uitgevoerd dan uitwendig. De hoofdpijlers,
in het bijzonder de naar elkaar toegewende zijden van de kruispijlers, zijn voorzien
van slanke colonnetten met opmerkelijke kapitelen. De dwarspanden en het oostelijk
einde van de romaanse zijbeuk hebben driekwart-zuilen met teerlingkapitelen. De
Plechelmuskerk is naast de abdijkerk van Rolduc het enige goed bewaarde voorbeeld
in ons land van een rijp-romaanse gewelfde basiliek volgens het gebonden stelsel,
opgetrokken naar een vast plan. Bij de restauratie van 1922-'25 is het interieur, met
uitzondering van de gewelven, ontpleisterd. Boven de sacristiepoortjes in het
dwarsschip zitten twee romaanse reliëfs van naar elkander toegewende leeuwen. In
de laatgotische koorsluiting zijn een vrij eenvoudige sedilia, samengesteld uit
sarcofaagdeksels, een piscina en een sacramentshuisje aangebracht. Tot de inventaris
behoren enkele vroege beelden, waaronder een eikenhouten Piëta (omstreeks 1500)
en een beeld van St. Rochus (16de eeuw). Verder zijn er enkele 17de-eeuwse
schilderijen en een drieluik in vroege renaissance-stijl, omstreeks 1527-'33 door
Pieter Coecke van Aelst in Antwerpen gemaakt. De schatkamer herbergt een
verzameling liturgisch zilverwerk, waaronder als voornaamste stuk het verguld
zilveren reliekhoofd van St. Plechelmus, vermoedelijk Westfaals drijfwerk uit de
tweede helft van de 15de eeuw. De kerk bevat verder een barokke preekstoel
(omstreeks 1700), afkomstig uit klooster Bentlage bij Rheine (D.) en een 19de-eeuws
orgel van J.F. Witte, afkomstig uit de Grote Kerk in Hoorn. Tot de latere inventaris
behoren onder meer een grote schildering op doek, voorstellende scènes uit het leven
van St. Willibrord (late 19de eeuw), enkele beelden uit het atelier van Mengelberg,
twee beelden en de schilderingen boven het kruis- en driekoningenaltaar (1906) door
atelier Cuypers, kruiswegstaties (1924) door H. Repke, het hoofd- en het zijaltaar
(omstreeks 1930) door Van Roosmalen en de bronzen communiebank door J.E. en
L. Brom (1953). De gebrandschilderde ramen zijn van J. Schoemaker (circa 1965).
De zware toren aan de westzijde dagtekent in hoofdzaak uit het midden en de
tweede helft van de 13e eeuw. De vier oudste geledingen van de toren zijn versierd
met lisenen, boogfriezen, gekoppelde spitsboognissen en galmgaten met hoek- en
middencolonnetten. De vijfde geleding is vermoedelijk toegevoegd na de brand in
1492. Boven de nauwe, niet oorspronkelijke toreningang bevond zich tot 1826 een
groot driedelig venster, waarvan de ontlastingsboog nog over is. De toren werd in
1936-'38 onder leiding van J.Th.J. Cuypers gerestaureerd. Het torenportaal is voorzien
van sierlijke, vroeggotische bladkapitelen en overeenkomstige hoekcolonnetten onder
het achtdelige gewelf. Het is niet geheel onmogelijk dat deze torenruimte vroeger
bestemd is geweest als westelijk koor ten dienste van de parochie.
De R.K. St.-Antoniuskerk (Spoorstraat 2) [2] is een neogotische kruisbasiliek
met achtkante traptoren voorzien van ingesnoerde achtzijdige spits, gebouwd in
1911-'12 naar ontwerp van K.L. Croonen. De pastorie (Spoorstraat 4) stamt uit
dezelfde tijd.
De R.K. kerk van de H. Drievuldigheid (bij Kruisstraat 9) is een pseudo-basilicale
kruiskerk met lage, korte transeptarmen, een recht gesloten, hoogopgaande koorpartij
met achtkante koepel, geflankeerd door twee torens met achtkante spitsen. De kerk
is gebouwd in 1928-'30 naar ontwerp van W. te Riele in samenwerking met K.L.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Croonen in een combinatie van neogotische en neoromaanse vormen. De pastorie
(Kruisstraat 9-9A) stamt uit dezelfde tijd.
De Herv. kerk (Ganzenmarkt 9) [3] is een forse zaalkerk met lagere dwarsvleugel
(consistoriekamer) en in de binnenhoek een ongelede toren met vierzijdige spits. De
kerk verrees in 1934 in expressionistische stijl naar ontwerp van A.J.A. Winters ter
vervanging van een kerk uit 1810. Bij de kerk staan vernieuwde hekpijlers met
zandstenen dekplaten en empire-siervazen.
Het voorm. verenigingsgebouw van de R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph
(Molenstraat 25) [4] is een zaalgebouw met smalle zijvleugel, opgetrokken in 1894
naar ontwerp van W. Elzinga. Het onderste deel van het neorenaissancefront is in de
jaren dertig van de 20ste eeuw gemoderniseerd. Het R.K. ziekenhuis Heil der
Kranken (Prins Bernhardstraat 17) [5] bestaat uit een langgerekt hoofdgebouw,
waarin hogere paviljoens bekroond met neogotische topgevels zijn opgenomen. Het
gebouw verrees in 1916-'17 naar ontwerp van K.L. Croonen. Midden achter bevindt
zich een kapel. De zijvleugels kregen in 1930-'31 serres in staal en glas.
Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 9) [6] is een langgerekt gebouw met een bouwlaag
boven een hoog souterrain. Het zuidelijke, gepleisterde deel dateert uit de 16de eeuw.
Inwendig wordt het door een zware muur verdeeld in een (nu onderverdeelde)
rechthoekige zaal en een vierkante kamer, met daaronder een kelder overdekt met
ribloze kruisgewelven op een vierkante middenpijler. Door een storm in 1836 ging
de forse topgevel in renaissance-stijl uit 1559 verloren. Bij het herstel werd het
muurwerk enkele meters verlaagd en kreeg dit bouwdeel het huidige, flauw hellende
schilddak, dat aansloot bij een uitbreiding aan de noordzijde in neoclassicistische
stijl. De kroonlijst, het fronton en de deur- en vensteromlijstingen van dit
ongepleisterde bouwdeel uit 1837 zijn uitgevoerd in Bentheimer zandsteen. Zowel
aan de noord- als de oostzijde kreeg het gebouw forse gebogen bordestrappen. In
1899 is het pand enigszins gemoderniseerd door W. Elzinga. Nu is het deels als
kantoor en deels als restaurant in gebruik.
Het voorm. postkantoor (Steenstraat 2) [7] uit 1873 is gebouwd in eclectische
vormen. In 1898 werd het tot woonhuis verbouwd naar plannen van J. van der Goot
en C.J. Kruisweg voor textielfabrikant H.P. Gelderman Dzn.
De voorm. marechausseekazerne (Molenstraat 27-29) [8], een neoclassicistisch
gebouw met omgaand schilddak en aangebouwd koetshuis, verrees in 1894 naar
plannen van W. Elzinga. Het in baksteen met speklagen uitgevoerde pand is later
gepleisterd.
Het voorm. post- en inklaringskantoor (Stationsstraat 14) [9], een langgerekt
tweebeukig eenlaagspand, werd in 1915 gebouwd voor de Spoorwegmaatschappij
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldenzaal, Woonhuis Markt 21 (1968)
228
Almelo-Salzbergen.
Scholen. De voorm. Ds. J.J.A. Hermansschool (St.-Plechelmusplein 5) [10] werd
in 1886 gebouwd naar ontwerp van J. Moll als eenlaags schoolgebouw in eclectische
stijl. Het Carmellyceum (Lyceumstraat 34) is een robuust schoolgebouw met
aangrenzend voorm. klooster, gebouwd in 1925-'27 naar ontwerp van J. Zwanikken
in expressionistische trant. De op de verdieping gesitueerde kloosterkapel heeft een
ronde absis en terzijde een rechthoekige ongelede toren met schilddak.
Woonhuizen. Van de vele oude woonhuizen - oorspronkelijk vaak gebouwd als
akkerburgerhuizen - die Oldenzaal in het begin van deze eeuw nog kende, zijn er
enkele bewaard gebleven. Het waarschijnlijk laat-16de-eeuwse pand Markt 19, met
schoudergevels voorzien van schelpvormige versieringen (een zogeheten ‘Welsche
Giebel’), is bij een restauratie in 1967-'68 geheel herbouwd. Alleen de kelders in het
achterste deel zijn nog authentiek. Het diepe pand Markstraat 10 is getuige de
eikenhouten kap omstreeks 1530 gebouwd en in 1551 verlengd. De maniëristische
topgevel van baksteen met zandstenen klauwstukken en frontons boven de vensters
kwam omstreeks 1640 tot stand. Omstreeks 1800 werd het pand gepleisterd en kreeg
de begane grond een nieuwe indeling. De lagere, aangebouwde dienstvleugel heeft
een oudere inrijpoort uit 1617. Markt 21 is een diep pand met houtskelet uit de 16e
eeuw. Het onderkelderde achterhuis bezit een verdieping met een op consoles
overkragende topgevel en werd omstreeks 1604 met gebruikmaking van
vroeg-16de-eeuwse onderdelen gebouwd. Het is een zeldzaam voorbeeld van een
aangebouwde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oldenzaal, Woonhuis Marktstraat 10
spieker. Omstreeks 1900 liet wijnhandelaar Peese-Binkhorst de voorgevel met houten
voorschot vervangen door de huidige bakstenen gevel. Het pand is in 1980
gerestaureerd. Het Palthehuis (Marktstraat 13) is een vrij breed pand met houtskelet
en vakwerkzijgevels. Omstreeks 1660 werd een laatmaniëristisch gevel opgetrokken.
De classicistische deuromlijsting met ionische pilasters vertoont gelijkenis met de
ingang van huis Singraven te Denekamp (1661). Het in 1859 verdwenen bovenste
deel van de gevel werd in 1964 bij de restauratie onder leiding van D. Hulshoff
gereconstrueerd. Binnen kreeg het huis omstreeks 1660 een relatief moderne indeling
met zijgang en zijkamer naar de achterzaal. De achterzaal bezit een houten portaal
in de ionische orde. De classicistische schouw is bij de restauratie verplaatst van de
achterzaal naar de voorkamer. Sinds 1929 is het pand in gebruik als stedelijk museum.
Het Racerhuis (Marktstraat 15) is een gepleisterd eenlaags pand waarvan het linker
deel in vakwerk is uitgevoerd en voorzien van een houten inrijpoort; het rechter deel
is in het eind van de 18de eeuw voor J.W. Racer verbouwd, waarbij de bepleistering
en de zandstenen deuromlijsting zijn aangebracht. De achtergevel bezit een op
touwbandconsoles overkragende vakwerktopgevel uit omstreeks 1613. Het diepe,
tweebeukige eenlaagspand Steenstraat 22 heeft zijgevels in vakwerk en een
laat-19de-eeuwse voorgevel.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

229
Het herenhuis Paradijsstraat 2-2A heeft een omgaand schilddak en zandstenen deuren
vensteromlijstingen in neoclassicistische trant, waarschijnlijk naar ontwerp van
een Duitse bouwmeester. Boven de ingang staat het jaartal ‘1817’. De aangebouwde
eenlaags dienstvleugel (Paradijsstraat 4-6) is voorzien van een zandstenen plint en
een schilddak. Het eenlaags hoekhuis Steenstraat 1 dateert uit omstreeks 1850 en
heeft een afgewolfd zadeldak met aan weerszijden een kroonlijst met voluten.
Deurningerstraat 27 is een neoclassicistisch blokvormig herenhuis met zandstenen
plint en omgaand schilddak uit omstreeks 1850. Vergelijkbaar, maar iets breder, is
Deurningerstraat 32 uit omstreeks 1860. Verschillende blokvormige eclectische
herenhuizen dateren uit de jaren zeventig van de 19de eeuw, zoals Markt 1, Steenstraat
28 en Steenstraat 30.
H.P. Gelderman liet in 1904-'05 het forse, gepleisterde herenhuis Eik en Dal
(Haerstraat 101) bouwen naar plannen van K. Muller. Het pand is voorzien van
houten topgevels, zadeldaken en een erker. Het deels gepleisterde dubbele woonhuis
Molenstraat 29-31 is gefaseerd gebouwd in de jaren 1906-'09 en uitgevoerd in
eclectische trant. Het linker deel heeft een veelhoekige erker. Villa Rozenhof (Prins
Bernhardstraat 2), een eenlaags pand met kruisende zadeldaken, kwam in 1907-'09
tot stand naar plannen van K. Muller voor het echtpaar Gelderman-Ort. Rond het
huis ligt een tuin uit 1909, naar ontwerp van L.A. Springer. Artemisia (Landrebenlaan
4) is een blokvormige villa in neorenaissance-trant, omstreeks 1911 gebouwd voor
notaris Bijvoet. Mevrouw Ter Kuile-Ledeboer liet in 1930-'31 Haerstraat 96 bouwen,
een eenlaags woonhuis met steil zadeldak, naar ontwerp naar W. Bruin in
expressionistische vormen. Aan de linkerzijde bevinden zich een garage en schuur.
Het omstreeks 1920 opgetrokken arbeiderswijkje De Kleies (Julianastraat,
Wilhelminastraat) bestaat uit ten opzichte van elkaar verspringende blokken
arbeiderswoningen. De voorm. armenhuisjes (Hofmeijerstraat 1-15), een blok van
acht woningen onder zadeldak, kwamen in 1925-'26 tot stand voor onvermogende
alleenstaande vrouwen in opdracht van het kerkbestuur van de St.-Plechelmusparochie.
Het terugliggende blok is toegankelijk via een centrale poort.
Winkels. De slagerij Markt 4 is in 1919-'20 gebouwd voor W. ten Bokum, naar
een ontwerp met jugendstil-elementen door K.L. Croonen. Van het 17de-eeuwse
woonhuis resteren de hoekblokken, bekroond met granaatappels en de sluitsteen met
monogram. Het hoekpand Markt 23 is een bakkerij annex woonhuis met art decoen
cottagestijl-elementen. Het is in 1919 gebouwd naar ontwerp van K. Muller.
De watertoren (Wilhelminastraat ong.) [11] is in 1905 gebouwd naar ontwerp
van J.P. Hazeu in opdracht van de gemeente Oldenzaal. Het ijzeren
hangbodemreservoir heeft een bakstenen omkleding in neorenaissance-stijl (versoberd
in 1959).
Het voorm. kantoor en directiegebouw van de textielfabriek H.P. Gelderman &
Zn. (Spoorstraat 36) [12] is omstreeks 1915 gebouwd in ‘Um 1800’-stijl naar plannen
van K. Muller. Van het onderkelderde pand met twee risalerende vleugels verkeert
het interieur deels nog in oorspronkelijke staat.
De Marktsteen (Markt ong.) [13] is een reeds in 1642 vermelde grote kei met
vooral volkskundige waarde. Na in 1860 naar de achterzijde van het stadhuis te zijn
gebracht, is hij in 1985 op de oude plek herplaatst.
Begraafplaatsen. De in het begin van de 19de eeuw aangelegde Isr. begraafplaats
(Lyceumstraat ong.) is in 1929 ommuurd en voorzien van een smeedijzeren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

toegangshek. Op de begraafplaats ligt een groot aantal 19de-eeuwse zerken. De Alg.
begraafplaats (Hengelosestraat ong.) werd in 1910 gesticht als rooms-katholieke
begraafplaats. In 1915 volgde uitbreiding met een hervormd gedeelte naar ontwerp
van L.A. Springer. Het robuuste poortgebouw met twee zijvleugels in
expressionistische stijl is ontworpen door K. Muller en dateert uit 1920.
Buitenplaatsen. Aan de oostrand van de stad ligt een vrijwel aaneengesloten reeks
buitenplaatsen. Bij de aanleg is optimaal gebruik gemaakt van de hellingen van de
Oost-Twentse Heuvelrug.
Oldenzaal, Buitenplaats De Haer
Buitenplaats De Hulst (Bentheimerstraat 89) werd in 1757 door H.J. Bos aangelegd
met een geometrisch lanenstelsel rondom een verdwenen koepel. Na in de 19de eeuw
als buitensociëteit te zijn gebruikt, liet J. Gelderman het zuidelijke deel van het park
naar ontwerp van L.A. Springer reorganiseren in gemengde stijl. Daarna verrees in
1916 naar ontwerp van K. Muller een landhuis in ‘Um 1800’-stijl, met een
overkragend schilddak, erkers, veranda's en een loggia. Het uit 1922 daterende
koetshuis annex boerderij is een ontwerp van dezelfde architect. Landrebenallee
(Haerstraat ong.) is een midden-18de-eeuwse plantage met haakse lanen en
rechthoekige waterpartijen, aangelegd als wandelpark in opdracht van de familie
Landreben. Een theekoepel was waarschijnlijk de enige bebouwing. De voorm.
buitenplaats Het Kalheupink (Haerstraat ong.) is omstreeks 1865 aangelegd in
opdracht van fabrikant H.P. Gelderman, met als kern een forse
Italiaans-neorenaissancistische villa. Het door D. Wattez ontworpen park werd
omstreeks 1895 gereorganiseerd door P.H. Wattez en L.A. Springer gaf het in 1913
een nu verdwenen rosarium. Bij de serpentinevijver staat een fraai gesneden duiventil
uit omstreeks 1900. Na de sloop van de villa in 1949 kreeg het park de functie van
openbaar wandelpark. Van de buitenplaats resteren een koetshuis met koetsierswoning
(Haerstraat 135-137) uit 1866, een chauffeurswoning (Haerstraat 120) uit omstreeks
1890 en bij de noordelijke ingang een jachtopzienerswoning (Haerstraat 143) uit
1893. De laatste is gebouwd in opdracht van H.J.H. Gelderman naar een op de Duitse
vakwerkbouw geïnspireerd ontwerp van K. Muller. Van buitenplaats De Haer
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

230
(Haerstraat 125) wordt de kern gevormd door een blokvormige eclectische villa met
een driezijdig gesloten middenpartij, gebouwd in 1881 naar plannen van J. Moll voor
C.M. Gelderman. Het huis werd in 1927 verbouwd. De vijver voor het huis heeft de
vorm van een steek (De Napoleonshoed). Het landschapspark is door P.H. Wattez
gewijzigd. Het koetshuis (Haerstraat 110) dateert uit de bouwtijd van de villa.
Olst
Esdorp ontstaan op een stroomrug langs de IJssel en voor het eerst genoemd in 947
als het hof Holsto, waarvan het grondgebied waarschijnlijk overeenstemde met dat
van het latere Averbergen. Na de bedijking van de IJssel in 1308 ontwikkelde het
dorp zich tot halteplaats op de route van Deventer naar Zwolle. In de 15de eeuw
ontstond aan de oostzijde de havezate Averbergen. Omstreeks 1850 bestond het dorp
uit een kleine kern rond de kerk en één aan de IJsseldijk. De aanleg van de spoorlijn
van Deventer naar Zwolle scheidde Averbergen van het dorp. Het huis zelf maakte
in 1966 plaats voor een bejaardentehuis. Het in 1866 gebouwde station werd in 1972
gesloopt. Door de spoorlijn ontstonden uitbreidingen langs de Smidsstraat, nu Kornet
van Limburg Stirumstraat en het Kerkpad, nu G.J. Kuiperstraat. Het seizoensbepaalde
werk in de steenfabrieken ten noorden van Olst bleek uitstekend te combineren met
werk in de vleesverwerkende industrie. In 1832 richtte R. Bakhuis de OLBA
vleeswaren- en conservenfabriek op en in 1850 de steenfabriek Het Haasje bij Den
Nul. In de jaren tachtig werd de vleeswarenfabriek gesloten. Hetzelfde lot trof in
1975 de in 1882 opgerichte vleeswarenfabriek van Zendijk. Het vleesafval van deze
fabriek diende als basis voor de nog bestaande farmaceutische industrie Duphar. De
familie Zendijk stond ook aan de basis van de inmiddels gesloten N.V. Asphaltfabriek
Olst. Vleesverwerking en steenbakkerij leidden tot gespecialiseerde machinefabrieken,
Veenman voor de vleesindustrie en Aberson voor de steenfabrieken. Vooral de
machines van de laatstgenoemde, in 1847 door
Olst, Herv. kerk
Joh. Aberson opgerichte, fabriek aan de J. Hooglandstraat, leverde aan steenfabrieken
in het hele land en daarbuiten. Na de oorlog volgden aan de noord- en zuidzijde
planmatige uitbreidingen. De dorpsstructuur zelf is echter niet wezenlijk aangetast.
De Herv. kerk (Kerkplein 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Willibrord, is een
brede eenbeukige laatgotische kerk met smaller en lager koor; de kloeke toren van
drie geledingen heeft een ingesnoerde naaldspits. Het oudste nog bestaande deel is
de romaanse tufsteenonderbouw van de toren. Deze zal omstreeks 1200 tot stand
zijn gekomen. In 1295 wordt de parochie Olst voor het eerst genoemd. Door een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

legaat in 1336 kon de toren in vroeg-gotische vormen in baksteen verhoogd worden.
Gelijktijdig verving men toen het romaanse koor door het huidige driezijdig gesloten
koor. In 1493-'94 werd de kerk opnieuw gewijd; dat betekent waarschijnlijk dat het
huidige schip toen gereed was gekomen en men het koor had gemoderniseerd door
de vensters breder te maken en een netgewelf aan te brengen. Het hoge schip was
aanleiding om ook de toren verder te verhogen. In de toren hangt een klok uit 1723,
gegoten door Johan Nicolaas Derck uit Hoorn. In het begin van de 17de eeuw werd
aan de noordzijde van het koor een sacristie, nu consistoriekamer, aangebracht. In
1627 ging de kerk over naar de hervormden. In 1861 werd de kerk ingrijpend hersteld,
waarbij de gewelven van het schip werden gesloopt. In 1955-'57 is de kerk
gerestaureerd onder leiding van W.P.C. en D.E.C. Knuttel. Daarbij kreeg het schip
weer een gemetseld gewelf. In de toren ligt het onderstuk van een mogelijk
13de-eeuws romaans zandstenen doopvont. Tot de oudere inventaris behoren een
eikenhouten zetel, mogelijk deel van een 16de- of 17de-eeuwse koorbank, een
avondmaalstafel (eerste helft 17de eeuw), een kansel (midden 17de eeuw) met een
koperen lezenaar (1711) met het wapen van Van Voorst en twee 18de-eeuwse
kroonluchters (een is in 1975 in dezelfde stijl bijgemaakt). Het orgel stamt uit 1810
en werd in 1880 door de gebroeders Van Oeckelen herbouwd. In het koor bevindt
zich een gebeeldhouwde banderol met de tekst ‘1264 Thomas Loemken’, gebaseerd
op een in 1860 gevonden steen met het verkeerd gelezen jaartal 1275. De
gewelfschildering in het koor is oorspronkelijk laat-middeleeuws, maar aangevuld
tijdens de restauratie. De kerk bevat enkele grafzerken uit de 16de en 17de eeuw.
Van de restauratie dateren: de herenbank (1957) met de wapens van de bewoners
van Klein Hoenlo, de eikenhouten bank (1957) met het wapen van Olst, de
muurschildering door W. Zandvliet in de consistoriekamer (1957) en vijf
gebrandschilderde ramen door dezelfde kunstenaar.
Het voorm. ziekenhuis van het Groene Kruis (Rozenhof 3-5) kwam in 1913-'14
in opdracht van jhr. W.H. Teding van Berkhout tot stand, naar plannen van J.J., M.A.
en J. van Nieukerken. Het T-vormige pand met houten veranda werd met spouwmuren
gebouwd.
Raadhuizen. Het voorm. raadhuis annex woonhuis Dijkenburg (Rijksstraatweg
Olst, Raadhuis A. Geertstraat 4
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Olst, Huize Ter Spille
231
25) is een langgerekt dwars pand met middendeel voorzien van klokgevel. In het
omstreeks 1830 gebouwde pand werd in 1839 een gemeentekamer ingericht in
opdracht van burgemeester L. Nilant. In 1873 werd het tot woonhuis verbouwd. Het
voorm. raadhuis A. Geertstraat 4 is een neoclassicistisch onderkelderd pand met
bel-etage en bordes, gebouwd in 1873 naar plannen van H. van Harte. In 1926 werd
het verbouwd, waarna het van 1953 tot 1980 onderkomen was van het Waterschap
Salland. In 1953 werd het huis Westervoorde (Koningin Wilhelminastraat 1) als
raadhuis in gebruik genomen na een verbouwing onder leiding van W.P.C. Knuttel.
Het huis zelf werd al in 1732 genoemd, maar kreeg vermoedelijk in 1795 in opdracht
van Joan Bannier zijn huidige vorm.
Het voorm. postkantoor (A. Geertstraat 37) met directeurswoning is een fors
eclectisch pand, dat in 1879 werd gebouwd naar plannen van H. van Harte en tot
1973 als postkantoor dienst heeft gedaan.
Woonhuizen. In de nog gave dorpsstructuur staan enkele interessante woonhuizen.
Het forse Huize Ter Spille (H. Droststraat 1) werd in 1835 gebouwd voor notaris
G.A. IJssel de Schepper. Aan de lange zijde bevindt zich een klokgevel vergelijkbaar
met die van Dijkenburg. Aan de naar de dijkzijde gerichte korte zijde is een dubbele
opengalerij met houten kolommen aangebracht. Eclectisch van vormgeving is het
omstreeks 1865 gebouwde langwerpige huis Olsterhof (A. Geertstraat 16). Uit
Olst, De Bökkers Mölle
het eind van de 19de eeuw dateert het eclectische dwarse dorpshuis A. Geertstraat
23, waar de dakerker van de ingangsrisaliet tot balkon is uitgebouwd. Het in 1890
gebouwde A. Geertstraat 25 is een vergelijkbaar karakteristiek dorpswoonhuis. Het
‘romantisch’ neoclassicistisch vormgegeven grote herenhuis J. Hooglandstraat 2
verrees omstreeks 1875 en behoorde vroeger bij de voorm. havezate Averbergen. 't
Polletje (J. Hooglandstraat 36) werd in 1911 in chaletstijl gebouwd voor A.L. Bakhuis.
De aanbouwen dateren van 1968. Het woonhuis J. Hooglandstraat 11 werd omstreeks
1935 door E.A. Mensink voor zichzelf gebouwd om als architectenbureau te dienen
en is dat nog steeds.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Horeca. Het voorm. café De Dom (A. Geertstraat 2) werd omstreeks 1875 gebouwd
in neoclassicistische vormen, als woonhuis met een café-gedeelte dat de ingang op
de hoek had. Het woongedeelte heeft een hoog opgaande ingangsrisaliet en aan de
zijkant een veranda. De huidige winkelpui is in 1904 aangebracht. Het voorm. café
Het Rode Hart (Kerkplein 3) is een langgerekt gebouw uit omstreeks 1890.
Boerderijen. Ten noorden van het dorp ligt de fraaie hallenboerderij met
middenlangsdeel De Roze (Kornet van Limburg Stirumstraat 108). Het woongedeelte
is voorzien van een in- en uitgezwenkte topgevel en pilasters met het jaartalanker
1636. Het ernaast gelegen zomerhuis draagt het jaartal 1679 en in het bedrijfsgedeelte
is het jaartal 1685 te vinden. De roedenvensters stammen uit de 18de eeuw. De
Hendricahoeve (Koekoeksweg 3) is een boerderij met karakteristieke klassieke
ingangspartij, gebouwd in 1924 voor Van der Voort.
Windmolens. De Bökkers Mölle (Rijksstraatweg 45) is een achtkante, met riet
gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in
1866 op de plaats van een afgebrande oliemolen. De molen die tot 1895 als oliemolen
dienst deed, kreeg in dat jaar een nieuwe bovenas. De molen vormt een fraaie
combinatie met het ernaast gelegen meelpakhuis annex de molenaarswoning in
eclectische stijl, aan de dijkzijde. De molen A. Böks (Rijksstraatweg 5-5A) is een
molenromp van een grondzeiler gebouwd in 1836 en onttakeld in 1931. Naast de
molen staat een houten meelpakhuis.
De dijkstoel van Salland, 2de rot (Rijksstraatweg ong.) is een ten noorden van
Olst aan de IJsseldijk gelegen gebouw, bedoeld als bergplaats van materiaal en
gereedschap van het Waterschap Salland. Het neoclassicistische gebouw, met
schilddak en gepleisterde hoekpilasters, werd omstreeks 1880 gebouwd.
Het trafohuisje (Kornet van Limburg Stirumstraat 77) is een klein gebouwtje op
vierkante grondslag met overstekend tentdak, gebouwd in 1939 door de G.E.B. Olst.
De watertoren (Watertorenstraat ong.) is een in 1962 gebouwde toren naar ontwerp
van P.J. de Gruyter en C. Pouderoyen. Hij bestaat uit vijf geledingen met daarin
betonnen vlakbodemreservoirs
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

232
met baksteenomkleding. De bovenste geleding is opengewerkt en voorzien van
betonnen deelzuiltjes, omdat het gebouw oorspronkelijk als kerktoren dienst zou
doen.
De Alg. begraafplaats (H. Droststraat 20A) werd gesticht in 1830. De voorm.
aula werd omstreeks 1860 in Willem II-gotiek gebouwd en omstreeks 1934 tot woning
verbouwd. Op de begraafplaats liggen de graven van jhr. W.H. Teding van Berkhout
(† 1917) en zijn vrouw J.P.S. van der Wijck († 1921), alsmede het familiegraf van
Aberson met jugendstil-elementen.
Den Nul. Ten noorden van Olst ligt het dorp Den Nul, dat zijn ontstaan in de 19de
eeuw te danken heeft aan de nabijheid van twee steenfabrieken. De voorm.
steenfabriek Het Haasje (Fortmonderweg ong.) werd in 1850 opgericht door de firma
R. Bakhuis & Co. en in 1963 gesloten. Op het terrein van de hier gevestigde camping
bevinden zich nog resten van een ringoven. De voorm. steenfabriek Fortmond
(Fortmonderweg 55), ontstaan omstreeks 1880, was in 1919 in handen van L. Bakhuis.
De tunneloven van twee maal twaalf ovens, die in 1949 gedeeltelijk afbrandde, verviel
na sluiting in 1976 tot ruïne. De kleiputten maken nu onderdeel uit van het
natuurreservaat de Duursche Waarden. Ten noorden van Den Nul ligt de boerderij
Groot Scherpenzeel (Scherpenzeelseweg 3), bestaande uit een hoog dwarspand met
gepleisterde trapgevels en in de zuidgevel een deurboog met natuursteenblokken en
natuurstenen schelpvullingen uit omstreeks 1640.
Ommen
Kleine stad, ontstaan omstreeks 1100 op de hogere gronden bij een doorwaadbare
plek van de Vecht. De strategisch gelegen nederzetting, die de weg moest beschermen
welke daar de rivier kruiste, werd voor het eerst in 1227 genoemd en kreeg in 1248
stadsrechten. In de strijd tussen bisschop Jan van Diest en de heren Van Rechteren
van Voorst werd de stad in 1330 verwoest. In 1495 kwam een eerste brug over de
Vecht tot stand, die in de loop der tijd enkele keren door ijsgang verloren ging. In
1500 was Ommen een kleine ronde stad met drie poorten, de Brugge- of Vechtpoort,
de Arriërpoort en de Varsenerpoort. Nadat het in 1517 door een grote brand was
geteisterd, slechtte men de vestingwerken. Voor het innen van de brugtol bouwde
men in 1531-'32 een raadhuis annex bruggenhuis. In 1624 had Ommen opnieuw te
lijden van een grote stadsbrand. Omdat industrie ontbrak en de scheepvaart op de
Vecht afnam, vonden tot 1900 geen uitbreidingen plaats buiten de oude kern. Wel
ontstonden er enkele gebouwen aan de zuidzijde van de Vecht. Nadat de spoorlijn
Zwolle-Emmen in 1903 gereedgekomen was, ontwikkelde zich enige bebouwing in
de richting van het station. In 1923 werden de gemeenten Stad en Ambt Ommen
samengevoegd. De grote boscomplexen in de omgeving, in de 19de eeuw aangelegd
om de stuifzanden in te perken en voor de productie van hout, leidden vanaf 1920
tot vreemdelingenverkeer. Een impuls ging daarbij uit van de schenking van de
huizen Eerde en 't Laer aan de Theosofische Beweging ‘De Ster van het Oosten’
(1924-'31). Na de oorlog breidde Ommen zich aan de westzijde uit met de woonwijken
de Laarakkers en aan de oostzijde op de oude enkgronden met de Strange. Door de
saneringen in de oude kern gingen diverse gebouwen verloren, waaronder in 1946
de uit 1857 stammende synagoge en in 1970 het in 1909 gebouwde kantongerecht.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De Herv. kerk (Kerkplein 2), oorspronkelijk gewijd aan St. Brigitta, is een
laatgotische eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor, een smalle noorderzijbeuk,
een sacristie, een later aangebouwde geveltoren en een klokhuis. Archeologisch
onderzoek in 1968-'69 heeft aangetoond dat de eenbeukige kerk oorspronkelijk een
rechtgesloten koor heeft gehad. Dit koor kwam tot stand omstreeks 1300. In de 14de
eeuw is daar een grotendeels uit ijzeroer bestaand schip tegenaan gebouwd, waarna
aan het eind van de 14de eeuw het romaanse koor plaats maakte voor het huidige.
In de 15de eeuw werd het schip vernieuwd en aan de noordzijde uitgebreid met een
zijbeuk. Aan de zuidzijde verrees toen een overwelfde sacristie. In 1517 brandde de
kerk af, waarbij waarschijnlijk ook de romaanse toren verloren is gegaan. De
Ommen, Herv. Kerk
beide in 1517 door Hinricus de Tremonia (Dortmund) gegoten klokken hing men in
een vrijstaande klokkenstoel, die mogelijk in de 18de eeuw werd vernieuwd. Bij de
brand in 1624 was er opnieuw veel schade en werden de gewelven niet meer hersteld,
maar vervangen door een plafond van moer- en kinderbinten. In 1857 volgde een
zeer ingrijpende verbouwing in neoclassicistische vormen, waarbij de kerk werd
gepleisterd en er in de noordbeuk stucgewelven kwamen. Aan de westzijde werd een
forse geveltoren toegevoegd met wijzerplaten en een slanke ingesnoerde spits met
flankerende ‘pinakels’ waartussen zich een balustrade bevindt. De klokken zijn toen
ondergebracht in een afzonderlijk bakstenen klokhuis op gepleisterde voet en met
geblokte hoekpilasters. De kerk is ontpleisterd en gerestaureerd in 1933 en opnieuw
gerestaureerd in 1968-'69. De kerk bevat een eiken preekstoel uit het derde kwart
van de 17de eeuw en eiken banken met wapens van de geslachten Van Pallandt en
Haersolte. De romaanse zandstenen doopvont van de kerk bevindt zich sinds 1903
in het Rijksmuseum te Amsterdam. Het orgel werd in 1821 gebouwd door J.C.
Scheuer uit Zwolle. De pastorie (Kerkplein 16) stamt uit 1924.
De Geref. kerk (Bouwstraat 17) is een forse kruiskerk. In de zuidwestelijke
binnenhoek staat terzijde een toren van twee geledingen met wijzerplaten en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

233
spits tentdak. De kerk werd in 1932 gebouwd in licht expressionistische vormen,
naar plannen van B.W. Plooy, om een voorganger uit 1890 te vervangen.
De R.K. St.-Birgittakerk (Nering Bögelstraat 1A) is een driebeukige
pseudobasiliek met gereduceerd dwarsschip en forse gedrongen toren geflankeerd
door kapellen. De kerk werd in 1938-'39 gebouwd naar plannen van Joh. H. Sluijmer
uit Enschede op de plaats van een kerk uit 1861. Binnen bevinden zich een
15de-eeuws zandstenen doopvont, in 1722 uit de Zuiderzee bij Schokland gevist;
ook enkele kaarsenkronen en kandelaars afkomstig uit de in 1859 ontruimde kerk
van Schokland zijn in de kerk aanwezig. De pastorie (Nering Bögelstraat 1) stamt
eveneens uit 1938-'39.
Het voorm. raadhuis (Brugstraat 1) is een breed tweelaags pand met dakruiter,
gebouwd in 1828 naar plannen van J.F. Creutzberg. Het verving de uit 1531-'32
stammende en in 1758 verbouwde voorganger. Het pand heeft een omlijste
ingangspartij met ionische pilasters en deur in empire-stijl. Het bood oorspronkelijk
ook plaats aan het kantongerecht en de woning van de brugmeester. In 1925 vond
een ingrijpende verbouwing plaats en in 1954-'55 kreeg het een moderne uitbreiding.
Sinds 1982 doet het niet meer dienst als raadhuis.
Postkantoren. Het voorm. postkantoor Kruisstraat 6-6A is een tweelaags
neoclassicistisch pand gebouwd in 1881 in opdracht van de gemeente Ommen. Het
huidige postkantoor Markt 17 kwam in 1907 tot stand naar plannen van
rijksbouwmeester C.H. Peters en is een goed voorbeeld van een tweelaags
dorpspostkantoor met directeurswoning in simpele, op de neogotiek geënte, vormen.
Het Laar (Het Laar 2) is een tussen stad en station gelegen voormalige havezate.
Het huidige huis werd rond 1700 gebouwd voor Thomas Ernst Danckelman. In 1745
werd ze verbouwd tot een eenvoudig classicistisch jachtslot voor Johan Lodewijk
graaf van Rechteren. Omstreeks 1786 kwam het in handen van Rudolf Sandberg,
burgemeester van Zwolle. A. Sandberg liet in 1850 het huidige huis bouwen, mogelijk
met gebruikmaking van de 18de-eeuwse kern; een
Ommen, Woningcomplex Het Edithhof
neoclassicistisch herenhuis van twee lagen op een onderbouw, bestaande uit een
rechthoekig hoofdblok en een licht vooruitspringende vleugel aan de noordzijde. In
1901 werd het geheel verkocht aan de Hengelose fabrikanten H.C., C.F. en D.W.
Stork, die het na een verbouwing omstreeks 1905 in 1910 doorverkochten aan R.T.
baron van Pallandt van Eerde. In 1932 kwam het in handen van de gemeente Ommen.
Op het terrein staat een bijzonder halfrond tuinprieel, afkomstig van de Pompejaanse
tuin van landgoed De Pauw te Wassenaar. Jhr. B.P.S. Storm van 's-Gravesande,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

oudburgemeester van Wassenaar, liet het in 1929 naar Ommen verhuizen. Het prieel
is een zogeheten stibadium, ontworpen in 1852 door H. Wentzel uit Berlijn voor
prins Frederik, de tweede zoon van koning Willem I. De zinken kariatiden werden
door J.C. Geiss in Berlijn gegoten, waarna het prieel in 1853-'54 werd gebouwd. Op
het landgoed bevindt zich nog een ijskelder met een terugliggende ijzeren deur in
een gemetselde poort, een oranjerie en een vrijstaande duiventoren. Aan de weg naar
Vilsteren staat een tolhuisje (Zwolseweg 17), gebouwd omstreeks 1853. De naam
daarvan, Gilwell Ada's Hoeve, is ontstaan toen het na 1910 als padvinderskamp ging
dienen.
Woonhuizen. In de nogal gehavende stadsstructuur van Ommen bevinden zich
slechts enkele vermeldenswaardige woonhuizen. De Olde Vechte (Zeesserweg 12)
is een eenvoudig gebouw onder twee schilddaken met risaliet uit 1849. Het
stationskoffiehuis Stationsweg 31 is een eenlaags L-vormig pand met aangebouwde
serre in chaletstijl uit 1903. Uit hetzelfde jaar stamt het neorenaissance-herenhuis
Hei en Dennen (Hammerweg 14), gebouwd in opdracht van burgemeester Van
Nahuys. De burgemeesterswoning Piet Hein (Zeesserweg 5) voor F.E. Mulert stamt
uit 1905. Het woonen winkelpand annex bakkerij Brugstraat 17 in sobere jugendstil
werd omstreeks 1905 gebouwd. De villa Stationsweg 14 is een gedeeltelijk gepleisterd
pand in traditionele vormen, gebouwd rond 1915 in opdracht van Baron Van Pallandt.
Het Edithhof (Schapenalee 1-10) is een klein woningcomplex gebouwd in 1928, in
opdracht van Baron van Pallandt van Eerde, uit het legaat Edith van Pallandt. De
dubbele burgermanswoningen in expressionistische vormen zijn met riet gedekt en
hebben een haakse puntgevel met beschoten geveltop naar ontwerp van W.J. Sangster.
Het voorm. koffiehuis (Kruisstraat 1) is een 19de-eeuws pand dat in 1903 tot
koffiehuis van de Volksbond werd verbouwd, in opdracht van F.E. Baron
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ommen, Koffiehuis Kruisstraat 1
234
Mulert. Na 1908 is het in gebruik genomen als ‘Boek-, Courant- en Handelsdrukkerij
Van Eerten en Zonen’ en dient nu als boekhandel.
Windmolens. Ommen is de gemeente met de meeste molens van Overijssel. De
Konijnenbelt (Zwolseweg 5) is een achtkante rietgedekte stellingkorenmolen op
houten voet, gebouwd in 1806 en in 1888 van een nieuwe molenas voorzien. De
molen is afkomstig uit de Zaanstreek en heeft zijn eerste vijftien jaar dienst gedaan
als olie- en pelmolen. Den Oordt (Den Oordt 7) is een zeskante, met riet gedekte
stellingmolen op houten voet, gebouwd in 1824 en in 1867 van een nieuwe molenas
voorzien. Deze houtzaagmolen heeft eerst in Deventer dienstgedaan om in 1824 naar
Ommen te worden verplaatst. De molen, met aan weerszijden aan de voet een
langwerpige houtzaagschuur, is in 1971 aangekocht door de gemeente Ommen als
Oudheidskamer. Daarbij is op de plek van de vroegere molenkolk een uit omstreeks
1850 stammende boerderij annex tolhuis herbouwd. De Lelie (Molenpad 7) is een
achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen
voet, gebouwd in 1846 en met een bovenas uit 1863. De Besthmenermolen
(Hammerweg 58), gelegen in de buurtschap Besthmen, is een achtkante, met riet
gedekte beltkorenmolen op bakstenen voet, gebouwd in 1862 en in 1886 van een
nieuwe molenas voorzien. De molen kreeg in 1995 een nieuw wiekenkruis.
Het voorm. station (Stationsweg 35) is een rijzig gebouw met boven een woning
en beneden dienstvertrekken. Het heeft langs de bovenzijde van de gevels een planken
beschieting en is te beschouwen als een vergrote uitvoering van station Dalfsen. Het
werd in 1902 ontworpen door Ed. Cuypers voor de in 1903 geopende spoorlijn
Zwolle-Emmen van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij (NOLS). Aan
de spoorzijde hangt een sectiel-tegeltableau met de stationsnaam, vervaardigd door
J. Thooft en Labouchère uit Delft.
Eerde (Kasteellaan 1), gelegen nabij de Regge ten zuidoosten van Ommen, is een
statige, dubbel omgrachte havezate die al voor het eerst in 1227 werd genoemd. In
1380 blijkt het een sterk slot te zijn, dat in 1405 werd aangekocht door Herman van
Twickelo. In 1521 werd het kasteel door de Zwollenaren geplunderd. In 1706
verwierven de luitenant-generaal Johan Werner baron van Pallandt en zijn vrouw
baronesse Johanna Elisabeth van Baer de havezate. In 1715 ontstond het huidige
tweelaagse huis op rechthoekige grondslag, mogelijk naar ontwerp van Lubbert
Hagen. De middenrisaliet, voorzien van kolossale pilasters, gaat aan de bovenzijde
over in een open gebogen fronton; in de middenrisaliet zit een pronkingang met
zandstenen deuromlijsting die overgaat in de omlijsting van het bovenliggende venster
en als geheel wordt bekroond door de wapens van Van Pallandt en Van Baer.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het vroeg-18de-eeuwse interieur is gaaf bewaard gebleven. Ter weerszijden van
Ommen, Eerde, plattegrond begane grond
Ommen, Grafkelder familie Van Pallandt van Eerde
vestibule en zaal bevinden zich telkens twee kamers met kabinetten. Op de begane
grond zijn die voorzien van schouwen en betimmeringen in Lodewijk XIV-stijl.
Hierin zijn diverse schilderstukken opgenomen, onder andere portretten van vroegere
bewoners. De zaal bevat dessus-de-portes, waarvan een met een voorstelling van
Huis Eerde, wandtapijten met het wapen van Van Pallandt, twee penantspiegels en
een portret van de bouwheer. De linker voorkamer bevat een gaaf bewaard pronkbuffet
uit de bouwtijd. Zeer bijzonder is in de rechter voorkamer de textiele wandbespanning
in Lodewijk XIV-stijl (eerste helft 18de eeuw), die een sitsachtige indruk maakt. In
de vestibule bevindt zich een vrijdragende trap met twee bochten en een
middenbordes. De kamer links van de zaal heeft een stucplafond met een voorstelling
van een adelaar omringd door bliksemschichten. Het huis heeft kelders met
kruisgewelven en gordelbogen; de keuken heeft een enkelvoudige balklaag met
troggewelven. Op het voorplein staan aan beide zijden fraaie bouwhuizen, waarvan
er één in 1850 is herbouwd. De brug naar het omgrachte deel stamt uit 1854. De
tuinen, die achter de bouwhuizen binnen de buitengracht zijn gelegen, worden aan
de noordzijde afgesloten door een muur met op de beide uiterste hoeken een achtkant
theepaviljoen. In de tuin bevindt zich
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ommen, Villa Eerderes
235
ook een 19de-eeuwse oranjerie. In 1922 liet P.D. baron Van Pallandt een verdiepte
bloementuin aanleggen naar plannen van L.A. Springer. De oprijlaan, die deel
uitmaakt van de geometrische aanleg in de directe omgeving van het huis, wordt bij
het begin, aan de Hammerweg, geflankeerd door natuurstenen voetstukken. In 1924
werd Eerde door Van Pallandt geschonken aan de Theosofische Beweging ‘De Ster
van het Oosten’. In 1931 kwam het aan hem terug en sinds 1934 is het in gebruik bij
de Stichting voor Quakerscholen, die er een internationale school in heeft gevestigd.
In 1974 heeft het huis een restauratie ondergaan. Verscholen in de bossen aan de
noordzijde bevindt zich een midden-19de-eeuwse grafkelder (Eerderveldweg ong.)
van de familie Van Pallandt van Eerde. Deze heeft een neoclassicistische ingang en
ijzeren deuren. Aan de Hammerweg 69-71 staat een dubbele neoclassicistische
dienstwoning uit omstreeks 1970. De tuinmanswoning Kruupweg 3 stamt uit
omstreeks 1890. Van de boerderijen op het landgoed is de belangrijkste de mogelijk
nog 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met middenlangsdeel en onderschoer Baron
van Pallandtlaan 1. Ten westen van het huis staat de Villa Eerderes (Baron van
Pallandtlaan 3). Het is een langgerekt bakstenen gebouw uit 1929. Baron P.D. van
Palland gaf, na terugkeer uit de Verenigde Staten, de architect H. Sangster de opdracht
om een villa te bouwen in de geest van het werk van Frank Lloyd Wright. Het
tuinontwerp is van de hand van L.A. Springer.
Het tolhuis annex boerderij Balkerweg 60, Witharen, gelegen halverwege tussen
Ommen en Ommerschans, bestaat uit een ontginningsboerderij gebouwd omstreeks
1900, met aan de weg een tolhuis; de middenrisaliet heeft zijvensters voor zicht langs
de weg.
Arriën. Dit kernesdorp ten oosten van Ommen wordt voor het eerst in de 13de
eeuw genoemd. In het dorp staat een aantal interessante boerderijen: Coevorderweg
1 (1870), Coevorderweg 2 en Ridderinkweg 2. Ridderinkweg 4 is een fraai 19de-eeuws
boerderijcomplex met L-vormige boerderij en houten schaapskooi. Ten noordoosten
van Arriën staat bij de brug over de Vecht een schuivenloods (Junnerweg bij 8),
omstreeks 1920 in opdracht van Rijkswaterstaat gebouwd.
Ootmarsum
Kleine stad, ontstaan aan de voet van de Kuiperberg en aan de vroeg-middel-eeuwse
weg van het Rijnland naar Friesland. Ootmarsum wordt voor het eerst in 917 genoemd,
de kerk in 1162. Bij de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ootmarsum
1 R.K. kerk H.H. Simon en Judas (zie p. 236)
2 Herv. kerk (p. 237)
3 klooster Maria ad Fontes (p. 237)
4 Raadhuis (p. 237)
5 Postkantoor (p. 237)
6 Voorm. Huis Ootmarsum/Openluchtmuseum (p. 238)
7 windmolen Oude Hengel (p. 238)
8 Fosforietfabriek (p. 238)
9 Stadspomp (p. 239)
10 Stadsputten (p. 239)
11 Engels' tuin (p. 239)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

236
ontwikkeling van de nederzetting kan de zuidoostelijk gelegen Hunenborg een rol
hebben gespeeld. In 1196 zou Ootmarsum door de Drenten zijn verwoest, waarbij
ook de kerk in vlammen opging. Een andere theorie luidt dat de nederzetting
oorspronkelijk noordelijker, te Oud-Ootmarsum, zou hebben gelegen en na 1196 op
de huidige plaats is herbouwd. Een formele verlening van stadsrechten is niet bekend,
maar in 1314 had Ootmarsum reeds bepaalde stedelijke rechten, die in 1325 werden
bevestigd. In of nabij de stad lag de landsheerlijke Hof te Ootmarsum, de belangrijkste
hof van Twente, en ten zuiden van de stad het complex van de in 1262 gestichte
Commanderie der Duitse orde.
De stad had een vrijwel ronde vorm, herkenbaar aan het beloop van de West- en
Oostwal. De weerbare vorm van de oudste verdedigingswerken is onduidelijk; in
1402 was er sprake van het op korte termijn graven van een gracht om de stad. Na
de Gelderse oorlogen liet de landsheer de stad in 1528 ontmantelen, maar al in 1540
was er weer een verdediging, bestaande uit een dubbele gracht. In de Tachtigjarige
Oorlog veranderde de stad geregeld van bezetter, totdat prins Maurits in 1597
Ootmarsum veroverde en de vestingwerken liet slechten. Slechts een smalle gracht
bleef bewaard, tot de demping in de jaren dertig van de 20ste eeuw. In de 18de eeuw
was aan de weg naar Denekamp enige lintbebouwing ontstaan. Naast de landbouw
was er enige huisnijverheid in de textiel en de tabak. De enige textielfabriek werd
ten noorden van Ootmarsum gevestigd: de Twentsche Damast-, Linnen- en
Katoenweverij. Sinds het begin van de 20ste eeuw is het stadje in trek bij toeristen.
Vanaf de jaren zestig is Ootmarsum in oostelijke richting gegroeid. In het kader van
het beschermde stadsgezicht zijn de afgelopen decennia veel huizen gerestaureerd
en maakte grootschalige bebouwing plaats voor aangepaste nieuwbouw.
De R.K. kerk H.H. Simon en Judas (Kerkplein 28) [1] is een pseudo-basilicale
kruiskerk met verdubbeld transept en driezijdig gesloten koor, opgetrokken in
Bentheimer zandsteen. Het schip en de zijbeuken van de in 1162 voor het eerst
genoemde kerk dateren uit omstreeks 1230. Omstreeks 1250 begon de bouw van
transept en koor en werd het schip overwelfd. De boven de 13de-eeuwse delen
bewaard gebleven eikenhouten sporenkap met langsverband dateert uit omstreeks
1400. Het noorder en het zuider dwarspand zijn voorzien van terugspringende bogen
met in de hoeken sierlijke colonnetten en staven. Met uitzondering van het
eigenaardige venster boven het zuidportaal, dat nog enigszins de oorspronkelijke
vorm bewaard heeft, zijn alle 13de-eeuwse vensters naderhand vergroot. De kerk is
uitgevoerd in Westfaalse romano-gotiek, die men ook aantreft bij de nabijgelegen
kerken van Billerbeck en Legden (D.). De romaanse westtoren, waarin zich mogelijk
een nonnengalerij bevond voor de nonnen van Weerselo, werd in 1842 wegens
vermeende bouwvalligheid gesloopt. Het laatgotische koor kwam in 1491-'94 tot
stand. Spoedig daarna volgde de verdubbeling van het transept door de toevoeging
van twee vierkante zijkapellen. De laatgotische vensters van koor en kapellen bevatten
flamboyante traceringen. Als laatste verrees in het begin van de 16de eeuw een
sacristie aan de noordzijde van het koor.
Van 1626 tot 1810 was de kerk in protestantse handen. Na teruggave werd het
gehavende gebouw - in 1794-'95 hadden Hannoveraanse troepen het gebouw als
paardenstal gebruikt - hersteld. Na de sloop van de romaanse toren in 1842
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ootmarsum, R.K. kerk H.H. Simon en Judas, plattegrond
voorzag men het middenschip van een westgevel in vroeg-neogotische stijl, in 1844
bekroond met een houten klokkentorentje. Bij een restauratie in 1868 onder leiding
van G. te Riele kreeg de kerk neogotische decoraties. De kerk is in 1972 gerestaureerd.
Inwendig wordt het schip overdekt door koepelvormige ribgewelven, transept en
koor hebben hoogopgaande kruisribgewelven. Opmerkelijk is de vormenrijkdom
van de kapitelen en de gewelfribben. Schip en dwarsschip vertonen een grote
onregelmatigheid. De pijlers tussen middenbeuk en zijbeuken hebben buitengewoon
zware afmetingen, waarmee de lichte scheiboogjes een wonderlijk contrast vormen.
In de sacristie bevindt zich een 16de-eeuwse zandstenen piscina. Tijdens de aanleg
van een centrale verwarming in 1964 werd de grafkelder van de familie von Heiden
Hompesch teruggevonden met daarin enkele 12de-eeuwse grafzerken. Bij de
restauratie in 1972 keerde de oorspronkelijke middeleeuwse polychromie terug;
alleen de voorstelling van de Boom van Jesse die omstreeks 1868 werd gekopieerd
naar een schildering in de Utrechtse Buurkerk heeft men gehandhaafd. Het op een
orgeltribune geplaatste orgel werd in 1814 gemaakt door F.F. Epmann
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

237
Ootmarsum, R.K. kerk H.H. Simon en Judas, interieur (1974)
met gebruikmaking van ouder pijpwerk. Het onderging diverse wijzigingen in 1860
en 1870 en is in 1973-'74 gerestaureerd. Tot de in de kerk bewaarde kunstschatten
behoort een bijzonder fraaie gotische monstrans uit omstreeks 1400, afkomstig uit
het klooster Frenswegen bij Nordhorn (D.) en een eikenhouten Mariabeeld uit
omstreeks 1500. Voor het overige dateert de inventaris grotendeels uit de 19de en
de 20ste eeuw, waaronder kruiswegstaties (1849) door O. de Boer en werk uit het
atelier van F.W. Mengelberg, zoals de neogotische Piëta, het triomfkruis (omstreeks
1870), het hoogaltaar (1871) en de preekstoel (1891). In de absis zitten drie
gebrandschilderde ramen (1872) van atelier Nicolas; verder zijn er ramen van M.
Weiss (omstreeks 1942) en J.A.C. Schoenaker (1973-'80).
De Herv. kerk (Ganzenmarkt 31) [2] is een eenvoudige, driezijdig gesloten
zaalkerk met een statige zandstenen pilastergevel, bekroond door een houten
koepelvormig torentje. De kerk is gebouwd in 1810, waarschijnlijk naar ontwerp
van G. Hagels uit Gildehaus (D.). De kerk bevat een grafsteen voor Johan Dietrich
von Heijden, heer van Ootmarsum, uit 1669, een classicistische eikenhouten preekstoel
uit 1674, een koperen lezenaar uit de tweede helft van de 18de eeuw en een orgel uit
1781, dat is overgebracht uit de katholieke kerk.
Het klooster Maria ad Fontes (Oostwal 24) [3] is een omvangrijk, uit drie haaks
geplaatste vleugels bestaand, kloostercomplex in expressionistische trant, gebouwd
in 1935-'38 voor de congregatie van O.L.V. van Amersfoort. Een van de vleugels
bevat op de verdieping de kapel.
Het raadhuis (Markt 1) [4] is kort na 1778 gebouwd naar ontwerp van Egbert
Schrader en verving een 16de-eeuws raadhuis. Het gebouw heeft een zandstenen
voorgevel, versierd met grove rococoornamenten en voorzien van het stadswapen.
In 1840 werd op het schilddak een dakruiter geplaatst. Op de verdieping bevindt zich
een eenvoudige rococoschouw uit de bouwtijd. Omstreeks 1966 kreeg het raadhuis
een uitbreiding met vleugels in quasi-18de-eeuwse stijl.
Het voorm. postkantoor (Westwal 1) [5] is een blokvormig pand in eclectische
vormen, gebouwd in 1880 naar plannen van J.H. Vos uit Almelo.
Woonhuizen. Het stadsbeeld van Ootmarsum wordt in belangrijke mate bepaald
door een groot aantal in vakwerk opgetrokken, voornamelijk eenbeukige,
akkerburgerhuizen, waarvan de oudste dateren uit de 16de eeuw. Zeldzaam zijn de
vakwerkpanden met verdieping, zoals
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ootmarsum, Herv. kerk
het diepe huis Marktstraat 7-9. Het houtskelet van nummer 9 dateert uit 1586. In de
19de eeuw werd dit huis verenigd met nummer 7, dat in 1613 werd gebouwd als
eenlaags pand en in 1637-'38 een verdieping in vakwerk kreeg. De overige oude
huizen zijn eenlaags. Het in 1532 gebouwde diepe pand Kerkplein 10 heeft bakstenen
gevels, een houten topgevel en een getoogde houten inrijpoort. Ganzenmarkt 11 is
een in vakwerk opgetrokken diep pand uit 1552 met een in de 20ste eeuw vernieuwde
voorgevel. Keerweer 2 (vroeger Kloosterstraat 1) is een breed vakwerkhuis uit 1562,
met aan de achterzijde een inrijpoort met niendeurboog voorzien van een spreuk en
het jaartal ‘1658’. Andere 16de-eeuwse voorbeelden zijn Grotestraat 13 (omstreeks
1589) en Grotestraat 15 (omstreeks 1590). Het laatste pand werd omstreeks 1800
Ootmarsum, Woonhuis Kerkplein 10 met links het Drostehuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ootmarsum, Cremershuis
238
verbouwd in opdracht van de familie Van Bevervoorde en eind 19de eeuw voorzien
van een nieuwe lijstgevel. Tijdens het Twaalfjarig Bestand verrezen de huizen
Ganzenmarkt 3 (1612) en Ganzenmarkt 22 (1616). Marktstraat 4 is een breed pand
met vakwerkzijgevels; de daksporen dateren uit 1639.
Een beperkt aantal panden kreeg een bakstenen voorgevel. Het Cremershuis
(Marktstraat 3), een tweebeukig diep huis met houtskelet, werd omstreeks 1623
gebouwd. Het achterhuis is afgescheiden en deels onderkelderd. De zijwanden zijn
uitgevoerd in vakwerk. Het echtpaar Cremer-Dreesman liet in 1656 een fraaie
maniëristische gevel optrekken, uitgevoerd in baksteen en zandsteen met forse
klauwstukken en een topfronton. De pui bevat een zandstenen inrijpoort die toegang
geeft tot het voorhuis. Het diepe huis Marktstraat 8 heeft een houtskelet en
vakwerkzijwanden uit 1608. De voorgevel is in 1747 in steen vernieuwd als een
ingezwenkte halsgevel met zandstenen aanzetkrullen, lijsten en halfrond fronton.
Het hoekpand Markt 3 kreeg in de tweede helft van de 18de eeuw een ingezwenkte
gevel met zandstenen aanzetkrullen en lijsten. In 1948 werd de begane grond
beklampt. Het diepe Drostehuis (Walstraat 1) is opgebouwd met houtskelet en
zijgevels in vakwerk. Het achterhuis is in de loop van de tijd afgescheiden en deels
onderkelderd. Omstreeks 1780 kreeg het pand een bakstenen voorgevel met afgeknotte
halsgevel, voorzien van gebeeldhouwde klauwstukken. De ingang met bovenlicht
bezit een pilasteromlijsting. De achtergevel is in de eerste helft van de 19de eeuw in
steen vernieuwd. Laat-19de-eeuws zijn de gepleisterde lijstgevel van het brede
hoekpand Markt 4 en het in 1889 naar plannen van A.L. Clemens verbouwde huis
Molenstraat 2, dat nog een oudere kern bezit.
Boerderijen. De langhuisboerderij Denekamperstraat 7 dateert uit de 17de of
18de eeuw. Boerderij Ribbert (Vasserweg 16) is een 18de-eeuwse boerderij met
vernieuwd bedrijfsgedeelte. Oldenzaalsestraat 49 is een dwarshuisboerderij met
schoudergevels uit 1886.
Het voorm. Huis Ootmarsum [6]. De Alleeweg, het Oldenzaalsvoetpad en de
Verlengde Alleeweg horen bij het 18de-eeuwse lanenstelsel van het Huis Ootmarsum,
in feite het in 1647 geseculariseerde complex van de in 1262 gestichte Commanderie
van de Duitse orde. Dat complex is in 1817 gesloopt. Ter plaatse heeft men omstreeks
1950 het Openluchtmuseum (Smithuisstraat
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ootmarsum, Engels' tuin
5) gesticht. In het museum is opgenomen het molenhuisje (Oldenzaalsvoetpad 3),
het in 1773 gebouwde muldershuis van de aangrenzende, in 1869 gesloopte ‘Voorste
Watermolen’. Van de ‘Achterste Molen’ zijn de beide stuwvijvers (Verlengde
Alleeweg ong.) in een parkaanleg opgenomen.
Windmolen. De ‘molen van Oude Hengel’ (Oldenzaalsestraat 24) [7] is een ronde
stenen stellingkorenmolen, gebouwd in 1867 en na een brand in 1872 herbouwd.
Industriegebouwen. Van de voorm. fosforietfabriek (Oldenzaalsestraat 21) [8]
is een uit omstreeks 1917 daterende, forse houten opslagloods met mansardedak
bewaard gebleven. De fabriek werd opgericht voor de vrij kortstondige winning van
de in kleilagen aangetroffen fosforietknollen, benodigd om de in de Eerste
Wereldoorlog afgebroken import van fosfaat te compenseren. De voorm. zuivelfabriek
‘Nooitgedacht’ (Weerselosestraat 1-3) is een eenlaags fabriekspand met
directeurswoning, gebouwd in 1927 naar ontwerp van G.A. en E. Mulder.
De watertoren (bij Almelosestraat 65) kwam in 1934 tot stand in opdracht van
de Waterleiding Maatschappij Overijssel. Omdat het gebouw op de Kuiperberg staat,
kon men volstaan met een geringe hoogte. De toren heeft een rond, met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

239
baksteen bekleed, betonnen vlakbodemreservoir en een vierkante traptoren.
Straatmeubilair. Op de Markt staat voor het stadhuis een uit omstreeks 1780
daterende, zandstenen stadspomp [9] metrococo-motief en stadswapen. Aan de
Walstraat en op het Bergplein staan 18de-eeuwse ronde zandstenen stadsputten [10]
met eikenhouten haalbomen. De oriëntatietafel (bij Almelosestraat 63) op de
Kuiperberg is een hardstenen gebeeldhouwde tafel, geplaatst in 1922 door de
A.N.W.B. en de Koninklijke Nederlandse Toeristenbond. Vanaf het plateau heeft
men een bijzonder uitzicht over Noord-Twente.
Engels' tuin (Hazelrot 3) [11]. Dit naar de familie Engels genoemd parkje is
waarschijnlijk omstreeks 1800 aangelegd in landschapsstijl. In 1880 liet M.J.W.
Engels een tweelaags, bakstenen theehuisje bouwen, voorzien van een hoge stoep
en een ingang met pilasteromlijsting. Sinds omstreeks 1920 is het een openbaar
wandelpark. Bij de langgerekte serpentinevijver staat een gebogen zandstenen zitbank
in neo-Lodewijk XIV-stijl, in 1939 geschonken door A.A.W. Aberson.
Begraafplaatsen. De Herv. begraafplaats (Molenstraat ong.) is omstreeks 1830
aangelegd en bevat het graf van P.H. Dannenberg (†1873) en G.W. Cramer (†1918),
beide burgemeesters van Ootmarsum. De Isr. begraafplaats (bij Ootmarsumsestraat
65), gelegen op de Kuiperberg, telt enkele tientallen, voornamelijk 19de-eeuwse
stenen.
Ossenzijl
(gemeente IJsselham)
Streekdorp langs de Kalenbergergracht, met een verdichting in de bebouwing bij de
sluis van Osse, waar de gracht de Zuidwendedijk kruist. Het dorp, voor het eerst
genoemd in 1437, ontleent zijn naam aan de familie Osse die de sluis in bezit had.
Na verwoesting in 1570, werd in 1790 de huidige sluis gebouwd en ontwikkelde het
dorp zich tot een uitvoerhaven voor turf. Na de watersnood van 1825 volgde in 1826
de bouw van een schutkolk, met aan de noordzijde een sasdijk. De vervening in de
omgeving van het dorp geschiedde vanaf de Hoogeweg. Na 1947 werden veel
woningen verbouwd tot weekendhuisjes. Bij het dorp ligt het bezoekerscentrum van
het vanaf 1956 ontstane natuurreservaat ‘De Weerribben’.
Het gebouw Rehoboth van de Vrije Zendingsgemeente (Hoofdstraat 10) dateert
uit 1880 en is een zeer eenvoudige zaalkerk met overstekend dak en topmakelaar.
Het interieur bevat een midden-18de-eeuws orgel met orgelkast, voorzien van een
fluitblazend engeltje.
Vervenershuisjes. Langs de Hoogeweg staat een aantal karakteristieke, met riet
gedekte vervenershuisjes uit de eerste helft van de 19de eeuw: Hoogeweg 1, 2, 6, 8
en 20. Elk huisje heeft één hoger opgetrokken zijgevel met toegangsdeur en twee
korte gevels met houten bovenstuk. De meeste zijn nu in gebruik als
vakantiewoningen.
Boerderijen. Eveneens karakteristiek zijn de keuterboerderijen Hoogeweg 4 en
Hoogeweg 5. Deze boerderijen uit de eerste helft van de 18de eeuw hebben een met
riet gedekt bakstenen woongedeelte en een houten, nagenoeg vierkant bedrijfsgedeelte
met grondtas.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Molens. Aan de rand van het natuurreservaat ‘De Weerribben’ staat langs de
Hoogeweg een aantal kleine herbouwde molens die niet zozeer gebruikt worden voor
het droogmalen als wel voor het inmalen van water ten behoeve van het in het
reservaat aanwezige trilveen. De beide paaltjaskers of tonmolens (Hoogeweg ong.)
zijn respectievelijk gebouwd in 1963 en 1977. De spinnekopmolen De Wicher
(Hoogeweg 3) werd in 1982 gebouwd op de plaats van zijn voorganger, die in 1943
werd gesloopt en tot dan toe de Boonspolder bemaalde.
Gemaal. Ten oosten van Ossenzijl, halverwege het in 1927-'34 gegraven kanaal
van Steenwijk naar Ossenzijl, ligt het Prof. Dr. J.R. Slotemaker de Bruinegemaal
(A.F. Stroinkweg 10), een functionalistisch vormgegeven elektrisch gemaal uit 1933
dat de polders Wetering-Oost en Gelderingen bemaalt.
Kalenberg. Dit tweerijige waterstreekdorp ligt ten zuidoosten van Ossenzijl,
midden in natuurreservaat ‘De Weerribben’. Het dorp wordt in 1323 voor het eerst
genoemd. Aan het eind van de 18de eeuw won het gebied aan belang door de natte
vervening, waarbij de Oudweg(sloot) werd verbreed tot Kalenbergergracht. Nadat
aan het begin van de 20ste eeuw de turfwinning was gestaakt, stapte men de over op
extensieve veehouderij, aangevuld met rietteelt en visserij. De in 1958-'59 aangelegde
ontsluitingsweg maakte een einde aan de geïsoleerde ligging van het dorp over land.
De Herv. kerk (Kalenbergerpad 2) is een uit 1881 stemmende zaalkerk met
aangebouwde consistoriekamer. De voorm. openbare lagere school (Kalenbergerpad
1) is in 1887 gebouwd als drieklassige school. Ten zuiden van Kalenberg ligt het
tweerijige waterstreekdorp Nederland.
Oud-Avereest
(gemeente Avereest)
Esgehucht ontstaan op de hogere delen langs de Reest. Vanuit het klooster Mariënberg
bij Zwartewatersklooster werd in 1236 een houten kerk gesticht in ‘Overreest’, op
de hoogte waar nu de begraafplaats ligt. Reeds in de 17de eeuw is er sprake van een
school. In 1852 werd op de huidige plaats een nieuwe kerk gebouwd. Het karakter
van het esgehucht met zijn akkerbouw op de hogere esgronden en zijn groengronden
in het Reestdal is goed bewaard gebleven.
De Herv. kerk (Oud Avereest 5) is een kerk op T-vormige grondslag en omlijste
ingangspartij aan de westgevel. Ze heeft een geveltoren met half opengewerkte houten
lantaarn en ingesnoerde spits. De kerk werd op deze plaats
Oud Avereest, Herv. kerk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

240
gebouwd in 1852, vermoedelijk naar een tekening van opzichter E. Nuis. Aan de
oostzijde is in dezelfde tijd een consistoriekamer aangebouwd. De toren zou nog een
klok uit 1636 bezitten, gegoten door Kilianus Wegewaert. De orgelgalerij, aan de
westzijde van het interieur, wordt ondersteund door gietijzeren zuilen. Daarop rust
een door J. van Loo in 1867 gebouwd orgel dat in 1903 door J. Proper is uitgebreid.
Op het nabijgelegen kerkhof ligt een aantal opvallende zerken en grafstenen, evenals
een grafmonument met gebroken zuil. De pastorie annex boerderij Oud Avereest 3
stamt uit omstreeks 1870.
Boerderij. In de omgeving langs het Reestdal staat een aantal forse 19de-eeuwse
hallenhuisboerderijen met middendeel. Enkel Groot Oever 12 heeft een 18de-eeuwse
oorsprong en een dwarsdeel. De voorgevel is doorgaans voorzien van een ingezwenkte
lijstgevel, het woongedeelte van een wolfdak met pannen. Het bedrijfsgedeelte is
met riet bedekt en de houten bijgebouwen hebben veelal zwart geteerde, gepotdekselde
delen. Voorbeelden zijn Den Kaat (Den Kaat 2) met in de achtergevel het jaartal
‘1805’ en in de voorgevel ‘1812’, Lutten Oever 6 (1806), Groot Oever 10 (1835),
Ten Cate (Den Huizen 4) uit omstreeks 1880, Groot Oever 6, Den Huizen 5 en Oud
Avereest 20.
Overdinkel
(gemeente Losser)
Dorp, ontstaan omstreeks 1900 als lintbebouwing langs de weg van Losser naar
Gronau (nu Hoofdstraat). Hier verrezen woningen voor de arbeiders die in de
Gronause textielfabrieken werkten.
De Herv. kerk (Hoofdstraat 182) is een eenbeukige neogotische kerk met recht
gesloten koor en achtzijdige dakruiter, gebouwd in 1908. De pastorie (Hoofdstraat
184) stamt uit dezelfde tijd.
De R.K. St.-Gerardus Majellakerk (Hoofdstraat 76) is een eenbeukige kerk met
versmald, driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met vierzijdige spits,
gebouwd in 1909-'10 naar ontwerp van H. Kroes. Het interieur heeft een open
dakstoel. Tot de
Overdinkel, Drielandsteen (1975)
inventaris behoort een misbel uit 1771. De pastorie (Hoofdstraat 78) dateert uit de
bouwtijd van de kerk. Het bijbehorende St. - Gerardus Majellapark (Pastoor van
Laakstraat ong.) is in 1910 gesticht als processiepark en telt enkele kapellen en een
calvarieberg met bakstenen baldakijn.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boerderijen. Rond het dorp liggen enkele waardevolle boerderijen. Erve Beernink
(Beerninksweg 1) is een driebeukige boerderij, waarvan het bedrijfsgedeelte in
vakwerk en met onderschoer is uitgevoerd; op de gesneden consoles van het houten
voorschot staat het jaartal ‘1644’. Het woongedeelte is omstreeks 1925 vernieuwd.
Op het Erve Ter Denge (Glanestraat 7) staat een in vakwerk opgetrokken tweebeukige
schaapskooi uit 1778 en een driebeukige schuur uit 1780. De voorm. boerderij
Ellermanswöner (Hoofdstraat 1) is een tweebeukige boerderij annex herberg. In de
19de eeuw diende het pand als tolhuis bij de brug over de Dinkel.
Grensstenen. De Drielandsteen (Drielandweg ong.) staat op het punt waar
Nederland, Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen samenkomen. Het is een in
Bentheimer zandsteen uitgevoerde driehoekige paal (nr. 1) uit 1659 met de wapens
van het graafschap Bentheim, de provincie Overijssel en bisschop Bernard van Galen,
vorst-bisschop van Munster. De ingehakte hoofdletter H van Hannover werd in 1824
ingehakt. Ook uit 1659 stamt de zwaar beschadigde zandstenen grenspaal (nr. 3) aan
de Beerninksweg met het wapen van Overijssel. Nabij Tiekenveenweg 4 staat een
zandstenen grenspaal met het nummer 80 (855) uit 1773.
Paaslo
(gemeente IJsselham)
Hoevenzwermdorp, dat voor het eerst wordt genoemd in 1251. De kapel behoorde
tot de St.-Clemenskerk van Steenwijk en werd gesticht omdat die kerk ver weg lag
en bij hoog water van de Steenwijkse Aa zelfs onbereikbaar was. In 1336 werd de
kapel tot kerk verheven, maar vanaf 1489 was ze ondergeschikt aan die van
Oldemarkt.
De Herv. kerk (Binnenweg 2) is een driebeukige pseudo-basilicale kerk met
smaller, driezijdig gesloten koor en een geveltorentje met gesloten dakstoel en
ingesnoerde spits. De middeleeuwse kerk is in het eerste kwart van de 16de eeuw
vermoedelijk geheel herbouwd, in de 17de eeuw gewijzigd en in 1864 hersteld. Het
geveltorentje stamt ook uit dat laatste jaar. De kerk is in 1953-'55 gerestaureerd naar
plannen van H.J. Meijerink uit Zwolle, waarna de vensters van de zijbeuken recentelijk
op onoordeelkundige wijze zijn vernieuwd. Inwendig bestaat de kerk uit een
driebeukige gebintconstructie, die veel overeenkomsten vertoont met die van een
grote hallenhuisboerderij. In plaats van ankerbalkgebinten zijn evenwel
dekbalkgebinten toegepast. In het schip dienen de gebintdekbalken als moerbalken
voor de kinderbalken die het plafond dragen. Ter hoogte van de korbeelaanzetten
bevindt zich de draagconstructie van de zijbeuken. De sleutelstukken hebben een
laat-gotisch peerkraalmotief. In de vloer van het koor liggen een altaarplaat van rode
Bremer zandsteen en de grafzerk van Epo van Bootsma (†1678), gecommitteerde
van de Friese staten in Den Haag, en zijn vrouw Frouck van Donia. Het orgel werd
in 1920 gebouwd door de firma P. van Dam. Rondom het gebouw ligt een kerkhof
afgesloten door een droge kerksloot en een laat- 19de-eeuws toegangshek. Op het
kerkhof bevinden zich
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Paaslo, Herv. kerk, interieur
241
een baarhuisje uit omstreeks 1890 en het graf van de dichter J.C. Bloem (†1966).
Het voorm. vervenershuisje (Spinnerslaan 17), gelegen ten noorden van het dorp,
is een eenvoudig maar karakteristiek eenlaags rietgedekt pand uit het begin van de
19de eeuw, gebouwd voor (en door) een turfsteker.
De voorm. Rijkskunstberg-plaats (Paasloregel 77, gem. Steenwijk), gelegen ten
oosten van Paaslo, werd in 1942 door de Rijksgebouwendienst gebouwd nadat op
last van de Duitse bezetter de bunker-bergplaatsen in de duinen bij Heemskerk
verlaten moesten worden. Men koos een afgelegen locatie in de bossen noordelijk
van het gehucht Basse, op hoge gronden omringd door veenderijen en moerasachtig
gebied en ontsloten door een beperkt wegennet. Het ‘Paaslo-Pantheon’
Paaslo, Vervenershuisje Spinnerslaan 17
is een cirkelvormige bomvrije opslagplaats van twee bouwlagen met muren van vier
meter gewapend beton en een massief kegelvormig dak van negen meter dikte. Het
geheel is bekleed met een schil van baksteen en een enorm wapenplateau. Voor de
ingang, met een toegangssluis en zeventien centimeter dikke zware stalen kluisdeuren,
ligt een voorhof met een halfronde schermmuur van vier meter dikte, gedekt door
een negen meter dikke betonlaag. Daartegenaan liggen de dienstwoningen voor het
bewakingspersoneel. De constructie werd ontworpen door J. Emmen met
architectonische verzorging door G.C. Bremer. Sinds 1991 zijn de woningen in
privé-bezit en dient de opslagplaats als depotruimte voor enkele noordelijke musea.
Raalte
Esdorp voor het eerst genoemd in 1123, in een mogelijk valse oorkonde. In 1265
vielen de kerk en het patronaatsrecht toe aan het benedictinesser nonnenklooster
Mariënberg te Zwartewatersldooster. Dit had van 1351 tot 1393 hier ook een vestiging.
Aan de noordzijde van het dorp ontstond de 15de-eeuwse havezate Hofstede. Na
schade door oorlogsgeweld omstreeks 1580 volgde reparatie van de kerk. In 1603
werd de katholieke pastoor afgezet, maar het overgrote deel van de bevolking bleef
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

katholiek. Vanuit het nabij gelegen huis Strijtveen waren vanaf 1653 jezuïeten
werkzaam. In 1748 kwam een einde aan deze jezuïetenstatie. In het dorp werd in
1750 een schuurkerk gebouwd die in 1834 afbrandde. In 1858 werd de tak
Deventer-Raalte van het Overijssels Kanaal gegraven. De in de omgeving gevonden
ijzeroer kon hierdoor naar de ijzergieterij Nering Bögel in Deventer of verder naar
het Ruhrgebied verscheept worden. In 1879 kwam het station Raalte gereed, aan de
in 1881 geopende spoorlijn Zwolle-Almelo. In 1879 werd de havezate Hofstede
verkocht en de gronden verkaveld. In 1964 is het huis zelf afgebroken ten behoeve
van de uitbreiding van de scholengemeenschap De Hofstede. Door de tomeloze
naoorlogse uitbreidingen is van de oude dorpstructuur weinig bewaard gebleven.
Aan de oostzijde, langs het kanaal, vormde zich een industrieterrein waar onder
andere in 1948 een vestiging van de rubberfabriek Hevea kwam, nu Vredestein
Icropo. Na de oorlog is de Raalterenk gaandeweg volledig volgebouwd met
woonwijken als de Blekkerhoek in het noorden, Westdorp en Langkamp in het westen
en Olykampen, Hartkamp en Vloedkampen in het zuiden. Vanaf het midden van de
jaren tachtig ontstond aan de noordzijde van de spoorlijn de wijk Het Raam.
De (Herv.) Plaskerk (De Plas 7), oorspronkelijk gewijd aan de H. Kruisverheffing,
is een eenbeukige laatgotische kerk met een smaller koor en gedrongen toren van
twee geledingen met tentdak. Archeologisch onderzoek uit 1969 heeft uitgewezen
dat in de 12de eeuw een eerste kerk in oersteen werd gebouwd; deze bestond uit een
schip met een smaller rondgesloten koor. Kort na 1425 werd het huidige driezijdig
gesloten koor gebouwd met inwendig kruisribgewelven. Aan het eind van de 15de
eeuw werd het romaanse schip vervangen door het huidige brede schip. Na
oorlogsschade werd de kerk in 1592 hersteld. Omstreeks 1694 stortte de oude toren
in en werd in 1697 vervangen door de huidige. Toen zijn ook de beschadigde
gewelven in het schip verwijderd. Omstreeks 1835 kreeg de kerk aan de buitenzijde
een blokbepleistering. Omstreeks 1970 werd de kerk ingrijpend
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Raalte, (Herv.) Plaskerk, plattegrond
242
gerestaureerd onder leiding van D. Wijma, waarbij de buitenbepleistering werd
verwijderd, de toren werd verhoogd en een aanbouw aan de zuidzijde verdween. Aan
de noordzijde is toen een nieuwe consistoriekamer toegevoegd. Inwendig bevinden
zich aan de noordzijde van het koor resten van een laatgotisch sacramentskastje. De
preekstoel en drie herenbanken stammen uit omstreeks 1700. Het orgel met galerij
op houten toskaanse zuilen ontstond in 1836, naar plannen van C.F.A. Naber.
De R.K. kerk van de H. Kruisverheffing (Kerkstraat 6) is een forse, driebeukige
neogotische hallenkerk. De toren heeft drie geledingen en een ingesnoerde naaldspits,
welke aan de basis een balustrade met flankerende pinakels heeft gekregen. De kerk
werd in 1891-'92 gebouwd naar plannen van A. Tepe, met als uitvoerder G. Ebbers,
ter vervanging van een uit 1936 stammende voorganger. De kerk is sterk verwant
aan de St.-Nicolaaskerk te IJsselstein. Het interieur is in 1958-'63 en in 1991-'92
voorzien van een nieuwe polychromie. De kerk heeft net- en stergewelven en een
neogotische tegelvloer met tableau's. De inrichting dateert grotendeels uit het laatste
kwart van de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw. Diverse stukken komen
uit het atelier van F.W. Mengelberg, zoals het hoofdaltaar (1891), het Mariaaltaar
(1894), het St.-Antoniusaltaar (1898), diverse beelden en beeldengroepen (1892-1900)
en de reliëfs in de communiebank (1899). Verder zijn er twee beelden, voorstellende
Johannes de Evangelist en St. Aloysius (1897 en 1899), van atelier Margry, een
kaarsenkroon (1899) van de firma Pothof uit Münster (D), twee zevenarmige
kandelaars (1893) door W. Polders uit Kevelaer (D) en een marmeren doopvont
(1892) met koperen deksel door J.H. Brom. Ook de neogotische banken zijn bewaard
gebleven. De gebrandschilderde ramen in de koorabsis zijn vervaardigd door H.J.J.
Geuer; die in de doopkapel (nu gedachteniskapel) komen uit atelier P. Cuypers. In
1991 heeft de kerk ramen overgenomen uit de gesloopte St.-Martinuskerk te
Groningen, voorstellende de Tien Geboden (1890-1920), vervaardigd door atelier
Nicolas. De kruiswegstaties zijn gemaakt door A. en P. Windhausen. Op het kerkhof
staat een uit 1928 stammende kleine kapel. De grote pastorie (Kerkstraat 8) werd in
1929 door M. Roebbers ontworpen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Raalte, R.K. H. Kruisverheffingskerk
De voorm. synagoge (Stationsstraat 21) is een zaalgebouw uit 1889, met
neorenaissancistische details. Het gebouw doet momenteel dienst als Vrij Katholieke
kerk.
De R.K. St.-Pauluskerk (Westendorplaan 122) is een goed voorbeeld van een
naoorlogse kerk met een lage, vlak gedekte kerkruimte, gebouwd in 1965-'66 naar
plannen van Joh.H. Sluijmer. De vrijstaande toren werd in 1969 toegevoegd.
Huize Angeli Custodis (Kerssemakersstraat 46) is een langgerekt gebouw met
toren, gesticht in 1930-'32 als katholiek ziekenhuis bediend door de Zusters van
Tilburg. Sinds 1964 doet het dienst als kloosterbejaardenhuis.
Woonhuizen. In het dorp zijn slechts enkele interessante woonhuizen bewaard
gebleven. Het woon- en winkelpand Herenstraat 1 ontstond in 1832 als zaak in
manufacturen voor J.W. Remmers en T.M. van den Belt. Remmers was een Tödde,
een katholieke linnenverkoper. De huidige winkelpui werd in 1915 toegevoegd. Het
eclectische huis Brugstraat 29 uit circa 1870 is een goed voorbeeld van een rijker
dwars dorpswoonhuis met verhoogde middenrisaliet en mezzaninoverdieping. Het
sober neoclassicistische Spinhuis (Kerssemakersstraat 11) stamt uit circa 1875. De
dokterswoning Zwolsestraat 16 werd in 1925 ontworpen door M. Roebbers en dient
nu als raadhuis. De burgemeesterswoning Kerssemakersstraat 53 kwam in 1942 tot
stand naar plannen van A.T.A.J. Wiegerinck uit Groenlo.
De watertoren (Korenstraat 18) is in 1933 gebouwd in opdracht van de
Waterleiding Maatschappij Overijssel. Het betonnen vlakbodemreservoir heeft
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

243
een bakstenen omkleding in licht expressionistische vormen en wordt afgesloten met
een afgeknot tentdak.
't Reelaer ('t Reelaer 1), gelegen ten noordwesten van Raalte aan de Raalter
wetering, is een voorm. havezate waar in 1608 een huis stond dat toen gekocht werd
door Johan Witte tot Wittenstein. In het begin van de 19de eeuw werd het huis
verbouwd in opdracht van Gabriël Vidal de Saint Germain. In 1910 werd het landgoed
verkocht aan Edzard Reint van Welderen baron Rengers en zijn vrouw Marie Amelie
Hoevenaar van Geldrop. Deze lieten het huis afbreken en in 1910-'13 herbouwen tot
een groot landhuis in neorenaissance-vormen en met ‘Um 1800’-elementen naar
ontwerp van H. Meijerink. De ingangspartij heeft een balkon op ionische zuilen. Ook
aan de tuinzijde bevindt zich een breed balkon gedragen door ionische zuilen. Het
omlopende schilddak wordt bekroond door een dakruiter. In het nog originele interieur
uit 1910-'13 bevindt zich een 17de-eeuwse schouw afkomstig van het oude huis.
Ook de betimmering in de bibliotheek bevat mogelijk nog 17de-eeuwse onderdelen.
Het tuinontwerp uit 1911 is van de hand van L.A. Springer. Op het landgoed staat
een aantal boerderijen uit circa 1912: 't Reelaer 15-19 en 't Reelaer 23.
Mariënheem. Ten oosten van Raalte ligt het dorp Mariënheem, dat is ontstaan
rond de toen gebouwde kerk. De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (Nijverdalseweg
32) is een driebeukige pseudobasiliek met een ingangsportaal onder een zadeldak.
De hoogopgaande vieringstoren en kleine
Raalte, Landhuis 't Reelaer, plattegrond begane grond (1911)
Luttenberg bij Raalte, Lourdesgrot
traptoren worden beide gedekt door een tentdak waarop een bolvormige bekroning.
De kerk werd in 1937-'38 gebouwd naar plannen van G. Leeuwenberg in een aan
het werk van Kropholler verwante traditionalistische stijl. Het priesterkoor aan de
oostzijde is in de jaren zestig gesloopt. De kruiswegstaties in de kerk zijn van de
hand van L. Sengers. De pastorie (Nijverdalseweg 34) stamt uit 1937.
Nabij de kerk staan een openluchtkapel uit circa 1937 en een laat-19de-eeuws
beeld van Maria met Kind. De Bagatelle (Nijverdalseweg 10) is een met riet gedekt
pand, dat mogelijk na 1747 is ontstaan als posthuis en toen tot het landgoed
Schoonheten behoorde. In 1819 werd het tot theehuis ingericht; na oorlogsschade is
het in 1947 hersteld.
Luttenberg. Ten noordoosten van Raalte ligt het dorp Luttenberg, oorspronkelijk
ontstaan als hoevenzwermdorp nabij de 15de-eeuwse - en in het eind van de 19de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

eeuw verdwenen - havezate Luttenberg. Al in 1620 stichtte men hier een katholieke
kapel die in 1769 werd afgebroken. De R.K. St. - Corneliuskerk (Butzelaarstraat 22)
is een driebeukige neogotische hallenkerk met toren van twee geledingen, waarvan
de bovenste overgaat in een bakstenen achtkant met wijzerplaten en een slanke spits.
De kerk werd in 1904-'05 gebouwd naar plannen van W. te Riele. In 1920 volgde
een uitbreiding en in 1939 werd de kerk gerestaureerd en vergroot. Aan de oostzijde
bevinden zich in de buitenmuur stenen met daarin gebakken de namen van gulle
gevers. De iets noordelijker gelegen Lourdesgrot (Harmelinkstraat hoek
Butzelaarstraat ong.), ontstaan in 1914-'15, is een blijk van katholieke devotie die in
Overijssel zeldzaam is. De gepleisterde structuur heeft een door een hek afgesloten
grotgedeelte en schuin daarboven een beeld van Maria.
Broekland. Ten zuidwesten van Raalte ligt het dorp Broekland, oorspronkelijk
ontstaan als hoevenzwermdorp, dat kerkelijk in 1911 van de parochie Boerhaar werd
afgesplitst. De R.K. St.-Marcellinuskerk (Van Dongenstraat 10) is een driebeukige
neogotische kruisbasiliek; de toren telt drie geledingen en heeft een ingesnoerde
spits. Op de plaats van een uit 1819 stammende kapel werd in 1911-'12 de huidige
kerk gebouwd naar plannen van H. Kroes en met als opzichter C.A. Hardeman. De
laatste verzorgde in 1931 de uitbreiding van de kerk met zijbeuken. De
gebrandschilderde ramen zijn van de hand van J. Colette en stammen, net als de
pastorie (Van Dongenstraat 12), uit 1912. Op het voorm. landgoed Neppelenbroek
staat een fraaie hallenboerderij met dwarshuis (Neppelenbroekerdijk 1) uit omstreeks
1900.
Reutum
(gemeente Tubbergen)
Dorp, ontstaan als flankesnederzetting aan de Reutumse Es. Bij de in 1811 gestichte
katholieke kerk op de grens tussen Reutum en Haarle ontwikkelde zich na de oorlog
een dorpskern.
De Reutumsebrug (Kanaaldijk ong.) over het kanaal Almelo-Nordhorn, gebouwd
in 1887 door D.A. Schretlen & Co., bestaat uit halen met vakwerk op een geschoord
hameiportaal. Naast de brug ligt een gekoppelde schutsluis met gemetselde
sluiswanden en houten sluisdeuren uit 1887-'88.
Windmolen ‘De Vier Winden’ (Oude Bornsedijk 30) is een uit 1862 daterende
achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen
voet.
Boerderijen. De vroeg-19de-eeuwse langhuisboerderij Ootmarsumseweg 340
heeft vakwerkwanden en houten voorschotten. Aan de achterzijde staat een
aangebouwde deel in vakwerk. Op het erve Deperink (Zoekerweg 18) staat een
18de-eeuwse vakwerkschuur met baksteenvulling en overstek.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Rijssen
244
Kleine stad, ontstaan bij de plaats waar de weg Deventer-Duitsland de Regge kruiste.
De nederzetting kreeg in 1243 stadsrechten. De bebouwing van het vrijwel
cirkelvormige stadje, dat alleen door een gracht werd beschermd, had een sterk
agrarisch karakter. Karakteristiek waren de stadsboerderijen, die met de niendeur
naar de straat waren gewend. De komst van de textielindustrie, in het bijzonder sinds
1850 de jutespinnerij en - weverij van Ter Horst & Co., veranderde weinig aan dat
beeld. De fabriek verrees aan de noordzijde van Rijssen. Aan de zuidzijde werd in
de jaren dertig van de 20ste eeuw het villapark Hollandsch Schwarzwald aangelegd.
Na de Tweede Wereldoorlog groeide Rijssen verder uit in zuidelijke en westelijke
richting. Het agrarische karakter is sinds de jaren zestig sterk verminderd. De fabriek
werd in 1991 gesloopt.
De (Herv.) Grote of Schildkerk (Schild 8), oorspronkelijk gewijd aan de H.
Dionysius, is een driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten noord- en
middenbeuk en recht gesloten zuidbeuk. Drie traveeën van de noordbeuk vormden
oorspronkelijk de romaanse parochiekerk. De tufstenen noordgevel met rondboogfries,
en waarschijnlijk ook enkele pijlers in de kerk, dateren nog uit de 12de eeuw. In de
tweede helft van de 15de eeuw heeft men het eenbeukige romaanse schip verhoogd
voor het aanbrengen van hoge spitsboogvensters. Bovendien voegde men een tufstenen
koor in laatgotische stijl toe. In het begin van de 16de eeuw kwam de huidige
middenbeuk tot stand, het onderste deel uitgevoerd in tufsteen en daarboven in
baksteen met tufstenen speklagen. Nadat de romaanse westtoren door grote
bouwvalligheid in 1826 was ingestort, heeft men die niet herbouwd. De noord- en
de middenbeuk werden naar het westen met een travee verlengd en kregen een
neoclassicistische gevel met dorische pilasterstelling. Boven de ingang bevindt zich
een klokkentorentje op een met leien beklede romp, voorzien van een trans, een
vierkante bekroning met ionische orde en een ingesnoerde vierzijdige spits. In
1924-'25 breidde men de kerk naar ontwerp van T.E. Kuipers uit met de
Rijssen, Grote of Schildkerk (1987)
huidige zuidbeuk, voorzien van drie steekkappen. In aansluiting op de beide andere
beuken werd het onderste deel van het muurwerk in tufsteen en het bovenste deel in
baksteen uitgevoerd, onderling gescheiden door een strook met speklagen. Aan de
noordzijde voegde men een lage consistorie toe. Het kerkinterieur wordt overdekt
door stenen kruisribgewelven op kraagstenen met maskers. Tot de inventaris behoren
onder meer een romaans zandstenen doopvont en een 18de-eeuws zandstenen
grafmonument in Lodewijk XIV-stijl voor Frederica van Ittersum (†1729). Verder
zijn er een 18de-eeuwse herenbank, met 17de-eeuwse onderdelen, van de havezate
Oosterhof en een midden-18de-eeuws gestoelte van de havezate Grimberg. De
eikenhouten kansel dateert uit 1812 en werd vervaardigd door C. Nijhof. Enkele
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

ewaard gebleven fragmenten van een 19de-eeuws doophek zijn ook van zijn hand.
Van het orgel uit 1856 van de gebroeders Scheuer is het pijpwerk gespaard; in
1980-'81 is het gerestaureerd door de firma Flentrop. Verder zijn er diverse
voorwerpen uit omstreeks 1925, zoals een overhuifde herenbank, de
kerkenraadsbanken, het doophek en de ijzeren lichtkronen. Ook de gebrandschilderde
ramen dateren uit die tijd.
De R.K. St.-Dionysiuskerk (Rozengaarde 51) is een centraliserende kruiskerk
met lager transept en zeszijdig gesloten koor. De hoge klokkentoren met dwars
geplaatst zadeldak wordt bekroond door een achtzijdige spits. De laat-neogotische
kerk verrees in 1924-'25 naar ontwerp van J.Th.J. en P.J.H. Cuypers; ze verving een
kerk uit 1819. Het interieur wordt gedekt door kruisgewelven. Tot de inventaris uit
de bouwtijd behoren onder meer het hoogaltaar, de preekstoel door atelier Cuypers,
de koperen tabernakeldeuren door W. Thijssen, drie mozaïeken in de absis, het
Theresiaaltaar (1927), de kruiswegstaties (omstreeks 1930) en diverse kandelaars,
waaronder werk van atelier Brom en van W. Thijssen. Van ouder datum zijn onder
meer het doopvont (1889) en delen van het vroegere hoofdaltaar (1898), beide door
Mengelberg, en het neogotische Maria-altaar door Waterkamp (1901). De pastorie
(Rozengaarde 53) uit 1925 is ontworpen door J.Th.J. Cuypers.
Overige kerken. De (Herv.) Westerkerk (Haarstraat 95) is een forse kruiskerk
met hoge klokkentoren; ze heeft van een gebogen tentdak. De in 1930 gebouwde
kerk vertoont expressionistische elementen. De (Geref.) Ontmoetingskerk (Boomkamp
4), een kruiskerk voorzien van een torentje met spits, dateert ook uit 1930.
De Oosterhof (Kasteellaan 1) is een voorm. havezate, bestaande uit een deels
omgracht, L-vormig buitenhuis met schilddaken en een achtzijdige dakruiter op de
naar het zuiden gewende frontvleugel. In de hoek tussen de beide vleugels staat langs
de oostvleugel een ondiepe aanbouw. De oostvleugel en het oostelijke deel van de
zuidvleugel kunnen uit de eerste helft van de 16de eeuw dateren. Waarschijnlijk in
het begin van de 17de eeuw werd het gebouw uitgebreid met het westelijke deel van
de zuidvleugel, waardoor een L-vormige plattegrond ontstond. Niet veel later voegde
men aan de achterzijde een lage aanbouw
Rijssen, De Oosterhof, plattegrond begane grond
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Rijssen, De Oosterhof
245
toe, die bij de restauratie van 1966-'67 met uitzondering van de kelders werd gesloopt.
De smalle vleugel langs de oostvleugel is waarschijnlijk laat-17de-eeuws. In het
begin van de 18de eeuw is de zuidgevel geheel opnieuw opgetrokken en voorzien
van een zandstenen middenpartij in Lodewijk XIV-stijl. Verder onderging het gebouw
inwendig een ingrijpende verbouwing. Uit die tijd dateren nog een eenvoudige
zandstenen schouw en de stucplafonds in het trappenhuis en de kamers op de begane
grond. In de 19de eeuw heeft men verschillende vertrekken gemoderniseerd. Sinds
1988 dient het gebouw onder meer als museum.
Het in 1652 gebouwde en in 1737 vernieuwde bouwhuis werd in 1968 grotendeels
vernieuwd. Het omringende landgoed wordt doorsneden door een 18de-eeuws
lanenstelsel. Tot het landgoed behoorden de 19de-eeuwse langhuisboerderij
Oosterhofweg 248 en de ‘Ittahoeve’ (Kasteellaan 9), een langhuisboerderij uit
omstreeks 1910, waarvan de rijk gedecoreerde voorgevel een middenrisaliet heeft.
Op het landgoed staat verder nog een voorm. dagsanatorium (bij Oosterhofweg 256)
voor tbc-lijders. Dit houten gebouw, oorspronkelijk omstreeks 1900 opgetrokken als
zomerhuis voor textielfabrikant A.H. ter Horst op het landgoed Grimberg (gemeente
Wierden), werd in 1914 herbouwd op het landgoed Oosterhof en als dagsanatorium
ingericht.
De voorm. buitenplaats Eshorst (Oosterhofweg 168) werd in 1914 gesticht door
de textielfabrikant J. ter Horst op een deel van het landgoed Oosterhof. Het park
werd in 1915 aangelegd in gemengde stijl naar ontwerp van L.A. Springer. In 1985
maakte de door K. Muller ontworpen villa plaats voor nieuwbouw. Ten zuiden van
het park staat een voorm. eenlaags koetshuis met twee dienstwoningen (Oosterhofweg
162-166) uit omstreeks 1915.
Woonhuizen. Door het agrarische karakter van Rijssen kende het stadje relatief
weinig woonhuizen, waarvan echter wel enkele interessante voorbeelden behouden
bleven. Grotestraat 25 is een eenlaags diep pand uit 1616. Van de tweemaal op
geprofileerde korbelen uitkragende topgevel bestaat het onderste deel uit vakwerk
opgevuld met siermetselwerk, en het bovenste deel uit een houten voorschot. Het
naastgelegen, waarschijnlijk ook 17de-eeuwse, diepe pand Grotestraat 27 heeft een
vernieuwde voorgevel, maar vakwerk zijgevels en een houten voorschot aan de
achterzijde. Het eenlaags diepe huis Grotestraat 7 met eenvoudige trapgevel dateert
blijkens de jaartalankers uit 1664. Aan het eind van de 18de eeuw is het onderste
deel van de gevel verbouwd in Lodewijk XVI-stijl.
Het brede huis Rozengaarde 63 dateert uit de eerste helft van de 19de eeuw en is
voorzien van een lage verdieping en een schilddak met hoekschoorstenen. Omstreeks
1880 verrees de villa Wierdensestraat 110 in eclectische stijl naar ontwerp van J.C.
Meijer.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wierdensestraat 114 is een vrijstaande blokvormige villa uit omstreeks 1915,
opgetrokken naar ontwerp van
Rijssen, Woonhuis Grotestraat 25
Rijssen, De Pelmolen
J. van der Goot en C.J. Kruisweg. De Nijenhof (Enterstraat 112) verrees in 1914 als
ambtswoning voor burgemeester J. Knottenbelt. Het is een gepleisterde villa met
rieten tentdak en een centrale schoorsteen. In het villapark Hollandsch Schwarzwald
staan eenlaags huizen in chaletstijl uit omstreeks 1920, zoals De Spannevogel (A.H.
ter Horstlaan 7), De Hoogekamp (A.H. ter Horstlaan 13) en A.H. ter Horstlaan 14.
Markeloseweg 13 is een eenlaags woonhuis met rieten zadeldak. Het huis werd in
1937 gebouwd naar ontwerp van T.J. Loggers.
Stadsboerderijen. Van de karakteristieke akkerburgerhuizen of stadsboerderijen
met het bedrijfsgedeelte naar de straat gewend, die tot 1970 het beeld bepaalden van
de Bouwstraat, Holterstraatweg en Haarstraat, zijn slechts sterk verbouwde
exemplaren bewaard gebleven. Een voorbeeld is Bouwstraat 49, een eenvoudig
eenlaags pand met houten voorschot.
Windmolen ‘De Pelmolen’ (Pelmolenpad 9A) is een achtkante, met houten schaliën
gebouwde stellingmolen op houten onderstuk en houten onderbouw, gebouwd in
1752 en in 1869 van een nieuwe bovenas voorzien. Deze oorspronkelijk 17de-eeuwse
poldermolen uit De Beemster (Noord-Holland) is in 1752 in opdracht van J. ter Horst
hier geplaatst en verbouwd tot een een olieen pelmolen. De onderbouw heeft ter
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

246
weerszijden schuren met gepotdekselde wanden. Het molenaarshuis (Pelmolenweg
9) is een dwarshuis in eclectische stijl uit 1893.
Het station (Stationsdwarsweg 1-3) is een rechthoekig pand met
mezzaninoverdieping en aan voor- en achterzijde risalerende middenpartijen. Het
werd in 1886 gebouwd voor de Nederlandsche Lokaalspoorweg-Maatschappij in
neoclassicistische stijl. In 1912 kreeg het station een lage zijvleugel, die tot
wachtkamer derde klas werd bestemd.
De voorm. halteplaats Rijssen (Danneberg 52) is een eenlaags pand annex
baanwachtershuis met naar voren springend middendeel, gebouwd in
neorenaissance-trant voor de in 1910 in gebruik genomen spoorlijn
Neede-Hellendoorn van de Locaalspoorweg Maatschappij. De lijn werd in 1935
opgeheven.
De (stads)pomp (hoek Haarstraat/Esstraat) stond oorspronkelijk op het Schild.
De pomp is uitgevoerd in zandsteen en draagt het stadswapen en het jaartal 1799.
Het Volkspark (Oosterhofweg 49) is een wandelpark naar ontwerp van L.A.
Springer, met in het noorden een landschappelijke aanleg met groepen en solitaire
exoten en in het zuiden een aanleg in geometrische stijl. Al in 1893 waren er plannen
tot stichting van een volkspark ter herinnering aan de textielfabrikanten J.H. en G.H.
ter Horst. Door tegenwerking van het gemeentebestuur kwam het park pas in 1914-'19
tot stand. Het Parkgebouw uit 1914 is een naar ontwerp van K. Muller in
neorenaissance-trant opgetrokken ontspanningsgebouw voor arbeiders. Aan de
rechterzijde bevinden zich een hoge toneelzaal en een ingebouwde toren met
vierzijdige torenhelm en lantaarn. De ovale volière bij het Parkgebouw werd in 1922
geschonken door M.G. van Heel. In 1922 richtte men in het noordelijke deel een
gedenknaald op voor de stichters van het Volkspark.
Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Lentfertsweg ong.), gesticht in 1829,
heeft een ommuring die is opgebouwd uit hergebruikte kloostermoppen van de in
1826 gesloopte romaanse toren van de Herv. kerk. Op de begraafplaats liggen de
graven van de familie Ter Horst. De in 1880 aangelegde R.K. begraafplaats
(Enterstraat ong.) heeft een neogotisch poortgebouw met achtkantige spits, mogelijk
naar ontwerp van G. te Riele. De 19de-eeuwse Isr. begraafplaats (Arend Baanstraat
ong.) heeft een eenvoudig bakstenen lijkhuisje met zadeldak.
Rossum
(gemeente Weerselo)
Dorp, ontstaan in de middeleeuwen als hoevenzwerm. Bij de 19de-eeuwse kerk
ontstond na 1900 een dorpskern.
De R.K. St.-Plechelmuskerk (Thijplein 3) is een kruiskerk met versmald vijfzijdig
gesloten koor en een ongelede toren met ingesnoerde spits, gebouwd in 1939-'41
naar ontwerp van C.A. Hardeman ter vervanging van een kerk uit 1832-'34. De
pastorie (Thijplein 1) dateert uit 1940. Op het kerkhof staan een baarhuisje en een
zandstenen calvarieberg uit 1911.
De voorm. klei-ontkleurings-fabriek Decolora (Tramweg 11), gelegen ten
zuidoosten van Rossum aan het traject van de voorm. trambaan Oldenzaal-Denekamp,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

werd gebouwd omstreeks 1910. In het gebouw bevindt zich nog het originele
machinepark voor de winning van een ontkleuringsmiddel uit klei.
Boerderijen. De Boschwöner (Boschweg 7) is een 18de-eeuws driebeukig
vakwerkboerderijtje. In de omgeving
Rossum, Everlo, bouwhuis
van Rossum liggen nog meer interessante boerderijen, zoals Scholtelinde (Scholten
Lindeweg 2), een forse langhuisboerderij met aangebouwde bovenkamer uit 1871
en een houtskelet uit 1678, Loosteresweg 1, een 19de-eeuwse langhuisboerderij, en
de monumentale tweekapsboerderij Ensman (Ensmanweg 2) uit omstreeks 1910.
De Hunenborg (bij Broekmatenweg 4), gelegen ten noorden van Rossum in het
vroegere Voltherbroek, is een ovale walburcht bestaande uit een hoge aarden wal
omgeven door een natte gracht. Bij een opgraving in 1916 vond men, behalve de
resten van veel houten gebouwen, aan de zuidoostzijde de fundamenten van een fors
zaalgebouw, deels in zandsteen en deels in tufsteen opgetrokken. Het gebouw is
waarschijnlijk jonger dan de wal, waartegen dit gebouw werd geplaatst. Het gebouw
kan in verband worden gebracht met een recentelijk aangetroffen houten dam uit de
jaren 1150-'60. De dam wijst erop dat een oudere, mogelijk 10de-eeuwse walburcht
in die tijd, wellicht in opdracht van de Utrechtse bisschop, opnieuw in gebruik werd
genomen. Tegen de eigenlijke burcht sloot een terrein, de in de 12de eeuw gebruikte
‘Lage Hunenborg’, aan met een lage omwalling en gracht die nu grotendeels is
vergraven.
Everlo (Havezatheweg 10). Van deze ten oosten van Rossum gelegen voorm.
havezate, gesticht in het derde kwart van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

247
de 16de eeuw, resteren het omgrachte terrein van het in 1812 gesloopte hoofdhuis,
de vroeg-18de-eeuwse hekpijlers van Bentheimersteen en een tweebeukig bouwhuis.
Het in vakwerk uitgevoerde deel van het bouwhuis was het bedrijfsgedeelte en dateert
getuige het jaartal op de houten inrijpoort uit 1704. Het andere deel is in 1812
verbouwd tot herenhuis en gepleisterd. Boven de empire-ingang bevindt zich een
18de-eeuwse steen met het alliantiewapen Sloet-Van Dongen.
Saasveld
(gemeente Weerselo)
Dorp, ontstaan in de 20ste eeuw bij de katholieke kerk. Die kerk is voortgekomen
uit een schuilkerk, gevestigd in een deel van het inmiddels verdwenen kasteel
Saasveld, waarvan de buitengracht en enkele lanen nog aanwezig zijn.
De R.K. St.-Plechelmuskerk (Hoflaan 14) is een driebeukige kruiskerk op
centraliserende plattegrond met vijfzijdig gesloten koor, achtzijdig tentdak en een
toren van drie geledingen met achtzijdige spits. De kerk verrees in 1925-'26 naar
ontwerp van H. Kroes ter vervanging van een kerk uit 1861. Het kerkhof bevat
19de-eeuwse priestergraven. De kerk staat op het vroegere kasteelterrein, dat
toegankelijk is via een laat-19de-eeuwse ijzeren ophaalbrug over de voorm.
buitengracht. Bouwfragmenten van het in 1514 gebouwde kasteel zijn in de moderne
pastorie opgenomen.
Boerderij Koninksweg 6 is een forse 18de-eeuwse langhuisboerderij met
achtergevel in vakwerk, met onderschoer en met een houten voorschot op
geprofileerde consoles.
Windmolen. De ‘Soaseler Möl’ (Windmolenweg 8) is een ronde beltkorenmolen,
gebouwd in 1870 op de plaats van een laat-middeleeuwse standerdmolen.
Schalkhaar
(gemeente Diepenveen)
Dorp, ontstaan in het begin van de 19de eeuw op een hoogte bij de splitsing van
Schalkhaar, R.K. St.-Nicolaaskerk
de Oerdijk naar Lettele en de Spanjaardsdijk naar Heeten. Het toen ook Riele
genoemde dorp bestond uit enkele verspreid gelegen boerderijen met in het noorden
het Wechelerveld en in het zuiden de Rieler Enk. Op deze plek kwam in 1810 een
eerste katholieke kerk tot stand, die in 1894-'95 werd vervangen door de huidige. In
1900 verrees in Schalkhaar het raadhuis van de gemeente Diepenveen. Om de beter
gesitueerden van het vlakbij gelegen Deventer te trekken begon men in 1889 met de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aanleg van het villapark Braband. In 1898 kwam hier de eerste villa gereed. Ten
noordoosten van het dorp werd in 1939 een kazerne gebouwd. Na de Tweede
Wereldoorlog is Schalkhaar uitgegroeid tot een forenzendorp met betere
eengezinswoningen, villa's en bungalows.
De R.K. St.-Nicolaaskerk (Lindeboomsweg 34) is een forse driebeukige
pseudobasiliek met kleine doopkapel, hoger opgaande viering en lager dwarsschip,
driezijdig gesloten koor en een toren van drie geledingen met slanke ingesnoerde
spits. Deze neogotische kerk werd grotendeels in 1894-'95 gebouwd naar plannen
van G. te Riele en is in opbouw vrijwel identiek aan diens iets oudere kerk te Lettele.
In 1933 kwamen het huidige dwarsschip en koor tot stand naar plannen van Jac.
Haket uit Deventer. In 1990 werd een vredeskapel toegevoegd. De kerk heeft
gebrandschilderde ramen van H. Levigne waarop de acht zaligheden staan afgebeeld.
De kerk bevat een beeldje uit omstreeks 1400 van de O.L. Vrouwe van Frieswijk
(herontdekt in 1922). Aan de oostzijde van de kerk bevindt zich een uit omstreeks
1933 daterend H. Hartbeeld, waarachter het kerkhof ligt, met een baarhuis en een
calvariegroep in een eveneens uit omstreeks 1933 stammende overhuiving. Voor de
calvariegroep ligt een aantal priestergraven. De pastorie (Lindeboomsweg 32) dateert
van 1933.
Het voorm. raadhuis van Diepenveen (Pastoorsdijk 1a) is een in 1900 op vierkante
grondslag gebouwd pand in neorenaissance-stijl. De ingangsrisaliet aan de voorzijde
eindigt in een dakerker. Het gebouw heeft tot 1924 als raadhuis dienst gedaan.
De voorm. Westenbergkazerne (Spanjaardsdijk 45) werd in 1939-'41 gebouwd
als grensbataljonkazerne naar plannen van de kapitein der genie A. Boost. Het
complex bestaat uit een hoofdgebouw met een onderdoorgang die leidt naar de
binnenplaats. Daar bevinden zich legeringsgebouwen, de keuken annex het badhuis
en stallen. Het complex is nu in gebruik als asielzoekerscentrum.
Park Braband. De meest interessante woonbebouwing bevindt zich in het Park
Braband. Het gebied ontstond omstreeks 1750 toen Hendrik Budde een stuk
heidegrond liet ontginnen en beplanten. Dit terrein werd in 1889 aangekocht door
Deventer houthandelaren, de gebroeders Stoffel, om er een villapark aan te leggen.
L.A. Springer zorgde voor het plan van de parkaanleg waarmee in 1889-'90 werd
begonnen. Met de bebouwing vlotte het niet echt. De eerste villa verrees pas in 1898
in opdracht van de Deventer industrieel J.C.L. van der Lande. Dit grote, in chaletstijl
gebouwde pand Kon. Wilhelminalaan 13, werd in 1924 door de gemeente Diepenveen
als raadhuis in gebruik genomen. Rond 1900 kwam de eveneens in chaletstijl
gebouwde villa Zonneheuvel (Kon. Wilhelminalaan 1) tot stand en ook de uit 1910
stammende villa Brabandsweg 3 behoort tot de eerste generatie villa's. Pas in de
jaren twintig volgde verdere bebouwing, met veelal expressionistische villa's voorzien
van rieten daken, zoals Schalkweg 2 uit 1920, Buddeweg 2 uit 1925, gebouwd door
C. Houwink voor H. Dumont.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Schalkhaar, Clubhuis
248
Brabandsweg 4 uit 1925 en Parksingel 2 uit 1930 zijn beide door W.C.P. Knuttel
ontworpen. De dokterswoning Kon. Wilhelminalaan 18 uit 1935 is een ontwerp van
W.H. Zandbergen.
Het clubhuis (Kon. Wilhelminalaan 4) is een houten gebouwtje met open veranda,
gebouwd omstreeks 1920 voor de tennisclub van de Deventer fabriek Noury & Van
der Lande.
Sint-Jansklooster
(gemeente Brederwiede)
Wegstreekdorp, ontstaan bij het in 1398 gestichte franciscanerklooster St.-Janskamp,
dat lag op de grens van de hogere kloosterkampen en het lagere veengebied van de
Wieden. Het klooster werd in 1581, bij de belegering van Steenwijk, verwoest en
uiteindelijk geheel gesloopt na de watersnood van 1775-'76. De bebouwing langs de
Kloosterweg werd in de 19de eeuw langs de Molenweg uitgebreid. Dit dorp van
turfmakers en landarbeiders werd in 1835, 1854 en 1895 door branden geteisterd. In
1965 is een moderne Geref. kerk, naar ontwerp van A.C. Nicolai, in de plaats gekomen
van de iets verderop gelegen en inmiddels gesloopte kerk uit 1897.
De Herv. kerk (Molenstraat 33) is een eenvoudige, op een schoolgebouw
gelijkende, zaalkerk uit het einde van de 19de eeuw.
De pastorie van de Geref. kerk (Kloosterweg 1) is een fors L-vormig pand uit
omstreeks 1910.
Windmolens. De Monnikenmolen (Molenstraat 1) is een achtkante stellingmolen
met bakstenen voet en een
Sint-Jansklooster, De Monnikenmolen
met riet gedekte opbouw. In aanleg gaat deze korenmolen terug tot 1780, maar in
zijn huidige vorm dateert hij uit de 19de eeuw. Na omstreeks 1939 te zijn onttakeld
kreeg de molen in 1995-'97 opnieuw een stelling, kap en wiekenkruis. Nabij het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

ezoekerscentrum van het natuurreservaat ‘De Wieden’ staat een paaltjasker
(Veneweg ong.) uit 1968.
De watertoren (Barsbeek 6) is gebouwd in 1931 in opdracht van de Waterleiding
Maatschappij Noord-Overijssel. De toren heeft een betonnen vlakbodemreservoir
en een bakstenen omkleding met licht expressionistische details verwant aan die van
de watertorens van Tuk en Raalte.
Leeuwte. Dit streekdorp ten noorden van Sint-Jansklooster ligt op de grens van
de hogere Leeuwterkampen en het lager gelegen Leeuwterveld. Hier liggen fraaie
en grote 19de-eeuwse bultrug- en dubbele-dwarsdeelboerderijen. De
bultrugboerderijen worden gekenmerkt door een in elkaars verlengde liggend lager
woongedeelte en een hoger bedrijfsgedeelte met centraal daarin een grondtas.
Voorbeelden hiervan zijn Leeuwte 65 en Leeuwte 67. Nauw verwant daaraan zijn de
dubbele-dwarsdeelboerderijen, ook wel boerderijen van het Vollenhoofse
dwarsdeeltype genoemd. Hierbij is het bedrijfsgedeelte haaks op de weg gericht en
komen aan beide kanten van een van de lange gevels de baanderdeuren van de
dwarsdelen uit. Boven die deuren is de met riet gedekte kap opgelicht. Voorbeelden
hiervan zijn: Leeuwte 47, 51 en 70.
Slagharen
(gemeente Hardenberg)
Hoogveenkolonie ontstaan op een zandhoogte in het veen langs de Lutterhoofdwijk,
een zijkanaal van de Dedemsvaart, die in 1832 werd gegraven. In 1831 verschenen
de eerste huizen in de Slag Haar in de Lutter Venen. Mede door de vele Duitse
veenarbeiders ontwikkelde er zich een katholieke enclave met in 1843 een eerste
kerk. Uiteindelijk werd in 1855 de hoofdwijk doorgetrokken via De Krim naar
Coevorden. Van 1897 tot omstreeks 1930 liep hierlangs een stoomtrein van
Dedemsvaart naar Coevorden. De vrij kleine kolonie ontwikkelde zich na de oorlog
tot een flink dorp, met aan de noordzijde woonbebouwing en aan de zuidzijde het
recreatiecentrum Ponypark Slagharen.
De R.K. kerk St.-Alphonsus de Liguori (Herenstraat 15) is een moderne vierkante
zaalkerk uit 1966-'67, gebouwd naar plannen van P. Starmans. De slanke, taps
toelopende toren werd in 1972 toegevoegd. Kerk en toren ontstonden ter plaatse van
een uit 1873 stammende neogotische kerk die op haar
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

249
beurt de kerk uit 1835 verving. Die neogotische kerk was ontstaan door de donatie
van Hermina Elshoff. Op de in 1843 gestichte R.K. begraafplaats (bij Herenstraat
17) staan enige fraaie hardstenen grafkruisen, onder meer van de vervener Harmen
(Grote) Staerman (†1865) en zijn vrouw Hermina Elshoff (†1881) en zijn broer
Heinrich (Kleine) Staerman (†1871) en diens vrouw A.M. Göhken (†1877).
Het St.-Anthoniusklooster en kloosterschool De Eik (Coevorderweg 31-33)
vormen een complex van gebouwen ontstaan rondom huize De Eik. In 1872 werd
de eerste steen voor dit huis gelegd door A.H. Geerdes en zijn vrouw H.M. de Boer.
In 1913 schonken zij hun bezit aan de congregatie van het Heilig Hart van Jezus uit
Maastricht en werd het huis verbouwd om onderdak te bieden aan een katholieke
Zusterschool met kapel en een school voor jongens en meisjes van twee maal zes
lokalen. Het laat-neogotische gebouw naar plannen van L. Lerschen uit Simpelveld
(Limburg) kwam in 1914 gereed. In 1920-'23 werd aan de westzijde ook naar plannen
van Lerschen een meisjespensionaat toegevoegd. In 1931 werd het pensionaat
opgeheven en nu dient het complex als asielzoekerscentrum.
Windmolen ‘De Pionier’ (Coevorderweg tussen 57-59) is een achtkante, met riet
gedekte stellingkorenmolen op een houten onderstuk en een bakstenen voet, gebouwd
in 1859 in opdracht van H. (Kleine) Staerman. In 1894 kreeg de molen een nieuwe
bovenas. Hij maakt nu deel uit van het ponypark Slagharen (Zwarte Dijk 37-39).
Staphorst en Rouveen
Langgerekt streekdorp met karakteristiek bebouwingsbeeld: een eindeloze reeks van
in totaal ruim duizend boerderijen aan weerszijden van de bijna acht kilometer lange
straatweg. In het noorden is er een verdichting rondom de kerk van Staphorst en in
het zuiden om die van Rouveen. Beide dorpen worden al in de 13de eeuw genoemd,
maar lagen toen westelijker. De ontginning van het hoogveengebied geschiedde
vanuit de beekdalen van de Genne (Zwarte Water), de Sethe (Meppelerdiep) en de
Reest. Voor de ontginning van het noordelijke deel was het in 1325 van Ruinen naar
De Wijk (Drenthe) verplaatste benedictijnenklooster Dickninge belangrijk. Voor het
zuidelijke deel speelde het in 1233 gestichte benedictinessenklooster Mariënberg te
Zwartewatersklooster een belangrijke rol. Vanuit de beekdalen verdeelde men het
hoogveengebied in een aantal ontginningsblokken of slagen, vier blokken voor
Staphorst en vier voor Rouveen. Inklinking en oxidatie leidden tot maaiveldverlaging,
waardoor men het dorp moest verplaatsen. Een eerste verplaatsing geschiedde in
1282 toen nabij het Scholenland, hoek Rechterensgracht, een kerk tot stand kwam.
Hierna volgden nog verplaatsingen in het midden van de 15de eeuw - met de Hooidijk
als bewoningsas - en de tweede helft van de 16de eeuw. Omstreeks 1600 ontstond
de huidige situatie met de Nieuwe Dijk (nu Oude Rijksweg-Gemeenteweg) als
bebouwingsas. Aan de zuidzijde sloot in 1637 daar de directe verhoogde weg via
Lichtmis naar Zwolle op aan. In 1641 werd de kerk van Rouveen gesticht en in 1752
die te Staphorst. Omdat het lokale erfrecht de grond gelijkelijk onder de zoons
verdeelde, ontstond gaandeweg een opsplitsing van het bouwland in de breedte. Deze
ontwikkeling leidde uiteindelijk tot langgerekte stroken, maar ook tot achter elkaar
haaks op de weg geplaatste boerderijen. Ten zuiden van Rouveen beperkt de
bebouwing zich voornamelijk tot de oostzijde van de dijk. Beide dorpen hebben sterk
te lijden gehad van de watersnood van 1825, waarbij veel van de oudere bebouwing
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

verloren is gegaan. Bij De Hoek te Staphorst kwam in 1828 de afslag van de
rechtstreekse Napoleontische rijksweg naar Meppel. In 1867 vond de opening plaats
van het station Staphorst aan de lijn Zwolle-Meppel. Voor de afzet van de
zuivelproducten was de markt te Meppel van groot belang. Kort na de eeuwwisseling
ontstonden in totaal dertien zuivelfabriekjes, waarvan er nog drie resteren. Als gevolg
van ruilverkavelingen sinds 1931 werden aan de oostzijde, richting Boswachterij
Staphorst, heidegronden in cultuur gebracht. Tevens ontstond over
Staphorst, Herv. kerk van Rouveen
de ‘Staphorster Es’ de nieuwe verbindingsweg van Lichtmis naar De Hoek, waar
deze op de Napoleontische weg aansloot. In 1970 heeft men deze weg door het dorp
verbreed tot de autosnelweg A28. Na de Tweede Wereldoorlog ontstond in Staphorst
een aantal woonwijken tussen snelweg en spoor; in Rouveen verrees enige nieuwbouw
ten westen van de kerk.
De Herv. kerk (Oude Rijksweg 443, Rouveen) is een rechthoekige zaalkerk met
een rijzige toren, gebouwd in 1641 ter vervanging van een meer westelijk gelegen
kerk uit omstreeks 1400. De toren heeft twee geledingen en een aangekapt tentdak.
De steunberen en spitsboogvensters van de kerk duiden op de late toepassing van
gotische vormen. In 1893 werd de kap verlaagd. De kerk is in 1931 inwendig
gemoderniseerd en in 1974-'75 gerestaureerd naar plannen van H.J. Meijerink. Tot
de inventaris behoort een 17de-eeuwse geelkoperen lezenaar aan de moderne kansel.
Rondom de kerk ligt het in 1829 door de gemeente overgenomen kerkhof. De
predikantswoning (Oude Rijksweg 435), een fors pand met ingezwenkte lijstgevel,
is nieuw gebouwd kort na de watersnood van 1825.
De Herv. kerk (Gemeenteweg 52, Staphorst) werd in 1752 gebouwd door
timmerman Pieter Brouwer; ze verving een westelijker gelegen kerk uit 1436. De
toren van twee geledingen kwam in 1763 tot stand. Op de toren na heeft men de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Staphorst, Boerderij Gemeenteweg 2, plattegrond
250
kerk in 1952-'54 geheel gesloopt en vervangen door een kruiskerk. Bij een ingrijpende
verbouwing in 1991-'92 verrees aan de westzijde een heel grote, geschakelde zaalkerk.
Gelijktijdig kreeg de toren een derde geleding in traditionele vormen en een
ingesnoerde spits. In de kerk hangt een in 1908 hersteld rouwbord uit 1678. Naast
de kerk staat een klok uit 1541, gegoten door Geert van Wou en Gherardus van
Schonenborch. Achter de kerk strekt zich de Alg. begraafplaats uit. De pastorie
(Gemeenteweg 53) is een fors pand uit 1909, voorzien van jugendstil-details.
De School met den Bijbel (Gemeenteweg 317) is een sober vormgegeven school
uit omstreeks 1920, voorzien van expressionistische details en het opschrift ‘IIe
School met den Bybel’.
Woonhuizen. In het dorp Staphorst staan enkele woningen van notabelen,
waaronder Gemeenteweg 56-58, een dwars pand met lijstgevel, schilddak en stenen
dakerker uit omstreeks 1850. Het is omstreeks 1910 verbouwd. Het neoclassicistische
huis Gemeenteweg 38 stamt uit omstreeks 1870 en huisvest nu de historische
vereniging. Het neoclassicistische
Staphorst, Boerderij Gemeenteweg 166-168
huis Gemeenteweg 85 dateert van dezelfde tijd.
Boerderijen. Het eigen karakter van de dorpen Staphorst en Rouveen wordt in
sterke mate bepaald door de ruim duizend boerderijen, waarvan er meer dan
driehonderd rijksmonument zijn. De oudste stammen nog uit de 18de eeuw, maar
het overgrote deel is 19de-eeuws. Het zijn langhuisboerderijen van het hallentype,
met als algemeen kenmerk dat het dak wordt gedragen door een reeks gebinten
waarvan de stijlen op enige afstand van de buitenwanden staan. De boerderijen
bestaan veelal uit een bakstenen woongedeelte en een houten bedrijfsgedeelte met
dwarsdelen. De voordeur, waarboven een gietijzeren levensboom prijkt, zit in de
voorgevel met wolfdak en dient alleen voor bijzondere gelegenheden. De
gebruiksingang, in de zijgevel, geeft toegang tot het op de straatzijde gerichte
woongedeelte met een woonkamer en een opkamer met bedsteden en onderliggende
melkkelder. Achter het woongedeelte ligt de dwarsdeel met potstal (later vaak
vervangen door een dubbele dwarsstal) en daarachter
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Staphorst, Boerderijen Oude Rijksweg 31-39 (achter elkaar)
een schuurdeel met tweede dwarsdeel en aan weerszijden een grondtas voor hooi.
De dwarsdelen zijn herkenbaar aan de terugliggende toegang en een inspringend
dakvlak. Karakteristiek zijn ook de houten schoorstenen, de schuifvensters met kleine
roedenverdeling en de harde kleuren blauw en groen van deuren, luiken, hekwerk
en melkrek. In het zuidelijke deel van het streekdorp komt ook de combinatie van
grijs met donkergroen voor. De erfbeplantingen rondom het erf, de ‘Staphorster
tuinen’, dragen bij tot het karakter en de beslotenheid.
De museumboerderij Gemeenteweg 67, gebouwd omstreeks 1840, geeft inen
uitwendig een goed beeld van een boerderij van het zogeheten Staphorster type. In
het interieur staan hier naast de voordeur een broodkast of spinde en in het voorhuis
op een verhoging de ‘bissekist’, een kist voor het bewaren van de zondagse
vrouwenkleren. Enkele boerderijen hebben aan de voorzijde een dwars gebouwd
voorhuis, zoals Oude Rijksweg 96 en 285. Andere hebben een ‘bezikhuisje’, een
aangebouwde woning voor de gepensioneerde ouders, zoals Gemeenteweg 166-168
en 250. Slechts enkele boerderijen zijn gedateerd, zoals Oude Rijksweg 348 (1822)
en Gemeenteweg 35 (1875). De meeste zullen gaandeweg zijn vernieuwd. Mogelijk
nog 18de-eeuws in aanleg zijn Oude Rijksweg 243, 272 en 379. Andere goede
voorbeelden zijn onder meer Gemeenteweg 15, 152,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

251
229 en 275 en verder Oude Rijksweg 197, 225, 362, 457, 547 en 639. Een goed
voorbeeld van een aantal achter elkaar geplaatste boerderijen zijn de vier boerderijen
Oude Rijksweg 31-39.
Windmolen ‘De Leyen’ (Gemeenteweg 366) is een achtkante, met riet gedekte
grondzeiler op bakstenen voet, gebouwd als korenmolen in 1854 en in 1907 voorzien
van een nieuwe bovenas. Achter Gemeenteweg 250 staat de in 1895 gebouwde en
in 1931 onttakelde ‘Costersmolen’.
De coöperatieve zuivelfabriek De Kleine Winst (Oude Rijksweg 395 ZF), nu
‘C.Z. Rouveen’ is een laag en langgerekt fabrieksgebouw in functionele vormen,
voorzien van een schoorsteen. De fabriek ontstond in 1930 door fusie van de
zuivelfabrieken ‘De Vlijt’ (1901) en ‘De Kleine Winst’ (1905).
Steenwijk
Marktstad ontstaan aan de Steenwijker Aa, op de grens van de hogere zandgronden
en het veen van de Kop van Overijssel. Voor het eerst genoemd in 1141, toen op last
van de bisschop van Utrecht de inkomsten van de parochie Steenwijk (tot 1206)
overgingen naar het klooster St.-Marie te Ruinen. De nederzetting dankt haar naam
aan de vele zwerfkeien die gevonden werden op de Steenwijkerkamp, een eindmorene
van het landijs ontstaan in de laatste ijstijd. Rondom de Steenwijkerkamp kwamen
enkele nederzettingen tot ontwikkeling, waarvan die te Oostwijk omstreeks 1206
een eigen kerk kreeg. In 1296 volgde in Steenwijk zelf de verheffing van de
St.-Clemenskerk tot kapittelkerk. Tussen 1255 en 1295 verkreeg de nederzetting
stadsrechten; deze werden bevestigd en uitgebreid in 1327 door bisschop Jan van
Diest. Dankzij het in 1358 verleende recht tot het houden van jaarmarkten kon
Steenwijk zich ontwikkelen tot een kon Steenwijk zich ontwikkelen tot een belangrijk
marktcentrum aan de weg die vanuit het zuiden naar Friesland liep.
Steenwijk groeide uit tot een stad met een nagenoeg ronde plattegrond en een
radiaal stratenplan. Steenwijk was omgracht toen de Friezen in 1413 aanvielen. In
het midden van de 15de eeuw was er ook een omwalling, waarin vier stadspoorten
waren opgenomen: de Oosterpoort, de Onnapoort, de Meyeringhepoort (later
Gasthuispoort) en de Woldpoort. De laatste verrees in 1450 na de aanleg van de
Steendijk naar Friesland. De inname van de stad in 1523 door Gelderse, Friese en
Zwolse troepen leidde tot plundering en brandstichting. De vestingwerken werden
verbeterd in 1568. In dezelfde tijd verbeterde men de verbinding met de Zuiderzee
doordat men de grootste bochten in de Steenwijker Aa afsneed en een kanaal aanlegde
van Muggenbeet naar de bestaande sluis in de Zuiderzeedijk bij Blokzijl. Behalve
onder meer de handel in veldkeien was vanaf 1550 de turfwinning belangrijk voor
Steenwijk.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk
1 (Herv.) Grote of St.-Clemenskerk (zie p. 252)
2 Kleine of Lieve Vrouwekerk (Geref. Vrijgemaakt) (p. 253)
3 Doopsgez. vermaning (p. 254)
4 R.K. St.-Clemenskerk (p. 254)
5 (Geref.) Binnenkerk (p. 254)
6 Chr. Geref. kerk Eben-Haëzer (p. 254)
7 Vereniging voor Vrijzinnig Hervormden (p. 254)
8 Stadhuis (p. 254)
9 Stadswaag (p. 254)
10 Openbare Lagere School C (p. 255)
11 Openbare Lagere School (p. 255)
12 Rijks Hogere Burgerschool (p. 255)
13 Openbare Lagere School B (p. 255)
14 R.K. St.-Clemensschool (p. 255)
15 Villa Rams Woerthe (p. 256)
16 Jubileumbank (p. 257)
17 Veerhuis (p. 257)
18 houtzagerij van de Vereniging tot bestrijding der bedelarij door werkverschaffing
(p. 257)
19 sigarenfabriek De Tabaksplant (p. 257)
In 1580-'81 verdedigde Johan van der Corput de stad met succes tegen de Spaanse
troepen onder Rennenberg. Het dorp Oostwijk werd toen wel geheel verwoest en
daarna niet meer herbouwd. De Spanjaarden slaagden er in 1582 onder leiding van
J.B. de Tassis toch in om de stad in te nemen, maar toen prins Maurits en Van der
Corput haar in 1592 heroverden werd ze definitief Staats. Bij de daaropvolgende
verbeteringen van de verdedigingswerken brak men in 1621 de Onnapoort af, omdat
die te kwetsbaar werd geacht voor een aanval van de zijde van de Steenwijkerkamp.
Mede vanwege de toenemende turfwinning begon in 1626 de aanleg van een
nieuwe vaarroute, het Steenwijkerdiep,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk, Grote of St.-Clemenskerk
252
met een nieuwe haven die in 1632 gereedkwam. De hieruit voortvloeiende
economische impuls maakte de bouw van een waag (1642) en een nieuwe raadkamer
(1657) mogelijk. In 1672 namen Munsterse troepen de stad in. Na hun vertrek had
Steenwijk te kampen met een langdurige economische stagnatie, die nog werd
versterkt door de hevige overstromingen die in 1776 en 1825 de hele Kop van
Overijssel teisterden. In 1829 werden de Oosterpoort en Woldpoort afgebroken, in
1846 gevolgd door de Gasthuispoort. De laatste stukken stadsmuur verdwenen in
1852 en de stadswallen werden na 1874 afgegraven.
Toen de spoorlijn van Zwolle naar Leeuwarden in 1868 gereedkwam, begon een
nieuwe economische bloei. Dankzij de bosgebieden ten noorden van Steenwijk, zoals
De Eese, en die in Zuidwest-Drenthe ontwikkelde zich langs het Steenwijkerdiep
een belangrijke houtnijverheid. Aan het eind van de 19de eeuw stonden daar vijf
molens: één korenmolen en vier houtzaagmolens. De belangrijkste daarvan waren
de omstreeks 1830 gestichte molen van de familie Tromp Meesters en de in 1871
gebouwde molen van J. Wicherson voor het maken van sigarenkistjeshout. Bij de
molen van Tromp Meesters kwam in 1895 de nog bestaande houtzagerij van de
‘Vereniging tot bestrijding der bedelarij door werkverschaffing’ te staan. Iets verderop
werd omstreeks 1900 de verffabriek 't Anker opgericht door de Gebr. Aberson, een
belangrijk Steenwijks aannemersbedrijf. De in 1898 gebouwde meubelfabriek ‘Het
Noorden’ van de Gebr. Monsieur en de in 1919 opgerichte lijstenfabriek Nieweg &
Banis gebruikten eveneens hout als grondstof. Langs de stadsgracht ontstonden in
de 19de eeuw vijf touwslagerijen. De reeds in 1797 opgerichte biezen-mattenfabriek
groeide uiteindelijk uit tot de mattenvlechterij Nobelco. Langs de in 1870 aangelegde
Kornputsingel verrezen een, inmiddels verdwenen, synagoge (1870) en herenhuizen
(vanaf 1872). Daar, en aan de Meppelerweg, vestigden zich de beter gesitueerden.
Op initiatief van J.H. Tromp Meesters werd in 1898-'99 ten zuiden van het
Steenwijkerdiep bij zijn huis ‘Rams Woerthe’ een gedeeltelijk openbaar park in
Engelse landschapsstijl aangelegd. De arbeiderswoningen ‘De Beitel’ aan de
Oostwijkstraat uit 1910-'11 vormden de eerste stadsuitbreiding buiten de wallen. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in 1914 aangelegde tramlijn Steenwijk-Oosterwolde bleef tot 1962 in bedrijf. In 1954
dempte men een deel van de haven aan het Steenwijkerdiep, waarna ten noorden
daarvan de uitbreidingswijk De Torenlanden (1954-'57) ontstond, gevolgd door De
Gagels (1960-'64), De Oostwijken en Oostermeenthe. In 1971 werd het uit 1865
daterende station gesloopt. Afgezien van de moderne winkelbebouwing ten westen
van de St.-Clemenskerk is de oude stadsstructuur van de binnenstad van Steenwijk
behouden gebleven.
De (Herv.) Grote of St.-Clemenskerk (Kerkstraat 22) [1] is een ruime,
laat-gotische driebeukige hallenkerk met vijfzijdig gesloten priesterkoor en driezijdig
gesloten zijkoren. Aan de westzijde staat een imposante toren met ranke spits. Op
de plek van de huidige kerk stond omstreeks 1000 al een stenen zaalkerkje met cella.
Dit kerkje werd omstreeks 1050 voor de eerste maal naar het oosten verlengd en
omstreeks 1100 opnieuw. Bij die laatste verbouwing en bij de bouw van twee
dwarspanden in het midden van de 12de eeuw bouwde men met tufsteen. Aan het
eind van die eeuw volgde aan de westzijde de bouw van een romaanse tufstenen
toren gefundeerd op veldkeien. Kort na de verheffing tot kapittelkerk in 1296 verrees
een breder, bakstenen schip.
Bij enkele bouwcampagnes in de 15de eeuw kwam een geheel nieuwe kerk tot
stand. Van de huidige kerk is het in 1409 gewijde priesterkoor het oudste deel. Na
de bouw van het nieuwe koor volgde de verbouwing tot hallenkerk. Het schip moet
omstreeks 1425 voltooid zijn geweest. De noordbeuk en de zuidbeuk waren beide
oorspronkelijk half zo breed
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

253
als het middenschip en kregen hun kruisribgewelven respectievelijk omstreeks 1450
en 1464. De noordbeuk, grotendeels gebouwd met hergebruikte tufsteen, is in zijn
midden-15de-eeuwse vorm bewaard gebleven, inclusief het noordkoor. De romaanse
toren werd in 1466 afgebroken en maakte plaats voor een verder naar het westen
geplaatste grote toren in gotische stijl. Aan het eind van de 15de eeuw volgde de
verlenging van middenschip en zijbeuken naar het westen. Ten slotte bereikte de
kerk omstreeks 1500 haar huidige hoofdvorm toen de zuidbeuk plaats maakte voor
een breder zijschip met koor. Mogelijk is toen het noordelijke zijkoor verbouwd tot
een overwelfde sacristie - afgesloten met een gotisch deurtje - met daarboven een
overwelfde librije annex schatkamer. Bij het beleg van de stad in 1523 door Gelderse
en Zwolse troepen werd de kerk voor een deel in de as gelegd, maar de toren bleef
gespaard. Kerk en toren leden verder grote schade bij het beleg van Steenwijk in
1592. De kappen herstelde men pas in 1604. De kerk was inmiddels in handen van
de protestanten gekomen. Zij namen de sacristie in gebruik als consistoriekamer. De
kerk onderging in 1914 en 1930-'32 herstellingen van het uitwendige, waarna in
1974-'81 naar plannen van H.J. Meijerink uit Zwolle een totale restauratie volgde.
In de loop der tijd zijn alle vensters vernieuwd; alleen bij het zuidkoor zijn resten
van de oude vensters bewaard gebleven.
Inwendig worden de zijbeuken gedekt door stenen kruisribgewelven op colonnetten.
Verschillende colonnettenkapitelen zijn met pleister dorisch gemaakt. Muren en
bogenrijen zijn zeer sterk uit het lood geweken; ter versterking heeft men houten
trekstangen aangebracht. Het zuidkoor heeft een fraai net- en stergewelf uit omstreeks
1550. Het vijfzijdig gesloten gewelf boven het priesterkoor werd in 1853 vervangen
door een houten plafond, maar hiervoor kwam in 1980 opnieuw een stenen gewelf
in de plaats. Het beschilderde houten tongewelf van het middenschip dateert uit 1631.
Ook de stenen gewelven werden kort daarna geschilderd, getuige het jaartal ‘1638’
op het gewelf van het zuidkoor (hersteld in 1706) en ‘1643’ op dat van de zuidelijke
zijbeuk. In 1663 kwam de schildering op het westelijk eindschot van het houten
tongewelf tot stand.
Van de koperen kroonluchters stammen de oudste uit 1632. In 1660-'61 werd hun
aantal uitgebreid en in 1860 zijn vier grote midden-17de-eeuwse kroonluchters
toegevoegd, afkomstig uit de Herv. kerk te Dronrijp. Het koorhek stamt in zijn huidige
vorm uit het eind van de 17de eeuw. Het tekstbord daarboven, met rolwerkversiering
en dorische halfzuiltjes aan beide zijden, is een overblijfsel van een uit 1651
stammende vroedschapsbank. Ook is er een houten tekstbord met de namen van de
predikanten vanaf de reformatie tot 1707. P. van Oeckelen vervaardigde in 1859-'61
het orgel. De door de firma Vermeulen uit Den Bosch gemaakte preekstoel met
klankbord en kuip, voorzien van nissen met plantenversieringen, dateert uit 1872.
Van de vele grafzerken kunnen we slechts enkele noemen. In het zuidkoor ligt de
grafzerk van Gerhardt H. Reinen (†1617) met wapen en tekst in een maniëristische
cartouche; in het priesterkoor bevinden zich de zerk van Aleida Harmenz. Reinen
(†1643) en Jacobus Dannenberg (†1699) en in de noordbeuk de gave zerken van
onder meer de burgemeesters Luickas Meirinck (†1627) en Lucas ten Broeke (†1681).
Ten slotte is er nog de grafzerk van Egbertus Dannenberg (†1748), schout van
Steenwijk en Steenwijkerwold.
De bouw van de imposante, slanke toren van vier geledingen begon in 1467, zo
blijkt uit het gotische opschrift boven de ingang. De bovenste drie geledingen hebben
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aan drie zijden telkens drie smalle spitsboognissen; aan de noordzijde zijn dat er
twee, aan weerszijden van het trappenhuis. De toren kreeg in 1511 een hoge spits,
maar die kwam tijdens een zware storm in 1558 naar beneden en nam een deel van
de zuidbeuk in zijn val mee. In 1837 verving men een uit 1561 daterende noodkap
en repareerde het bovenste metselwerk. In 1906 werd in de toren een ijzeren
hangbodemreservoir aangebracht ten behoeve van het door J. Schotel ontworpen
waterleidingnet. In 1913-'15 volgde een restauratie van de gehele toren naar plannen
van W. te Riele. Ter verbetering van de stabiliteit
Steenwijk, Kleine of Lieve Vrouwekerk, interieur
van de bovenste geleding liet hij balkenroosters van gewapend beton aanbrengen -
een van de eerste voorbeelden van het gebruik van gewapend beton bij een restauratie.
Meer beeldbepalend was de bouw van een nieuwe, hoge en slanke achtzijdige spits
met een open borstwering en hoektorentjes. Die torentjes moesten in 1933 worden
herbouwd. In de toren hangen een klok uit 1604, gegoten door Fredryck Butgen uit
Dortmundt, en een klok uit 1636, door Franciscus Simoni uit Lotharingen.
De Kleine of Lieve Vrouwekerk (Geref. Vrijgemaakt) (Vrouwenstraat 5) [2]
is een laatgotische, driebeukige pseudobasiliek met enkelvoudig, driezijdig gesloten
koor. De kerk is gebouwd na de verheffing van de St.-Clemenskerk tot kapittelkerk
in 1296. De huidige kerk kwam tot stand, aldus het opschrift in zandsteen boven de
ingang in de voorgevel, na een ingrijpende verbouwing of herbouw in 1477. Het
middenschip en de zijbeuken worden gedekt door in elkaars verlengde liggende
dakvlakken, waardoor het lijkt alsof het om één doorgaand dakvlak gaat. De westgevel
heeft boven de ingang een spitsboogvenster en een blinde spitsboognis. De gevel
wordt bekroond door de resten van een gotisch geveltorentje, dat in de tweede helft
van de 19de eeuw is voorzien van een kleine open lantaarn met slanke ingesnoerde
spits. In 1951-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

254
'59 heeft de kerk een algehele restauratie ondergaan.
Oorspronkelijk zal het inwendige door een houten kap zijn gedekt geweest. Pas
later, waarschijnlijk omstreeks 1477, werd het met de bestaande stenen
kruisribgewelven overkluisd. Het baksteenwerk van de zuilen, scheibogen en de
daarop rustende wanden zijn in het zicht gelaten. De kansel van eikenhout is in 1654
gemaakt door Geert Jansen ten Polle. De kerk bevat diverse 16de-eeuwse grafzerken,
waaronder die van kolonel Willem van Dorp, doodgeschoten in 1592 ‘in 't aanvoeren
van een storm op dese stat Steenwyck’. Het in een neogotische kast gevatte orgel
werd in 1879-'80 gemaakt door P. van Oeckelen & Zn.. De orgeltribune wordt
ondersteund door vier gietijzeren kolommen en heeft een gietijzeren trap. Onder de
tribune bevindt zich een laat-19de-eeuws neogotisch tochtportaal.
De Doopsgez. vermaning (Onnastraat 12) [3] is een eenvoudige neoclassicistische
zaalkerk uit 1848. Aan het voorplein heeft het gebouw een brede tuitgevel voorzien
van blokbepleistering, geblokte hoekpilasters en een rondboogvenster. Het tuitvormig
bekroonde ingangsportaal vertoont een gotiserend element in de vorm van een
driepasmotief. Het interieur van het in 1981 gerestaureerde gebouw bevat 19de-eeuws
meubilair. Het uit 1896 stammende, op een galerij geplaatste orgel is gemaakt door
Bakker en Timmenga; de orgelkast dateert van 1735.
De R.K. St.-Clemenskerk (Molenstraat 23) [4] is een driebeukige, neogotische
pseudobasiliek met toren van drie geledingen en ingesnoerde spits, gebouwd in
1882-'83 naar plannen van A. Tepe. De toren heeft aan de zuidzijde een door een
pumeel gedekte uitgebouwde traptoren en aan de noordzijde een doopkapel. In het
interieur staat een St.-Jozefaltaar uit 1899.
De (Geref.) Binnenkerk (Onnastraat 46) [5] is een forse kruiskerk in licht
expressionistische vormen naar ontwerp van J.B. Radstake; ze verving in 1922-'23
een te klein geworden voorganger uit 1842. De terzijde van de zuidwestelijke
binnenhoek staande toren heeft twee geledingen en een slanke spits.
Overige kerken. De Ned. Geref. kerk (Hogewal 178), ook Buitenkerk genoemd,
is een eenvoudige neoclassicistische zaalkerk uit 1882 met recenter ingangsportaal.
De Chr. Geref. kerk Eben-Haëzer (Oostwijkstraat 106) [6] is een uit 1896-'97
stammende zaalkerk voorzien van een geveltorentje met tentdak uit de jaren twintig
van de 20ste eeuw. De voorm. Vereniging voor Vrijzinnig Hervormden (Kornputsingel
42) [7], een in de straatwand opgenomen zaalkerk met neorenaissancetrapgevel, is
gebouwd omstreeks 1905. De ingang van het nu als uitvaartcentrum dienst doende
gebouw is voorzien van houten omlijsting met gestileerde pilasters op postamenten.
Het evangelisatiegebouw Bethel (Gasthuislaan 109), gebouwd in 1917 in opdracht
van de Vrije Zendingsgemeente te Zuidveen, is een eenvoudige neoclassicistische
zaalkerk met een tuitgevel voorzien van klimmend boogfries.
Het voorm. stadhuis (Markt 72) [8] heeft een voorgevel uit 1842. Het deels oudere
stadhuiscomplex daarachter strekt zich uit over het bouwblok tussen Waagstraat,
Vrouwestraat en Koningstraat; dat bouwblok omvat tevens de voorm. stadswaag en
het voorm. postkantoor. Over de oudste geschiedenis van het stadhuis is weinig
bekend. In ieder geval nam men in 1564 op de hoek van Markt en Koningstraat een
nieuw stadhuis annex stadswijnhuis in gebruik. Het stadswijnhuis - tevens
stadsherberg - werd later ingericht in een aangrenzend, in 1650 aangekocht, pand op
de hoek van Markt en Waagstraat. In 1657 kwam aan de achterzijde, langs de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Waagstraat, een nieuwe raadkamer tot stand, in 1696 gevolgd door een verdere
uitbreiding. Delen van het stadhuis kregen in 1750 een nieuwe kap.
Burgemeester J.J. Cornelissen legde in 1842 de eerste steen voor een grote
verbouwing waarvan de ontwerper onbekend is gebleven, maar waarvan de uitvoering
in handen lag van timmerman R.A. de Boer. De beide panden aan de Marktzijde
kregen één gepleisterde neoclassicistische gevel met gepleisterde hoekblokken en
een dito middenrisaliet. De ingangspartij heeft gestileerde ionische pilasters op
postamenten. Daarboven bevinden zich een balkon en, op de daklijst, een dakkapel
met wijzerplaat. De grote raadzaal aan de Waagstraatzijde werd in 1842 ook nieuw
opgetrokken, zij het met behoud van enig ouder muurwerk. Het stadhuis bood
onderdak aan het politiebureau, de brandweer en het in 1838 opgerichte kantongerecht.
De stadsherberg bleef tot 1876 bestaan. In 1873 werd de stadsstal aan de achterzijde,
langs de Vrouwenstraat, verbouwd en verhoogd en het deel op de hoek met de
Waagstraat ingericht als postkantoor. Aan de Koningstraat kwam in 1898 een
uitbreiding voor de postbestellers tot stand, uitgevoerd in neorenaissance-vormen,
waarschijnlijk naar ontwerp van B. Rouwkema. Nadat in 1921 het nieuwe postkantoor
(Oosterstraat 80) gereedkwam - voorzien van reliëfwerk van Hildo Krop - stootte
men een deel van de gebouwen, op de hoek van Waagstraat en Vrouwenstraat, af.
In 1919 verhuisde het stadhuis naar de villa Rams Woerthe, waarna het oude
complex tot 1992 in gebruik was als kantongerecht. Bij een ingrijpende modernisering
in 1952 kreeg de zijgevel aan de Koningstraat een extra verdieping. Op enkele oude
eiken kapspanten en twee deuren met 15de-eeuwse rozetten gevat in
neorenaissance-omlijsting na is er inwendig weinig bewaard gebleven.
De voorm. stadswaag (Waagstraat 4) [9] is een diep pand met trapgevel en grote
ingangspoort, gebouwd in 1642 in laat-maniëristische vormen. In de gevel zitten
jaartalstenen en twee gevelstenen,
Steenwijk, Stadswaag
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk, Rijks Hogere Burgerschool
255
de ene met een afbeelding van Justitia en de andere van St. Clemens met het
stadswapen. Op de toppilaster staat een schildhoudende leeuw. In de 19de eeuw werd
het gebouw als boterwaag gebruikt en tot 1882 deed het ook als varkenswaag dienst.
In 1877 trok men de ter rechterzijde aangrenzende kamer van het stadhuis bij de
waag. Na opheffing van de waag in 1908 nam de brandweer het pand als bergplaats
in gebruik. In 1929-'30 werd het gerestaureerd onder leiding van W. Scheepers.
Inwendig is de kap uit de bouwtijd nog aanwezig.
Scholen. De voorm. openbare lagere school C (Oostwijkstraat 110) [10] werd
omstreeks 1880 gebouwd en is een goed en vroeg voorbeeld van een drieklassige
gangschool. Het gebouw is overigens met zijn achterzijde naar de straat gericht. De
voorm. openbare lagere school Scholestraat 14 [11] werd in 1882 gebouwd naar
plannen van B. Rouwkema. Later heeft het nog gediend als varkenswaag en
politiebureau. Het belangrijkste schoolgebouw is de voorm. Rijks Hogere
Burgerschool (J.H. Tromp Meestersstraat 3) [12] die 1908 met grote financiële steun
van J.H. Tromp Meesters in opdracht van de gemeente kon worden gebouwd. Het
ontwerp, gekenmerkt door eenvoudige chalet-elementen, werd geleverd door het
bureau van de rijksbouwmeester voor onderwijsgebouwen en is waarschijnlijk van
de hand van J.A.W. Vrijman. Momenteel is het grotendeels in gebruik als
woningcomplex voor ouderen. De bijbehorende conciërgewoning (J.H. Tromp
Meestersstraat 1) stamt eveneens uit 1908. De openbare lagere school B
(Noordersingel 14) [13], gebouwd in 1920 naar ontwerp van de Dienst
Gemeentewerken, bestaat uit een hoofdvleugel van vier lokalen met aan de ene zijde
haaks daarop drie lokalen en aan de andere zijde een gymnastieklokaal. Boven de
hoofdingang is de stimulerende spreuk ‘Wie wil die kan’ aangebracht. Vergelijkbaar
van vormgeving, met eenvoudige expressionistische details, is de oorspronkelijk
tweeklassige R.K. St.-Clemensschool (Molenstraat 25) [14] uit 1922, naar ontwerp
van Batenburg en Van Zanten uit Hilversum. De voorm. lagere Landbouwschool en
Landbouwhuishoudschool (Tukseweg 73), nu Rabobank, stamt uit 1931 en werd in
traditionalistische stijl ontworpen door J. Jans en H. Henneke uit Hengelo.
Woonhuizen. Door de branden en verwoestingen van 1523 en 1572 zijn er
waarschijnlijk weinig woonhuizen bewaard gebleven waarvan de kern verder teruggaat
dan de 16de eeuw. In ieder geval stammen de oudste aan de buitenzijde zichtbare
woonhuisresten uit het begin van de 17de eeuw. Dit neemt niet weg dat bij een aantal
panden de hoge begane grond en de hoge kap een laatmiddeleeuwse oorsprong doen
vermoeden. Dit geldt zeker voor Kerkstraat 1 (met gevelsteen uit 1650), Koningstraat
4, Koningstraat 10 (met vroeg-19de-eeuwse gevel), Woldpromenade 17-19,
Woldpromenade 20, Woldpromenade 30 en Kerkstraat 6 (met laat-16de-eeuwse
lelieankers). Het pand Markt 60 heeft een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk, Herenhuis Markt 24
verminkte gevel zonder top uit het begin van de 17de eeuw; onder de zandstenen
versieringen zitten sluitstenen in de rondbogen boven de vensters op de verdieping.
Markt 76 (1660) en Oosterstraat 70-72 (1660) hebben beide hun trapgevel nog
bewaard. Het midden-17de-eeuwse Swindermanspoortje (Scholestraat 10) is een
bakstenen poortje met zandstenen klauwstukken en een reliëf met mannenfiguur.
Het gaf eens toegang tot de achterliggende, in 1560 gestichte, Swindermanshuisjes.
Uit de 18de eeuw stamt een aantal woonhuizen met ingezwenkte halsgevels: Markt
8, Markt 40, Markt 74 en Oosterstraat 42. De klokgevel Woldpromenade 23 is
uitgevoerd in de rococo-vormen van het midden van de 18de eeuw. Het grote
woonhuis Gasthuisstraat 7 is in zijn hoofdvorm 18de-eeuws. Mede gezien de kelder
met tongewelf heeft het pand mogelijk een laat-middeleeuwse kern. Het pand vormt
een geheel met Gasthuisstraat 9, waar zich in het interieur deuren met Lodewijk
XIV-motieven bevinden. Uit het begin van de 19de eeuw dateren de panden Markt
64 en Onnastraat 9, beide met een eenvoudige dorisch-neoclassicistische kroonlijst.
Aan het eind van die eeuw verrees aan de rand van de stad een aantal rijkere
herenhuizen, zoals de neoclassicistische Villa Veste (Stationsstraat 10), gebouwd
omstreeks 1875 in eclectische vormen, evenals Kornputsingel 48 (omstreeks 1875)
en Kornputsingel 44-46 (omstreeks 1880). In rijke neorenaissance-stijl uitgevoerd
zijn de herenhuizen Kornputsingel 14, gebouwd in 1888 voor S. Tromp Meesters,
en Kornputsingel 12 uit 1894, gebouwd voor houthandelaar D.H. Wickerson. Een
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk, Villa Rams Woerthe
256
belangrijk herenhuis is Markt 24. L. Spijkervet Rzn liet het in 1900-'01 optrekken
naar plannen van de architecten Voerman en Mol in een Frans geïnspireerde
eclectische stijl. Het huis heeft een fraaie dakkapel; aan de achtergevel zitten resten
van in cement uitgevoerde takmotieven. De ‘eerste steen’ in het ingangsportiek is in
marmeriet (marmerglas) uitgevoerd door de firma Anth. N. Bouvy uit Amsterdam.
Andere rijke herenhuizen zijn Meppelerweg 2, gebouwd in 1895-'96 naar ontwerp
van J. van Noorten uit Zwolle voor huisarts B. Koster, Villa Adallam (Oostwijkstraat
2) uit 1905 door B. Rouwkema voor J. Spanjaard en Meppelerweg 56 uit 1908-'09
door A. Edinga voor J. Tromp Meesters. Uit 1901 stammen de marechausseewoningen
met dienstgebouw Gasthuislaan 20-26; het dienstgebouw dient nu als moskee. B.
Aberson Fzn liet in 1898-'99 de villa J.H. Tromp Meestersstraat 9 bouwen naar
ontwerp van H. de Waal in chalet-stijl met jugendstil-elementen. Vergelijkbaar is
het naar plannen van A. van Driesum voor Joh. Wolf gebouwde villa Frisia (J.H.
Tromp Meestersstraat 25) uit 1909. Wat betreft het materiaalgebruik zijn er ook
jugendstil-invloeden zichtbaar bij de door B. Rouwkema ontworpen Villa Botha (J.H.
Tromp Meestersstraat 11) en de villa's Stein en De Wet (J.H. Tromp Meestersstraat
13-15) uit dezelfde tijd. Voorbeelden van herenhuizen uit die tijd zijn J.H. Tromp
Meestersstraat 17-23 uit 1904-'05, opgetrokken naar ontwerp van B. Rouwkema
voor de Vereniging Bouwlust. Als eerste complex arbeiderswoningen kwam in
1910-'11 De Beitel (Oostwijkstraat 29-53) tot stand naar plannen van A. Edinga voor
woningbouwvereniging Algemeen Belang. In 1914 volgde het complex Gasthuislaan
32-54, eveneens door E. Edinga.
De villa Rams Woerthe (Gasthuislaan 2) [15] is een grote vrijstaande
jugendstil-villa gelegen aan de rand van de oude binnenstad in een uitgebreid park.
De villa werd in 1898-'99 gebouwd in opdracht van de vermogende houthandelaar
J.H. Tromp Meesters, die voor het ontwerp een prijsvraag uitschreef, gewonnen door
A.L. van Gendt. De plastische, maar in hoofdlijnen symmetrisch opgebouwde gevel
heeft een rijke ingangspartij met hoefijzerboog onder een ijzeren afdak. Beide zijn
uitgevoerd in rijke jugendstil-vormen. Het gebouw diende van 1919 tot 1992 als
raadhuis en is nu waterschapshuis voor het waterschap Wold en Wieden. De serre
aan de linker zijde werd na 1919 veranderd in een kweekkas.
De imposante trappenhal heeft schilderingen van A.J. Breman. De
gebrandschilderde ramen in het trappenhuis zijn in 1919 aangebracht naar ontwerp
van A. le Comte en J. Suhl. Het glas-in-loodraam in de voorm. raadzaal dateert uit
1926 en toont het oude stadswapen van Steenwijk en de wapens van Overijsel en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Nederland. Ook de schoorsteenmantel in de hal is voorzien van wapens: die van
Tromp Meesters en een detail van het oude wapen van Steenwijk. Verder bevat het
pand veel oorspronkelijke jugendstilen art deco-decoraties, onder andere op plafonds
en schouwen.
Vóór het gebouw staan de conciërgewoning (Gasthuislaan 4) en een fraai
smeedijzeren toegangshek met de naam van de villa. In de tuin van de voorzijde staat
ook een verzetsmonument uit 1948 van de hand van de in Steenwijk geboren
beeldhouwer Hildo Krop. Het openbare park in Engelse landschapsstijl aan de
achterzijde werd aangelegd naar plannen van H. Copijn. De kegelbaan, muziektent
en theekoepel die daarin stonden, zijn in 1974 afgebrand. Aan de Gasthuislaan bevindt
zich nog een dienstwoning (Gasthuislaan 6) uit 1899-1900, gebouwd naar plannen
van B. Rouwkema. Het pand Steenwijkerdiep 107, gelegen aan de noordzijde van
het park en met zicht op het Steenwijkerdiep, dateert in oorsprong van omstreeks
1840. Het staat bekend als tuinmanswoning, maar gezien de datering en het verhoogde
gedeelte met de portico op de verdieping, betreft het eerder een voormalig woonhuis
met herenkamer van de familie Tromp Meesters.
Winkels en winkelpuien. Voorbeelden van woon- en winkelpanden in
jugendstil-vormen zijn Kerkstraat 3 (1905-'06) en Kerkstraat 5 (1911), respectievelijk
gebouwd naar ontwerp van B. Rouwkema voor de Gebr. Monsieur en H.L. van der
Hoef voor apotheker
Steenwijk, Herenkamer Steenwijkerdiep 107
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Steenwijk, Koetshuis Kalverstraat 11
257
J. Hooysma. Andere interessante winkelpuien zijn te vinden bij Woldpromenade 12
(1909), door de Gebr. Aberson voor kapper H.W. Jonker, Markt 16 (1911), door
Voerman en Mol en Onnastraat 27 (1923), door G. Mol.
Pakhuizen. Rondom de markt staan interessante pakhuizen. Woldpromenade 10,
nu in gebruik bij het Leger des Heils, werd tussen 1890 en 1900 gebouwd.
Belangrijker is Neerwoldstraat 3, een hoog pakhuis van vijf bouwlagen afgesloten
door een ‘mansardetuitgevel’. Het werd in 1894 gebouwd naar ontwerp van B.
Rouwkema voor de Gebr. Monsieur, die in 1840 in Steenwijk een meubelwerkplaats
begonnen. Voor dezelfde opdrachtgever ontwierp Rouwkema in 1895 in eenvoudige
neorenaissance-vormen de meubelwerkplaats Weemstraat 5-9. Voor L. Spijkervet
ontwierpen H. Aberson & Zn. het in 1904-'05 gebouwde pakhuis annex koetshuis
Kalverstraat 11. Het lag achter het grote pand van de opdrachtgever aan de Markt
(nr. 24) en had om de hoek eveneens een uitgang (Gasthuisstraat 28).
Van de 17de-eeuwse vestingwerken zijn aan de zuidzijde (Hogewal) drie bastions
met omgrachting redelijk goed bewaard gebleven. Aan het eind van de 19de eeuw
veranderde men de vestingwerken in een wandelpark. Van het noordelijke deel zijn
slechts restanten bewaard gebleven. Daar staat de Jubileumbank
Steenwijk, Houtzagerij van de Vereniging tot bestrijding der bedelarij door werkverschaffing
(Goeman Borgesiusstraat ong.) [16], in 1940 geplaatst vanwege het 25-jarig
ambtsjubileum van burgemeester Goeman Borgesius. Schuin ertegenover staat een
straatklok op granito paal uit omstreeks 1950, gemaakt door Bronwasser te Breukelen.
Het Veerhuis (Steenwijkerdiep 2) [17] werd kort na 1632 gebouwd aan de haven
van het Steenwijkerdiep net buiten de Woldpoort. In 1860 is het pand ingrijpend
verbouwd, gepleisterd en voorzien van een schilddak. De portico met houten zuilen
is kort na 1988 aangebracht.
Industriegebouwen. Van de bewaard gebleven industriegebouwen is de houtzagerij
van de Vereniging tot bestrijding der bedelarij door werkverschaffing
(Steenwijkerdiep 75) [18] het meest interessant. Het uit 1895 daterende, rechthoekige
gebouw met bakstenen voet en houten opbouw was - getuige de gevelsteen boven
de ingang - een geschenk van S. Tromp Meesters aan de te Willemsoord gevestigde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Maatschappij van Weldadigheid. Het verrees naast de inmiddels verdwenen
houtzaagmolen van de familie Tromp Meesters en zal gezien zijn langwerpige vorm
vanaf het begin door een gas- of elektromotor - of allebei - zijn aangedreven.
Sigarenfabriek ‘De Tabaksplant’ (Neerwoldstraat 11) [19] is een langwerpig drielaags
gebouw met geknikte gevel, ontworpen in 1898 door B. Rouwkema voor
tabakshandelaar en sigarenfabrikant J.S. Rijkmans. Van de in 1934 gebouwde
kunstharsfabriek, nu Kornelis Kunststoffen, is het kantoorgebouw (Parallelweg 2)
bewaard gebleven. De fabriek is voorgekomen uit de Enlef (Eerste Nederlandse
Looiextract Fabriek), die in 1917 werd opgericht als dochteronderneming van de
Stoomzagerij J. Wicherson, met directie door L.M.H.C. Schrijver en J. Kornelis. In
1930 stapte men over op het nieuwe product kunsthars. Het kantoorgedeelte van de
machinefabriek ‘De Dolder’ (Tukseweg 77) uit 1919-'20 is vormgegeven in
eenvoudige late jugendstil-vormen; het is een voorbeeld van het late werk van architect
B. Rouwkema.
De Dolderbrug (Tukseweg naast 77) over het Dolderkanaal is een betonnen brug
uit 1930; de twee betonnen hijstorens zijn voorzien van stalen katrolhuizen aan
hameipoorten.
Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Meppelerweg ong.) is aangelegd
omstreeks 1830 en later diverse malen uitgebreid. Op de door een ijzeren hek
omringde begraafplaats bevinden zich onder andere een rechtopstaande gietijzeren
grafsteen van F.C.L. Verster (†1834), het graf van L. Spijkervet (†1925) en de graven
van de familie Tromp Meesters, waaronder het graf van beeldhouwer J.F. Tromp
Meesters (†1936) met een grafsculptuur van eigen hand. Op het nieuwere gedeelte
ligt het graf van J.L. Krop-Cordes (†1922) en wethouder Hendrik Krop (†1938) met
beeldhouwwerk van hun zoon Hildo Krop. De Isr. begraafplaats (Eestveenseweg
bij 15), al genoemd in 1806, onderging in 1860 een uitbreiding en kreeg in 1875 een
metaarhuisje met opschrift naar plannen van G.J. Aberson. Het is gerestaureerd in
1945. De R.K. begraafplaats (Meppelerweg 146) werd aan het eind van de 19de
eeuw op de Steenwijkerkamp aangelegd en heeft een baarhuisje uit omstreeks 1890.
Steenwijk, Alg. begraafplaats, grafmonument Krop
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

258
De Johan van den Korputkazerne (Meppelerweg 109), gelegen ten westen van
Steenwijk, werd in 1938-'40 gebouwd als grensbataljon-kazerne naar plannen van
genie-kapitein A. Boost. Het hoofdgebouw heeft een onderdoorgang die leidt naar
de binnenplaats waar zich legeringsgebouwen, een keuken annex badhuis en stallen
bevinden. In 1985-'88 vond een renovatie plaats.
Zuidveen. Dit langgerekte dorp ten zuiden van Steenwijk heeft diverse grote
19de-eeuwse boerderijen, met als belangrijkste de Hoeve Lama (Zuidveenseweg 24)
uit 1896. De boerderij heeft een bedrijfsgedeelte met dubbele dwarsdeel en een
dwarsgeplaatst woongedeelte met schilddak. De voorgevel bevat
metselwerkversieringen.
Kallenkote. Dit wegdorp ten oosten van Steenwijk wordt voor het eerst genoemd
in 1392. Het is een eenrijig wegdorp met over de weg doorgaande kavels. De boerderij
met dwarsdeel Kallenkote 25 stamt uit de tweede helft van de 19de eeuw. Aan de
zuidoostzijde van het dorp ligt de Alg. begraafplaats (Kallenkote ong.), aangelegd
omstreeks 1870 met een fraai neoclassicistisch, T-vormig baarhuisje voorzien van
een kleine dakruiter.
Steenwijkerwold
(gemeente Steenwijk)
Dorp ontstaan door het samengroeien van de kern-esdorpen Kerkbuurt, Gendringen
en Thij. In 1401 werd een kerk gesticht op de zandhoogte die pas in de tweede helft
van de negentiende eeuw de naam Kerkbuurt kreeg. In 1523 voltrok zich de
bestuurlijke afscheiding van Steenwijk. De nederzetting Gelderingen had het slot
Croeve als centrum, dat na de Hervorming als schuilplaats diende voor katholieken.
Tussen 1685 en 1695 werd de slothof verbouwd tot schuurkerk. In 1830 ontstond
op de plaats van het afgebroken slot een eerste katholieke kerk. Vlakbij richtte pastoor
Muiteman in 1893 het liefdesgesticht ‘De Voorzienigheid’ op, dat werd gebouwd
naar plannen van G. te Riele. Bij het gesticht hoorde sinds 1904 een R.K. kweekschool
die in 1984 naar Zwolle werd verplaatst.
De Herv. kerk (Oldemarktseweg
Steenwijkerwold, Lagere school
94), oorspronkelijk gewijd aan St. Andreas, is een eenbeukige, laat-gotische kerk
waarvan het koor smaller is dan het schip, een houten geveltorentje en ingesnoerde
spits. De kerk is in twee fasen gebouwd: in het begin van de 15de eeuw het koor en
vervolgens in het eerste kwart van de 15de eeuw het schip. De consistoriekamer aan
de noordzijde stamt uit de 19de eeuw. Inwendig heeft het koor stenen
kruisribgewelven. Bij de restauratie in 1958 werden de 19de-eeuwse houten ramen
vervangen door gemetselde vensters, met eenvoudige vorktraceringen. De grotendeels
nog aanwezige triomfboog is toen in zijn oude spitsboogvorm hersteld en het schip
kreeg een nieuwe houten zoldering. De bijzonder rijk gesneden preekstoel dateert
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

uit omstreeks 1700 en bestaat uit een door aartsengel Michaël gedragen kuip met
ionische kariatiden en bazuinblazende engelen aan de achterwand tussen kuip en
klankbord. Het orgel werd omstreeks 1800 gebouwd door J. Proper. Rondom de kerk
staan op
Tuk bij Steenwijkerwold, Watertoren
het kerkhof een baarhuisje uit omstreeks 1875 en een graf met gebroken zuil van
K.A.M.H. Veurman (†1900).
De R.K. St.-Andreaskerk (Gelderingen 77) is een driebeukige basilicale kerk
met een overhoeks geplaatste dakruiter. De lage dwarsschepen gaan aan de oostzijde
over in lage dwarsbeuken. De kerk verrees in 1912-'13 op de plaats van een
voorganger uit 1830. W. te Riele maakte het ontwerp met neogotische details. Ten
westen ligt de omstreeks 1870 gestichte R.K. begraafplaats met losse klokkenstoel.
Aan de voet van het door T. Groenestege en A.B. Spitzen in 1880 geschonken
kruisbeeld ligt een aantal pastoorsgraven, met daarachter een baarhuisje uit 1904.
Verder zijn er diverse fraaie graven van de families Groenestege en Spitzen.
De voorm. lagere school (Gelderingen 75), sinds de jaren zeventig 't Slothof
geheten, werd in 1908 gebouwd als een tweeklassige school met onderwijzerswoning.
Ze maakte oorspronkelijk deel uit van het R.K. complex ‘De Voorzienigheid’ en
heeft lange tijd dienst gedaan als patronaatsgebouw.
Tuk. Dit dorp ten oosten van Steenwijkerwold is genoemd naar Tuchem, de Friese
naam voor jongvee. Al in de 15de eeuw was er sprake van een kapel. De huidige
kern ontwikkelde zich ten noorden van de recent gesloopte zuivelfabriek uit 1911.
De neoclassicistische Villa Oostwoud (Tukseweg 158) is in 1873 gebouwd voor de
Amsterdamse theater-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

259
directeur George André. Van 1890 tot 1972 heeft ze dienst gedaan als gemeentehuis
van Steenwijkerwold; sindsdien is de afdeling gemeentewerken van de gemeente
Steenwijk er gehuisvest. De architect J. van Ommen heeft in 1922-'23 voor zichzelf
het woonhuis Tukseweg 152, met expressionistische details, laten bouwen. Ten westen
van het dorp staat de uit 1931 stammende watertoren (Oldemarktweg 51), gebouwd
in opdracht van de Waterleidingmaatschappij Noord-Overijssel. De toren heeft een
betonnen vlakbodemreservoir en een bakstenen omkleding met licht expressionistische
details.
Tubbergen
Dorp, ontstaan als kernesdorp aan de oostzijde van de Tubberger Es. De nederzetting
kwam waarschijnlijk tot ontwikkeling bij het in het begin van de 14de eeuw genoemde
Hof te Tubbergen, waaruit de havezate Eschede of Eeshof ontstond. Een in 1336
reeds bestaande kapel werd in 1576 tot zelfstandige parochiekerk verheven. Het dorp
had
Tubbergen, R.K. St.-Pancratiuskerk
een centrumfunctie voor de omgeving. Na de Tweede Wereldoorlog is het op beperkte
schaal uitgebreid.
De R.K. St.-Pancratiuskerk (Grotestraat 70) is een neogotische hallenkerk met
driezijdig gesloten koor, gebouwd tegen een laatgotische toren. De zware, in
Bentheimer zandsteen opgetrokken torenromp dateert uit het begin van de 16e eeuw.
De oorspronkelijke derde geleding werd in 1840 gesloopt en vervangen door een
tentdak. Een recente restauratie verhoogde de toren weer iets. De neogotische kerk
werd in 1896-'97 gebouwd naar ontwerp van A. Tepe.
Het interieur wordt overdekt door kruisribgewelven. Tot de kerkinventaris behoren
diverse stukken uit atelier Mengelberg, zoals de preekstoel (1906-'07), het hoogaltaar
(1906), de communiebank (1909) en twee beelden van Jozef en Maria (1907).
Vermeldenswaard zijn verder onder meer de koperen kaarsenkroon (1864), het
harmonium (1876) door Mason & Hamlin uit Boston (USA), de kruisgroep (1942),
vermoedelijk van atelier Cuypers en de bronzen kruisweg (1965) door S. Nicolas-Nys.
In 1994 werden vier vroeg-20ste-eeuwse stenen beelden, vervaardigd door de
Antwerpse
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Tubbergen, Raadhuis
beeldhouwer Peeters, overgenomen uit de R.K. H. Hartkerk te Breda. Bijzonder zijn
de gebrandschilderde ramen, waaraan sinds de bouwtijd vijf generaties van de
glazeniersfamilie Nicolas hebben gewerkt.
De Herv. kerk (Hattinkstraat 1) is een eenvoudige neoclassicistische zaalkerk
met driezijdige koorsluiting, gebouwd in 1810-'11 en in 1931 naar het oosten vergroot.
De laatgotische zandstenen preekstoel uit 1519 en het door H. Meijer gemaakte orgel
uit 1789 zijn meegenomen uit de St.-Pancratiuskerk, toen de hervormden die in 1811
moesten verlaten.
Het voorm. raadhuis (Grotestraat 60) verrees in 1930-'31 naar ontwerp van H.W.
Valk. Het pand op T-vormige plattegrond is uitgevoerd in geprofileerde
vlamovensteen en traditionalistische vormen, zoals trapgevels en varianten op
kruisvensters. Sinds 1984 heeft het pand een horecafunctie.
De Eeshof (Eeshoflaan 21) of ‘Eschede’ is een edelmanshuis ontstaan uit de Hof
te Tubbergen. Van het langgerekte huis met naar voren springende vleugels is het
gelijkvloerse deel met de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

260
linkervleugel in 1719 gebouwd en in de eerste helft van de 19de eeuw met een
verdieping verhoogd. Bij de restauratie in 1962-'65 is het huis achter de voorgevel
vrijwel geheel vernieuwd en verrees aan de rechterzijde een nieuwe vleugel. Aan
het voorplein staat een langgerekt bouwhuis met schilddak en de jaartalankers ‘1786’.
Het geheel ligt in een vroeg-19de-eeuwse landschappelijke aanleg. Sinds 1965 is het
huis ingericht als bejaardenhuis en zijn op het terrein aanleunwoningen gebouwd.
Het Schaepmanmonument (Almeloseweg ong.), op het hoogste punt van de
Tubberger Es, bestaat uit een plateau met daarop een groot bronzen standbeeld van
H.J.A.M. Schaepman. Deze katholieke geestelijke en politicus werd in 1844 op de
Eeshof geboren. Het uit 1927 daterende monument is gemaakt door A. Falise in
opdracht van het R.K. kerkbestuur van Tubbergen.
Schultenwolde (Almeloseweg ong.) is een landgoed ten westen van Tubbergen.
In 1920 liet A. Ledeboer naar ontwerp van J. Vixseboxse een fraai gelegen
vakantiehuis (Almeloseweg 74) bouwen. Het driezijdig gesloten eenlaags pand met
geknikt schilddak heeft een omgaande veranda met ronde Egyptische zuilen voorzien
van bladkapitelen met papyrusmotieven. Twee jaar later verrees naar ontwerp van
dezelfde architect een karakteristiek langhuisboerderijtje (Almeloseweg 72) met
overstekend rieten wolfdak en een haakse lage aanbouw.
Vasse
(gemeente Tubbergen)
Kerkdorp, ontstaan als esnederzetting aan de Vasser Es. Na de Tweede Wereldoorlog
kwam bij de in 1861 halverwege Vasse en Mander gebouwde katholieke kerk een
dorpskern tot ontwikkeling.
De R.K. kerk H.H. Joseph en Pancratius (bij Denekamperweg 205) is een
neogotische driebeukige kerk met hoger transept en een smaller, driezijdig gesloten
koor, gebouwd in 1861-'65 naar ontwerp van J.G.J. van Roosmalen. De neogotische
westtoren van twee geledingen en een achtzijdige lantaarn met spits werd pas in
1870-'71 onder leiding
Vasse, R.K. kerk H.H. Joseph en Pancratius, plattegrond
van H.J. Wennekers naar het oorspronkelijke ontwerp voltooid. In 1907 kreeg het
interieur nieuwe gewelven, waarbij de zuilen werden verzwaard of vernieuwd. De
pastorie (Denekamperstraat 205) dateert uit 1913. Op het omstreeks 1870 aangelegde
kerkhof staat een calvarieberg in de vorm van een zandstenen altaar met kruisbeeld
uit omstreeks 1870. Verder liggen er nog 19de-eeuwse priestergraven.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boerderijen. Rond het dorp zijn verschillende waardevolle boerderijen te vinden.
De deels uit 1842 daterende langhuisboerderij Erve de Mast (Denekamperweg 246)
heeft een vakwerkschuur met houten voorschotten en een bakhuis, beide uit de 18de
eeuw. Erve Geerdink Johannink (Beekzijdeweg 33) is een monumentale
dwarshuisboerderij uit 1873 met verdubbeld bedrijfsgedeelte. In 1905 zijn in de beide
tuitgevels van de achtergevel gevelstenen aangebracht met verwijzingen naar de
bezoeken die pastoor E. Geerdink, geboortig van deze boerderij, aan Nazareth,
Jeruzalem en Bethlehem bracht. Op het erf staan een hooischuur (1850) en een
vakwerkschuur (1860). Denekamperweg 124 is een laat-19de-eeuwse
langhuisboerderij met verdubbeld bedrijfsgedeelte. Op het ‘Erve Scholte’ (Hooidijk
49), gelegen in de buurtschap Hezingen ten oosten van Vasse, staat een 18de-eeuwse
schaapskooi in vakwerk, deels met baksteen- en deels met leemvulling. De topgevel
is uitgevoerd in strovlechtwerk.
Watermolens. Ten zuidwesten van Vasse ligt De Mast (Denekamperweg 246)
een bovenslag-watermolen op de Onderbeek, gebouwd omstreeks 1800 in vakwerk
op een onderbouw van zandsteen. Tot omstreeks 1900 was het ook een oliemolen.
De molen werd in 1942 gerestaureerd naar plannen van J. Jans. In het buurtschap
Mander ten noorden van Vasse liggen op de Mosbeek twee watermolens. De Molen
van Bels (Bergweg 9) is een dubbele bovenslagwatermolen, waarvan beide delen
zijn gebouwd in vakwerk op een onderbouw van zandsteen. Aan de ene kant van de
beek staat de in 1725 gestichte papiermolen, die een geheel vormt met een omstreeks
1880 verbouwde en nu als restaurant ingerichte hallenhuisboerderij. Aan de andere
zijde staat een voorm. cichoreimolen uit 1845, die in 1914 is verbouwd tot
korenmolen. Beide molens zijn in 1960-'62 gerestaureerd. Stroomopwaarts ligt de
in 1969 gerestaureerde
Vasse, Watermolen van Bels
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

261
bovenslag-watermolen Frans (Oosteriksweg 26), oorspronkelijk gebouwd in 1725
als papiermolen, maar in 1872 afgebroken en herbouwd als korenmolen. In 1911
werd een bakkerij toegevoegd.
Vilsteren
(gemeente Ommen)
Esdorp, voor het eerst genoemd in 1244. Al in 1381 is er sprake van een hof en in
1690 blijkt het bestaan van een spieker. De marke Vilsteren bestond in 1457 uit zes
en in 1664 uit elf erven, waar gemengd bedrijf plaatsvond met akkerbouw op de
enkgronden en veeteelt op de groengronden langs de Vecht. Eén daarvan, erve Gerner,
bood vanaf 1675 onderdak aan een katholieke schuilkerk. In de 18de eeuw geraakte
gaandeweg de hele marke Vilsteren in één hand en ontstond het landgoed Vilsteren.
Rond 1830 werd de weg van Zwolle naar Ommen over Vilsteren aangelegd en na
1850 volgde de vernieuwing van een aantal boerderijen en de bouw van een molen.
In 1902 ontstond een, inmiddels verdwenen, haltegebouw aan de spoorlijn
Zwolle-Ommen. Na 1945 vond een herverkaveling plaats van de essen en sinds 1973
zijn de meeste boerderijen aan de pachters verkocht. Het resultaat is een katholieke
enclave met een gaaf gebleven dorpsstructuur, waarin landhuis, kerk en pastorie
liggen aan een driezijdig veld met een brinkachtig karakter.
De R.K. St.-Willibrorduskerk (Vilsterseweg 12) is een neogotische pseudobasiliek
voorzien van een lager dwarsschip met aan beide zijden aangebouwde kapellen en
een toren van vier geledingen met ingesnoerde spits. Op de plaats van een kerk uit
1816 die op haar beurt al in 1855 was vervangen, ontstond in 1896-'97 een nieuwe
kerk naar plannen van J.W. Boerbooms uit Arnhem, die zich daarbij door de
Nederrijnse gotiek liet inspireren. De kerk was een geschenk van de eigenaars van
het landgoed Vilsteren, de Arnhemse rechter W.C.J.J. Cremers en zijn vrouw J.M.
Helmich, die in de kerk een eigen huiskapel kregen. De kerk, met kruisribgewelven
in het interieur, heeft haar neogotische inrichting nog grotendeels bewaard. Het
hoofdaltaar werd vervaardigd door atelier
Vilsteren, R.K. St.-Willibrorduskerk
Ledner uit München en de kruiswegstaties zijn van de hand van Asperslagh, die ook
de gebrandschilderde ramen leverde. De pastorie (Vilsterseweg 11) werd in 1900-'01
gebouwd in neorenaissance-vormen. Achter de kerk ligt het omstreeks 1816 gestichte
kerkhof, met twee belangrijke gietijzeren grafmonumenten vervaardigd door de
Deventer ijzergieterij Nering Bögel; de cippus met ionisch kapiteel van Mr. M.
Helmich (†1835) en de zerk met voet waarop een kruis van mevrouw A.M.E. Akerma
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

(†1871). Het graf met obelisk op piëdestal van haar man P.F. Helmich (†1860) is in
hardsteen uitgevoerd. Op het kerkhof staat tevens de omstreeks 1905 gebouwde
grafkapel van de familie Cremers.
Vilsteren, Huis Vilsteren (1980)
Het Huis Vilsteren (Vilsterenseweg 16) is een monumentaal
neorenaissance-landhuis met ingangsportiek, dat wordt geflankeerd door van
klokgevels voorziene risalieten - de rechter met balkon, de linker met erker -
waarachter een traptoren oprijst met wijzerplaten. Links daarvan staat een
aangebouwde dienstwoning. Het geheel werd in 1908 gebouwd naar plannen van
Ed. Cuypers in opdracht van G.F.M. Pathuis Cremers en zijn vrouw H. Vos de Wael.
Het is gebouwd op de plaats van het uit 1690 stammende spieker van Gabriël van
Velthuysen. In 1758 kwam dit aan Alexander van Grootveld, wiens zoon Willem
Hendrik, aan wie het in 1775 vererfde, het grootste deel van de marke Vilsteren in
zijn bezit kreeg. In 1790 vererfde het op Johanna Maria van Grootveld, die getrouwd
was met mr. Michaël Helmich uit Zwolle. Onder diens leiding groeide het geheel uit
tot een landgoed. In 1803 liet hij ook het toenmalige huis verbouwen.
Van het interieur uit 1908 is met name de eetkamer gaaf bewaard, waaronder het
parket, de schouw, de eiken lambrisering en de eiken koof tussen wand en plafond.
Het stucplafond met strakke, sobere decoraties en vlakken met gestileerde rozen is
opmerkelijk. Verder zijn in het pand onder andere het trapportaal met
gebrandschilderde ramen, diverse strakke marmeren schouwen, tegelvloeren en de
keuken en servieskeuken met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

262
aanrecht en servieskasten uit de bouwtijd vermeldenswaard. De stallen hebben hun
originele inrichting met boxen, houten plafond en betegelde wanden.
In 1813-'18 werd het park aangelegd naar plannen van tuinarchitect G.A. Blum.
Kort na 1835 werd dit park ten noorden van de straatweg Zwolle-Ommen uitgebreid
met een ‘ferme ornée’, met daarin een in 1840 in hout uitgevoerde en tussen 1850
en 1860 in steen herbouwde witte koepel (Vilsterenseweg ong.) en een Schneckenberg.
Ten noorden daarvan staat een sierkluis met schijngraf uit omstreeks 1840, die in de
jaren tachtig is hersteld nadat hij in 1971 was ingestort. De opdrachtgever van deze
parkuitbreiding, P.F. Helmich, die in 1819 was gehuwd met A.M.E. Akerma,
stimuleerde de houtexploitatie op het landgoed en investeerde in bouw en nieuwbouw
van de boerderijen. In 1884 kwam het landgoed in bezit van mevrouw J.M. Helmich
die trouwde met W.C.J.J. Cremers. Hun zoon G. Cremers, aan wie het landgoed in
1906 vererfde, en diens vrouw H. Vos de Wael lieten in 1907 het huidige huis bouwen.
Ook de dienstwoning annex koetshuis en rentmeesterswoning Klein-Spijker
(Vilsterenseweg 17-18) werd in 1907 door Ed. Cuypers ontworpen, evenals het hek
met vier bakstenen hekpijlers en de twee betonnen bruggetjes met simpele
jugendstil-motieven. In dezelfde tijd werden de tuinen aan de zuidwestzijde vergroot
en uitgebreid met een pinetum. In 1973 werd het geheel ondergebracht in Landgoed
Vilsteren BV.
Boerderijen. Op het landgoed staat een aantal hallenhuisboerderijen, met
middenlangsdeel en aan de achterzijde veelal een onderschoer. Groothof (Vilsterseweg
15) heeft aan de achterzijde de jaartalankers ‘1786’ en werd in 1888 verbouwd.
Kampman (Vilsterseweg 33) is in jaartalankers op 1779 gedateerd. 't Butink
(Vilsterseweg 24) werd in 1855 vernieuwd en Borrink (Vilsterse Allee 1) is gedateerd
op 1867.
Windmolen. De ‘Vilsterse molen’ (Vilsterseweg 14A) is een hoge achtkante
stellingkorenmolen, met riet gedekt, op houten onderstuk en bakstenen voet. Hij is
gebouwd in 1858 en kreeg in 1888 een nieuwe bovenas. Na blikseminslag in 1901
is de molen herbouwd met onderdelen van een poldermolen bij Kampen en een
standerdmolen uit Lenthe bij Hoonhorst. De molen is in 1997 gerestaureerd.
Het trafohuisje (Vilsterseweg 21) is een klein gebouwtje op vierkante grondslag
met overstekend tentdak, gebouwd omstreeks 1925 door de NV
Electriciteitsmaatschappij IJsselcentrale.
Vollenhove
(gemeente Brederwiede)
Kleine stad, ontstaan op een hogere grondmorene-rest. In 944 wordt de nederzetting
voor het eerst vermeld. In de 11de eeuw verrees er een versterkt huis, waar omstreeks
1100 een tufstenen kerkje aan werd toegevoegd. In 1132 is er sprake van ‘Fullenho’.
Bisschop Godfried van Rhenen liet dit versterkte huis omstreeks 1170 vervangen
door het zogeheten Oldehuys, een omgrachte burcht met donjon, zaalbouw en (in
1381 voor het eerst genoemde) kapel. In 1270 is er op het Oldehuys sprake van een
kastelein van Vollenhove. Vooraanstaande
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vollenhove
1 (Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk (zie p. 263)
2 (Geref.) Kleine of O.L. Vrouwekerk (p. 264)
3 kapel van het H. Geest Gasthuis (p. 264)
4 Geref. kerk (Vrijgemaakt) (p. 264)
5 Herv. rusthuis Avondrood (p. 264)
6 Stadhuis (p. 264)
7 Latijnse School (p. 265)
8 ruïne van kasteel Toutenburg (p. 265)
9 Oldruitenborgh (p. 265)
10 Marxveld (p. 266)
11 Plattenburg (p. 266)
12 Lindenhorst (p. 266)
13 Hare (p. 266)
14 Hagensdorp (p. 266)
15 Oude Vissershaven (p. 266)
16 Alg. begraafplaats (p. 267)
lieden uit zijn entourage, de zogeheten borgmannen, bouwden rond het kasteel hun
huizen: Marxveld, Oldhagensdorp, Oud-Plattenburg, Westerholt en Oldruitenborgh.
Deze borgmanshuizen, later havezaten, lagen in een op de hogere gronden aangelegde
ruime bastide met rechthoekige plattegrond. Er waren drie oost-west gerichte straten:
de Oldestraat (nu Visschersstraat), de Nijestraat (nu Kerkstraat) en de Achterstraat
(nu Bisschopstraat), onderling door stegen verbonden. Na belegering door de
Stellingwervers in 1309 en bezetting door de hertog van Gelre omstreeks 1336-'46,
kreeg Vollenhove in 1354 van de Utrechtse bisschop stadsrechten. Tot omstreeks
1450 was Vollenhove de belangrijkste bisschoppelijke residentie in het Oversticht.
In 1492 kwamen een omgrachting en vier poorten - de Bentpoort, de Voorstpoort,
de Voskenpoort en de Landpoort - tot stand. In 1528 ging Vollenhove in Habsburgse
handen over. Tot 1553 bleef er het hof van kanselier en Raden van Overijssel, Drenthe
en Lingen gevestigd. In 1581 namen de Staatse troepen van Sonoy de stad in.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

263
Vollenhove, Grote of St.-Nicolaaskerk, plattegrond
Hoewel omstreeks 1600 de vergaderingen van de Staten van Overijssel alleen nog
in de drie grote steden plaatsvonden, bleven veel adellijke families in Vollenhove
gevestigd. Omstreeks 1650 waren er dertien havezaten. Aan het eind van de 17de
eeuw namen zowel welvaart als bevolking af. Na de afschaffing van de heerlijke
rechten in 1795 vertrokken veel adellijke families uit Vollenhove. De in 1654 door
Philips Vingboons in opdracht van Johan van Iselmuden ontworpen havezate Rollecate
werd in 1820 afgebroken. De toenmalige eigenaar, W.J. baron Van Dedem, verplaatste
zijn woning naar de Dedemsvaart nabij Nieuwleusen. In 1849 volgde de afbraak van
de havezate Westerholt. Onder de slopershamer vielen verder onder meer de Laarpoort
(1836) en de Bentpoort (1840).
In het begin van de 19de eeuw kreeg de visserij een nieuwe impuls. De in 1823
aangelegde binnenhaven werd in 1830 in verbinding gebracht met de grachten van
het Oldehuys. Het huis zelf brak men in 1854 grotendeels af. In de restanten vestigde
zich in 1859 een aantal vissers uit Schokland, die hun eiland gedwongen hadden
moeten ontruimen. Door vergraving van het kasteelterrein kon men in 1884-'85 de
haven vergroten. In 1890 volgde de aanleg van een buitenhaven ten noorden van de
Grote kerk. Na de demping van de stadsgrachten in 1921, verdwenen in 1955 de
laatste resten van het Oldehuys en de visserswoningen. De vissersvloot nam gedurende
de 20ste eeuw sterk in aantal af en in 1971 verdween de laatste visser. Zijn bedrijf
is herbouwd in het Zuiderzeemuseum te Enkhuizen.
Van 1914 tot 1934 deed de stoomtram van Blokzijl naar Zwolle de stad aan. Na
de Tweede Wereldoorlog kwam aan de westzijde van de stad de wijk De Voorst tot
stand en aan de oostzijde de wijk Het Franse Pad. De in 1942 aangelegde weg
Zwolle-Emmeloord werd in 1954 langs de noordzijde van de stad gelegd.
In 1973 werd Vollenhove de hoofdplaats van de gemeente Brederwiede. De
nabijheid van het Waterloopkundig Laboratorium en de Duits-Nederlandse windtunnel
heeft gezorgd voor een economische opleving.
De (Herv.) Grote of St.-Nicolaaskerk (Kerkplein 4) [1] is een laatgotische
hallenkerk met twee even brede beuken voorzien van driezijdig gesloten koren. In
de hoek tussen beide koren bevinden zich een achtzijdig traptorentje met ingesnoerde
spits en een sacristie met verdieping en zadeldak. Ten oosten van de kerk staat een
vrijstaande toren. Archeologisch onderzoek heeft aannemelijk gemaakt dat net ten
zuiden van de zuidelijke beuk van de huidige kerk omstreeks 1100 een eenvoudig,
op veldkeien gefundeerd, zaalkerkje met recht gesloten koor is gebouwd. Dit werd
omstreeks 1125 naar het oosten verlengd met een eveneens recht gesloten koor,
waarna omstreeks 1150 een noordbeuk met zijkoor en absis en in 1175 een zuidbeuk
met zijkoor en abside zijn toegevoegd. In de 14de eeuw verrees de huidige hallenkerk,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

te beginnen bij de dubbele koorsluiting met de vier aansluitende traveeën. Omstreeks
het midden van de 15de eeuw kwamen de westelijke
Vollenhove, Grote of St.-Nicolaaskerk, orgel (1978)
traveeën tot stand. Bij een vernieuwing van het koorgedeelte aan het eind van de
15de eeuw kreeg het zijn huidige flamboyante raamtraceringen. In het begin van de
16de eeuw verrezen aan de oostzijde de traptoren en de sacristie, inwendig voorzien
van een stenen kruisribgewelf, en aan de zuid- en westzijde ingangsportalen. In
1970-'74 is de kerk ingrijpend gewijzigd naar plannen van H.J. Meijerink uit Zwolle,
waarbij de 19de-eeuwse buitenbepleistering verdween, evenals de 18de-eeuwse
ingang in het zuidkoor.
Inwendig zijn beide beuken gescheiden door slanke zuilen met lijstkapitelen. Het
plan om stenen gewelven aan te brengen is niet uitgevoerd; de kerk heeft wel
steunberen. Waarschijnlijk aan het eind van de 15de eeuw zijn aan de kapconstructie
door middel van ijzeren staven twee tonvormige houten netgewelven opgehangen.
Tot de 17de-eeuwse delen van de inventaris behoren: de hardstenen doopvont,
waarvoor een amandelpers uit een bakkerij is hergebruikt, de fragmenten van een
verder grotendeels gereconstrueerd hek, de altaartafel, de koperen lezenaar op de
kansel en het door Apollonius Bosch vervaardigde orgel (1686-'87). Het orgel is in
1720 gerepareerd en gewijzigd door Frans Caspar Schnitger en in 1860 opnieuw
door J. van Loo. De herenbanken van de Vollenhoofse Ridderschap, gemaakt door
Eberhard
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vollenhove, Kleine of O.L. Vrouwekerk
264
Philip Seidel dateren uit de tweede helft van de 18de eeuw. De kerk bevat
voornamelijk 17de- en 18de-eeuwse grafzerken en enkele altaarstenen. Tot de oudste
zerken behoren die van Johan van Suerbeke (†1523), Maria Isebrantz (†1597), Johan
Sloet, heer van Salland, drost van Vollenhove en kastelein van Kuinre (†1610) en
zijn vrouw Florentina van Buckhorst (†1612). Verder is er een gedenksteen voor
Rudolf van Diepholt, bisschop van Utrecht (†1455), wiens hart in de kerk begraven
ligt. De neogotische kansel is in 1860 in de kerk geplaatst. De gedrongen vrijstaande
toren ten oosten van de kerk verrees in het begin van de 16de eeuw, waarschijnlijk
om een houten klokkenstoel te vervangen. De toren heeft drie geledingen met
spitsbogige nissen en vorktraceringen en een geknikt tentdak. In de toren hangt een
luidklok uit 1511, gegoten door Geert van Wou.
De (Geref.) Kleine of O.L. Vrouwekerk (Bisschopstraat 32) [2] is een sobere
eenbeukige gotische kerk met driezijdig gesloten koor. De slanke westtoren heeft
drie geledingen, een zeskantige traptoren aan de zuidzijde en een bekroning met een
lantaarn voorzien van achtkantige opbouw. De kerk werd in 1423 gesticht op de
plaats waar sinds 1380 een kapel stond. De aanvankelijk losstaande westtoren, die
in 1458 nog in aanbouw was, werd in 1461-'63 met het schip verbonden. Zowel de
lantaarn als de open, achtkantige en koepelvormig gedekte, houten opbouw zijn in
1823 toegevoegd. De kerk is in 1913 gerestaureerd onder leiding van W. te Riele en
nog eens in 1961. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. De kerk
bezit een 17de-eeuwse preekstoel, afkomstig uit de kerk van het in 1775-'76
verdronken dorp Beulake.
De voorm. kapel van het H. Geest Gasthuis (Kerkstraat 51) [3] is een
laat-14de-eeuws, eenbeukig, gotisch bouwwerk met recht gesloten koor en dakruiter.
In 1623 werd het als hervormde gasthuiskapel in gebruik
Vollenhove, Grote- of St.-Nicolaaskerk en stadhuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

genomen. Na toewijzing aan de katholieken in 1799 werd de kapel gewijd aan St.
Nicolaas. In 1953 werd iets verderop in de straat een nieuwe R.K. St.-Nicolaaskerk
(Kerkstraat 40) in gebruik genomen, naar ontwerp van P. Starmans. De in 1978
gerestaureerde kapel heeft een houten tongewelf met ribben en een houtskelet met
muurstijlen, korbelen en sleutelstukken met peerkraalmotieven.
De Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Kerkstraat 25) [4] is een uit 1912 daterende sobere
zaalkerk met spitsboogvensters voorzien van gietijzeren traceringen.
Het Herv. rusthuis Avondrust (Kerkstraat 61) [5] verrees in 1866 als weeshuis
op de plaats van het oude armenhuis. Omstreeks 1905 zijn de gebouwen vernieuwd.
In de straatgevel zit de oude gevelsteen met het opschrift ‘Dit is 't Armenhuis Anno
1681’.
Het voorm. stadhuis (Kerkplein 1) [6] is in 1621 in maniëristische stijl opgetrokken
aan de noordzijde van de vrijstaande toren van de Grote kerk. Het is een dwars pand
met een open zuilengalerij rustend op zes toskaanse zuilen en twee halfzuilen; boven
de bogen loopt een band met mascarons. In het midden van de voorgevel is een
balkon op consoles aangebracht en daarboven een jaartalsteen in cartouche. Het
balkon is versierd met twee gespiegelde stadswapens. Oorspronkelijk zou de
middentravee zijn bekroond met een dakerker met topgeveltje.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vollenhove, Latijnse School
265
De huidige kroonlijst zal bij een herstelling in 1791 zijn aangebracht. De vensters
hebben hun oude zandstenen kruiskozijnen bewaard, met daarboven schelpvullingen
in de boogtrommels. Tot 1806 bevond het cachot zich in de benedenste geleding van
de genoemde toren. Het in opzet waarschijnlijk eveneens 17de-eeuwse, onderkelderde
huis van de stadsbode, gebouwd tegen de korte noordzijde van het stadhuis, werd na
afschaffing van dit ambt in 1848 verhuurd aan C.F. Seidel. Deze bouwde het pand
in 1849 om tot een herberg, later hotel Seidel (Kerkplein 3) genoemd. Nadat in 1948
het stadhuis buiten gebruik raakte, werd het in 1951 geheel als hotel ingericht. Het
interieur is ingrijpend gerestaureerd; voornamelijk een enkelvoudige balklaag met
geprofileerde consoles en enkele deuren hebben een 17de-eeuws aanzien behouden.
De voorm. Latijnse School (Kerkplein 15) [7] is een diep pand met een trapgevel
in maniëristische vormen. Het werd in 1627 gebouwd als woonhuis voor de
advocaat-fiscaal Johan Lemker. De rijke gevel is voorzien van zandstenen speklagen
en boogtrommels met schelpvullingen boven de vensters op de begane grond. De
band boven die vensters heeft aan weerszijden mascarons en in het midden een
jaartalsteen in cartouche. In 1654 werd het aan de achterzijde uitgebreid. Na 1791
kwam het pand als Franse school in gebruik. Kort daarna zijn waarschijnlijk ook het
wapen van Lemker en het huismerk op de beide andere zandstenen blokken
vlakgekapt.
Vollenhove, Ruïne kasteel Toutenburg
In 1821 werd het een kostschool. Bij een restauratie in 1919 is de toen grotendeels
verdwenen geveltop herbouwd. Verder zijn toen de kruiskozijnen en het stadswapen
dragend hert in de top aangebracht. In de aanbouw met lessenaarsdak aan de
rechterzijde bevindt zich een dubbele ingang. Voor de linker van de beide zandstenen
ingangpoortjes, met kopjes als sluitsteen, staan twee rijk bewerkte maniëristische
stoepstenen uit 1628.
De ruïne van kasteel Toutenburg (Groenestraat 24) [8] bestaat uit de resten van
twee ronde torens van de oude toegangspoort, gelegen op een omgracht terrein in
een park in vroege landschapsstijl. Het kasteel verrees in 1524-'31 aan de zuidoosthoek
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van de stad in opdracht van drost Jurjen Schenk en is genoemd naar zijn familiebezit;
de baronie Tautenburg bij Jena (D.). Nadat de Staatse troepen onder leiding van
Diederik Sonoy Vollenhove in 1581 hadden veroverd, werd het kasteel ontmanteld.
Christoffel Schenk kon volledige sloop verhoeden en in 1627 volgde een gedeeltelijk
herstel door Rutger van den Boetzelaer. In de loop der tijd geraakte het kasteel
evenwel in verval en nadat het in 1786 in bezit was gekomen van Arent Sloet tot
Tweenijenhuizen, tevens eigenaar van het naastgelegen Oldruitenborg, werd omstreeks
1800 tot afbraak besloten.
Havezaten. Karakteristiek voor Vollenhove zijn de in de stad gelegen havezaten.
In het midden van de 17de eeuw werden er dertien geteld. Sommige daarvan gaan
in oorsprong terug op borgmanswoningen, andere zijn later ontstaan. Alle zijn echter
in de loop der tijd sterk veranderd en verbouwd. De grotere staan vaak vrij, de kleinere
zijn opgenomen in de straatwand.
De voorm. havezate Oldruitenborgh (Groenestraat 24) [9] is een langgerekt pand
gelegen in een groot ommuurd park. Het is waarschijnlijk aan het eind van de 15de
eeuw gesticht door Egberts Pelgrim van den Rutenberghe, schout van Vollenhove.
Oorspronkelijk was er een oost-west gericht gebouw met aan de zuidzijde een korte
en lage aanbouw. Dit oudste bouwwerk is nu een vleugel aan de oostzijde van het
complex. Het heeft een half-verzonken, overwelfde kelder, een hoge zaal en op zolder
een gotische schouw, die blijkbaar nooit is gebruikt. Kort voor 1656 is de havezate
verbouwd in opdracht van Evert van Echten. In 1755 vererfde ze aan Arend Sloet
van Oldruitenborgh, waarna ze kort na 1763 ingrijpend werd verbouwd. In het
westelijke deel van het gebouw werd de kelder verwijderd, waardoor er een verdieping
kon worden ingebouwd. De verlaagde ruimte op de begane grond in dit deel splitste
men in een salon (nu trouwkamer) en een vestibule. De laatstgenoemde ruimte werd
in de voorgevel met een risaliet geaccentueerd. Aan de oostzijde bleef de oude opzet
gehandhaafd, maar het daar resterende deel van de zaal diende voortaan als een
opkamer ten opzichte van de lager gelegen nieuwe ruimten. De salon en de opkamer
kregen een stucplafond in rococo-vormen. Ten slotte verrees op enige afstand naar
het westen vanaf het oude huis een groot dwarsgeplaatst bouwhuis.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

266
Aan het begin van de 19de eeuw werd de havezate aan de westzijde verlengd tot aan
dat bouwhuis en over de hele lengte verbreed. Bij die verbouwing gebruikte men
sloopmateriaal van kasteel Toutenburg. Kort nadat het geheel gepleisterde pand was
voltooid, logeerde Lodewijk Napoleon bij zijn bezoek aan Vollenhove in 1809 in de
opkamer. Deze noemt men sindsdien de Koningskamer. De gemeente kocht de
havezate in 1947 om er het stadhuis in te vestigen. In 1962-'63 volgde een ingrijpende
restauratie onder leiding van R. Offringa. Het gebouw werd geheel ontpleisterd en
aan de westzijde, ter plaatse van het toen gesloopte 18de-eeuwse bouwhuis, uitgebreid.
Na de aankoop van de Toutenburg in 1786 kreeg de havezate een landhuisachtig
karakter, waarbij men welbewust een klein deel van het kasteel als ruïne heeft
bewaard, om te dienen als sierelement in het toen aangelegde landschappelijke park.
In het park zijn nog twee 18de-eeuwse tuinbeelden in de vorm van marmeren bustes
op hardstenen voet te vinden. Op het terrein staan vroeg-19de-eeuwse bijgebouwen:
het koetshuis (Groenestraat 24), twee bouwhuizen (Groenestraat 9 en 30) en een
oranjerie (Groenestraat 22), de laatste gebouwd op de plek van de havezate
Cloosterhorst. Ten slotte is er nog de dienstwoning Bentstraat 27, gebouwd in 1857
ter plaatse van de in 1840 gesloopte havezate Benthuis.
De voorm. havezate Marxveld (Bisschopstraat 22-24) [10] is een tweebeukig diep
pand dat aan de straatzijde is voorzien van één afgeknotte puntgevel. Ter linker zijde
bevindt zich een aanbouw met de ingang en daarnaast het voorm. koetshuis annex
dienstwoning. Het huis werd in 1506 genoemd als bezitting van Willem Sloet. Bij
een verbouwing in 1620 liet Arend Sloet tot Tweenijenhuizen het dak en de
bovenkamers vernieuwen evenals de gevel aan de straatkant, met zijn ontlastingsbogen
met schelpvullingen boven de vensters. Pas in 1722 werd het aangemerkt als havezate,
waarna in 1740 een renovatie volgde. Aan de overzijde van de binnenplaats bevindt
zich het eenlaags huis ‘De Eckelenboom’, een in opzet 15de-eeuws huis dat in 1535
werd uitgebreid en in de 17de eeuw werd verlengd tot aan de Bentstraat. In 1859
werd dit huis door aankoop van G. Sloet van Marxveld met de havezate verenigd.
Beide panden ondergingen in 1879 een verbouwing. In 1982 kwam het complex in
bezit van de gemeente Vollenhove, die er het kantoor van de dienst gemeentewerken
vestigde na een verbouwing in 1988 naar plannen van Gunnar Daan. Op het
achterterrein legde men toen een tuincomplex aan met een middeleeuwse tuin, een
renaissance- en een baroktuin, en een tuin in landschapsstijl; dit alles naar plannen
van het ingenieursbureau Oranjewoud te Heerenveen.
Het dwarse huis Plattenburg (Bisschopstraat 52-54) [11] heeft een 17de-eeuwse
oorsprong, maar werd in 1715 herbouwd als de havezate ‘Nieuw Plattenburg’. De
ingang met pilasteromlijsting en rococo-details stamt uit het midden van de 18de
eeuw. Sinds 1890 is hier het Waterschap van Vollenhove gevestigd. De Lindenhorst
(Bisschopstraat 17) [12] werd gebouwd in 1604 en in 1613 genoemd als bezit van
Boldewijn Sloet. Het is een gepleisterd dwars pand met lijstgevel en een half
afgewolfd zadeldak. De deur met omlijsting en de erker zijn mogelijk 18de-eeuws.
Het oorspronkelijke huis is in 1885 in tweeën opgedeeld. De Hare (Bisschopstraat
27) [13] is een hoog dwars pand met lijstgevel en zadeldak. De sterk gerestaureerde
voorgevel stamt in opzet uit 1712. In 1885 was het in bezit van familie Sloet van
Oldruitenborgh. Hagensdorp (Bentstraat 6) [14] is een herenhuis in chalet-stijl uit
1901, in opdracht van R.J. Castendijk gebouwd op de plaats van het in 1667 tot
havezate verklaarde ‘Nieuw Hagensdorp’.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Woonhuizen. Verspreid over de stad liggen nog 17de- en 18de-eeuwse, veelal
diepe eenlaags woonhuizen met hoog opgaande kap. Langs de Kerkstraat is tussen
de panden nog dikwijls een osendrop zichtbaar. Kenmerkend zijn de dwarse eenlaags
huizen met schoudergevel, waarvan het vroeg-17de-eeuwse Kerkplein 12 het oudste
voorbeeld is. Op de schouderstukken zijn hier overhoekse pinakels geplaatst.
Voorbeelden van schoudergevels met toppilaster zijn: Doelenstraat 1, Kerkstraat 56
(in toppilaster ‘1678’ en in de ankers ‘1664’ gedateerd), Kerkstraat 74 (1678) en
Kerkstraat 72 (1686). De schoudergevel Kerkstraat 44 is in
Vollenhove, Woonhuis Kerkstraat 72
1892 in de oude vormen herbouwd. Het brede woonhuis annex werkplaats
Bisschopstraat 74-76, waarvan de geveltop is verdwenen, stamt uit 1654. Het pand
Kerkstraat 29 heeft twee gebeeldhouwde oeil-de-boeufs uit omstreeks 1660. Van
het dubbele pand Kerkstraat 22 uit 1669 zijn de geveltoppen mogelijk verdwenen
bij de samentrekking in het midden van de 18de eeuw. Kerkstraat 14 is een ander
voorbeeld van een na samentrekking van twee panden ontstaan huis, waarbij de
ingang ter plaatse van de vroegere osendrop is geplaatst. In 1732 kregen beide panden
nieuwe klokgevels. De voordeur heeft een pilasteromlijsting. Een nog rijker voorbeeld
van samentrekking van oudere panden is Kerkstraat 39-43. In het midden van de
18de eeuw kregen deze drie panden een nieuwe gevel, waarbij men Kerkstraat 41
voorzag van een weelderige, verhoogde en ingezwenkte halsgevel met
rococo-omlijsting. Van de oude 19de-eeuwse visserswoningen is, op Haven 1-3
(omstreeks 1890) na, weinig bewaard gebleven. Een vroeg voorbeeld van sociale
woningbouw zijn de arbeiderswoningen Bentstraat 14-28 uit omstreeks 1910. Het
dubbele herenhuis Bisschopstraat 56-56a stamt uit omstreeks 1915 en vertoont
jugendstilinvloeden.
De Oude Vissershaven (Haven ong.) [15], nu in gebruik als passantenhaven,
ontstond omstreeks 1830 door vergroting van de omgrachting van de voorm.
bisschoppelijke burcht het ‘Oldehuys’, die zich op het eiland bevond en waarvan de
laatste resten in 1955 verdwenen. Aan de noordzijde van de haven staat de
palingrokerij Haven 21-23, uit omstreeks 1920, een van de weinige
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

267
restanten van de Vollenhovense visserij.
De voorm. fabriek Tilvoorde (Bisschopstraat 5) voor de bereiding van suikerstroop
werd in 1869 gebouwd in opdracht van G. Sloet van Marxveld. Ze ontleent haar
naam aan het feit dat het in de plaats kwam van het huis van dokter Telvoorden. Het
hoge pand heeft tot 1915 als fabriek dienst gedaan en daarna als pakhuis; het is
gerestaureerd in 1984.
Het voorm. tramstation (Voorpoort 15) werd in 1913 gebouwd voor de in 1914
geopende stoomtramlijn van Zwolle naar Blokzijl, die in 1934 buiten werking werd
gesteld. Het eenlaags pand, nu woonhuis, heeft op de kopse gevel een tegeltableau
met het opschrift ‘Vollenhove’.
Begraafplaatsen. Op de omstreeks 1830 aangelegde Alg. begraafplaats (Haven
ong.) [16] liggen de familiegraven van de families Sloet en Sloet van Oldruitenborg,
evenals uit 1830 daterende grafkelder van de familie Van Isselmuden. Op de R.K.
begraafplaats (Weg van Rollecate ong.), in 1882 aangelegd, staan een kruisbeeld en
een eenvoudige kerkhofkapel.
De Oldenhof (Oppen Swolle 7), ten zuidoosten van Vollenhove, is een omgrachte
havezate. Het tweebeukige pand met kelder, twee bouwlagen en een afgeplat zadeldak,
heeft een 17de-eeuwse oorsprong. Omstreeks 1635 liet Gerhard Sloet een huis bouwen
dat uiteindelijk in 1776 in het bezit kwam van Jan Arend Godert de Vos van
Steenwijk. Deze liet het geheel moderniseren en van schuifvensters voorzien. Uit
deze tijd dateert de oostgevel, die is voorzien van een dubbele toegangsdeur met
omlijsting in
Vollenhove, Oldenhof, plattegrond begane grond
Vollenhove, Gemaal A.F. Stroink
Lodewijk XVI-stijl. In 1825 kwam het in handen van J.W. baron Sloet van
Oldruitenborgh. Hij liet kort na 1833 een grote verbouwing uitvoeren. Daarbij verrees
aan de westzijde op de plaats van een bestaande ‘uitlucht’ of erker een grotere nieuwe
uitbouw met zitkamer. Verder kregen de vensters persiennes en inwendig de hal een
nieuwe trap. In 1904 kwam de havezate in bezit van G. Sloet van Marxveld, wiens
familie het in 1976 liet restaureren naar plannen van H.J. Meijerink. Op het voorplein
bevinden zich zes 18de-eeuwse natuurstenen piëdestals, waarvan één met een leeuw
die het wapen van Vollenhove draagt. Het toegangshek stamt uit 1826. Het park rond
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

het huis werd omstreeks 1800 aangelegd en later in de 19de eeuw van landschappelijke
elementen voorzien. Nabij de havezate staat een boerderij (Oppen Swolle 5) op
L-vormige plattegrond met schuur, bakhuisje en grote kapschuur uit 1788. In het
weiland tegenover de boerderij bevindt zich een 19de-eeuwse houten duivenslag,
geplaatst op vier staanders en voorzien van een tentdak.
Het gemaal A.F. Stroink (Weg van de twee Nijenhuizen 18), gelegen ten noorden
van Vollenhove, kwam in 1919-'20 tot stand in eenvoudige expressionistische vormen.
Ingenieursbureau Haskoning maakte het ontwerp in opdracht van het Waterschap
Vollenhove. Gelegen aan het Ettenlandsch kanaal, dat de verbinding vormde tussen
de Zuiderzee en de Beulakerweide, diende het als hoofdstoomgemaal voor
Noordwest-Overijssel. In 1928 voegde men aan de zuidzijde een derde stoommachine
toe. De schoorsteen is in 1980 afgebroken. In de nabijheid staat een rijtje
dienstwoningen (Weg van de twee Nijenhuizen 4-16) uit dezelfde tijd.
Vriezenveen
Veennederzetting gesticht in het midden van de 14de eeuw. De langgerekte structuur
van het dorp, met een Oost- en een Westeinde, komt overeen met die van Rouveen.
Oorspronkelijk lag de nederzetting veel zuidelijker, aan de Aadijk, maar in de loop
van de 15de en 16de eeuw werd het dorp in drie slagen naar het noorden verplaatst.
Sinds het eind van de 17de eeuw bevindt het zich op de huidige plaats. Langs het in
1859 gegraven Overijssels Kanaal werd de textielfabriek van Jansen & Tilanus
gevestigd. Het dorp werd in 1905 grotendeels door brand verwoest. In recente tijd
ontstonden voornamelijk ten zuiden van het Westeinde nieuwbouwwijken.
De R.K. kerk St.-Antonius Abt (Westeinde 17) is een eenbeukige neogotische
kerk met versmald, driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met ingesnoerde
vierzijdige spits. De kerk verrees in 1905-'06 naar ontwerp van H. Kroes. Ze verving
de in 1905 door brand verwoeste kerk uit 1858. De aangebouwde pastorie is eveneens
uit 1905 en van de hand van dezelfde architect. Links naast de kerk bevindt zich een
Lourdesgrot met buitenaltaar.
De voorm. synagoge (Almeloseweg 5) is een uit 1923 daterend diep pand met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

268
Vriezenveen, Villa Westeinde 384, kamer met Russische kacheloven
overstekend dak en siermetselwerk van zwart geteerde baksteen. Het pand is nu in
gebruik als winkel.
Het voorm. raadhuis (Westeinde 54) is een tweebeukig dwars pand uit 1905,
gebouwd ter vervanging van de door brand verwoeste voorganger. Het raadhuis was
oorspronkelijk gecombineerd met de Openbare Lagere School.
Villa's. In Vriezenveen staan enkele monumentale villa's van kooplieden die handel
dreven met Rusland, met name Sint-Petersburg; deze ‘Ruslui’ vestigden zich
naderhand weer in hun geboortedorp. D.G. Harmsen liet in 1880 de eclectische villa
Westeinde 384 bouwen. Het interieur bevat onder meer twee uit Rusland afkomstige
betegelde kachels met terracotta hoofdgestel, reliëf en schoorsteenmantel. Naast de
villa staat een koetshuis uit de bouwtijd. De blokvormige villa Westeinde 547 dateert
uit omstreeks 1905. Ze heeft een grote houten serre en een rijk gedecoreerde voorgevel
in late neorenaissancestijl.
Boerderijen. Karakteristiek bij de boerderijen in Vriezenveen is het fenomeen
dat de boerderijen vaak achter elkaar zijn geplaatst, omdat erfdeling de kavels steeds
smaller had gemaakt. Oosteinde 327 is een vrij brede langhuisboerderij met houten
voorschot uit omstreeks 1800. De vensters hebben nog hun oorspronkelijke
roedenverdeling en middenkalf. Vergelijkbaar zijn de uit de eerste helft van de 19de
eeuw daterende langhuisboerderijen: Oosteinde 272, Oosteinde 296 (omstreeks 1850),
Oosteinde 323 en De Peddemorsboerderij (Westeinde 342). Uit de tweede helft van
die eeuw dateren Oosteinde 260 (1877), Oosteinde 327, Oosteinde 400 (1886),
Westeinde 202 en het achter gelegen Westeinde 212. Oosteinde 3-5 is een
langhuisboerderij met monumentaal voorhuis, waarschijnlijk gebouwd na de brand
van 1905.
Windmolen. De ‘Leemansmolen’ (Hammerweg 32) is een uit 1862 daterende,
achtkante en met riet gedekte stellingkorenmolen op houten onderbouw en bakstenen
voet.
Industriegebouwen. De voorm. textielfabriek Jansen & Tilanus (Kanaalweg
Noord 12) werd in 1860 opgericht langs het net aangelegde Overijssels Kanaal. De
fabriek is herhaaldelijk uitgebreid en gewijzigd. Karakteristiek is het, waarschijnlijk
laat-19de-eeuwse, kantoorgebouw met hoog schilddak. De twee fabriekshallen met
rondboogvensters en zadeldaken, voorzien van een verhoogde nok, zijn getuige
gevelstenen in 1902 gebouwd en in 1919 uitgebreid. Langs het kanaal staat een tweeen
drielaags spinnerij met plat dak uit omstreeks 1920. De voorm. graanmaalderij
Oosteinde 238 is een diep pand met verhoogd middendeel en een laad- en losperron.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het is gebouwd in 1937 in opdracht van de Coöperatieve Landbouwersbank
Vriezenveen.
Vriezenveen, Textielfabriek Jansen & Tilanus (1988)
De watertoren (Bouwmeesterstraat 10) werd in 1934 gebouwd naar plannen van
H. Sangster voor de Waterleiding Maatschappij Overijssel. De toren heeft een
achtzijdige schacht met risalieten, een ronde bovenbouw met kegelvormig dak en
inwendig een betonnen vlakbodemreservoir.
De brievenbus (bij Kanaalweg Zuid 1-3) van omstreeks 1900 is uitgevoerd in
gietijzer en rood geschilderd.
Het monument op de samenkomst van Oost- en Westeinde is een vierarmige
expressionistische lantaarn op vierkante voet met gedenktafel, opgericht in 1925 bij
het veertigjarig jubileum van burgemeester J.C. Bouwmeester.
De Pollen. Dit dorp ten noordoosten van Vriezenveen is ontstaan in de 20ste-eeuw.
De (Herv.) Pollenkerk (Oude Hoevenweg 40) is een uit 1932 daterende eenvoudige
kerk op T-vormige plattegrond met een overkragende dakruiter op de frontgevel.
Het interieur bevat een kabinetorgel van J.H.H. Bätz uit 1766, gemaakt voor J.J.
Faber van Riemsdijk te Utrecht.
Aadorp. In dit dorp ten zuiden van Vriezenveen staat de langhuisboerderij De
Aaboer (Almeloseweg 85), deels gedekt met riet en deels met pannen en voorzien
van een uitkragend houten voorschot. De boerderij dateert uit de eerste helft van de
19de eeuw en behoort tot het landgoed Almelo.
Westerhaar-Vriezenveense-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

269
wijk. Dit ontginningsdorp ten noorden van Vriezenveen is ontstaan in de 19de eeuw.
De dalgronden zijn in het begin van de 20ste eeuw in cultuur gebracht. Voorbeelden
van monumentale ontginningsboerderijen met krimpen zijn Grintweg 12 uit omstreeks
1910 en Twistveenweg 14 uit 1924.
Bruinehaar. Dit gehucht ten noordoosten van Vriezeveen ontstond in de jaren
dertig van de 20ste eeuw, toen het gebied als werkverschaffingsproject was ontgonnen.
De landbouwer Leenders liet in 1938-'40 de drie vrijwel identieke boerderijen
Gravenlandweg 17, 25 en 35 bouwen naar plannen van architect Timmerman. Het
zijn boerderijen van het kop-romp-type met eenlaags voorhuis en baander aan de
voorzijde van het bedrijfsgedeelte. De forse kop-romp-boerderij Canada
(Driehoekweg 9) is in 1940 gebouwd in opdracht van graaf Van Rechteren-Limpurg
uit Almelo naar ontwerp van J. Jans.
Vroomshoop
(gemeente Den Ham)
Hoogveenkolonie ontstaan in 1859 toen het Hammer Bovenveen doorsneden werd
door het Overijssels Kanaal Almelo-De Haandrik. Ten zuiden van het dorp, bij het
Separatiepunt, mondde het Overijssels Kanaal van Zwolle naar Vroomshoop hierin
uit. De naam van het dorp is mogelijk afgeleid van een Vroonhoeve, of heerlijke
hoeve, ooit gelegen op de uitlopers van de aan de westzijde gelegen Zandstuve.
Vroomshoop is ontstaan als lintdorp langs het kanaal. Rond 1875, toen de markt voor
turf verzadigd was, ontstond een akkerbouwdorp met aardappelteelt. Groninger en
Drentse kolonisten lieten omstreeks 1890, vooral langs de haaks op het kanaal gelegen
Tonnendijk, grote boerderijen bouwen. Een eerste verdichting vond plaats met de
bouw van 38 arbeiderswoningen aan de Eikstraat in 1916; geen grote luxe in een
gebied waar in 1906 nog 109 plaggenhutten stonden. Het confectieatelier van de
Vriezenveense tricotfabriek Jansen en Tilanus bood tussen 1910 en 1930 werk aan
veel (vrouwelijke) arbeidskrachten. Het uitbreidingsplan uit 1956 vormde het begin
van de huidige compacte
Vroomshoop, Herv. kerk
dorpstructuur tussen kanaal, Separatiepunt en Zandstuve. De noordelijker gelegen
katholieke enclave Geerdijk heeft wel haar veenkoloniale structuur behouden. De
plaats werd bepaald door de voorwaarde dat de kerk halverwege Vroomshoop en de
veenkolonie ‘Nieuw Gelderland’ (bij Beerzerveld) werd gebouwd. Slechts dan stelden
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

de Gelderse steenbakkerijen, waarvoor daar turf werd gestoken, gratis stenen voor
de bouw beschikbaar.
De R.K. St.-Willibrorduskerk (Schoolstraat 80, Geerdijk) is een driebeukige
pseudobasiliek met smaller rechtgesloten koor en toren van drie geledingen en
aangekapt steil tentdak. De kerk werd in 1867-'68 gebouwd naar plannen van H.J.
Wennekers in een combinatie van neogotische en neoromaanse vormen; zo zijn de
galmgaten in de toren voorzien van neoromaanse deelzuiltijes maar het schip van
neogotische steunberen. Op het in 1870 gestichte kerkhof staat een aantal gietijzeren
grafkruisen.
De Herv. kerk (Hoofdstraat 35) is een zaalkerk; de toren heeft drie geledingen
en een sterk ingesnoerde spits met flankerende obelisken. De in overwegend
neoclassicistische vormen opgetrokken kerk heeft opvallend rijke baksteendecoraties.
Ze werd in 1869-'70 gebouwd naar plannen van H.A. van Goor uit Deventer. In 1910
volgde een verbouwing en in 1968 kreeg ze aan de
Vroomshoop, Villa De Vier Zonen
zijkant een nieuwe aanbouw. De pastorie in dezelfde vormen (Hoofdstraat 36) stamt
uit 1869.
Woonhuizen. Een van de eerste huizen in Vroomshoop is de omstreeks 1860
gebouwde villa De vier zonen (Separatiepunt 2-3). Het pand ontstond mogelijk naar
plannen van B. Witzand voor de textielfabrikant G. Salomonson, die zich in 1857
had teruggetrokken als firmant van de Koninklijke Stoomweverij te Nijverdal en
zich ging toeleggen op de turfwinning en het in cultuur brengen van veengronden in
de omgeving. De naam van de villa, die omstreeks 1900 in chaletstijl werd gebouwd,
verwees naar zijn vier zonen Barend, Hendrik, Maurits en Lodewijk. De
vervenerswoning Oranjestraat 48-49 verrees omstreeks 1900 in een eigenzinnig
soort neorenaissance. De vervenerswoning Esperance (Oranjestraat 43) werd in 1910
gebouwd in sobere jugendstil-vormen, evenals het uit ook uit 1910 stammende
woonhuis Hoofdstraat 19.
Boerderijen. Langs het Overijssels Kanaal en de Tonnendijk staan enkele grote
ontginningsboerderijen, gebouwd door Groninger of Drentse kolonisten. Ze vertonen
sterke gelijkenis met die in de Groninger veenkoloniën. Het gaat daarbij om
boerderijen met een fors, aan de straat gelegen, woongedeelte ter grootte van een
flinke burgerwoning, verbonden door zogeheten krimpen met het veel bredere
bedrijfsgedeelte, waarin zich doorgaans een zijlangsdeel bevindt. Voorbeelden zijn
Agricultura (Tonnendijk 170), omstreeks 1900 voor J.C. Wolthuis gebouwd, Sallandia
(Tonnendijk 99-101) uit 1901, Repos Ailleurs (Schoolstraat 53) uit omstreeks 1904,
Johanneshoeve (Tonnendijk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

270
103) uit 1914 en Alli (Tonnendijk 111).
Het voorm. station Den Ham-Vroomshoop (Stationslaan 14-16) is een rijzig
gebouw met boven een woning en beneden de vroegere dienstvertrekken. Het werd
in 1905 ontworpen door Ed. Cuypers voor de in 1906 geopende spoorlijn
Almelo-Mariënberg van de Noordooster Locaalspoorweg-Maatschappij. Het pand,
dat sterk lijkt op dat van Mariënberg, is sinds 1979 buiten gebruik als station en werd
toen wit geschilderd.
Wanneperveen
(gemeente Brederwiede)
Wegstreekdorp, voor het eerst vermeld in 1284 en genoemd naar het hier
oorspronkelijk stromende riviertje de Wannepe. De vanaf het Meppelerdiep begonnen
veenontginning leidde in de 14de eeuw tot een zelfstandige parochie; omstreeks 1340
ontstond een eerste kerk ten zuidwesten van de huidige kerk. In 1395 is voor het
eerst sprake van een schoutambt. De basis van het streekdorp is de Veneweg, een
laat-middeleeuwse weg van Vollenhove richting Meppel, die altijd is blijven bestaan
te midden van de veenplassen. Aan de westzijde, bij de kerk, heeft het streekdorp
een bebouwingsverdichting, het Westeinde; de verdichting aan de oostzijde heette
oorspronkelijk Siboldeswolde. Het gebied heeft sterk te lijden gehad van de
watersnoden van 1775-'76, waarbij het dorp Beulake verdween, en 1825, toen ten
zuiden van het Westeinde grote stukken veen werden weggeslagen.
De Herv. kerk (Veneweg 188), oorspronkelijk gewijd aan St. Philippus en St.
Jacobus, is een eenbeukige laatgotische
Wanneperveen, Herv. kerk
Wanneperveen, Schultehuis
kerk met driezijdig gesloten koor, gebouwd in 1502. In 1678 werd de kerk hersteld.
Een in 1743-'45 aan de noordoostzijde toegevoegde zijbeuk werd in 1842 weer
afgebroken. Sporen van de 18de-eeuwse pijlers en de latere dichtzetting van de
scheibogen zijn nog duidelijk zichtbaar. De zuidwestzijde, inclusief één vak van het
koor, is in 1842 gepleisterd. Voor de consistoriekamer, gebouwd in sobere neogotische
vormen in 1887-'88, werd de eerste steen gelegd door H. Gerbrandy. De kerk is
gerestaureerd in 1951. Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf. Tot
de inventaris behoren een eiken preekstoel uit 1644 en een 17de-eeuws doophek. Op
het kerkhof staat een vrijstaande open eikenhouten klokkenstoel met tentdak. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

klokkenstoel dateert oorspronkelijk uit de 17de eeuw, maar zal kort na het hergieten
- door Pierre Seest - van de in 1767 gebarsten klok zijn vernieuwd.
Het zogeheten Schultehuis (Veneweg 83) is een diep woonhuis uit 1612, met
hoge begane grond en zolder. Aan de achterzijde heeft het huis een puntgevel met
drie duivengaten en invliegstenen. De maniëristische trapgevel aan de voorzijde was
oorspronkelijk bekroond door een zandstenen figuur met windvaan voorzien van het
jaartal 1667. Het huis is waarschijnlijk pas later als woning van de schouten van
Wanneperveen gaan dienen, onder wie van 1740 tot 1780 de schout Edmund van
Kalkenstein. Nadat het pand in 1914 van de sloop werd gered, volgden in 1922 en
1941 restauraties. Momenteel is het eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser.
Het pand heeft een opkamer waarin zich een achterwand met twee bedsteden en
een schouw met de datering 1612 bevinden. De boezem wordt gesteund door, mogelijk
gereconstrueerde, zandstenen wangen versierd met leeuwenkoppen, portretkoppen
en een ionisch kapiteel. Het plafond heeft een beschildering met ranken en vogels.
Aan de achterzijde van het pand ligt de binnenhaard met een betegelde schouw,
voorzien van maniëristische, zandstenen wangen, en een bedstede met een strakke
17de-eeuwse omtimmering. De begane grond is voorzien van een enkelvoudige
balklaag met consoles. Vanuit het midden van het pand leidt een spiltrap door een
omtimmerde koker naar de zolder.
Woonhuizen. Van de veelal eenvoudige woonbebouwing zijn de zes zorgvuldig
gedetailleerde landarbeiderswoningen Lozedijk 2-7 uit omstreeks 1900 te noemen,
evenals het woonhuis annex timmermansbedrijf Veneweg 167 uit 1912-'13.
Boerderijen. De boerderij Veneweg 56 met stolpvormige schuur en dwars
woonhuis met schilddak dateert volgens de jaartalankers in de rechter zijgevel uit
1762. Inwendig heeft de opkamer een 18de-eeuwse betimmering met kasten en
bedsteden, geschilderde dessus-de-portes en een gemarmerde schouw met betegelde
wand. Het houtwerk is tijdens de restauratie in 1995 opnieuw geschilderd in
oorspronkelijke kleuren. De aangrenzende kamer heeft eveneens een 18de-eeuwse
betimmering in Lodewijk XIV-vormen met kasten en een schildering van een
ploegende boer. Onder andere een deel van de schouw en een lambrisering zijn
betegeld en voorzien van tableau's. Langs de Veneweg staat verder een aantal grote,
veelal laat-19de-eeuwse boerderijen, waaronder Veneweg 25, een hallenboerderij
met dwarsdeel, en Veneweg 36, een hallenboerderij met zijlangsdeel die in het begin
van de 20ste eeuw is verlengd met een dwarse achterbouw.
Belt-Schutsloot. Dit dubbeldorp ten zuidwesten van Wanneperveen en zuidelijk
van de Belterwijde is in de middeleeuwen ontstaan op de plaats van een zandopduiking
(de Belt) waar zich het huis ‘Havezathe’ bevindt. Langs de Schutsloot, een tussen
1625 en 1652 gegraven zijtak van de Arembergergracht, kwam in de loop van de
tijd een tweerijig waterstreekdorp tot ontwikke-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

271
ling. Totdat in 1930 de Belterweg werd aangelegd, was het een volkomen geïsoleerde
buurtschap. De Herv. kerk (Kerklaan 4) is een eenvoudige zaalkerk met dakruiter,
gebouwd in 1924-'25 met licht expressionistische details.
Weerselo
Hoevenzwermdorp met twee kernen, bestaande uit het Stift, ontstaan uit een
12de-eeuwse benedictijnerklooster en het dorp Weerselo dat vroeger Nijstad heette.
In Nijstad werd in de 18de eeuw een rooms-katholieke schuilkerk gebouwd, op de
plaats waar sinds 1964 de huidige katholieke kerk staat. Pas sinds de Tweede
Wereldoorlog heeft hier dorpskernvorming plaatsgevonden.
Het Stift is een kleine, tot in de 19de eeuw omgrachte dorpskern, ter plaatse van
een in het midden van de 12de eeuw gesticht benedictijnerklooster. Dit klooster werd
in de late middeleeuwen omgezet in een wereldlijk en hervormd stift voor adellijke
dames, dat tot 1811 als zodanig heeft gefunctioneerd. Van het klooster, dat in 1523
door brand werd verwoest, resteren nog de voorm. kloosterkerk en de zandstenen
waterput, die in het midden van de kloosterhof stond. De stiftdames woonden na de
reformatie in afzonderlijke monumentale herenhuizen, de zogenaamde Stifthuizen.
De Herv. kerk (Het Stift 11) is een eenbeukige, recht gesloten zaalkerk met een
achtzijdige dakruiter. Het was de kloosterkerk van het in 1149 of 1150 gestichte
benedictijnerklooster en tevens de parochiekerk van Weerselo. De in hoofdzaak uit
onregelmatige brokken natuursteen opgebouwde muren kunnen voor een groot deel
nog uit de 14de eeuw of nog vroeger dagtekenen. Het bovenste deel van de muren,
de steunberen en de gewelven moeten dateren van het herstel na de brand van 1523,
toen de kerk aan de westzijde ook met een travee werd ingekort. De kerk is in 1932-'35
gerestaureerd. Het interieur bevat een romaans doopvont uit omstreeks 1200, enige
16de-eeuwse priesterzerken en 17de-eeuwse stiftdameszerken - tegen de wanden
overeind gezet - en een 19de-eeuws orgel van H. Knipscheer. De pastorie (Het Stift
4) is een eenlaags pand
Weerselo, Het Stift
met rieten tentdak en expressionistische elementen uit 1921.
Het voorm. raadhuis (Rudolph Wilminklaan 10) is een tweebeukig eenlaags pand
in neorenaissance-trant. Het oorspronkelijk eenbeukige gebouw dateert uit 1898 en
kreeg in 1921 een tweede beuk.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Scholen. De Openbare Lagere School (Het Stift 7) is in 1891 naar plannen van
H.E. Zeggelink gebouwd als een drieklassige eenlaags dorpssschool. Het voorm.
kleuterschooltje (Het Stift 5) dateert waarschijnlijk uit de dezelfde tijd.
Woonhuizen. Van de 17de- en 18de-eeuwse zogenoemde Stifthuizen is alleen het
uit 1731 daterende herenhuis Het Stift 15 echt bewaard gebleven. Het is een breed
diep pand met classicistische ingangspartij, versierd met de wapens Bentinck-Van
Welvelde. Bij de restauratie in 1975 heeft men aan de rechterzijde enkele in de 19de
eeuw gesloopte stifthuizen naar een 18de-eeuwse tekening herbouwd. Het Storkshuis
(Het Stift 6-6A) is een eenlaags gebouw met schilddak, in 1839 gebouwd in opdracht
van J.E. Stork; de aangebouwde schuur stamt uit omstreeks 1900. Het gebouw diende
van 1903-'68 als postkantoor. Het Brouwershuis (Het Stift 3) is een tweebeukig
eenlaags huis met schilddaken uit omstreeks 1910. Boerderijen. De Vicarie
(Vicarieweg 3) is een eenbeukige vakwerkschuur uit omstreeks 1568 met houten
voorschotten. De oorspronkelijke functie is onduidelijk. Stiftstraat 6 is een
dwarshuisboerderij in vakwerk met op het erf een gesneden decoratieve duiventil.
Potstol (Vicarieweg 2A-B) is een dwarshuisboerderij met driedaks bedrijfsgedeelte
uit 1877.
Ook rond het dorp staan verschillende interessante boerderijen. Van de uit 1804
daterende langhuisboerderij Bellinkhofweg 4 zijn de achter- en zijgevels in 1931
vernieuwd. Bornestraat 30 is een langhuisboerderij met bovenkamer uit 1808,
verbouwd in 1848. Op het erf staat een 19de-eeuwse vakwerkschuur. Andere
langhuisboerderijen zijn Hilbertweg 4 met schuur uit 1873 en Darkman (Hilbertweg
1) uit 1895 met 19de-eeuwse schuren. De driekapsboerderij Akkerhuisweg 1 dateert
uit 1915 en de tweekapsboerderij Detertweg 3 uit 1924.
Welsum
(gemeente Olst)
Hoevenzwermdorp, voor het eerst genoemd in 1295 en gelegen aan de Veluwe-zijde
van de IJssel. Oorspronkelijk zou het één geheel met Olst hebben gevormd, maar
doordat de IJssel zijn loop veranderde, kwam daar in de late
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

272
Welsum, Woonhuis annex herberg De Brabantse Wagen
middeleeuwen een einde aan. In de kern lag de laat-15de-eeuwse havezate Hogenhof,
die in het begin van de 19de eeuw werd gesloopt. Van 1807 tot 1814 hoorde deze
Overijsselse enclave in Gelders gebied voor korte tijd bij Gelderland. Na de oorlog
heeft zich rond de kerk een zeer bescheiden kom gevormd.
De Herv. kerk (Kerklaan 5), een zaalkerk, heeft een ingebouwde oudere toren
van drie geledingen met een zadeldak. De oorspronkelijk aan drie zijden vrijstaande
toren werd omstreeks 1475 gebouwd. In de toren hangt een klok uit 1560. Het schip
moet in de 17de eeuw in verval zijn geraakt. In 1730 blijkt de hiervoor in de plaats
gekomen houten kapel te zijn afgebrand. Nadat Welsum in 1820 een zelfstandige
Hervormde gemeente werd, volgde in 1828 de bouw van een eenvoudige zaalkerk
met aangebouwde consistoriekamer. Toen zijn ook de beide geveltoppen van de
toren tot stand gekomen. In 1967 volgde een vrij ingrijpende restauratie. De
19de-eeuwse preekstoel is afkomstig uit Veenhuizen; het orgel werd in 1866 door
Maarschalkerweert vervaardigd.
Dijkhuizen. Karakteristiek voor de langgerekte bebouwing langs de dijk zijn de
dijkhuizen, waarvan het woongedeelte op dijkniveau ligt en het bedrijfs- dan wel
slaapgedeelte lager. Den Bijvang (IJsseldijk 37) gebouwd in 1790 is hier een goed
vooorbeeld van, evenals IJsseldijk 45 en het omstreeks 1860 gebouwde IJsseldijk
57. Het neoclassicistisch vormgegeven De Brabantse Wagen (IJsseldijk 51-51A)
kwam in 1884 tot stand en is een woonhuis annex herberg annex boerderij.
Boerderijen. De hallenboerderij 't Hemelrijk (Kerklaan 2) dateert van 1856. Langs
de IJsseldijk staat een aantal grote boerderijen. De Mediaan (IJsseldijk 49) is een
monumentale boerderij met dwars woongedeelte in eclectische vormen, gebouwd
omstreeks 1860. Ze heeft aan de voorzijde een landschappelijk aangelegde tuin.
IJsseldijk 83 is een goed voorbeeld van een boerderij met hoger dwars voorhuis aan
de dijk en lager bedrijfsgedeelte. Ze werd in 1890 voor spekslager A.M. Voorhorst
gebouwd.
Windmolen ‘Houdt Braef Stant’ (IJsseldijk 65) is een achtkante, met riet gedekte
stellingkorenmolen op bakstenen onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1856 en
in 1866 voorzien van een nieuwe bovenas. Hij is gerestaureerd in 1963.
Wesepe
(gemeente Olst)
Hoevenzwermdorp voor het eerst genoemd in 1230. De naam van het dorp betekent
‘drassige weide’. In 1318 is er voor het eerst van een kerk sprake en 1549 werd het
een zelfstandige marke.
Met de aanleg van de weg van Deventer naar Raalte in het midden van de 19de
eeuw, ontstond daar een tweede kern waar in 1909 het station Wesepe van de
Overijsselsche Lokaalspoorweg Deventer-Ommen verrees. Het station zou tot 1934
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

in gebruik blijven. In 1915 werd hier een coöperatieve zuivelfabriek opgericht. Na
de oorlog verbeterde de ontwatering in het gebied en vond dicht bij de kerk enige
uitbreiding plaats.
De Herv. kerk (E. Kreikenlaan 3) is een eenbeukige gotische kerk met
hoogopgaand koor en een toren van twee geledingen. Het tentdak van de toren kreeg
een kleine spits met kruis. De kerk werd in 1318 voor het eerst genoemd. Het zeer
gedrukte schip en de gedrongen toren, waarvan de benedenruimte oorspronkelijk
naar het schip was geopend, stammen vermoedelijk uit deze tijd. Het schip is
overwelfd met brede en lage kruisribgewelven. De tweede geleding van de toren
wordt geleed door telkens, zowel in de breedte als in de hoogte, twee rondgesloten
nissen. In de toren hangen twee klokken, uit 1502 en uit 1690; de laatste is gegoten
door Gerhard Schimmel uit Deventer. In 1503 maakte het oude koor plaats voor het
huidige, hoogopgaande koor. In 1651 en 1828 heeft men de kerk hersteld. In 1938
is het koor gerestaureerd naar plannen van W. Uytenhoudt. In die tijd zijn ook de
19de-eeuwse gietijzeren vensterharnassen vervangen door de huidige
baksteentraceringen. De verdere restauratie vond in 1950-'51 plaats onder leiding
van B.T. Boeyinga, waarbij de ingebouwde consistoriekamer in het westelijke eind
van het schip werd verwijderd. Tevens is toen aan de noordzijde van het koor een
uitbouw met zondagsschool tot stand gekomen. In de kerk staat een zwaar gehavend
onderstuk van een romaanse doopvont, als voet voor een metalen doopvont. Midden
in het koor ligt de hardstenen grafzerk van Unico Ripperda (†1566) en zijn vrouw
Judith van Twickelo (†1554). De twee gesneden psalmborden dateren uit 1726. De
gebrandschilderde ramen in het koor uit 1936 zijn een ontwerp van E. Bokhorst. De
kleine boerderij annex pastorie (E. Kreikenlaan 1) werd 1834 gebouwd.
De voorm. openbare lagere school (E. Kreikenlaan 2) is een L-vormige school
met eclectische details, gebouwd in 1855. In 1953 werd ze als brandweergarage in
gebruik genomen en nu is er een fietsenzaak in gevestigd.
Woonhuizen. Het woonhuis annex maalderij Raalterweg 65, kwam omstreeks
1880 tot stand. In de bosrijke omgeving ten westen van Wesepe liggen enkele grotere
villa's, waaronder de uit circa 1890 stammende neoclassicistische
burgemeesterswoning Huize Zorgvlied (Boxbergerweg 2). Naar plannen van E.A.
Mensink zijn de beide uit omstreeks 1925 stammende villa's De Lankhorsterkamp
(Roozenvoorderdijk 1) voor M. van Doorninck en M. van Doornincksweg 23. Beide
zijn uitgevoerd in een plastisch, maar sober vormgegeven expresionisme.
Het voorm. station Wesepe (Raalterweg 41) is een langgerekt gebouw met aan
beide zijden een lagere aanbouw, gebouwd in 1909 voor de Overijsselsche
Lokaalspoorweg-Maatschappij Deventer-Ommen. Aan de voormalige spoorzijde
hangt nog een tegeltableau met stationsnaam. Na 1934 is het als woonhuis in gebruik
genomen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wesepe, Zoenkruis
273
Zoenkruis (Boxbergerweg ong.). Ten westen van Wesepe nabij de buurtschap
Eikelhof staat bij de boerderij Voetdijk een zandstenen zoenkruis met het opschrift:
‘In 't jaer unses heren MCCCC en XCIII (1493) de donredagh na sinte Michiel dache
doe staerf hier Johan Luekens. Bid vor die sele’. Dit zoenkruis werd door de dader
opgericht ter boetedoening en om zich met het slachtoffer te verzoenen.
Boxbergen (Bouwhuispad 2), gelegen aan de Soestwetering ten zuidwesten van
Wesepe is een havezate die voor het eerst in 1344 vermeld werd.
In 1537 kwam ze in bezit van Unico Ripperda, Drost van Salland en Judith van
Twickelo die in 1540 een geheel onderkelderd huis lieten bouwen in laatgotische
vormen. De kelderkeuken, de overwelfde torenkamer aan de zuidzijde en de
laatgotische schouw aldaar behoren tot deze fase. In 1585 viel ze in Spaanse handen
en liep bij de herovering flinke schade op. Tussen 1599 en 1609 werd het gebouw
onder Unico II Ripperda, drost van Twente, herbouwd tot een omvangrijk huis met
diverse maniëristische inen uitgezwenkte gevels. In 1650-'53 volgde in opdracht van
Willem Ripperda en Aleid van Buckhorst een verbouwing, waarvan de huidige
ingangspartij met het jaartal 1653 bewaard is gebleven.
Inwendig is toen onder meer de schouw met schoorsteenstuk in de zaal aangebracht.
Rond 1682 werd het pand aan de zuidoostzijde verkleind. In 1756 kocht Frederik
August Alexander rijksgraaf von Wartensleben het huis. In zijn opdracht werden de
beide vooruitspringende vleugels aan weerszijden van de ingang afgebroken, de
topgevels door lijstgevels vervangen en de voorzijde van een schilddak met
hoekschoorstenen en een luidkoepeltje voorzien. Verder werd de gracht om de
havezate gedempt. Rond 1770 volgde een modernisering van het inwendige. De zaal
kreeg een ingebouwd buffet en een met landschappen beschilderd doekbehangsel,
gesigneerd P. Reijnes. Ook de overwelfde, veelzijdige hoekkamer aan de achterzijde
kreeg geschilderd doekbehangsel met landelijke tafereeltjes omkaderd door
rococo-ornamenten. De Deventer leerlooier J.C. Lamberts kocht het huis aan in 1821,
waarna het uiteindelijk in 1951 overging in handen van de Verenigde Gestichten en
het Burgerweeshuis te Deventer. In 1964 werd er een exclusief hotel in gevestigd,
maar sinds 1969 is het bezit van de fabrikant W.G. Nuy, die de toen bepleisterde
gevel van steenstrips liet voorzien en de vensters een nieuwe roedenverdeling liet
geven. Het bouwhuis aan de noordzijde is modern. In de nabijheid staat een dubbele
woning met trapgevels, Boxbergerweg 30-32, oorspronkelijk behorend bij Boxbergen.
Op de nog aanwezige graankelders werden in 1914 de twee huizen gebouwd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wiene, Sluizencomplex in het Twentekanaal
Wiene en Zeldam
(gemeente Ambt Delden)
Deze buurtschappen vormden samen de marke Wiene en hebben verspreide hoeven
rond kampen.
Boerderijen. Langhuisboerderij Heerbaard (Rijksweg 4) heeft gevelstenen uit
1829 en 1857. De uit 1870 daterende langhuisboerderij Toeschen (Ulkenweg 3) heeft
een rieten wolfdak en een aangebouwde, dwars geplaatste zijkamer uit 1927. Ook
19de-eeuwse langhuisboerderijen zijn Hagreis (Dieckertsweg 1), met houten
voorschotten en een aangebouwde bovenkamer, en Groot Vaarhorst (Oude Postweg
11), eveneens met bovenkamer en met een zandstenen waterput (1745). Het
vrijstaande, diepe pand Rijksweg 5 heeft een klein bedrijfsgedeelte en een dwars
geplaatste zijkamer uit omstreeks 1900. De forse langhuisboerderij Oosterhof
(Sluisstraat 52) dateert uit 1927.
Jachtpalen. In het gebied staan verschillende hoge zandstenen jachtpalen, onder
meer op de hoek Ulkenweg/Dorreweg. Ze zijn in 1878 geplaatst ter scheiding van
de jachtgebieden van de landgoederen Twickel en Weldam.
Het sluizencomplex bij Wiene (Sluisstraat ong.) van het in 1930-'36 aangelegde
Twenthekanaal werd gebouwd in 1931 naar ontwerp van D. Roosenburg, ingenieur
van Rijkswaterstaat. De wit gepleisterde schutsluizen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

274
hebben schuiven tussen hoge heftorens. Bij het complex horen een elektrisch gemaal
voor het terugpompen van het water, een sluismeesterswoning (Sluisstraat 51) en
andere dienstwoningen (Sluisstraat 53-57).
Wierden
Dorp, ontstaan in de late middeleeuwen aan de zuidoostrand van een es. Nadat in
1881 de spoorlijn Deventer-Almelo in gebruik kwam, stichtte men ten noorden van
het dorp enkele textielfabrieken, waaronder die van de firma Scholten. Na de Tweede
Wereldoorlog breidde het dorp zich noord- en zuidwaarts uit.
De Herv. kerk (Burg. J.C. van den Bergplein 3), oorspronkelijk gewijd aan St.
Johannes de Doper, heeft een laat-15de-eeuwse toren van drie geledingen met
ingesnoerde achtzijdige spits en een uitgebouwde traptoren. In de toren hangt een
door Geert van Wou gegoten klok uit 1495. Uitgezonderd een groot deel van de
westmuur tussen toren en schip is de 15de-eeuwse kerk verder gesloopt. In 1824
kwam een nieuwe kerk tot stand, die in 1928 werd vervangen door een kerk met een
plattegrond in de vorm van een Grieks kruis. J. Vixseboxse maakte daarvoor het
ontwerp in een combinatie van neogotische en expressionistische elementen.
De R.K. kerk St. Johannes de
Wierden, Herv. kerk
Wierden, Pompstation Nijverdalsestraat 90
Doper (Stationsstraat 22) is een eenvoudige basilicale kerk met zijbeuken voorzien
van lage dwarskappen, een ongelede westtoren met achtzijdige ingesnoerde spits
met helmbekroning en een uitgebouwde doopkapel met kegeldak. De kerk verrees
in 1921-'22 in neoromaanse trant naar ontwerp van J. Stuyt, ter vervanging van een
kerk uit 1848, die weer een kerk uit 1808 verving. In de kerk bevindt zich een
waarschijnlijk 15de-eeuwse altaarsteen, afkomstig uit de Herv. kerk. In de toren
hangt een klok uit 1453, oorspronkelijk uit Munster. De pastorie (Stationsweg 20)
dateert uit de bouwtijd van de kerk.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Woonhuizen. Het langgerekte eenlaags dorpshuis Burg. J.C. van den Bergplein
9 dateert uit het midden van de 19de eeuw. Het voorm. Notarishuis (Rijssensestraat
24) is een herenhuis op L-vormige plattegrond uit 1905. De wit gepleisterde
eclectische villa Rijssensestraat 50 is gebouwd in 1896 naar ontwerp van J. van der
Goot en C.J. Kruisweg. De villa heeft een L-vormige plattegrond met in de binnenhoek
een achtkantig torentje; ernaast staat een koetshuis.
Pompstations. Het voorm. pompstation Nijverdalsestraat 90, gelegen ten westen
van het dorp, verrees in 1892-'93 ten behoeve van de watervoorziening van Almelo
en Wierden, en een jaar later ook voor Delden. H.P.N. Halbertsma ontwierp dit
langgerekte eenlaags pand met vlak hellend zadeldak. De bijbehorende schoorsteen
en dienstwoning sloopte men bij de bouw van het nieuwe pompstation
Nijverdalsestraat 98 in 1928 voor de Algemene Waterleiding Maatschappij te Almelo.
Dit eenlaags gebouw met zadeldak heeft nog een oorspronkelijk interieur en stalen
spanten. Het bijbehorende, in 1936 gebouwde, filtergebouw heeft een ver uitkragend
plat dak van beton.
De Alg. begraafplaats (Appelhofstraat ong.), aangelegd in de 19de eeuw, heeft
een aantal 19de-eeuwse grafstenen en een eenvoudig baarhuisje met zadeldak.
Het landgoed Grimberg (Grimbergerweg 7) ligt ten zuidwesten van Wierden.
Het 13de-eeuwse kasteel Grimberg werd in 1821 gesloopt, maar een groot deel van
de halfcirkelvormige buitengracht en de in de 18de eeuw aangelegde lanen bleven
bewaard. Op de huisplaats liet textielfabrikant J.H. ter Horst in 1920 een met riet
gedekt, houten theehuis op L-vormige plattegrond bouwen. Een hek met bakstenen
pijlers, bekroond met laat-18de-eeuwse siervazen, vormt de toegang tot het terrein.
Aan het begin van de oprijlaan staan twee zandstenen klauwstukken, waarschijnlijk
afkomstig van het oude huis. Tot het landgoed behoort de dwarshuisboerderij 't
Winkel (Rijssensestraat 103) uit 1836, waarvan het eenlaags voorhuis is voorzien
van een mezzanino. Aan de rechterzijde staat een aangebouwde vijfhoekige
herenkamer met tentdak en een houten veranda, voorzien van een geschubde houten
zonwering.
Ebina (Oude Tolweg 3), gelegen ten westen van Wierden, is een landhuis in
expressionistische trant met overkragend rietdak. Het landhuis, dat ook de naam
‘Vrijthof’ droeg, werd in 1925 voor fabrikant W.A. van Wulfften Palthe gebouwd.
De hal heeft nog de oorspronkelijke lambrisering. Bij het huis staat een, eveneens
met riet gedekte, garage.
Boerderijen. Enkele buurtschappen ten zuiden en zuidwesten van Wierden bezitten
interessante boerderijen. In de buurtschap Zuna staat de oorspronkelijk 18de-eeuwse
langhuisboerderij Zunaweg 10, met afgewolfd rieten zadeldak. De boerderij is in het
derde kwart van de 19de eeuw verbouwd en voorzien van een vrij korte bovenkamer.
Zunaweg 16-16C is een krukhuisboerderij met rieten schilddak uit het midden van
de 19de eeuw. De uit 1855 daterende langhuisboerderij Bussinkweg 1 in het
buurtschap Notter heeft een rieten wolfdak en een aangebouwd zandhok. Op het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

275
erf bevinden zich verder nog een stookhok, een schuur en een mestvaalt. In het
buurtschap Rectum ligt de forse langhuisboerderij 't Woolderink (Kloosterhoeksweg
6) uit de tweede helft van de 19de eeuw.
Wijhe
Esdorp ontstaan op een stroomrug langs de IJssel en voor het eerst genoemd in 960.
Lange tijd was er een halteplaats voor Twentse en Duitse kooplieden, die hier bij
een doorwaadbare plek de IJssel overstaken. Tevens was het een pleisterplaats op
de route van Zwolle naar Deventer, die vanaf hier over de kruin van de in 1308
aangelegde IJsseldijk liep. De eerste niet-agrarische bebouwing ontwikkelde zich
rond de kerk en langs de Langstraat, wat tot een langgerekt dorp leidde. In de 15de
eeuw ontstond aan de oostzijde de havezate De Gelder, die in 1868 van het dorp
werd gescheiden door de spoorlijn van Deventer naar Zwolle. Het station zelf werd
in 1866 gebouwd en in 1972 gesloopt. Nabij het station ontstond de katholieke kerk
en langs de Stationsstraat verdichtte de bebouwing zich enigszins. Voor de fruitteelt
werd in 1911 een fruitafslag ingericht. Ook vond er mandenmakerij plaats. Door de
veeteelt langs de IJssel kwam vleesverwerkende industrie tot ontwikkeling, waaronder
de inmiddels verdwenen fabriek van Anton Hunink en het in 1847 opgerichte en nog
bestaande Meester Wijhe B.V. aan de noordzijde van het dorp. Aan het einde van
de 19de eeuw ontstond ook de Asphaltpapierfabriek Meyer en Bosch, die in 1935
fuseerde met de N.V. Asphaltfabriek Olst. De in 1912 opgerichte N.V. Sallandse
Vloerzeil- en Linoleumfabriek werd de kern van het industrieterrein De Enk aan de
zuidzijde. Na de oorlog raakte het dorp ingeklemd tussen de beide industriegebieden,
de IJsseldijk en de spoorlijn. In de jaren tachtig ontstond aan de zuidoostzijde aan
de overzijde van de spoorlijn een nieuwbouwwijk. De dorpsstructuur zelf is echter
niet wezenlijk aangetast.
De Herv. kerk (Kerkstraat 15), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een
driebeukige laatgotische kerk; de
Wijhe, Herv. kerk met brandspuithuis (1984)
toren heeft vier geledingen en een ingesnoerde naaldspits. De eerste kerk op deze
plaats zal omstreeks 1100 gesticht zijn. Deze kerk kreeg aan het eind van de 12de
of het begin van de 13de eeuw een kloeke bakstenen toren van drie geledingen. De
vormen van de toren, met lisenen aan de bovenzijde gekoppeld door rondboogfriezen,
zijn laat-romaans. Aan het eind van de 13de eeuw maakte het koor, naar men mag
aannemen, plaats voor het nog bestaande hoofdkoor met driezijdige sluiting, bekleed
met tufsteen. De kap was oorspronkelijk louter een sporenkap waaraan de eiken
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

kapspanten later zijn toegevoegd. Door een legaat kon in 1336 de toren in gotische
vormen verhoogd worden. De klok uit 1681 werd dat jaar door Gerhard Schimmel
hergoten. Omstreeks 1425 werd het romaanse schip vervangen door het huidige
schip, mogelijk een oorspronkelijk eenbeukige aanleg, waar men kort daarop een
smalle noorderzijbeuk tegen aanbouwde die doorloopt tot de voorzijde van de toren
en die bekleed is met tufsteen van het gesloopte schip. In het tweede kwart van de
15de eeuw werd de zuidzijbeuk vergroot en verhoogd als eerste fase van de ombouw
tot hallenkerk. In de tweede helft van de 15de eeuw volgde een verlenging aan de
oostzijde, in de vorm van een driezijdig gesloten zuiderzijkoor. In het midden van
de 16de eeuw werd aan de noordzijde
Wijhe, Herv. kerk, graftombe voor Coenraad Willem van Dedem
een driezijdig gesloten koorgedeelte toegevoegd. Dat was vermoedelijk vanaf het
begin bedoeld om als sacristie te dienen, zoals dat ook in de Grote Kerk te Steenwijk
het geval is. Tot vergroting van de noorderzijbeuk is het nooit meer gekomen. In het
begin van de 17de eeuw kwam de kerk in protestantse handen. In de periode 1821-'32
nam men de kerk onder handen, waarbij onder meer gietijzeren dakpannen zouden
zijn toegepast en alle venstertraceringen werden vernieuwd. Mogelijk stamt het aan
de zuidzijde tegen de toren aangebouwde brandspuithuis eveneens uit die tijd. De
torenspits werd in 1973 gerestaureerd en de torenromp volgde in 1984. De kerk zelf
onderging in 1977 een restauratie. Koor en schip zijn rond 1420 voorzien van lage
kruisribgewelven met gebeeldhouwde sluitstenen. De zuiderzijbeuk heeft netgewelven.
De kerk bevat fragmenten van laat-middeleeuwse muurschilderingen. Een deel van
de inventaris dateert uit de 17de eeuw, zoals de eikenhouten kansel met een koperen
lezenaar uit 1821, het in 1983 ingekorte doophek en de ‘baronnenbank’ van Huize
de Gelder. Weggewerkt achter deze bank bevinden zich restanten van een piscina.
De drie geelkoperen kaarsenkronen werden waarschijnlijk net als de lezenaar in 1821
geschonken door J. van de Poll. Er zijn diverse grafzerken - de oudste is van Ernst
van Ittersum (†1560) en zijn echtgenote
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wijhe, Raadhuis
276
Johanna van Cortric (†1567) - en drie grafmonumenten. De ter ere van Robbert van
Ittersum, heer van Nijenhuis (†1705) door zijn weduwe Leonora Sophia Bentinck
(†1710) in een grafkapel opgerichte marmeren epitaaf is voorzien van een tympaan
en twee gebeeldhouwde koorden met wapens. Het smeedijzeren hekwerk voor de
kapel werd gemaakt door Hendrick van Gronouw. De twee overige grafmonumenten
zijn gesigneerd door Jan Mast. Het ene is opgericht voor Transislanus Adolf baron
van Voorst tot Hagenvoorde (†1707), in leven hoveling van Willem III, en toont zijn
borstbeeld omgeven door treurende putti; het andere is opgericht ter nagedachtenis
van Coenraad Willem van Dedem, heer tot den Gelder (†1714) door zijn echtgenote
Anna Elisabeth van Echten (†1732). Het witmarmeren reliëf toont de slag bij
Malplaquet (1709) waar de overledene als luitenant-generaal der infanterie aan
deelnam. Het orgel met galerij op dorische zuilenstelling werd in 1821 geschonken
door J.L. Umbgrove (oud-resident te Cheribon en onder meer lid van de Provinciale
Staten van Overijssel) en draagt diens wapen. Het werd gemaakt door G.H. Quellhorst
en zijn stiefzoon C.F.A. Naber.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Onbevlekt Ontvangen (Stationsweg 7) is een
driebeukige neogotische kerk met een terzijde geplaatste toren van vier geledingen
en een ingesnoerde spits met flankerende torentjes. De kerk werd in 1869-'71 gebouwd
naar plannen van G. te Riele. Het hoogaltaar uit 1881 is van de hand van J. Reiss uit
Dusseldorf en het Maria-altaar van W. Mengelberg uit 1872. Achter de kerk staat
een neogotische kapel. De neogotische pastorie (Stationsweg 9) stamt uit 1869.
Het Herv. catechisatiegebouw (Langstraat 29) is een eenvoudig
neorenaissance-pand uit 1910 met een trapgevel boven de ingang.
De voorm. Franse school (Stationsweg 8-10) is een fors eclectisch pand, gebouwd
in 1862. Tevens was het woonhuis voor schoolhoofd A. Nierhoff en een aantal
kostschoolleerlingen. In 1903 werd het verbouwd tot ambachtsschool en fröbelschool.
In de jaren zestig volgde onderverdeling in vier woningen, waarbij het hogere stuk
boven de middenrisaliet verdween.
Het voorm. postkantoor annex woonhuis (Langstraat 1) werd 1874 gebouwd in
sober-eclectische vormen. De huidige betegeling van de gevel is in de jaren vijftig
aangebracht.
Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 1) is een eenlaags hoekpand in
neorenaissance-stijl, met aan beide zijden een trapgevel. Het werd in 1913 gebouwd
ter vervanging van het raadhuis uit 1866. Nu biedt het onderdak aan de bibliotheek.
De Gelder (Onder de Gelder 1) is een oorspronkelijk 15de-eeuwse havezate die in
1683 werd verkocht aan Coenraad Willem van Dedem en zijn vrouw Anna Elisabeth
van Echten, waarna in 1715 verfraaiing van het bestaande huis volgde. In 1906 volgde
verkoop aan W.L. baron de Vos van Steenwijk tot Hagenvoorde, die het huis in 1913
liet slopen. De geplande herbouw is er echter nooit gekomen. Op het omgrachte
voorplein bevinden zich naast een mogelijk nog 18de-eeuws bouwhuis en een in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1920 gebouwd klein huis, twee kanonnen op affuiten die in 1787 en 1788 in Den
Haag zijn gegoten door Joh. Maritz. Bij de burg staat een fraai gesmeed ijzeren hek
met hardstenen sierpijlers en vazen in rococovormen. Aan de spoorzijde bevindt zich
een tweede, veel eenvoudiger, hekwerk in rococovormen. De tuinaanleg uit 1911 is
van de hand van L.A. Springer. Op het terrein staat het vrijstaande woonhuis
Boschlust, gebouwd in 1910 in opdracht van baronesse A. van Pallandt. De boerderij
De Gelder (Onder de Gelder 2) stamt uit 1920.
Wijhe Zicht (Oranjelaan 5) is een fors rechthoekig onderkelderd pand met
schilddak, gebouwd aan het eind van de 18de eeuw. Tot 1817 heeft het als
kweekschool
Wijhe, Café-restaurant Wijlant
dienst gedaan en daarna werd het eigendom van baronesse J.P.H. von Knobelsdorff
tot Gelder. Na de oorlog was het enige tijd raadhuis en nu biedt het onderdak aan
het politiebureau. Het koetshuis annex dienstwoning (Oranjelaan 1-3) stamt uit circa
1910.
Woonhuizen. In de nog gave dorpsstructuur staat een aantal interessante
woonhuizen. Het gepleisterde dwarse woonhuis Langstraat 77, met hoogopgaand
middenrisaliet, heeft in de zijgevel de ankers van het jaartal 1768. Het statige pand
De Waag (Langstraat 48-50) draagt in de sluitsteen boven de wagendeur het jaartal
1860. Het vrijstaande neoclassicistische pand Villa Nova (Stationsweg 11) werd
omstreeks 1860 gebouwd voor burgemeester Rambonnet. Waterloo (Stationsweg
23-25) is een eclectische villa annex tekenkamer, gebouwd omstreeks 1865 voor de
spoorwegingenieur belast met de aanleg van de lijn Deventer-Zwolle. Het middendeel
heeft een erker met daarop een veranda. De eclectisch vormgegeven notariswoning
Dijk 4, gebouwd omstreeks 1870, heeft een tot balkon uitgebouwde dakerker in de
ingangsrisaliet. Kerkstraat 32 is neoclassicistisch van vorm en werd omstreeks 1880
gebouwd als woonhuis annex vleeswarenfabriek. Het neorenaissance-herenhuis
Langstraat 47 uit circa 1905 heeft boven de vensters en in de portiek jugendstil-tegels.
Eenvoudige chaletwoningen uit omstreeks 1910 zijn Oranjelaan 2-6 en Nieuwendijk
1. Stationsweg 48 uit 1920 is een later en rijker voorbeeld van chaletbouw.
Het café-restaurant Wijlant (Spoorstraat 1) werd omstreeks 1900 gebouwd voor
de heer Bergman. Het karakteristieke dorpscafe heeft aan de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wijhe, Dijkstoel van Salland (3de rot)
277
spoorzijde een houten veranda.
Dijkhuizen. Aan de zuidzijde van het dorp staan twee karakteristieke dijkhuisjes.
Het Mottenhuisje (Rijksstraatweg A2) stamt uit de 19de eeuw, is een dwars huis met
rieten schilddak, waaronder zich aan de dijk het woongedeelte en daarachter een
lagere stal bevinden. Rijksstraatweg A1 is een uit 1917 stammende dijkwoning.
Windmolens. De Wijhese Molen (Molenbelt 5) is een achtkante, gepotdekselde
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, volgens de sluitsteen
boven de inrijpoort gebouwd in 1703. Daarmee is hij de oudste nog bestaande
stellingmolen in Overijssel. De Jonge Gerrit (Achter Stationstraat 32) is een hoge,
achtkante en met riet gedekte molenromp van een stellingkorenmolen op houten
onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1851 voor G. van Voorde. Het wiekenkruis
werd in 1936 verwijderd.
De dijkstoel van Salland, 3de rot (Jan Meesterweg 3) is een ten noorden van
Wijhe aan de IJsseldijk gelegen gebouw, bestemd als bergplaats van materiaal en
gereedschap van het Waterschap Salland. Het neoclassicistische gebouw met schilddak
en gepleisterde hoekpilasters, voorzien van gietijzeren goten, werd omstreeks 1880
gebouwd.
Marle. Ten noordwesten van Wijhe, aan de Veluwe-zijde van de IJssel, ligt het
al omstreeks 1390 voor het eerst genoemde hoevenzwermdorp Marle. Deze
Overijsselse enclave in Gelders gebied kenmerkt zich door een aantal grote
hallenboerderijen met dwarshuis uit de tweede helft van de 19de eeuw, zoals De
Twee Hagen (Marledijk 21) uit circa 1860 (in 1948 verbouwd) en De Strijkhof
(Marledijk 27) uit omstreeks 1890. Marledijk 7, is een kleine dijkwoning uit dezelfde
tijd. De Vlijt (Marledijk 17) is een achtkante, met riet gedekte stellingkorenmolen
op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1887. De molen komt
oorspronkelijk uit Leeuwarden. De molenaarswoning (Marledijk 15) stamt uit dezelfde
tijd.
Elshof. Ten oosten van Wijhe ligt langs de Nieuwe Wetering het langgerekte
gehucht Elshof, dat in de loop van de 19de eeuw is ontstaan. De Elshofmolen (Elshof
ong.) is een hoge, achtkante en met riet gedekte molenromp van een
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1895. Het
wiekenkruis werd in 1935 verwijderd.
Boerhaar. Ten zuidoosten van Wijhe ligt het langgerekte dorp Boerhaar. Dit is
in het begin van de 19de eeuw ontstaan aan de Soestwetering in de buurtschap
Wengelo, toen daar in 1819 een eerste katholieke kerk werd gebouwd. De R.K.
St.-Willibrorduskerk (Boerhaar 41) is een driebeukige neogotische kruiskerk met
toren van twee geledingen en een ingesnoerde spits met flankerende torentjes. De
kerk, met aan de noordzijde naast de toren een doopkapel, werd in 1912-'13 gebouwd
naar plannen van H. Kroes op de plaats van een voorganger uit 1818. Het orgel stamt
uit 1923. De pastorie (Boerhaar 43) kwam in 1913 tot stand naar plannen van H.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kroes. Interessante woonhuizen zijn het neoclassicistische woonhuis Boerhaar 51
uit 1862 en Boerhaar 13, gebouwd in 1889 en omstreeks 1910 opgehoogd in
jugendstil-vormen.
Willemsoord
(gemeente Steenwijk)
Streek-ontginningsdorp genoemd naar koning Willem I en gesticht in 1820 door
generaal J. van den Bosch als een van de ‘koloniën’ van de Maatschappij van
Weldadigheid. Evenals de Drentse vestigingen Wilhelminaoord en Frederiksoord
(hoofdvestiging) werd het opgericht om arme en behoeftige gezinnen en weeskinderen
uit het westen van het land onderdak te verlenen en werkgelegenheid te bieden. Nabij
de drie grote ontginningsboerderijen van de maatschappij kwam een dorp tot
ontwikkeling dat in 1894 een spoorwegstation kreeg. In 1923 werden alle bezittingen
van de Maatschappij verkocht.
De Herv. kerk (Steenwijkerweg 159) is een neoclassicistische zaalkerk met
risalerende ingangspartij en houten geveltoren met ingesnoerde spits. De Maatschappij
van Weldadigheid liet haar in 1851 bouwen. De eerste steen werd gelegd door
dominee G. Ruitenschild. De lagere uitbouw met consistoriekamer aan de achterzijde
werd in 1898 toegevoegd. Het orgel stamt uit de bouwtijd, maar bevat pijpwerk uit
de 17de eeuw. De pastorie (Steenwijkerweg 157) is uitgevoerd in neoclassicistische
vormen en dateert ook uit de bouwtijd van de kerk.
Boerderijen. Na een pioniersperiode van de kolonie Willemsoord werden in 1864
drie grote langsboerderijen gesticht, de Hoeve Generaal Van den Bosch
(Steenwijkerweg 175), de Hoeve Amsterdam (Amsterdamselaan 6) en de Hoeve
Utrecht (Kon. Wilhelminalaan 42). Ze vormden de kern van de kolonie. In 1900
werd de Helenahoeve (De Rond Blesse 7) toegevoegd. Bij een verbouwing in 1913
kregen de hoeven hun huidige aanzien en in 1923 kwamen ze in privé-bezit.
De begraafplaats Vredehof (Kerkhoflaan ong.) werd omstreeks 1850 gesticht.
Het graf van G.W. Stroink (†1941), voorzitter van de Overijsselse
Landbouwmaatschappij en burgemeester van Steenwijkerwold, is voorzien van
beeldhouwwerk van Hildo Krop. Dichtbij ligt het graf van zijn broer, de dijkgraaf
A.F. Stroink (†1956).
Wilsum
(gemeente IJsselmuiden)
Dijkdorp langs de IJssel waarvan de kerk in 1170 tot parochiekerk werd verheven.
Op de dijk, een belangrijke verbinding tussen Kampen en Zwolle, liet Karel van
Gelre in 1527 een verschansing aanleggen, die echter al in 1528 werd verwoest.
Via de naast de kerk gelegen Veerweg leidde een voetveer naar de gedeeltelijk tot
Wilsum behorende Onderdijkse polder. In de 19de eeuw kwam een beperkte
dorpsuitbreiding en bebouwingsverdichting
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wilsum, Herv. kerk
278
tot stand, met name langs de Dorpsweg. Ten noorden hiervan werd na de Tweede
Wereldoorlog enige nieuwbouw gepleegd.
De Herv. kerk (Dorpsweg 13), oorspronkelijk gewijd aan St. Lambertus, is een
fraai aan de IJssel gelegen eenbeukige romaanse kerk met een iets smaller, vijfzijdig
gesloten, gotisch koor. De toren en het schip zullen in het midden van de 11de eeuw
tot stand zijn gekomen en zijn in tufsteen uitgevoerd. Het benedengedeelte van toren
en schip is in kistwerk opgetrokken. Daarbij is de gemetselde tufstenen schil op
regelmatige afstanden verstevigd met doorgaande horizontale lagen van op hun kant
geplaatste tufsteenblokken. De toren heeft twee vlak behandelde geledingen en wordt
bekroond door een ingesnoerde spits uit 1837. De tweede, iets terugspringende
geleding is voorzien van vier rondbogige galmgaten met deelzuiltjes, waarvan er
nog één in kalksinter is uitgevoerd.
De bovenruimte diende vroeger mogelijk als toevluchtsoord en is alleen
toegankelijk met een ladder, door een gat in het tongewelf van de benedenruimte
van de toren. Bij de restauratie in 1980-'83 is dit tongewelf vernieuwd. In de toren
hangt een klok uit 1611, gegoten door Henrick Wegewaert.
Het koor stamt uit de 15de eeuw, toen ook het schip werd verhoogd en voorzien
van spitsboogvensters. Aan de noordzijde van de kerk bevindt zich een
dichtgemetselde ingang met jaartalsteen, waarop een cartouche met het jaartal 1611.
In 1722 vond herstel plaats, evenals in 1837. Tijdens een restauratie in 1901-'02 zijn
nieuwe traceringen en montants aangebracht en bij een restauratie van 1980-'83, naar
plannen van T. van Hoogevest, zijn enkele oorspronkelijke en later dichtgezette
rondboogvensters in het schip hersteld. Bovendien is toen aan de zuidzijde een
consistoriekamer toegevoegd.
Schip en koor hebben 15de-eeuwse kruisribgewelven. Op het koorgewelf is een
aantal 15de-eeuwse schilderingen zichtbaar, met symbolen van de vier evangelisten
en een als engel uitgebeelde Veronica met zweetdoek. De kerk bevat verder een zerk
van kalksinter uit de 12de eeuw, alsmede een sarcofaagdeksel van een priestergraf.
Het koorhek met deurtje stamt uit 1659, de preekstoel dateert uit het begin van de
18de eeuw. De pastorie (Dorpsweg 15) is in 1929 gebouwd.
De Geref. kerk (Dorpsweg 104) is een bakstenen zaalkerk met ongelede toren,
gebouwd in 1955 in sobere traditionalistische vormen. De nabijgelegen bijbehorende
predikantenwoning (Dorpsweg 39) stamt uit 1932.
De voorm. openbare lagere school (bij Dorpsweg 46) uit 1877 is een goed
voorbeeld van een drieklassige school in neoclassicistische vormen.
Sinds de opheffing in 1955 dient het pand als hervormd verenigingsgebouw.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De voorm. onderwijzerswoning (Dorpsweg 46) stamt uit 1868.
Dijkpaal. Bij de Uiterwijkseweg staat dijkpaal nummer 79, een van de 87
dijkschouwpalen die in 1760 langs de IJsseldijk van Kampen naar Zwolle werden
geplaatst ter vervanging van oudere houten palen. Van 1308 tot 1836 gaven deze
dijkschouwpalen de grenzen aan van de door de ‘ingelanden’ te onderhouden
dijkvakken. Dijkpaal 79 kreeg zijn huidige plaats na de dijkverzwaring in 1991.
Windesheim
(gemeente Zwolle)
Esdorp ontstaan in de late middeleeuwen aan de weg van Zwolle naar Deventer.
Hier werd in 1387 door volgelingen van Geert Grote een klooster van de Broeders
des Gemenen Levens gesticht. Dit zou het moederklooster worden voor de
Windesheimer kloostercongregatie, die tot de reformatie veel aanhang bezat in
Noordwest-Europa. Ten westen van het klooster verrees het Huis Windesheim. Langs
de IJssel lagen steenbakkerijen, waarvan nu alleen nog de tichelgaten getuigen.
De Herv. kerk (Dorpsstraat 4), een rechthoekig gebouw uit circa 1565, diende
oorspronkelijk als brouwerij van het klooster Windesheim. Het is als enige van de
kloostergebouwen geheel bewaard gebleven, omdat het vanaf 1633 als kerk diende.
Ten behoeve van de kerkzaal heeft men de eerste verdiepingsvloer verwijderd. Bij
de restauratie van het gebouw omstreeks 1987 zijn de vensters gereconstrueerd. De
tuitgevels tonen dichtgezette vensters en laadopeningen. Van de bouwtijd dateren
een stortkanaal in de oostgevel, de eiken kapconstructie met gestapelde jukken en
de samengestelde balklaag met korbeelstellen van de tweede verdiepingsvloer, die
het interieur van de kerkzaal dekt. De zaal bevat onder meer een preekstoel uit 1647
met klankbord uit 1649, een koperen lezenaar uit het tweede kwart van de 18de eeuw.
De aangebouwde consistoriekamer heeft een neogotische trapgevel met uitgebouwd
ingangsportaal uit 1915, naar ontwerp van L.H.J. Westerop. Tegen de westgevel
staat een boerderij met een rieten schilddak en een gepleisterde kopgevel.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Windesheim, Herv. kerk
279
In enkele nabijgelegen panden zijn van het bij de reformatie opgeheven klooster
nog enkele kleine gebouwresten over. Pastorieweg 2, een boerderij met
laat-19de-eeuwse aanbouw, heeft een smalle kelder met ribloze kruisgewelven, en
daarboven resten van laat-middel-eeuws muurwerk en enkele moerbalken met
korbeelstellen. De huis Pastorieweg 4, de pastorie van de kerk, heeft een vrijwel
vierkante laat-middeleeuwse kelder met ribloze kruisgewelven op een middenzuil.
De Herv. begraafplaats (Pastorieweg ong.) is aangelegd in 1834. Hier ligt het
familiegraf van de heren van Windesheim, bestaande uit vier grafzerken en een
monument met natuurstenen sokkel en gietijzeren bovenbouw voorzien van
ornamenten als fakkels en een bekronende urn. Het gietijzerwerk is uitgevoerd door
Nering Bögel.
Van Huis Windesheim (Windesheimerweg 2), een vroeg-17de-eeuwse havezate,
is als gevolg van een bombardement in 1944 alleen een ruïne over, bestaande uit de
brug naar het omgrachte huis en het keldermuurwerk. Verder bleven twee
18de-eeuwse, tweebeukige bouwhuizen behouden, waarvan het linker met paardenstal
in verval is en het andere recent is gerestaureerd. Een hek met vier natuurstenen
hekpijlers bekroond met siervazen uit 1639 geeft toegang tot het terrein. De onlangs
herstelde tuin en het landgoed met parkbos en vijvers in Engelse landschapsstijl zijn
grotendeels aangelegd in opdracht van Cornelia Charlotta Feith, weduwe van Joachim
van Plettenberg, in de jaren 1793-'96 en naar ontwerp van Jacob Otten Husley.
Langs de Windesheimerweg staan diverse 19de-eeuwse eenlaags dienstwoningen
voorzien van rieten dak en luiken in de kleuren van het huis (nrs. 15-19 en 25-35).
Van omstreeks 1900 is Windesheimerweg 4, met vlakbij een laat-19de-eeuwse schuur
en een brug met hek die toegang geven tot het landgoed. De dubbele dienstwoning
Windesheimerweg 21-23 kwam omstreeks 1910 tot stand.
Boerderij Veldweg 1 behoorde mogelijk tot het klooster Windesheim en heeft
ondanks latere verbouwingen diverse oude onderdelen behouden. De kelder onder
de opkamer is laat-middeleeuws en wordt gedekt door troggewelven op gordelbogen.
De opkamer is voorzien van ankerbalkgebinten en een sporenkap. De houtconstructie
van de stal wordt gedateerd op kort na 1500. In de omstreeks 1800 verbouwde
oostgevel bevindt zich nog een gebint van de oude situatie, toen de gevel een houten
voorschot zal hebben gehad.
De diaconiewoningen ‘De Bethlehem’ (Dorpsstraat 19-27) vormen een rij eenlaags
woningen met schilddak, schuifvensters en deuren met bovenlicht voorzien van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gietijzeren levensboom. Ze dateren uit het midden van de 19de eeuw en zijn in 1997
gerenoveerd.
Windmolen ‘De Windesheimer molen’ (Hollewandsweg 33) is een achtkante
rietgedekte stellingkorenmolen op hoten onderbouw en lage stenen voet, gebouwd
in 1748.
Zalk
(gemeente IJsselmuiden)
Esdorp, ontstaan aan de westoever van de IJssel. Zalk wordt voor het eerst genoemd
in 1213. De geschiedenis van het dorp is nauw verweven met het iets zuidelijker
gelegen 13de-eeuwse versterkte huis van de heren van Buckhorst. Dit huis is kort
na 1839 gesloopt. Door de geïsoleerde ligging is de structuur van het dorp, met zijn
later gedeeltelijk bebouwde brink, goed bewaard gebleven. In de 19de eeuw kreeg
het dorp nog een molen en een gereformeerde kerk. Tot 1937 vormde Zalk met het
op de andere oever van de IJssel gelegen Veecaten één gemeente.
De Herv. kerk (Kerkplein 22), oorspronkelijk gewijd aan St. Nicolaas, is een
eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en forse toren met tentdak. De geheel
uit tufsteen opgetrokken laatromaanse toren is vlak behandeld, maar wordt door
waterlijsten in vier geledingen verdeeld. De onderste drie geledingen,
Zalk, Herv. kerk
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zalk, Schultehuis
280
waarvan de derde is voorzien van gekoppelde rondbogige galmgaten, stammen uit
het laatste kwart van de 12de eeuw. De vierde geleding werd waarschijnlijk omstreeks
1300 toegevoegd en heeft kortelingsgaten en rondbogige gekoppelde galmgaten met
nieuwe deelzuiltjes en oorspronkelijke laat-romaanse bladkapitelen. De benedenruimte
van de toren heeft geen ingang aan de buitenzijde en wordt gedekt door een bakstenen
spitstongewelf. Schip en koor zijn omstreeks 1400 gebouwd op de plaats van een
ouder gebouw, waarvan de tufsteen als buitenbekleding is hergebruikt voor het verder
in baksteen opgetrokken muurwerk. De kerk werd in 1612 hersteld en in 1931
gerestaureerd onder leiding van M. Meijerink uit Zwolle.
Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven die rusten op korte muurzuiltjes
met eenvoudige, kelkvormige kapitelen. De inventaris is gedeeltelijk 17de-eeuws,
zoals de eikenhouten kansel, fragmenten van een doophek en de eikenhouten
herenbank waarvan de wapens vermoedelijk in de Franse tijd zijn weggesneden. Er
zijn enkele grafzerken, waaronder die van Willem van Bockhorst (†1567) en zijn
echtgenote Mechteld van Wingarde (†1573), en die van jonker Burchert van Oer tot
Bockhorst, heer van Zalk (†1616) en zijn echtgenote Mechteld Sloet tot Bockhorst
(†1649). Een laat-middeleeuwse hardstenen altaarsteen valt grotendeels weg onder
de kansel. Het orgel door Z. van Dijk en J. Proper werd vervaardigd in 1891. De
twee lichtkronen zijn 19de-eeuws.
De met riet gedekte pastorie (Kerkplein 20) stamt uit de eerste helft van de 19de
eeuw en de kosterswoning (Kerkplein 18) uit de tweede helft van die eeuw.
De Ned. Geref. kerk Eben Haëzer (Burg. Van Vleutenstraat 18) is een zaalkerk
met aangebouwde pastorie uit 1840, gebouwd zes jaar na de afscheiding van 1834.
De voorgevel met neoclassicistische pinakels en uitgebouwd geveltorentje is in 1909
vernieuwd.
Het voorm. Schultehuis (Kerkplein 7) is een dwars huis met hoge begane grond
en aan de achterzijde een uitbouw met lessenaarsdak. Het huis stamt mogelijk uit
het begin van de 16de eeuw. De kelder is voorzien van een laat-16de-eeuws gewelf
en een plavuizen vloer. Het huidige 17de-eeuwse uiterlijk is het resultaat van een
restauratie in 1974-'75, toen de 19de-eeuwse bepleistering werd vervangen door
gesausde gevels. De voorgevel bevat twee forse, gereconstrueerde, natuurstenen
kruiskozijnen.
De kleine dijkboerderij (Zalkerdijk 39), gelegen onder aan de IJsseldijk, is met
riet gedekt. In het interieur bevinden zich een bedstede en een inpandig bakhuis. Op
een van de gebinten staat het jaartal 1767.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Windmolen ‘De Valk’ (Brinkweg 11) is een achtkante, met riet gedekte
stellingkorenmolen op houten onderstuk en bakstenen voet, gebouwd in 1860. In
1982 is de molen weer bedrijfsklaar gemaakt.
's-Heerenbroek bij Zalk, Coöperatieve zuivelfabriek 's-Heerenbroek
's-Heerenbroek. Dit streekdorp ten noorden van Zalk, aan de overzijde van de
IJssel, ligt langs de Bisschopswetering. Het wordt voor het eerst omstreeks 1365
genoemd. Het behoorde tot de in 1967 opgeheven gemeente Zwollerkerspel. Nadien
is het aan het dorp Veecaten vastgegroeid. De voorm. coöperatieve zuivelfabriek
's-Heerenbroek (Bisschopwetering 55) verrees in 1914 naar plannen van G.B.
Broekema. Het in jugendstil-vormen uitgevoerde fabrieksgebouw met schoorsteen
werd in 1916 vergroot. Het laad- en losperron dateert uit omstreeks 1930. Na de
sluiting in 1979 dient het nu nog deels voor de fabricage van poederproducten. De
directeurswoning (Bisschopswetering 53) dateert eveneens van 1914.
Zenderen
(gemeente Borne)
Esnederzetting, ontstaan rond de Zenderense es. Bij de in 1798 gestichte en in 1950
verdwenen R.K. kerk van het buurtschap ontstond in de 20ste eeuw een dorpskern.
In de loop van de tijd verrezen aan de oostzijde van het dorp diverse
kloostergebouwen.
Het karmelietenklooster (Hertmerweg 44) is in 1855 gesticht op het terrein van
de buitenplaats Hulscher. Het huidige neogotische klooster, bestaande uit vier vleugels
rondom een binnenplaats, werd in 1881 gebouwd
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

281
door de Zenderse aannemer A. Peters. De oostvleugel wordt ingenomen door de
neogotische pseudo-basilicale R.K. St.-Stephanuskerk (Hertmerweg 46) met driezijdig
gesloten koor. Deze kerk is de opvolger van de 19de-eeuwse kloosterkerk. Ten oosten
van de kerk verrees in 1889 in opdracht van de karmelieten het voorm. gymnasium
St. Alberti (Hertmerweg 42-42a), dat na ingrijpende verbouwingen aan het eind van
de jaren dertig en in de jaren vijftig zijn huidige vorm kreeg. Het is een drielaags
gebouw op U-vormige plattegrond en heeft op de zuidhoek de ingangspartij met
halfrond glazen trappenhuis.
Het karmelietessenklooster (Carmelitessenweg 1) is een in 1889 eveneens door
A. Peters gebouwd neogotisch slotklooster voor de moniale karmelietessen. Rond
een binnenplaats staan drie woonvleugels en een eenbeukige neogotische kapel met
driezijdige koorsluiting en dakruiter.
De Zwanenhof (Zwanenhofweg 1) is een fors drielaags gebouw op U-vormige
plattegrond, in 1926 gebouwd als retraitehuis in opdracht van de paters redemptoristen,
op verzoek van de rooms-katholieke boeren- en vakbonden. Nu is het een religieus
bezinningsoord. Rond het gebouw ligt een geometrische tuinaanleg.
Hondeborg (Esweg 1). Ten zuiden van Zenderen en aan de Aselerbeek ligt de
omgrachte ronde heuvel waarop in de 14de eeuw het adellijke huis Hondeborg stond.
Op die heuvel liet de vrouwe van Twickel, M.C. van Heeckeren-Van Wassenaer
Obdam, in 1841 de langhuisboerderij Hondeborg bouwen.
Weleveld (bij Bekkingvelderweg 2). Van deze vroeg-14de-eeuwse havezate,
gelegen ten noorden van Zenderen, is de huisplaats in 1995 deels gereconstrueerd.
Van het lanenstelsel zijn nog enkele lanen bewaard gebleven.
Zwartsluis
Havendorp, ontstaan op de plek waar het Meppelerdiep in het Zwarte Water uitmondt.
De nederzetting wordt voor het eerst genoemd in 1398, toen het diep werd afgedamd
met een duikersluis. Ten behoeve van de scheepvaart lieten Staphorst en Rouveen
hier in de 15de eeuw een schutsluis bouwen. Deze sluis, later bekend als de Oude
Sluis, werd in 1621 overgenomen door de drost van Salland. Meer naar het westen,
waar de Arembergergracht in het Zwarte Water uitkomt, werd in 1620 een sluis
gelegd en in 1649 kwam ten oosten van de Oude Sluis de Nieuwe of Staphorster
schutsluis in de Hasselter dijk tot stand. Vanwege de strategische ligging van het
dorp liet de hertog van Gelre in 1526 aan de noordzijde een blokhuis bouwen; later
werd dit tot een vijfhoekige schans uitgebouwd. In de 17de en de 18de eeuw bestond
Zwartsluis uit drie delen, de oude Fortresse - de uitbouw van het blokhuis met kerk
en school - het Buitenkwartier bij de Arembergergracht en de Nieuwe Sluis aan de
oostzijde. Tussen 1675 en 1776 verdubbelde de bevolking, waarna stagnatie optrad.
De kolk in het noordwesten van de Fortresse is vermoedelijk in 1775-'76 ontstaan
en in 1825 vergroot. In 1868 werd de havendijk aangelegd en in 1878-'79 de Grote
Kolksluis ter plekke van de Oude Sluis.
Vanouds vormden de kalkovens een belangrijke bron van inkomsten. Ze stonden
langs het Meppelerdiep, waarlangs men ook de als brandstof gebruikte turf aanvoerde.
De benodigde schelpen kwamen uit de Waddenzee. Omstreeks 1878 stonden er elf
kalkovens langs de zomerdijk naar Meppel en zestien aan de overzijde van het diep
op het voormalige eiland Kranerweerd. Daar bevonden zich ook zeven zogeheten
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

leshuizen, waar de ongebluste kalk werd geblust. In het midden van de 19de eeuw
ontstonden langs het Meppelerdiep vijf scheepswerven, waarvan er nog drie over
zijn: de in 1890 gestichte werf van H. en D. de Goede (nu Geertman), Appeloo en
Van Goor (nu samengevoegd tot Poppen). Daartussen staat de in 1867 opgerichte
fabriek de ‘Koninklijke Fabriek van gebrande suiker Buisman’, maker van een
koffiesmaakversterker op grond van bietsuiker.
Zwartsluis was tussen 1914 en 1934 halteplaats voor de stoomtram van Zwolle
naar Blokzijl. In de 20ste eeuw voerde men bij Zwartsluis ook de nodige waterwerken
uit. In 1958 kwamen de Meppelerdiepsluizen tot stand, waarnaast in 1973 het gemaal
Zedemuden werd
Zwartsluis, (Geref.) Cingelse kerk
gebouwd dat een ernaast gelegen ouder gemaal verving. Na de Tweede Wereldoorlog
heeft het dorp zich aan de noordzijde uitgebreid en zijn in het centrum enkele
saneringen doorgevoerd.
Momenteel is het een belangrijk watersportcentrum.
De Herv. kerk (Kerkstraat 29-31) is een eenvoudige zaalkerk uit 1604, gebouwd
ter plaatse van een oudere kapel. Met subsidie van de stad Haarlem (waarschijnlijk
vanwege haar belang in de turfhandel) werd het gebouw in 1649 vergroot; in 1743
volgde een tweede vergroting. In 1865 trok men de twee beuken van de kerk samen
en voorzag men het geheel van een driezijdige sluiting. In 1894 werd de kerk hersteld
en in 1931 volgde de bouw van een terzijde staande toren met ingesnoerde spits. Het
interieur bevat een preekstoel uit 1683 en een eenklaviersorgel uit 1793-'96, gemaakt
door Rudolf Knol.
De Doopsgez. kerk (Buitenkwartier 34) is een zaalkerk uit 1842. Ze verving een
vluchtkerkje uit 1692, dat achter het Klein Lageland stond. Boven de ingang, met
neoclassicistische omlijsting, zit een gevelsteen met opschrift. Vanwege de situering
tegen de dijk naar Vollenhove is het gebouw onderkelderd.
De voorm. Ned. Geref. kerk De Bazuin (Buitenkwartier 14), is een achter de
dijkbebouwing gelegen, geheel onderkelderde zaalkerk uit omstreeks 1890, met aan
de voorzijde een consistoriekamer.
De (Geref.) Cingelse kerk (Het Singel 18) is een grote zaalkerk uit
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwartsluis, Herenhuis Buitenkwartier 2
282
1893, gebouwd naar ontwerp van W.C. de Groot uit Leeuwarden. De kerk is ontstaan
als ‘doleantiekerk’, na de vereniging van enkele tot dan toe afgescheiden kerkelijke
gemeenten. Ze verving de in 1887 gebouwde houten noodkerk. De in rijke
neorenaissance-stijl uitgevoerde voorgevel heeft een middenrisaliet met groot
rondboogvenster, aan beide zijden geflankeerd door een ingang. De geveltoren wordt
bekroond door een steil tentdak met dakkapellen, afgesloten door een uivorm die
uitloopt in een steile spits. Het interieur bevat een orgel uit 1896 in neobarokke kast,
gemaakt door J. Proper.
Het voorm. raadhuis (Kerkstraat 26) verrees in 1894 in eenvoudige
neorenaissance-vormen, naar plannen van de architecten Fransen en Witzand. Boven
de ingang staat het opschrift ‘Gemeentehuis’.
Woonhuizen. In de Fortresse is van de oudere woonbebouwing weinig bewaard
gebleven. De eenvoudige gepleisterde trapgevel Kerkstraat 24, met gevelsteen uit
1628, vormt een uitzondering. Nabij de Nieuwe Sluis staat het in oorsprong
17de-eeuwse pand De Weijsberg (Mastenmakersstraat 37), bestaande uit tweebeukig,
dwars eenlaags pand met een gedeeltelijk omlopend schilddak. De voorgevel met
stoephek en paaltjes dateren uit het midden van de 19de eeuw. De getoogde kelders
stammen uit de 17de eeuw. Verder bevat het interieur onder meer schouwen met
stucwerk in Lodewijk XV- en XVI-stijl en een neoclassicistisch stucwerkplafond.
Het hoekpand De Nieuwesluis 2 heeft een laat-18de-eeuwse lijstgevel met een deur
in geblokte omlijsting en een bovenlicht in Lodewijk XVI-vormen. In het
Buitenkwartier staat het oorspronkelijk 17de-eeuwse pand Westeinde 6, met
schoudergevel en de later aangebrachte jaartalankers ‘1789’. Aan het Groot Laagland,
langs de Arembergergracht, staan grote en deftige herenhuizen in neoclassicistische
trant: de voorm. Herv. pastorie Groot Lageland 9 uit 1827, Groot Lageland 21 uit
1860 en Groot Lageland 39 uit omstreeks 1880. De bebouwing langs het
Buitenkwartier zelf is overwegend 19de-eeuws; het rijke eenlaags herenhuis
Buitenkwartier 2, verrees omstreeks 1890 in opdracht van Mozes Jacobs, directeur
van de borstelfabriek. Het huis is voor zien van dakkapellen en een dakerker met
sierspant en ajourwerk in chalet-vormen. Het omstreeks 1895 gebouwde huis
Buitenkwartier 39 vertoont meer neorenaissance-invloeden; het uit omstreeks 1905
daterende pand Buitenkwartier 27 meer eclectische invloeden. De rijke
laat-neoclassicistische burgemeesterswoning Zomerdijk 2 stamt uit 1903. Voor de
arbeiders van de scheepswerven werden omstreeks 1910 de arbeiderswoningen
Zomerdijk 53-63 gebouwd. De directeurswoning van een van de scheepswerven,
Zomerdijk 62-64, stamt uit omstreeks 1925 en vertoont expressionistische details.
De kalkoven (bij Zomerdijk 80), een kegelvormig bakstenen gebouw met aan de
onderzijden stookopeningen, werd omstreeks 1860 gebouwd en is het laatste restant
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van een voor Zwartsluis eens belangrijke nijverheid. In het naastgelegen leshuis werd
de ongebluste kalk met water geblust.
Sluizen. De in 1620 ontstane Arembergersluis (Groot Lageland ong.) dateert in
haar huidige vorm uit 1826 en werd in 1931 vergroot. Het toen
Zwartsluis, Arembergersluis
gebouwde sluiswachtershuisje is in 1977-'78 gerenoveerd. De Nieuwe of Staphorster
schutsluis (De Nieuwe Sluis ong.) stamt in eerste aanleg uit 1649 en werd in 1779
in steen uitgevoerd. Omdat het Meppelerdiep het overtollige water uit Drenthe
afvoerde, stond de sluis gewoonlijk open en werd er pas geschut als er schepen
moesten worden doorgelaten. Daartoe ontwierp Derk Swens, stadsarchitect van
Zwolle, sluisdeuren die in stromend water konden worden gesloten. Die deuren zijn
inmiddels vervangen. De huidige sluis heeft één stel vloeddeuren en twee stel
ebdeuren, respectievelijk uit 1884, 1887 en 1941. De Grote Kolksluis (Kolksluis
ong.), met moderne ophaalbrug, werd in 1878-'79 aangelegd op de plaats van de
Oude Sluis.
De Isr. begraafplaats (bij Baanstraat 35) werd gesticht in 1851 en telt interessante
grafstenen, waaronder één uit 1767, afkomstig van een oudere begraafplaats.
Zwartewatersklooster. Dit esdorp ten zuidoosten van Zwartsluis ligt op een oude
oeverwal van het Zwarte Water. Een benedictinessenklooster - dat in 1233 bij
Mariënberg werd gesticht als boetedoening voor de dood van de in de slag bij Ane
omgekomen bisschop Otto II van der Lippe, werd in 1244 verplaatst naar deze
oeverwal. Dit klooster diende als uitgangspunt voor de ontginningen bij Staphorst
en Rouveen. Het werd omstreeks 1588 gesloopt en op de plaats van het klooster ligt
nog een kleine particuliere begraafplaats (bij Zwartewatersklooster 12). De kleine
hallenboerderij Zwartewatersklooster 9, met een rieten wolfdak, werd in 1860
gebouwd. Op het erf staan twee hooibergen en enkele schuren.
Zwolle
Hoofdstad van de provincie, ontstaan op dekzand dat is afgezet op een uitloper van
de Noord-Veluwse stuwwal. In de 8ste en 9de eeuw moeten er bewoningskernen
zijn geweest bij de huidige Grote kerk (Middelwijk) en buiten de huidige Sassenpoort
(Assendorp). Uit het in 1040 voor het eerst vermelde Middelwijk ontwikkelde zich
een hoofdnederzetting van
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

283
Zwolle, Stadhuis met laat-gotische natuurstenen gevel (circa 1730)
het markegebied Suolla. Zwolle kreeg in 1230 stadsrechten en kwam tot ontwikkeling
langs de Grote Aa (tracé Melkmarkt, Oude Vismarkt, Gasthuisplein). Een grote
stadsbrand in 1324 legde waarschijnlijk vrijwel de gehele stad in de as. Bij het herstel
werd ook een stenen ommuring opgetrokken. Belangrijk voor de structuur van de
stad waren de uitvalswegen naar Assendorp (Sassenstraat), Kampen (Voorstraat) en
Dieze (Diezerstraat). Parallel aan die straten en de Grote Aa (Melkmarkt) werden in
de 14de eeuw in het noorden de Nieuwstraat en in het zuiden de Kamperstraat
aangelegd.
In de stad werden vanaf het begin van de 14de eeuw verschillende kerken, kloosters
en conventen gesticht, zoals het Bethlehemklooster (1309), het convent of fraterhuis
van de broeders des Gemenen Levens (1384), het Geertruidsconvent van de zusters
des Gemenen Levens (1390) en de O.L. Vrouwekerk (1394). Nabij de stad lagen in
de late middeleeuwen nog twee kloosters van de Moderne Devotie, dat op de
Agnietenberg (gesloopt) en dat te Windesheim (grotendeels gesloopt).
Het open terrein ten zuiden van de Grote Kerk was in de 15de eeuw op zijn minst
gedeeltelijk in gebruik als markt. Aan de oostzijde lag het stadhuis met het Wijnhuis
en de Raadhuistoren (1448) en de stadsschool (vernieuwd in 1445). Waarschijnlijk
midden 15de eeuw richtte men op een overkluizing van de Grote Aa een nieuwe
markt in, de Grote Markt. Dit vormde de aanleiding voor de bouw van een groot
noordportaal bij de kerk (circa 1464).
Bij de laatste middeleeuwse stadsuitleg trok men een smalle strook ten noorden
van de Kleine Aa bij de stad. Door deze uitleg, waarvan de ommuring tussen 1473
en 1496 werd opgetrokken, kwam het in 1465 buiten de muren gestichte dominicanerof
Broederklooster binnen de stad te liggen. Omstreeks 1500 had de stad enkele
waterpoorten en vijf landpoorten, waarvan alleen de Sassenpoort nog goed behouden
is. Na het beleg van de stad in 1524 door hertog Karel van Gelre koppelde men de
Luttekepoort in 1531 aan een nieuwe zware ronde Kruittoren, ook wel de Gelderse
toren geheten. Langs de zuidzijde had de stad een dubbele stadsmuur.
In de stad was er veel handel in agrarische producten. Veeteelt en de handel in
vee boden ook werk aan leerbewerkers en schoenmakers. Verder was de linnenweverij
belangrijk. In het begin van de 14de eeuw werden er al vijf jaarmarkten gehouden.
Zwolle ontwikkelde zich in de middeleeuwen tot een centrum in de doorvoerhandel
en onderhield goede contacten met de Duitse Hanze, waarin het vanaf 1407 formeel
was opgenomen. De Hessenweg was ook belangrijk voor de handelscontacten met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

de steden in Noord-Duitsland. In 1438 wist Zwolle zijn positie als stapelplaats voor
de handel over de Vecht veilig te stellen. Door dat stapelrecht had Zwolle tot in de
17de eeuw een belangrijke plaats in de handel in Bentheimer zandsteen. Vanuit de
stad bereikte men de Vecht via het Zwarte Water. Bij de uitmonding van de Grote
Aa in het Zwarte Water lag sinds 1437 een handelsterrein met stadskraan (nu
Rodetorenplein). De brede kaden langs de Grote Aa (Melkmarkt) waren eveneens
als haven in gebruik. Een poging in 1480 om de stad door een vaarwater met de IJssel
te verbinden mislukte, vooral omdat Kampen tegenwerkte. Omstreeks 1495 verkortte
de route naar de Vecht door het graven van de Nieuwe Vecht. Begin 17de eeuw
moderniseerde men de vestingwerken door aarden wallen en zes bastions aan te
leggen. Grote delen van de stadsmuur in het zuidelijke deel van de stad werden
geslecht; langs het oude tracé verrezen huizen aan de Koestraat. Voor de Sassenpoort
legde men een hoornwerk aan, hetgeen nog herkenbaar is in het beloop van de
Karnebeekstraat, de Zuiderkerkstraat en de Zeven Alleetjes. In 1606-'19 werd een
gebied ten noorden van de oude stad omgracht en voorzien van vijf bastions. Dit
Noordereiland was vooral belangrijk voor scheepvaart en nijverheid. De sloop van
diverse gebouwen van het Bethlehemklooster deed in 1645 de Botermarkt (nu Nieuwe
Markt) ontstaan.
In de tweede helft van de 17de eeuw werd de positie van Zwolle als streekcentrum
versterkt, mede doordat Deventer terugviel. In de handel tussen Amsterdam en
Duitsland bleef de stad een rol spelen. De nijverheid bloeide in de 18de eeuw dankzij
de zout- en zeepziederijen en de verwerking van suiker, tabak en koffie. Langs de
Voorstraat, de Kamperstraat en de Koestraat kwamen imposante stadshuizen tot
stand.
Na in de Bataafse Republiek en het Koninkrijk Holland eerst als hoofdstad
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Binnenstad met singel
284
van het Departement van de Oude IJssel te hebben gediend, werd Zwolle bij de
bestuurlijke herindeling van 1811 formeel hoofdstad van Overijssel. Dit leidde onder
meer tot de bouw van het Paleis van Justitie (1841) aan de Blijmarkt en de Provinciale
Griffie (1874) aan de Diezerstraat. De stedelijke elite, waaronder nu ook veel hoge
ambtenaren waren, liet ruime behuizingen bouwen. Het vroege opheffen van de
vesting - in 1790 - maakte een geleidelijke transformatie van de vestinggordel
mogelijk. De sloop begon in 1810 met de Luttekepoort en de Nieuwe Kruittoren.
Vanaf 1828 pakte men de sloop en herinrichting systematischer aan en men voltooide
deze omstreeks 1840. Op de voormalige wallen en bolwerken werden plantsoenen
en wandelpaden aangelegd en later ook woningen en herenhuizen (Eekwalbolwerk,
Potgieterssingel, Van Nahuysplein, Ter Pelkwijkpark).
In 1819 kwam de Willemsvaart tot stand, de reeds lang gewenste verbinding met
de IJssel. Hierdoor ontwikkelden de Eekwal en de Jufferenwal zich als havengebied.
Met de bouw van de Nieuwe Havenbrug in 1875 en de Schuttevaerbrug (Dijkstraat)
in 1876 werden respectievelijk het westelijke en het noordelijke stadsgedeelte beter
ontsloten. Na een hevige cholera-epidemie overkluisde men tussen 1857 en 1861 de
Grote en de Kleine Aa. De Melkmarkt kreeg toen zijn huidige vorm; de oude haven
aan het begin van het Zwarte Water werd in 1888 gedempt en veranderd in het
Rodetorenplein. De belangrijkste ingreep in oude binnenstad was de sloop in 1867
van het Wijnhuis, de Raadhuistoren en de Latijnse school voor de bouw van de
Brouwersschool (gesloopt in 1936).
Door het ruimen van het Grote Kerkhof ontstond ten zuiden van de kerk het Grote
Kerksplein.
In 1865 kreeg Zwolle spoorverbindingen met Utrecht en Kampen en vervolgens
met Meppel (1866), Deventer (1867), Almelo (1880), Apeldoorn (1888; inmiddels
opgeheven) en Ommen (1903), waardoor de stad een belangrijk spoorwegknooppunt
werd. Daarnaast waren er tramverbindingen naar het Katerveer (1885), Hardenberg
(1895), Nunspeet (Zuiderzeetram, 1908) en Blokzijl (1914); deze lijnen werden in
de jaren dertig opgeheven. Het in 1868 voltooide spoorwegstation lag op enige afstand
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

van de oude binnenstad. In het gebied tussen station en stadsgracht (de Weezenlanden)
verrezen monumentale herenhuizen en villa's met grote tuinen (Burgemeester Van
Roijensingel, Stationsweg). De, inmiddels door verbouwingen totaal gewijzigde,
Buitensociëteit was belangrijk voor het uitgaansleven.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

285
Zwolle, Binnenstad
1 Grote of St.-Michaëlskerk (zie p. 286)
2 (Herv.) Bethlehemkerk (p. 288)
3 R.K. kerk O.L.V. Hemelvaart (p. 288)
4 convent Broeders des Gemenen Levens (p. 290)
5 Broerenkerk en -klooster (p. 291)
6 Waals-Hervormde kerk (p. 292)
7 Doopsgez. kerk (p. 292)
8 Luth. kerk (p. 292)
9 R.K. St.-Michaëlkerk (p. 292)
10 Plantagekerk (Geref. Vrijgem.) (p. 292)
11 Doleantie- of Oosterkerk (p. 292)
12 Synagoge (p. 292)
13 Dominicanenklooster (p. 293)
14 (Geref.) Zuiderkerk (p. 293)
15 (Chr. Geref.) Noorderkerk (p. 293)
16 Heilige Geestgasthuis (p. 293)
17 Emmanuelshuizen (p. 293)
18 Vrouwenhuis (p. 294)
19 R.K. verenigingsgebouw (p. 294)
20 Sassenpoort (p. 294)
21 Wijndragerstoren (p. 294)
22 Pelsertoren (p. 295)
23 Stadhuis (p. 295)
24 Vleeshuis (p. 296)
25 Huis van Bewaring (p. 296)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

26 Paleis van Justitie (p. 296)
27 Stadsschouwburg Odeon (p. 296)
28 Provinciale Griffie (p. 297)
29 Postkantoor (p. 297)
30 Rijks Hogere Burgerschool (p. 298)
31 Ambachtschool (p. 298)
32 Hof van Ittersum (p. 299)
33 De Wheeme (p. 299)
34 Hof van Suythem (p. 300)
35 Drostenhuis/Stedelijk Museum (p. 300)
36 sociëteit De Harmonie (p. 306)
37 kantoor N.V. IJsselcentrale (p. 306)
38 Hopmanshuis (p. 306)
39 Badhuis (p. 307)
40 bioscoop De Kroon (p. 308)
41 Sassenpoortbrug (p. 308)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

286
Zwolle was vanouds een drukkersstad en de grafische industrie kwam hier dan ook
tot volle ontwikkeling met de drukkerijen Tijl (1777), Waanders (1836), Tjeenk
Willink (1838) en Tulp (1869). Vanaf het midden van de 19de eeuw kwamen daar
ijzergieterijen bij, zoals De Nijverheid (1851) van G.J. Wispelwey en Sallandia
(1854). Op het Noordereiland en bij het Rodetorenplein vestigden zich verschillende
fabrieken. Zeer belangrijk was de komst in 1870 van de Centrale Werkplaats van de
Staatsspoor (gesloten in 1938), hetgeen leidde tot een forse uitbreiding van Assendorp.
Het toenemend belang van de Zwolse veemarkt leidde in 1880 tot de verhuizing van
de Ossenmarkt naar de Harm Smeengekade en vervolgens in 1931 naar de Veemarkt
(tegenwoordig de IJsselhallen).
In het eerste kwart van de 20ste eeuw kwamen de wijken Veerallee,
Zeeheldenbuurt, Pierik en Wipstrik tot stand. In 1949 maakten W.M. Dudok en A.
Kraayenhagen een plan voor uitbreiding van de stad naar het noorden en ten zuiden
van de spoorlijn. Uiteindelijk zou een plan van S.J. van Embden uit 1956 de basis
vormen voor de wijken Holtenbroek en de Aa-landen (1965). Langs het Zwarte Water
kwamen industrieterreinen, ontsloten door het in 1964 voltooide Zwolle-IJsselkanaal.
De hierdoor in belang verminderde Willemsvaart werd kort daarop deels gedempt.
Door de bouw van de brug over het Zwarte Water kon een rondweg rond de
binnenstad worden voltooid. Ten zuiden van het spoor kwam na de aanwijzing tot
groeistad in 1976 Zwolle-Zuid tot ontwikkeling.
Het noordelijke deel van de binnenstad was na de Tweede Wereldoorlog in verval
geraakt door het verminderde belang van kleine ambachtelijke bedrijven. In de jaren
zestig begon hier een grootscheepse sanering, met name aan de Waterstraat en de
Nieuwstraat en in de omgeving van het Broerenklooster. In 1965 viel aan de
Nieuwstraat ook de 19de-eeuwse R.K. St.-Michaëlskerk, met zijn markante toren,
onder de slopershamer. In combinatie met deze sanering werden aan de Buitenkant,
Aan de Stadsmuur en de Pletterstraat grote stukken van de laat-15de-eeuwse
stadsmuur in het zicht gebracht en gereconstrueerd. Tussen
Zwolle, Grote of St.-Michaëlskerk, plattegrond
Broerenkerkplein en Nieuwstraat verrees een modern winkelcentrum, maar de
Diezerstraat heeft zich als belangrijkste winkelstraat weten te handhaven. In 1975
voltooide men een groot project van aangepaste nieuwbouw aan Nieuwstraat en
Waterstraat.
Voor het gebied ten zuidoosten van het Grote Kerkplein was de uitbreiding van
het stadhuis in 1973-'76 belangrijk. Diverse middeleeuwse gebouwen werden hiervoor
gesloopt, zoals delen van het fraterhuis van de broeders des Gemenen Levens. Andere
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gebouwen van dat complex en veel panden in de directe omgeving werden evenwel
gerestaureerd.
De (Herv.) Grote of St.-Michaëlskerk (Grote Markt 18) [1] is een grote
driebeukige hallenkerk met driezijdig gesloten koorbeuken, een groot noordportaal
en aan de westzijde een aangebouwde achtzijdige consistoriekamer. De eerste
vermelding van de kerk dateert uit 1040. Vanaf omstreeks 1370 kwam de huidige
hallenkerk tot stand, opgetrokken in baksteen met een tufstenen buitenbekleding.
Men begon met de bouw van de koorpartij, bestaande uit drie koren; het middenkoor
was aan St. Michaël gewijd, het noordelijke aan Maria en het zuidelijke aan St. Pieter.
Dat laatste koor is, hoogstwaarschijnlijk wegens ruimtegebrek bij de bouw, een vak
korter dan de beide andere. De vier westelijke traveeën van de kerk hebben een
afwijkende, smallere maat dan de drie oostelijke; oorzaak is waarschijnlijk een
wijziging van de bouwplannen. Ondanks mogelijke bouwpauzes en de toepassing
van verschillende natuursteensoorten (tufsteen, Bentheimer zandsteen) heeft men in
de detaillering van pijlers, colonnetten, bogen en gewelfribben wel volgens de
oorspronkelijke opzet verder gewerkt. In 1406 werd aan de westzijde het fundament
gelegd voor een nieuwe en zeer hoge toren, die in 1443 gereed kwam. Het werk aan
het schip zal men rond 1452 hebben afgerond.
Omstreeks 1464 werd het rijk uitgevoerde laat-gotische noordportaal toegevoegd,
beneden geheel opgetrokken in Bentheimer zandsteen en boven in baksteen met
decoratieve Bentheimer blokken en afgesloten met een opengewerkte natuurstenen
balustrade. Het portaalgewelf is nooit voltooid. De wijde spitsboog van de
oorspronkelijke kerkingang, met boven de deur een reliëf met twee engelen die het
stadswapen vasthouden, is bewaard gebleven. Tegen de oostzijde van het portaal
staat een zeszijdige traptoren met uivormige bekroning. De verdieping van het portaal
was mogelijk bedoeld als librije of kerkmeesterskamer, maar deze ruimte is nooit
geheel afgewerkt. In het begin van de 16de eeuw kwamen nog enkele aanbouwen
tot stand. Die tussen de sluiting van het zuiderkoor en het middenkoor had
oorspronkelijk een verdieping. De huidige balustrade en de stergewelven in het
interieur dateren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Grote of St.-Michaëlskerk
287
van de 19de-eeuwse kerkrestauratie. De aanbouw tegen de zuidmuur van het koor
is inwendig voorzien van kruisgewelven. De kerkkappen zijn in 1548 als gevolg van
een blikseminslag verbrand en daarna vernieuwd.
De 15de-eeuwse toren van de kerk - in die tijd een van de hoogste in de Noordelijke
Nederlanden - trok het noodlot aan. Na blikseminslagen in 1548, 1606 en 1669 stortte
het ernstig verzwakte bouwwerk uiteindelijk in 1682 in delen neer. Daarbij liep de
kerk ook schade op; het muurwerk aan de westzijde en de bekapping aldaar moest
worden vernieuwd. De twee meest westelijke zijbeuktraveeën aan weerszijden van
de toren werden niet herbouwd. Op de plaats van de toren bouwde men in 1686-'88
een grote achtzijdige consistoriekamer.
Het driezijdig gesloten, zandstenen zuidportaal - vroeger de toegang naar het
kerkhof - kwam in 1719-'20 tot stand en was een schepping van L. Hagen. Het
noordportaal kreeg in die tijd een nieuwe zandstenen doorgang. De kerk onderging
een ingrijpende restauratie in 1882-'96, uitgevoerd door de Zwolse architect F.C.
Koch naar plannen en onder toezicht van P.J.H. Cuypers en L.C. Hezenmans. De
tufstenen buitenbekleding werd nagenoeg volledig vernieuwd. Bij het noordportaal
kreeg de balustrade weer pinakels en herrees de verdwenen ingesnoerde spits. Het
daarop geplaatste St.-Michaëlsbeeld maakte in 1931 plaats voor het huidige koperen
exemplaar. Een tweede kerkrestauratie werd in 1996 voltooid.
In het wit gepleisterde interieur zijn de beuken gedekt met kruisribgewelven op
pijlers en colonnetten, de koorsluitingen met straalgewelven. De decoratieve
gewelfschilderingen met rank- en bloemmotieven dateren oorspronkelijk vermoedelijk
uit de tweede helft van de 15de eeuw, maar zijn bij latere herstellingen en vooral bij
de 19de-eeuwse restauratie zo goed als geheel vernieuwd. In het middenkoor is het
stadswapen met St. Michaël zichtbaar en in het O.L. Vrouwekoor het stadswapen
met het jaartal 1707. Op de wanden en pijlers zitten enkele zeer beschadigde
schilderingen uit de eerste helft van de 15de eeuw, onder andere van een bisschop
en een martelaar (O.L. Vrouwekoor), Jezus tussen twee beulsknechten (Pieterskoor)
en een vrouwelijke heilige (Pieterskoor). Achter de preekstoel bevindt zich een
kruisigingsvoorstelling (15de eeuw) en in de aanbouw van het Pieterskoor zijn resten
van figuren met spreukbanden en een kruisdragingsscène bewaard gebleven (circa
1500).
Van een voorganger van de huidige kerk resteert mogelijk de in de buitenmuur
van het middenkoor ingemetselde romaanse, rode zandstenen boogvulling met in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

eliëf een voorstelling van zielen in Abrahams schoot. In het Pieterskoor bevindt
zich een uit circa 1425 daterend epitaaf met in reliëf een kruisigingsscène en in het
O.L. Vrouwekoor een epitaaf voor Cornelis van Meckeren (†1584). Verspreid in de
kerk liggen diverse oude grafzerken - in het algemeen niet op hun oorspronkelijke
plek - waaronder die van schilder Gerard ter Borch (†1681).
Het eikenhouten koorhek in maniëristische stijl werd in 1597 gemaakt door Sweer
Kistemaker, met koperwerk van Geert Sweelinck. De weelderig gesneden eikenhouten
preekstoel met klankbord, voorzien van een hoge torenachtige opbouw, werd in
1617-'22 gemaakt door Adam Straes uit Weilburg (D.). De preekstoel heeft een
rococo-lezenaar en twee geelkoperen blakers. Een geelkoperen kaarsenkroon uit
1636 is gebruikt als voorbeeld voor de andere kronen, die dateren van de 19de-eeuwse
restauratie. Verder is er nog een geelkoperen kaarsenkroon uit 1654 van Elias Eliasz.
Vliet. Het uurwerk boven de gotische doorgang met 17de-eeuwse deur in de
noordwand dateert uit 1683. Het barokke orgel is gebouwd in 1719-'21 door de broers
Johan Jurgen en Frans Caspar Schnitger en heeft een orgelkast door Jurriaan
Westerman. Het orgel is diverse keren
Zwolle, Grote of St.-Michaëlskerk, interieur consistoriekamer (1971)
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

288
gerestaureerd. Het snijwerk van de orgelgalerij is van de hand van Hermannus van
der Borg; hij sneed ook de bovenlichten van de deuren van het noord- en het
zuidportaal (1720) en twee deuren naar het koor (1722). Verder zijn er nog twee
eiken ridderschapsbanken met luifels, waarvan een met rococo-ornamentering (beide
derde kwart 18de eeuw). Het grotendeels uit circa 1880 daterende doophek bevat
onderdelen uit de eerste helft van de 17de eeuw en is voorzien van een geelkoperen
voorzangerslezenaar. Vanuit het middenschip geeft een zandstenen trap toegang tot
de consistorie- of kerkeraadskamer uit 1686-'88. De houten balustraden van de trap
(1726) en de deuren met bovendeurstuk van de consistoriekamer (circa 1728) zijn
gesneden door Berend Tigler. De wanden van de consistoriekamer worden geleed
door toscaanse hoekpilasters, geschilderd als geaderd wit marmer. Het stucplafond
met verdiept houten middenvak, versierd met adelaar en stadswapen, werd in 1726
gemaakt door stucadoor Lorenz Burchard en beeldhouwer Berend Tigler. Verder
bevat het interieur wandkasten met gesneden deuren, een verguld houten kroonluchter
(1731) en een schouw met schilderstuk uit 1691 - de Zwolse predikanten door Hendrik
ten Oever. Latijnse opschriften memoreren de bouw (1688) en de renovatie van het
interieur in 1898.
Ter linkerzijde van het noordportaal staat de voorm. Hoofdwacht (Grote Markt
20), gebouwd in 1614 ter plaatse van de oude sacristie. Het ontwerp in maniëristische
stijl wordt wel toegeschreven aan de Kamper landmeter Thomas Berendsz. De
pronkgevel heeft gebeeldhouwde ionische pilasters, zware klauwstukken, een
doorbroken driehoekig fronton en als bekroning het stadswapen. De twee
rondboogdeuren gaven oorspronkelijk toegang tot de lokalen voor het garnizoen en
de burgerwacht. Bij de restauratie in 1887, onder leiding van P.J.H. Cuypers, zijn de
zandstenen kruiskozijnen teruggebracht. Ter rechterzijde van het noordportaal staat
het uit 1889 daterende catechisatiegebouw (Grote Markt 18a), ontworpen door F.C.
Koch in neogotische- en neorenaissance-vormen. Het in rode verblendsteen en
natuursteen opgetrokken gebouw heeft een opengewerkte balustrade en Vlaamse
gevels.
De (Herv.) Betlehemkerk (Bethlehemkerkplein 35) [2] is een tweebeukige
hallenkerk, waarvan de noordbeuk is voorzien van een driezijdig gesloten koor.
Oorspronkelijk was het de kapel van het omstreeks 1309 door Bernardus van
Vollenhove gestichte klooster, dat was onderworpen aan het klooster Betlehem bij
Doetinchem. Het tweebeukige schip kwam in het midden van de 14de eeuw tot stand
als een eerste vergroting van de oorspronkelijke kapel. De brede hoofdbeuk heeft
nog de kapconstructie uit de bouwtijd. Een blijkens dichtgemaakte scheibogen
geplande noordbeuk kwam nooit tot stand. Tussen 1411 en 1430 kreeg de kerk een
nieuw koor; restanten van de kapel uit 1309 zijn in de noordmuur bewaard gebleven.
De zuidbeuk werd later in de richting van het koor verlengd. De vierkante trapkoker
op de zuidoosthoek leidde ook naar de verdiepingen van een aansluitende, verdwenen
kloostervleugel. De blinde sluitmuur van het zijkoor toont dichtgemetselde doorgangen
naar die vleugel. In het muurwerk van de kerk zijn kortelinggaten voor het steigerwerk
zichtbaar. De oorspronkelijke vensterharnassen werden in 1846 vervangen door
gietijzeren ramen. Aan de buitenzijde van de zuidmuur zitten drie natuurstenen reliëfs,
waaronder een romaanse latei in rode zandsteen die naderhand is voorzien van een
(sterk verweerde) Nood Gods.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het interieur van de in 1980-'83 gerestaureerde kerk wordt gedekt door stenen
kruisribgewelven; die van het schip zijn pas omstreeks 1535 aangebracht. Tussen de
beuken rusten de gewelven op ronde zuilen met lijstkapitelen en bij de wanden op
korte colonnetten met stucwerkconsoles die zijn voorzien van maskers in
renaissance-vormen. Bij de restauratie zijn muurschilderingen ontdekt uit de 14de
tot en met de 16de eeuw. Zichtbaar zijn onder meer staties uit de kruisweg. De met
florale en ornamentele motieven beschilderde koorgewelven dateren uit de 14de en
15de eeuw. Tot de inventaris behoren een preekstoel uit 1641, vervaardigd door
Berent Albertsz, met vroeg-20ste-eeuws klankbord en ijzeren lezenaar, en verder
een herengestoelte uit 1773-'74, afkomstig uit de Broerenkerk, en een vermoedelijk
19de-eeuws eikenhouten doophek. Het orgel werd in 1826 door G.H. Quellhorst en
C.F.A. Naber gemaakt, voltooid door J.C. Scheuer en in 1982 door de firma Flentrop
gerestaureerd. De kerk bevat grafzerken, meest 16de- en 17de-eeuws, waaronder
diverse van de familie Van Ittersum.
Van de kloostergebouwen, grotendeels afgebroken in 1644-'55, resteert het Reventer
of de refter (Bethlehemkerkplein). Bij een restauratie in 1915-'17 heeft men het
gebouw zo goed als geheel nieuw beklampt en reconstrueerde de vensters grotendeels;
de zuidvleugel langs de Sassenstraat is toen toegevoegd. Het L-vormige oude complex,
met in de binnenhoek een traptoren, is aan het eind van de 15de en het begin van de
16de eeuw tot stand gekomen. De kelders hebben deels ribloze kruisgewelven en
deels troggewelven op gordelbogen. Bij de restauratie zijn de samengestelde balklagen
vernieuwd; de jukken van de kapconstructies zijn nog wel oorspronkelijk. Een ander
pand dat tot het klooster zal hebben behoord is het dwarse pand Nieuwe Markt 4,
met zadeldak tussen tuitgevels. De westelijke zijgevel toont dichtgemaakte
doorgangen. Bij een verbouwing omstreeks 1720 kreeg het pand een monumentale
voorgevel met geblokte hoekpilasters en in het midden een houten deur- en
vensteromlijsting. Het interieur bevat een gang met deuromlijstingen en stucwerk in
Lodwijk XVI-vormen.
De R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart (Ossenmarkt 10) [3] is een laat-gotische
eenbeukige kruiskerk met driezijdig gesloten koor en een hoge westtoren met lantaarn.
De bouw van het koor begon in 1394 en vorderde omstreeks 1399 zover dat het kon
worden gewijd. Het transept en de meest oostelijke travee van het schip voltooide
men omstreeks 1417. De overige schiptraveeën kwamen in 1452 gereed - wellicht
onder leiding van Berend van Covelens - met uitzondering van de gewelven die kort
daarop geslagen zullen zijn. De muurdikte van schip is bijna het dubbele van die van
het koor; aan de binnenzijde zijn de muren voorzien van diepe wandnissen en aan
de buitenzijde van zware steunberen. De kapconstructie met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

289
Zwolle, R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart, plattegrond
gestapelde jukken dateert uit de bouwtijd. Het interieur werd verder afgewerkt in de
periode 1455-'85. Van 1591 tot 1809 was de kerk in protestantse handen. In 1871
plaatste men tegen het koor een sacristie en andere dienstruimten en in 1887-'89
kreeg het schip zijbeuken. Bij de restauratie van 1970-'80, uitgevoerd naar plannen
van Th.G. Verlaan en G. Nijhof, verdwenen die zijbeuken weer, wat het unieke
eenbeukige karakter van deze grote middeleeuwse stadskerk herstelde. De
venstertraceringen van de hoge en zeer smalle kerkvensters dateren van de restauratie.
Het interieur van de kerk wordt overspannen door kruisribgewelven, waarbij de
gordelbogen en de ribben rusten op kraagstenen met gebeeldhouwde koppen. De
wanden van het schip zijn voorzien van wandnissen, die worden omlijst door de
muurpijlers en een geprofileerde spitsboog. De volledig open doorgang van het
torenportaal naar het schip heeft men aan het eind van de 19de eeuw afgesloten met
een neogotische galerij met kruisribgewelven op middenzuilen. De oudste
inventarisstukken zijn enkele 17de-eeuwse schilderijen, een laatgotisch gesneden
madonnabeeld en een beeld van St. Franciscus, gemaakt door Arnt van Zwolle in
1547; de beelden hebben een nieuwe polychromie. Het kerkinterieur heeft een
(gerestaureerde) neogotische polychromie en inrichting uit de jaren zeventig van de
19de eeuw, grotendeels ontworpen en uitgevoerd door F.W. Mengelberg. Uit zijn
atelier komen onder meer het Maria-altaar (1872), het ciborie-altaar (1872), het
St.-Jozefaltaar (1874), twee biechtstoelen (1875) en de koorbanken (1876). Ook de
triomfbalk met beeldengroep voorstellende de bewening van Christus zal uit deze
tijd stammen. De doopvont (1871) heeft een koperen deksel vervaardigd door atelier
Brom uit Utrecht, dat ook twee zesarmige luchters (1877) leverde.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, R.K. kerk O.L. Vrouwe Hemelvaart
In het koor bevindt zich tegelwerk met tapijtmotief (1866), gemaakt door de firma
Schelleman naar ontwerp van Mengelberg. J. Lange schilderde de kruiswegstaties
in het transept in 1880. De kast van het orgel is in 1697 gebouwd door N. Brunswick
voor een kerk te Münster. De kast kwam in 1813 naar Zwolle en kreeg in 1896 een
nieuw instrument gebouwd door M. Maarschalkerweerd. De gebrandschilderde ramen
in de koorabsis dateren uit 1906 en werden gemaakt door Hertel-Lersch.
De hoge, steunbeerloze toren heeft een drie geledingen tellende romp, waaraan
vanaf 1463 onder leiding van meester Berend van Covelens werd gebouwd en die
omstreeks 1481 zal zijn voltooid. De
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

290
gevels zijn voorzien van hoge, smalle spitsboognissen met eenvoudige natuurstenen
visblaastracering. De hoge portaalruimte wordt overspannen door een kruisribgewelf
op kraagstenen, voorzien van neogotische polychromie. Pas in 1538-'40 kreeg de
toren de achtzijdige lantaarn met uitgebouwd traptorentje. Nadat de Antwerpse
bouwmeester Simon Pinet zonder toestemming was vertrokken, zette Jacob van
Ceulen het werk voort. De huidige koepelvormige bekroning, met zware houten
kroonlijst en balustrade, kwam in 1828 tot stand naar ontwerp van stadsarchitect H.
Klinkert, nadat de voorgaande bekroning in 1815 afbrandde door blikseminslag. Aan
de lantaarn dankt de toren zijn bijnaam ‘De Peperbus’. In de toren hangen luidklokken
van Geert van Wou (1484) en Claes Noorden & Jan Albert de Grave (1714). De rest
van het uit 47 klokken bestaande klokkenspel is gegoten door Taylor (1929-'31) en
Petit & Fritsen (1978). Het bovenste deel van de toren is in 1958-'63 gerestaureerd
en het onderste deel in 1973-'74. Het gebrandschilderde raam in het torenportaal,
voorstellende de Acht Zaligheden, is samengesteld uit panelen (1940) die zich in de
gesloopte zijbeuken van de kerk bevonden en is hier in 1976 herplaatst.
Het voorm. convent of fraterhuis van de Broeders des Gemenen Levens [4]
ontwikkelde zich na de stichting in 1384 door Johan Essekensz. en twee metgezellen
tot een gebouwencomplex in het gebied tussen Blijmarkt, Papenstraat, Praubstraat
en Goudsteeg. Het Zwolse fraterhuis was een van de belangrijkste van de Moderne
Devotie. De scholieren van de (verdwenen) stadsschool aan het Grote Kerkplein, die
onder leiding van meester Johan Cele (1377-1417) grote vermaardheid had gekregen,
werden in het complex gehuisvest, waarbij men onderscheid maakte tussen de
gebouwen voor de betalende en de niet-betalende scholieren, respectievelijk het
Rijke- en het Arme-Fraterhuis. Vooral in de tweede helft van de 15de en het begin
van de 16de eeuw kwamen diverse nieuwe gebouwen tot stand. Het Rijke-Fraterhuis
werd in 1592 opgeheven en het Arme-Fraterhuis enkele jaren later. Bij restauraties
in de jaren 1968-'86 zijn de
Zwolle, Convent of fraterhuis van de Broeders des Gemenen Levens, Aula annex Refectorium met
rechts de ingang van de Manegezaal (stadsschouwburg Odeon)
resterende, vaak ingrijpend verbouwde, onderdelen van het complex weer herkenbaar
gemaakt en worden ze aangeduid als het ‘Celecomplex’, een verwijzing naar meester
Johan Cele.
Het oudst bewaarde bouwdeel is de niet toegankelijke kelder onder de Manegezaal
van het Odeoncomplex, waarschijnlijk een restant van het St.-Gregoriushuis of Domus
Major uit 1396. Ook een zijgevel van dat gebouw is behouden gebleven in de
stadsschouwburg. Het hoekhuis Blijmarkt 21 werd in 1444 aan de broeders
geschonken en omstreeks 1470 verbouwd tot mouterij (voorhuis) en kapel (achterhuis)
van het convent. De zijgevel aan de Papenstraat is in 1974 gereconstrueerd. De
gepleisterde lijstgevel aan de voorzijde dateert uit de tweede helft van de 19de eeuw.
Drie paardenkoppen in de gevel herinneren eraan dat het pand toen als stalhouderij
in gebruik was. Het achterliggende pand Papenstraat 11-13 zal omstreeks 1460 zijn
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gebouwd als gastenverblijf en ziekenzaal van het convent. Achter de in 1974
gerestaureerde gevel zijn balklagen en de kap uit de bouwtijd bewaard gebleven.
Papenstraat 3 is het zogeheten Poortje van Cele, waarvan gewoonlijk wordt
aangenomen dat Johan Cele hier zou hebben gewoond. De oudste delen van dit in
1968 gerestaureerde pand, zoals een kleine kelder met kruisgewelf, gaan evenwel
niet verder terug dan de 16de eeuw. Eeuwenlang werd het bewoond door arme
alleenstaande vrouwen. De muur van de binnenplaats heeft een poortje met korfboog
in spitsboognis, die ondanks de gotische profilering in de korfboog is gedateerd op
1623; ernaast zit een venster met gesmede vensterkorf.
De gebouwen van het Rijke-Fraterhuis verrezen langs de Praubstraat en het
binnenterrein. Van het huis Praubstraat 16-18, gerestaureerd in 1985-'86, verrees
het noordelijk deel (nr. 16) in het derde kwart van de 15de eeuw. De samenvoeging
met het, deels oudere, zuidelijke deel (nr. 18) kwam in 1496-'97 tot stand. De huidige
gepleisterde voorgevel dateert uit de 19de eeuw. Aan de rechterzijde geeft een
poortdoorgang toegang tot het binnenterrein. De achtergevel heeft drie bogen op
zandstenen pijlers, die getuigen van de middeleeuwse functie als poortgebouw.
Inwendig zijn resten van de laat-middeleeuwse houtconstructies bewaard gebleven.
Bij de restauratie is door middel van een nieuwe, met lood beklede luchtbrug een
verbinding gemaakt met de op het binnenterrein gesitueerde voorm. aula annex
refectorium (Praubstraat 14), een drielaags gebouw met zadeldak tussen tuitgevels,
dat blijkens een steen met ingekrast jaartal in de oosthoek dateert uit 1497. Bij de
restauratie (1985-'86) zijn enkele vroeg-18de-eeuwse schuifvensters op de tweede
verdieping gehandhaafd. Uit de bouwtijd dateren de samengestelde balklagen met
geprofileerde consoles en de kapconstructie met gestapelde jukken. Onder het gebouw
bevindt zich een tweebeukige kelder met ribloze kruisgewelven en achtkante
zandstenen middenpijlers. De kelder bevat restanten van de fundering van het Domus
Parva, waar het fraterhuis in 1384 werd gesticht.
De gebouwen van het Arme-Fraterhuis stonden aan de oostzijde van de Praubstraat,
maar daarvan is weinig over omdat ze bij de bouw van het nieuwe stadhuis (1973-'76)
grotendeels zijn gesloopt. Zo viel het aan de Goudsteeg gelegen Domus Pauperum
(later Wijnbeekschool) onder de hamer. Van het uit 1516 daterende Domus Clericorum
(Praubstraat 17) bleef alleen de kelder bewaard en een deel van de achtergevel. Het
zuidelijker gelegen Langhuis (Goudsteeg 8) was wellicht ooit bij het Arme-Fraterhuis
in gebruik. Dit eenlaags dwarshuis bestaat uit twee door een brandmuur gescheiden
delen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

291
De voorm. Broerenkerk (Broerenkerkplein 27) [5] is een tweebeukige hallenkerk,
waarvan het koor driezijdig en de kortere, smallere zuidbeuk vlak gesloten is. De
bouw van het vijf traveeën lange koor moet omstreeks 1466 zijn begonnen en
omstreeks 1480 zijn voltooid. Vanaf 1492 verrees het tweebeukige schip, dat
omstreeks 1504 onder de kap werd gebracht; het dak werd belegd met linksdekkende
(Hildesheimer) pannen. Zowel koor als noordbeuk hebben een kap met gestapelde
jukken. In de kap bevinden zich nog twee windassen voor het ophijsen van
bouwmaterialen. De kerk werd in 1512 gewijd. Mogelijk in 1538 kreeg de zuidbeuk
aan de oostzijde nog een extra travee, waardoor de zuidingang van de kerk kon
worden verplaatst naar de as van de Broerenstraat. In het muurwerk zijn de
kortelinggaten van het steigerwerk open gelaten. Het van 1640 tot 1982 door
protestanten gebruikte gebouw is in 1983-'88 gerestaureerd naar plannen van Th.G.
Verlaan en G. Nijhof. Bouwsporen in het muurwerk van schip en koor verraden de
plaats waar ooit huisjes tegen de kerk waren aangebouwd. De kerk is nu voor culturele
doeleinden in gebruik.
Het rijzige en ruime interieur wordt overdekt met kruisribgewelven, waarvan de
ribben bij de wanden worden gedragen door colonnetten met bladwerkkapitelen en
gebeeldhouwde consoles. De zandstenen middenzuilen hebben kapitelen van
gevlochten takken met gestileerd bladwerk. Onder de vensters van de zuidbeuk zijn
met korfbogen gesloten nissen aangebracht. Bijzonder zijn de vrijwel complete
gewelfschilderingen uit jaren twintig van de 16de eeuw, teruggevonden en hersteld
bij de restauratie. Afgebeeld zijn heiligen, enkele scènes uit het leven van Christus
en verder bloemmotieven en heraldische decoraties.
Haast ieder gewelf toont zes heiligen en vier wapens. Naast het stadswapen zijn
de wapens van enkele gilden en van burgerlijke en adellijke schenkers te zien. In het
koor bevindt zich nog een voorstelling van Maria met kind die uit het laatste kwart
van de 15de eeuw moet dateren. De renaissance-kaderschildering uit 1554 met twee
vrouwenfiguren - mogelijk muzen - op de noordwand van de kerk toont de plaats
van het verdwenen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Broerenkerk, interieur (1992)
16de-eeuwse orgel. Op een orgelgalerij staat een orgel van J.C. Scheuer uit 1824.
Het bij de kerk horende Broerenklooster (Aan de Stadsmuur 88) [5] is een in
1465-'93 gebouwd dominicanerklooster, bestaande uit een kloostergang langs de
noordmuur van de kerk en drie vleugels met kloostergang rondom een kloosterhof.
Na de reformatie, in 1580, kregen de vleugels van het klooster verschillende
bestemmingen, onder meer katoenspinnerij, zeepfabriek en kazerne. In 1975-'78 zijn
de toen al sterk verbouwde kloostervleugels naar plannen van Th.G. Verlaan en G.
Nijhof grotendeels vervangen door nieuwbouw ten behoeve van de huisvesting van
een conservatorium. Van de oorspronkelijke bouwmassa bleven het muurwerk en
enkele kruisgewelven van de kloostergang langs de kerk, de westvleugel en het
muurwerk van de noordoosthoek deels bewaard. De noordvleugel en het grootste
deel van de oostvleugel zijn in aangepaste stijl geheel nieuw opgebouwd. De
spitsboogopeningen van de pandhof kregen moderne vensters. De laat-middeleeuwse
westvleugel heeft drie bouwlagen en een schilddak. De gevels zijn later voorzien
van schuifvensters en aan de buitengevel vertoont een sluitsteen op een
dichtgemetselde poort het jaartal 1821. Het laat-middeleeuwse bouwdeel in de
noordoosthoek heeft gevels met kruisvensters en spitsboognissen en een zadeldak
tussen tuitgevels.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

292
Iets terzijde van de noordwesthoek van het klooster staat de voorm. Librije
(Broerenkerkplein 13-15), een omstreeks 1467 opgetrokken, onderkelderd gebouw
met zadeldak tussen puntgevels. Oorspronkelijk was het gebouw langer en sloot het
aan op de gebouwen rond het pandhof. Het is van 1757 tot 1899 als synagoge in
gebruik geweest. Bij de ingrijpende restauratie in 1901, naar ontwerp van P.J.H.
Cuypers, is nogal vrij omgesprongen met de resterende bouwsporen. Tegen de
oostgevel verrees een lage traptoren. De vensters, de keldergewelven en de balklagen
zijn gereconstrueerd, de kapconstructie bleef deels behouden. Op het dak liggen
linksdekkende pannen. Het gebouw dient nu als kunstzaal en restaurant.
De Waals-Hervormde kerk of Geertruidskapel (Schoutenstraat 4) [6] is een hoge,
eenbeukige laatgotische kapel met driezijdig gesloten koor. Het gebouw verrees aan
het begin van de 16de eeuw als kapel van een omstreeks 1390 gesticht en aan St.
Geertruid gewijd convent van de Zusters des Gemenen Levens. Dat werd naar de
stichteres Geertruid Kadeneter ook wel als Kadenetershuis aangeduid. In 1686 werd
de kapel in gebruik genomen als Waalse kerk. Ter linkerzijde van de sierlijke
voorgevel staat een achtkantig traptorentje met ingesnoerde spits. Bij een restauratie
zijn de in de 19de eeuw aangebrachte ijzeren kerkramen vervangen door stenen
vorktraceringen. De netgewelven en het stergewelf in de koorsluiting waren blijkens
een geschilderd jaartal in 1504 voltooid; de gewelfribben steunen op kraagstenen
met een plantaardig ornament. De kapconstructie dateert uit circa 1501. Het orgel
werd in 1820 door J.W. Timpe gebouwd voor een kerk in Groningen en in 1840 naar
Zwolle verplaatst, waar J. Proper het in 1891 van een bovenwerk voorzag.
Van de omstreeks 1600 grotendeels afgebroken conventsgebouwen zijn resten
bewaard gebleven in Walstraat 15 (een tweebeukige kelder met ribloze kruisgewelven
op zandstenen middenpijlers) en Walstraat 11 (de achtergevel en de kap uit circa
1530).
De Doopsgez. kerk (Wolweverstraat 9) [7] dateert in oorsprong uit 1638 maar is
in 1846 ingrijpend verbouwd en
Zwolle, Plantagekerk (Geref. Vrijgemaakt)
recent gerestaureerd. De gepleisterde neoclassicistische voorgevel is voorzien van
een middenrisaliet met twee ingangen en mezzaninovensters.
De Luth. kerk (Koestraat 2) [8] werd in 1649 als schuilkerk gebouwd tegen de
oude stadsmuur en is in 1850 en 1889 verbouwd. Het huidige uiterlijk kwam tot
stand bij een verbouwing in 1967. Het interieur van deze zaalkerk heeft een galerij.
De eiken preekstoel dateert uit het derde kwart van de 18de eeuw.
De voorm. R.K. St.-Michaëlkerk (Nieuwstraat 41) [9] is een groot
neoclassicistisch zaalgebouw uit 1848, gebouwd naar ontwerp van Th. Molkenboer
ter plaatse van de 17de-eeuwse schuilkerk ‘Onder de Bogen’. De driezijdig gesloten,
lagere en deels ombouwde absis aan de Bitterstraat is later toegevoegd. Het
heiligenbeeld en het opschrift boven de ingang herinneren aan het gebruik van het
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

gebouw door de R.K. Werkliedenvereniging St. Joseph van 1892 tot 1926. Bij de
verbouwing tot appartementen in 1987 zijn het interieur en de zijgevel aan de
Rozemarijnstraat ingrijpend gewijzigd.
De Plantagekerk (Geref. Vrijgemaakt) (Ter Pelkwijkstraat 17) [10], een gebouw
op T-vormige plattegrond, is in 1874-'75 opgetrokken naar plannen van stadsarchitect
J.W. Bosboom sr. in eclectische en neorenaissancistische vormen. Het dankt zijn
naam aan een 18de-eeuwse plantage ter plaatse. De gevelbekroning kwam tot stand
in 1894 naar plannen van S.J.H. Trooster ter vervanging van een torenbekroning. De
kerkzaal heeft een houten plafond met neogotisch aandoende decoraties. De
orgeltribune in neorenaissance-stijl dateert uit 1884; het orgel is in 1866 gemaakt
door J. van Loo. Bij een renovatie in 1992-'94 is het gebouw onderkelderd.
De Doleantie- of Oosterkerk (Bagijnesingel 15) [11] is een driebeukige zaalkerk
met geveltorentje, gebouwd in 1888 voor de Nederduits Geref. of Dolerende gemeente.
Het ontwerp, in neorenaissance-vormen, is van J.W. en C.W. Meijer. In het interieur
staat het uit 1890 daterende orgel van de firma Proper op een omlopende galerij,
rustend op gietijzeren zuiltjes.
De synagoge (Samuel Hirschstraat 8) [12] verrees in 1898-'99 naar ontwerp van
F.C. Koch op een rechthoekige plattegrond met een kleine, deels ombouwde absis
aan de Walstraat. Links naast de synagoge werd tegelijkertijd een ‘kleine sjoel’ of
wintersynagoge gebouwd; beide bouwdelen worden verbonden door een portaal en
een traptoren. De gevels van de synagoge zijn uitgevoerd in eclectische vormen. De
voorgevel heeft een balustrade voor het afgewolfde dak, een ingangsomlijsting met
davidster, gekoppelde rondboogvensters en een centraal roosvenster. Een tekstbord
toont in Hebreeuwse letters de tekst van Jesaja 56:7. Het complex is gerestaureerd
in 1984-'89 naar plannen van Th.G. Verlaan en G. Nijhof. Opzij van de voorgevel
werd in 1985 een gedenksteen uit 1949 herplaatst.
Het gestucte interieur van de synagoge heeft een houten tongewelf en aan de
Zwolle, Synagoge
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Dominicanenklooster
293
westzijde een U-vormige vrouwengalerij. De grotendeels behouden inventaris is
voornamelijk in neo-Lodewijk XVI-vormen uitgevoerd. De zaal wordt nu voor
culturele doeleinden gebruikt, waarvoor bij de herinrichting de bima richting heilige
ark is verplaatst. De ‘kleine sjoel’ is nu als synagoge in gebruik. De hier geplaatste
eikenhouten arke met decoratief kuifstuk in rococo-vormen dateert van omstreeks
1757 en zal afkomstig zijn van de toen als synagoge ingerichte voorm. Librije van
het Broederenklooster.
Het dominicanenklooster (Assendorperstraat 27-29) [13] verrees in 1899-1901
in neogotische stijl, naar ontwerp van J. Kayser met medewerking van de Duitse
architect C.C. Pickel. De kerk is een kruisbasiliek met veelhoekig gesloten
transeptkapellen, een spitse zeskantige vieringstoren en een langgerekt, vijfzijdig
gesloten koor. De voorgevel staat tussen twee traptorens en heeft aan de rechterzijde
een Mariakapel. Het interieur is voorzien van kruisribgewelven, gepolijste zwart
granieten zuilen met bladkapitelen en een triforium met driepasnissen. Tot de
inrichting behoren onder meer een ciborium door J.E. Brom en J. Stuyt (1917-'18),
een rijk neogotisch sacramentshuis en een orgel van P.J. Adema & Zn. (1911-'12).
De kast daarvan is een ontwerp van J. Stuyt en het snijwerk ervan komt uit het atelier
H. van der Geld. De gebrandschilderde ramen zijn van W. Derix (koor 1906-'15,
schip circa 1926). Een grote schildering in het noordtransept, voorstellende De Triomf
van Thomas van Aquino, werd gemaakt door W. van Konijnenburg (1928).
Kerk en kloostervleugels omsluiten een binnenhof. De met kruisribgewelven
overkluisde kruisgang is voorzien van gebrandschilderd glas van W. Derix (1916-'19).
De ingangspartij aan de Assendorperstraat bestaat uit een trapgevel met flankerende
veelhoekige traptorens. Na een brand in 1933 is het complex weer hersteld en in
1985-'95 is het gerestaureerd onder leiding van A. van Tol.
Overige kerken. De (Geref.) Zuiderkerk (Zuiderkerkstraat 31) [14] verrees in
1923 in de vorm van een Grieks kruis, naar ontwerp van J.H. van der Veen. De
achthoekige toren heeft een steile, door banden onderbroken spits. Uit hetzelfde jaar
dateert ook de voorm. pastorie (Zuiderkerkstraat 29). De (Chr. Geref.) Noorderkerk
(Assiesplein 12-13) [15] is een kruisvormig gebouw met spitsboogvensters en
vieringtorentje met tentdak, gebouwd in 1928 naar ontwerp van de gebr. Boxman.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het voorm. kerkgebouw van de Hersteld Apostolische Gemeente (Venestraat 15)
werd gebouwd in 1930-'31 naar ontwerp van J. Reynink in expressionistische vormen;
de voorm. pastorie (Venestraat 17) is uit dezelfde tijd. De Herv. Jeruzalemkerk
(Molenweg 241), een grote zaalkerk waarvan de terzijde geplaatste toren een tentdak
heeft, kwam in 1932-'33 tot stand naar ontwerp in expressionistische vormen van G.
van Hoogevest en M. Meijerink.
Het voorm. Heilige Geestgasthuis (Oude Vismarkt 31) [16] werd omstreeks 1306
gesticht, in 1660 omgevormd tot oudemannenhuis onder de naam Binnengasthuis
en in 1923 opgeheven. Van het 14de-eeuwse hoofdgebouw resteert alleen aan het
(niet toegankelijke) binnenterrein nog muurwerk, met bouwsporen van
spitsboogvensters en een op natuurstenen consoles uitkragend rondboogfries. De
kopgevel aan de Oude Vismarkt is omstreeks 1860 vervangen door een gepleisterde
gevel. Haaks achter het hoofdgebouw lagen aan de Diezerstraat een kapel (afgebrand
in 1851) en het vroeg-15de-eeuwse proveniershuis (Diezerstraat 38), waarvan de
kapconstructie en de spitsboognissen in de gepleisterde zijgeveltop resteren.
De Emmanuelshuizen (Praubstraat 23) [17], een tehuis voor alleenstaande vrouwen
van rooms-katholieke huize, werd in 1636 gesticht door Anna van Haerst, weduwe
van Emmanuel van Twenhuizen, en heeft als zodanig tot 1934 dienstgedaan. De
achteringang aan de Goudsteeg draagt de naam van de instelling. De 19de-eeuwse
voorgevel heeft een in 1991 geplaatst zandstenen poortje, afkomstig van het in 1960
gesloopte Herv. weeshuis aan de Broerenstraat. Dit uit omstreeks 1661 daterende
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Vrouwenhuis
294
poortje, ontworpen door de Kamper beeldhouwer Jacob Daniëls en uitgevoerd door
steenhouwer Willem Berentsz, toont een weesjongen en een weesmeisje met het
Zwolse stadswapen.
Het voorm. Vrouwenhuis (Melkmarkt 53) [18], een tehuis voor alleenstaande
vrouwen van protestantse huize, werd in 1742 gesticht in een door Aleida Greve bij
haar overlijden geschonken gebouwencomplex tussen Melkmarkt, Korte Kamperstraat
en Voorstraat. Van het hoofdpand aan de Melkmarkt dateert het voorhuis in de kern
uit het midden van de 14de eeuw; de kapconstructie is deels nog uit die tijd. De kelder
met troggewelven op gordelbogen is iets jonger. Het achterhuis kwam omstreeks
1414 tot stand. De maniëristische trapgevel aan de voorzijde dateert van omstreeks
1640 en heeft zijn top verloren. Een gevelsteen memoreert de stichting van het
Vrouwenhuis.
Tot de oudste delen van het complex behoren verder nog een omstreeks 1464
gebouwd pand aan de oostzijde van het achterhuis en het pand Voorstraat 44, gebouwd
in 1487. Pieter Soury en zijn vrouw Aleida Wolfsen lieten tussen 1675 en 1682 de
ruimte tussen het huis aan de Melkmarkt en dat aan de Voorstraat dichtbouwen. Ter
verbinding van de verschillende delen van het complex werd kort na 1682 langs de
oostzijde van dat bouwdeel een gang gemaakt. De sfeervolle gang heeft een gedrukt
houten tongewelf en is versierd met houtsnijwerk van Hermannus van Arnhem. Van
zijn
Zwolle, Sophia-ziekenhuis
hand is ook een omstreeks 1683 vervaardigde schouw met het alliantiewapen van
de families Soury-Wolfsen. Bij een verbouwing van het complex in 1742-'43 werden
diverse muren om hygiënische redenen bekleed met witte tegels. De ‘steenen kamer’
aan de Melkmarktzijde kreeg in 1885 een felgekleurde betegeling met geel, zwart
en rood gekleurde tegels. De Regentenkamer heeft een inrichting met imitatie-goudleer
uit die tijd. In 1891 volgde een verbouwing naar plannen van F.C. Koch en in 1920
voegde men aan de Voorstraat nog een buurpand met achterliggend perceel toe. De
gebouwen van het in 1984 opgeheven tehuis zijn in 1986-'88 gerestaureerd naar
plannen van J. Kristinsson.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Het voorm. R.K. verenigingsgebouw ‘Vincentius van Paulo’ (Samuel Hirschstraat
7) [19] is in 1900 gebouwd naar ontwerp van A. van Dieden in neorenaissance-stijl.
In de gevel prijkt het wapen van de familie Heerkens, die het geld voor de bouw
verstrekte.
Het voorm. Sophia-ziekenhuis (Rhijnvis Feithlaan 80-96) bestaat uit drie
bouwdelen. Het oudste deel (nrs. 94-96) verrees in 1882-'84 naar ontwerp van J.L.
van Essen met neorenaissance-vormen. Door latere uitbreidingen ligt het nu aan een
binnenterrein. Een eerste uitbreiding (nrs. 86-92) kwam in 1912-'14 tot stand naar
ontwerp van L. Krook in rationalistische stijl (verhoogd in 1917). De tweede
uitbreiding (nrs. 80-84) is een interessant voorbeeld van het Nieuwe Bouwen,
opgetrokken in 1934-'35 naar ontwerp van J.G. Wiebenga en J. van der Linden.
Karakteristiek zijn de entreepartij en de hoekoplossing met torenachtige opbouw
geflankeerd door erkers en een ver uitkragende tweede verdieping (röntgen- en
operatiekamers). Het gebouwencomplex is sinds het begin van de jaren zeventig bij
diverse instellingen in gebruik.
Verdedigingswerken. Van de middeleeuwse ommuring van Zwolle zijn
substantiële delen bewaard gebleven. Het voornaamste overblijfsel is de Sassenpoort
(Sassenstraat 51) [20], vermoedelijk dagtekenend uit 1409. Aan de stadszijde hangen
arkeltorentjes op steunberen, en aan de landzijde hoektorens met daartussen een
mezekouw met werpgaten. De torens hebben spitsboogfriezen die rusten op met
mens- en diermaskers versierde consoles. De sluitsteen van het kruisribgewelf in de
poortdoorgang toont in hoog reliëf de stadspatroon St. Michaël. De kapconstructies
- het poortgebouw heeft een schilddak, de hoektorens hebben spitsen - zijn grotendeels
nog middeleeuws. Bij een restauratie in 1893-'98 heeft men wel de balklagen
vervangen en de kantelen bij de weergang gereconstrueerd. Bovendien maakte het
18de-eeuws klokkentorentje plaats voor het huidige spitse exemplaar. Het torentje
bevat een klok van De Grave en N. Muller uit 1731 en een van N. Muller uit 1732.
Aan de noordzijde van de binnenstad zijn in de jaren zestig en zeventig van de
20ste eeuw grote stukken van de laat-15de-eeuwse stadsmuur weer in het zicht
gebracht en deels gereconstrueerd. Langs de Buitenkant staat een stuk stadsmuur
met fragmenten van de Zwanentoren en de Steenpoort. De laatste werd gebouwd in
1488 en grotendeels gesloopt in 1846. Meer naar het oosten is de stadsmuur aan het
oog onttrokken door bebouwing, zoals de 18de-eeuwse huizen Buitenkant 22-30 en
35. Deze huizen hebben een overkragende verdieping, gewijzigde vensters en zijn
deels in de 20ste eeuw herbouwd met nieuw metselwerk (nrs. 25-28). Delen van de
stadsmuur zijn voorts weer zichtbaar tussen de Vispoortenplas en het Broerenklooster.
In dit stuk staat de Wijndragerstoren [21], een grote ronde muurtoren waarvan men
de weergang met spitsboogfries en het dak heeft gereconstrueerd. In de kelder van
het voorm. pakhuis Aan de Stadsmuur 79 zit de onderbouw van een andere muurtoren.
Ter hoogte van de Pletterstraat staat een laatste stuk stadsmuur met daarin opgenomen
het eenvoudige 17de-eeuwse Pelserpoortje
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Sassenpoort
295
en de laat-15de-eeuwse Pelsertoren [22]. Van deze toren heeft men de bovenbouw
met kantelen en wachttorentje vanaf het spitsboogfries compleet gereconstrueerd.
Bij de stadsmuurdelen langs de Buitenkant en de Pletterstraat heeft men de weergang
- op rondboogfries met natuurstenen consoles en houten, met pannen gedekte,
overkapping - herbouwd.
Het beloop van de stadsgracht en de tussen 1615-'29 aangelegde omwalling met
elf bastions - zes rond de oude stad en vijf rond het Noordereiland - is nog steeds
goed herkenbaar. Op het Eekwalbolwerk en het Maagjesbolwerk staan nog de rompen
van 19de-eeuwse molens.
Het stadhuis (Sassenstraat 2) [23] is een gebouwencomplex dat in het midden van
de 15de eeuw tot stand kwam door vervanging van het oude raadhuis aan het Grote
Kerkplein. Aan de Sassenstraat verrezen het Raadhuis (1447-'48) en het Wijnhuis
(1448-'49) en aan het Grote Kerkplein de Raadhuistoren (1448-'52). Aan de
Sassenstraat werden door aankoop en verbouwing nog het Meentehuis (1448) en het
pand van Dirk Mostert (1459) toegevoegd. Van die gebouwen bleven het Raadhuis,
het Meentehuis en het Dirk Mosterthuis behouden. Ze zijn sinds een ingrijpende
verbouwing in 1821 verenigd achter een gepleisterde lijstgevel (gewijzigd in 1863),
waarvoor ook enkele vloerniveaus zijn aangepast. De laat-gotische natuurstenen
gevel voor het Raadhuis en het Wijnhuis is toen gesloopt. In 1840 werd het Wijnhuis
aan de Sassenstraat ingekort voor een betere ontsluiting van het in 1827 heringerichte
Grote Kerkplein. De rest van het Wijnhuis en de Raadhuistoren vielen in 1868 onder
de hamer voor de bouw van de Brouwersschool (gesloopt 1936).
De achtergevel van het Raadhuis, met korfboogvormige vensternissen, is in 1976
gerestaureerd naar plannen van P.B. Offringa en in okerkleur geschilderd. Van de
geveltop is het benedendeel met een reeks getoogde venster- en blindnissen bewaard
gebleven. Onder
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Stadsmuur bij Wijndragerstoren
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Stadhuis, Raad- of Schepenzaal, interieur
296
het Raadhuis, het Meentehuis en het Mosterthuis bevinden zich middeleeuwse kelders
met stenen overwelvingen. Een deel van het muurwerk van het Meentehuis gaat
waarschijnlijk terug tot kort na de stadsbrand van 1324 en ook het Mosterthuis heeft
een 14de-eeuwse oorsprong. Het cassettenplafond op de verdieping van het
Mosterthuis dateert waarschijnlijk uit de 17de eeuw.
De voorm. Raadzaal of Schepenzaal, nu Trouwzaal, uit 1448 heeft als zoldering
een samengestelde balklaag met fraaie, beschilderde consoles met burleske figuren,
gesneden door meester Johan uit Kampen. Op de balken zijn in 1451 zonnen en
manen aangebracht. De schouw toont driemaal het Zwolse wapen. Op de hoeken
zijn gesmede drielichtsblakers (1449) bevestigd. De ijzeren kachelplaten dateren uit
het derde kwart van de 16de eeuw; hierop prijken voorstellingen van Fortitudo,
Justitia, een figuur met kelk en een krijgsman. Tegen de boezem van de schoorsteen
heeft men in 1606 een groot anoniem schilderstuk met voorstelling van het Laatste
Oordeel aangebracht. De maniëristische omlijsting is van Sweer Kistemaker. Tot de
oorspronkelijke inrichting behoren verder vier muurkastjes met eikenhouten deurtjes
voorzien van flamboyant traceerwerk. In de zaal hangen twee laatgotische geelkoperen
kaarsenkronen, beide bekroond door Maria met het kind Jezus; ze zijn afkomstig uit
de schepenkapel van de Grote Kerk (1658 hersteld). De deuromlijstingen dateren
waarschijnlijk van de modernisering van de raadzaal in 1658. Verder bevat de zaal
nog een 17de-eeuwse balie met zitbank, een klok uit 1728, gemaakt door W. Bramer
sr., en een reeks Oranje-portretten (17de en 18de eeuw). De zaal boven de Raadzaal
heeft een zoldering met samengestelde balklaag ondersteund door korbeelstellen met
geprofileerde sleutelstukken; in de korbelen is het eigendomsmerk van de stad geritst.
De kapconstructie van dit bouwdeel, met gestapelde jukken, is grotendeels bewaard
gebleven.
De in 1973-'75 aan het Grote Kerkplein verwezenlijkte nieuwbouw is een ontwerp
van J.J. Konijnenburg. De gevels hebben een verticale structuur van glaspuien en
dragende betonnen schijven, bekleed met natuursteen. De nieuwe raadzaal heeft een
zaagtanddak gedragen door gelamineerde houten liggers. Voor de bouw van de
nieuwe vleugel heeft men de achtergevel van het Meentehuis iets terug gelegd.
Bovendien reconstrueerde men toen de renaissance-bogen in de hal.
Het voorm. Vleeshuis (Luttekestraat 2-4, hoek Voorstraat) [24] werd in 1469-'70
gebouwd. Na een verbouwing in 1605 was het tot 1880 in gebruik als waag, waarna
men het splitste in twee huizen. Het rechter deel bevat onder het pleisterwerk en de
zware zandstenen hoekpilasters nog het 15de-eeuwse muurwerk en inwendig de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

zolderbalklaag en kapconstructie met gestapelde jukken uit de bouwtijd. De grote
kelder met kruisgewelven op middenzuilen is onder beide bouwdelen behouden. Het
opgaand werk van het linker deel is in 1904 vernieuwd en kreeg een gevel met
jugendstil-elementen.
Het Huis van Bewaring (Menno van Coehoornsingel 19) [25] is een sober
classicistisch gebouw met getraliede vensters, gebouwd in 1739-'40 naar ontwerp
van Isaac van den Heuvel en bestaande uit vier vleugels rondom een binnenplaats.
De door Godfried Gerlach uitgevoerde natuurstenen toegangspoort heeft in het fronton
het wapen van Overijssel, vastgehouden door twee leeuwen; daarboven staan beelden
van Justitia en een geketende man en vrouw. Gebouwd als Provinciaal Tuchthuis
werd het vanaf 1810 Huis van Verzekering (burgerlijk en militair) en vanaf 1886
Huis van Bewaring. In de 19de eeuw is het pand enkele keren verbouwd en in
1873-'74 verrees aan de noordzijde een directeurswoning. De laatste renovatie dateert
van 1982.
Het voorm. Paleis van Justitie of Gerechtshof (Blijmarkt 20) [26] is een
neoclassicistisch (neo-Grec) bouwwerk uit 1838-'41, gebouwd naar ontwerp van
E.L. de Coninck. De lange zijden hebben een middenrisaliet met fronton en
zuilenportiek met corinthische zuilen. Van 1876-1977 was het als gewone rechtbank
in gebruik en sinds een recente verbouwing als Museum de Stadshof (naïeve en
outsiderkunst).
De stadsschouwburg Odeon (Blijmarkt 25) [27] heeft achter de moderne gevel
(1985) een uit 1868 daterende schouwburgzaal in neo-Lodewijk XV-trant, gebouwd
naar plannen van B. Reinders en vergroot in 1883. De zaal heeft balkons met
stucversieringen, en een ovaal koofplafond gedragen door consoles, in het midden
voorzien van een opengewerkte rijke versiering binnen een meanderlijst. De tot het
Odeoncomplex behorende Manegezaal (toegang via Praubstraat 16) heeft een
poortgebouw uit 1867 met een gepleisterde neoclassicistische gevel.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

297
Zwolle, Paleis van Justitie of Gerechtshof, plattegrond
De voorm. Provinciale Griffie (Diezerstraat 80) [28] bestaat uit twee delen. Het
oudste deel (Gouvernementsgebouw) dateert uit 1874 en heeft een neoclassicistische
gevel met driehoekig fronton en hardstenen onderbouw. Het rechterdeel en de
gebouwen aan de Rode Haanstraat en de binnenplaats kwamen gereed in 1897-'98
en zijn uitgevoerd in helder rode strengperssteen. Dit complex in neogotische stijl
verrees naar ontwerp van J. van Lokhorst, onder toezicht van rijksopzichter J.J. van
Groenendaal. Het beeldhouwwerk door B. van Hove, het gebrandschilderde glas en
de conciërgewoning werden kort na 1900 voltooid. Het rijk gedetailleerde
hoofdgebouw heeft onder meer de figuren Pax en Justitia onder de als hoektorentjes
uitgevoerde schoorstenen; boven de ingang is het Rijkswapen aangebracht. Rijk
versierd is ook de arkeltoren met ingesnoerde naaldspits op de hoek met de Rode
Haanstraat.
Grote delen van het interieur verkeren nog in oorspronkelijke staat en zijn
uitgevoerd in neogotiek met invloeden van de Arts and Craftsmovement en de
jugendstil. Portalen, gangen en trappenhuis zijn voorzien van fraaie betegelingen en
muurschilderingen. Het meest interessant is het neogotische interieur van de voorm.
Nieuwe Statenzaal, ontworpen door hoofdopzichter J. de Quack. De zaal is uitgevoerd
met een
Zwolle, Provinciale Griffie, interieur Nieuwe Statenzaal
beschilderd plafond met moerbalken op korbeelstellen; er zijn schouwen in alle
hoeken van de zaal. De gebrandschilderde glazen zijn gemaakt door atelier Nicolas
en bevatten onder meer de wapens van de Overijsselse gemeenten. De wanden hebben
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

paneelschilderingen met episoden uit de vroege geschiedenis van Overijssel, gemaakt
door kunstschilder Van der Laars naar kartons van G. Sturm. Verder zijn de wanden
onder andere gedecoreerd met tapijtschilderingen. De zaal is tot 1971 gebruikt voor
vergaderingen van de Provinciale Staten en in 1991 gerestaureerd. Het
gebouwencomplex is sinds 1986 in gebruik bij de stadsbibliotheek Zwolle, waarvoor
het is verbouwd en uitgebreid.
Het postkantoor (Nieuwe Markt 1) [29], een groot gebouw met zadeldaken tussen
topgevels, verrees in 1908-'10 naar ontwerp van C.H. Peters in een op de neogotiek
geënte stijl. De oostvleugel kreeg in 1954 een extra verdieping. De hoofdingang is
in 1975-'76 naar de Nieuwe Markt verplaatst.
De marechausseekazerne (Meppelerstraatweg 19) werd in 1929-'31 gebouwd in
expressionistische vormen naar plannen van de bouwkundige afdeling van het Tweede
Commandement der Genie te Groningen. Het L-vormige gebouw heeft een forse
hoektoren, voorzien van een tegeltableau met het gestileerde
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Marechausseekazerne
298
Rijkswapen en een uurwerk met keramische wijzerplaat. Op het terrein staan nog
enige bijgebouwen in soberder vormgeving.
Scholen. De Rijks Hogere Burgerschool (Bagijnesingel 6) [30], nu Deltion College,
is in 1864-'67 gebouwd op een U-vormige plattegrond naar ontwerp van stadsarchitect
B. Reinders. De beide zijvleugels werden aan het eind van de 19de eeuw verlengd
en in 1907 volgde de bouw van een gymnastieklokaal. Het trappenhuis is in 1951-'52
vergroot. De voorm. conciërgewoning (Bagijnesingel 4) dateert uit 1909. De voorm.
Ambachtschool (Menno van Coehoornsingel 16) [31] verrees in 1896-'97 naar ontwerp
van J.L. van Essen in neorenaissance-stijl. De tekst ‘Flevo’ op de vooruitspringende
entreepartij met tuitgevel herinnert aan het feit dat het gebouw vanaf 1933 het kantoor
van de dienst IJsselmeerpolders herbergde. Nu is het gebouw in gebruik bij de
gemeente. Andere scholen in neorenaissance-vormen zijn de voorm. R.K.
St.-Aloysiusschool (Koestraat 1-3) uit 1887 (verbouwd in 1909) en de voorm. R.K.
St.-Michaëlschool (A-Plein 3-7), gebouwd in 1907 naar ontwerp van Lankhorst van
Dieden.
Stadsarchitect L. Krook verzorgde de ontwerpen voor een aantal openbare lagere
scholen in expressionistische vormen, zoals de Parkschool (Westerlaan 22) uit 1928,
de Hobbemaschool (Hobbemastraat 6) uit 1929 en de voorm. Elbertsschool (Lijnbaan
103) uit 1930. Kenmerkend is de toepassing van een risalerende halfronde
ingangstravee. Van zijn hand is verder het Gymnasium Celeanum (Veerallee 29-30)
uit 1929. In samenwerking met A. Baart ontwierp hij in de stijl van het Nieuwe
Bouwen de voorm. Ambachtschool (Mimosastraat 1) uit 1932-'34. De Zwolse architect
M. Meijerink maakte de plannen voor het in 1923-'25 gebouwde Carolus Clusius
College (Veerallee 17), een Chr. school voor middelbaar onderwijs. In
expressionistische vormen ontwierp hij verder met H. Meijerink enkele scholen voor
christelijk lager onderwijs, zoals de Koningin Emmaschool (Jacob Catsstraat 1) uit
1929, de (Geref.) Da Costaschool, nu basisschool ‘Het Mozaïek’ (Hortensiastraat
31) uit 1929-'30 en de Marnixschool (Westerlaan 40) uit 1932-'33. Het laatste gebouw
heeft nog de originele trappenhuizen en wand- en vloerbetegeling.
Woonhuizen. De oudste huizen in de binnenstad dateren van na de stadsbrand
van 1324, waarbij volgens overlevering vrijwel alle huizen in vlammen opgingen.
De bouw van huizen met stenen bouwmuren en stenen dakbedekking werd vanaf die
tijd door de overheid met voorschriften en subsidies bevorderd. Veel huizen in de
binnenstad hebben ook nu nog achter hun meestal jongere voorgevels een
middeleeuwse kern, bestaande uit oude bouwmuren, balklagen en kapconstructies.
Verder zijn in Zwolle vrij veel oude kelders bewaard gebleven. De binnenstad heeft
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

een gevarieerde percelering, waarop overwegend diepe huizen werden gebouwd,
maar ook dwarse en complexe huizen verrezen. Het zuidoostelijke deel van de
binnenstad heeft een grillig stratenpatroon met veel afwisseling in bouwtypen. Het
zuidwestelijke en noordelijke deel van de binnenstad heeft een regelmatiger structuur.
Middeleeuwse en 16de-eeuwse huizen
De kern van het diepe huis Oude Vismarkt 6-8 dateert van kort na de stadsbrand.
De bouwmuren, de enkelvoudige balklagen en de eikenhouten sporenkap met
langsverband zijn redelijk bewaard gebleven. Het diepe huis Melkmarkt 50 bezit
eveneens resten van een sporenkap met langsverband uit het tweede kwart of midden
van de 14de eeuw. Kamperstraat 27, oorspronkelijk een diep en breed eenlaagspand
uit 1383, bezit samengestelde eikenhouten balklagen met korbeelstellen en een
kapconstructie met gestapelde jukken. De kernen van Kamperstraat 10 en
Kamperstraat 14 zijn vergelijkbaar van opzet, maar hebben een verdieping en dateren
respectievelijk uit 1389 en 1374. Andere diepe huizen met een kern uit die tijd zijn
Kamperstraat 11 (1367) en Voorstraat 11 (1371). Het diepe huis Diezerstraat 88
heeft aan de achterzijde een met ezelsruggen gedekte trapgevel en restanten van de
oude kap van omstreeks 1400. Uit die periode stamt ook de kern van het grote, diepe
huis De Blankensteyn (Grote Markt 9), in de middeleeuwen een openbaar wijnhuis.
Het pand bevat een deels bewaard gebleven kap uit omstreeks 1390, samengestelde
balklagen met (gereconstrueerde) korbeelstellen en een reeks muurkastjes of ‘spinden’.
Wellicht in 1772 kreeg het een nieuwe lijstgevel. Tegenwoordig huisvest het pand
de boekhandel Waanders. Het buurhuis Grote Markt 8 verbergt achter zijn
19de-eeuwse gevel een middeleeuwse kelder, resten van een houtskelet en een
secundair gebruikte 14de-eeuwse sporenkap. Huizen met laat-middeleeuwse kern
en kelders zijn verder het vroeg-15de-eeuwse, diepe huis Het wapen van Friesland
(Diezerstraat 72), dat omstreeks 1543 is voorzien van verdiepingen,
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Woonhuis Melkmarkt 10
299
en Sassenstraat 9 uit de tweede helft van de 15de eeuw. Bijzonder is het restant van
de uit circa 1474 daterende zandstenen gevel van Melkmarkt 10, bestaande uit vier
kruiskozijnen van de verdieping met onder en boven vakken met gotische traceringen;
één vak bevat een mannen- en een vrouwenkop. Het in 1919-'20 naar plannen van
G. de Hoog gerestaureerde pand bezit een kapconstructie met gestapelde jukken en
een vrijwel volledig vernieuwde balklaag met sleutelstukken. De voorgevel van
Pletterstraat 7-19 toont resten van vroeg-16de-eeuwse bakstenen kruiskozijnen in
rechthoekige geprofileerde nissen en een zware geprofileerde waterlijst. Huizen met
een kern uit de eerste helft van de 16de eeuw zijn bijvoorbeeld Nieuwstraat 35 (1515)
- de pakhuisgevel is van omstreeks 1900 - Steenstraat 23/Waterstraat 40,
Vispoortenplas 11 (1536) en het ingrijpende gerestaureerde dwarse pand
Weversgildeplein 1.
De kern en een groot deel van de voorgevel van het drielaags hoekhuis Diezerstraat
2 dateert uit het midden van de 16de eeuw. De later gewijzigde verdiepingsvensters
zijn gevat in nissen, onregelmatig versierd met natuurstenen blokken. De aanzetten
van de oorspronkelijke afsluitende (korf)bogen zijn nog zichtbaar. De top van de
scheefgezakte gevel is omstreeks 1740 vervangen door een klokgevel met hals,
bekroond met een halfrond fronton. De zijgevel aan de Oude Vismarkt is 17de-eeuws.
Het hoekhuis Koestraat 33 heeft achter de vroeg-17de-eeuwse trapgevel een vooren
achterhuis dat teruggaat tot de 16de eeuw. Het achterhuis wordt afgesloten door
een tuitgevel met tandlijst. De zijgevel aan het Krommejak heeft nog een stenen
kruisvenster, geflankeerd door steunberen. De zijgevel en het onderste deel van de
voorgevel zijn later voorzien van schuifvensters en wit geschilderd.
In de late middeleeuwen kwamen naast de diepe en dwarse huizen ook complexe
huizen met haaks geplaatste vleugels tot stand. Het Hof van Ittersum (Sassenstraat
29-33) [32] was een adellijke stadswoning gebouwd op een groot terrein tussen
Bethlehemklooster, Nieuwe Markt, Sassenstraat, Rodeleeuwsteeg en Oude Vismarkt.
Het was tot 1735 in het bezit van het geslacht Van Ittersum. Verborgen achter het
postkantoor aan de Nieuwe Markt staan de restanten van een (ingekort) zaalgebouw
met aangebouwde kamer, gebouwd omstreeks 1383, waarschijnlijk in opdracht van
Roelof van Ittersum. Omstreeks 1435 liet de zoon van Roelof, Johan van Ittersum,
haaks op het oudste huis een nieuwe vleugel optrekken, eveneens met aanbouw. Het
zaalgebouw (Sassenstraat 31A) heeft een grote kelder met tongewelf voorzien van
steekkappen, opgaand muurwerk met spaar- en vensternissen, balklagen met
korbeelstellen en een kapconstructie met gestapelde jukken. Het iets smallere en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

lagere aangebouwde pand (Sassenstraat 31), mogelijk oorspronkelijk een
poortgebouw, bevat een kelder met troggewelven op gordelbogen en een eiken kap
uit de bouwtijd. Het eveneens op het terrein van de Van Ittersums gebouwde
laat-middeleeuwse hoekpand Sassenstraat 29 heeft tegen het achterhuis een
16de-eeuwse aanbouw met verdieping en lessenaarsdak.
Het meest herkenbare deel van het complex is de tegen Sassenstraat 31A
aangebouwde zijkamer, die bekend staat als het Karel V-huis (Sassenstraat 33) en
die waarschijnlijk in opdracht van Berend van Ittersum is gebouwd. De kelder met
tongewelf voorzien van steekkappen en is vermoedelijk ouder dan de voorgevel.
Zwolle, Karel V-huis
Deze vroege renaissance-gevel heeft gebosseerde pilasters en rijke zandstenen
decoraties als friezen, met leeuwenmaskers, arabesken, stierschedels en offerschalen.
De geveltop met in- en uitgezwenkte contouren bevat een cartouche met de beeltenis
van keizer Karel V en een cartouche met het jaartal 1571. Het pand is in de 17de
eeuw naar achteren toe verlengd. De gevel onderging in 1958-'59 een restauratie naar
plannen van J.W. Dinger.
Een ander laat-middeleeuws complex huis is Goudsteeg 17, dat sinds de ingrijpende
restauratie in 1974 het ‘Huis met de Hoofden’ wordt genoemd, naar de teruggevonden
gebeeldhouwde eikenhouten consoles, versierd met gehurkte mannen die banderollen
dragen (nu replica's). Het oudste deel is de uit omstreeks 1464 daterende oostvleugel.
Niet lang daarna werd tegen de westgevel een kamer aangebouwd. De ingang bevindt
zich in een 16de- of vroeg-17de-eeuwse aanbouw met lessenaarsdak tegen de
zuidgevel. Het hoofdhuis heeft zadeldaken tussen gereconstrueerde trapgevels met
overhoekse pinakels. Inwendig heeft het pand kelders met kruisribgewelven op
veelhoekige gotische middenpijlers en de oorspronkelijke balklagen en kappen.
Verder bleven een Lodewijk XIV- en een empire-schouw bewaard. De Wheeme
(Lombardstraat 4) [33], gebouwd in 1490-'97 als pastorie van de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

300
St.-Michaëlskerk, bestaat uit drie vleugels met zadeldaken tussen tuitgevels, gesitueerd
om een binnenplaats waar ook de representatieve gevels te vinden zijn. In 1923-'24
is de van omstreeks 1505 daterende zuidvleugel grotendeels herbouwd. De vierkante
traptoren is bij de restauratie in 1975 verhoogd en van een korte ingesnoerde spits
voorzien. In de noordvleugel zitten hoge spitsboognissen met laat-gotische
schilderingen, voorstellende profeten en apostelen met tekstbanderollen. Ze zijn in
1989 op een nieuwe ondergrond voor de oude schildering gekopieerd. De kelders
onder de noord- en de zuidvleugel zijn behouden gebleven en ook de oorspronkelijke
houtconstructies zijn grotendeels nog aanwezig. Vanaf 1636 was het complex
eeuwenlang in gebruik als lommerd en Bank van Lening en vanaf 1924 als
politiebureau. Sinds de restauratie dient het als vergaderruimte bij het stadhuis.
Het oorspronkelijk 15de-eeuwse, tweebeukige dwarse pand Nieuwstraat 55 gaat
schuil achter een voorgevel die omstreeks 1700 werd verbreed en verbouwd tot een
pilastergevel. Tegen de iets kortere achterste beuk staat een vroeg-16de-eeuwse
aanbouw - wellicht ooit de huiskapel - overdekt met kruisribgewelven. De kelders
en de houtconstructies zijn grotendeels bewaard gebleven. In het interieur zijn er
gangen met rococo-stucwerk, een trap met balusters in rococo-vormen en een kamer
heeft een vroeg-19de-eeuws stucplafond met ongewoon brede koof. Het pand is
omstreeks 1974 gerestaureerd en heeft nu een horeca-functie.
Het Hof van Suythem (Praubstaat 25-29/Goudsteeg 10-14) [34], omstreeks 1350
gesticht door ridder Alof van Suythem, werd omstreeks 1559 grotendeels afgebroken
en vervangen, waarschijnlijk in opdracht van Adolf van den Ruytenberg, heer van
Zuthem. Het nieuwe huis, Goudsteeg 10-14, kreeg een L-vormige plattegrond met
in de binnenhoek een traptoren. Goudsteeg 14 heeft nog een 15de-eeuwse kelder.
De panden Goudsteeg 10 en 12 hebben balklagen en kapconstructies uit deze
bouwfase. De traptoren en de meeste trapgevels verdwenen bij verbouwingen in
opdracht van Dirk Willem van Raesfelt in 1770 en omstreeks 1787. Bij de laatste
verbouwing
Zwolle, Drostenhuis
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

werd de noordvleugel verdubbeld tot een min of meer vierkant bouwblok met strakke
lijstgevel en een symmetrische indeling rondom een middengang (Praubstraat 25).
Begin 20ste eeuw was het architectenbureau van M. Meijerink in het complex
gevestigd. De jugendstilbeschildering van de verdiepingsbalklaag van Goudsteeg 10
dateert uit die tijd.
Ten oosten van de binnenplaats liet Jacobus Vriesen omstreeks 1650 in twee fasen
een vleugel met tuigkamers en ruimten voor de stalknechten bouwen (Praubstraat
27). Aan de Goudsteeg heeft deze vleugel een gerende, uitkragende verdieping op
geprofileerde consoles. Aan de zuidzijde bij de Koestraat ontstond uit een omstreeks
1600 gebouwde stal een koetshuis dat later nog diverse keren is verbouwd (Praubstraat
29). Het complex is in 1981-'85 gerestaureerd.
Het Drostenhuis (Melkmarkt 41), nu Stedelijk Museum [35], werd omstreeks 1543
gebouwd in opdracht van Engelbert van Ens. Aan diens ambt van drost van Drenthe
ontleent het huis zijn tegenwoordige benaming. Het werd gebouwd met twee
onderkelderde, haaks geplaatste vleugels; in de binnenhoek staat van een traptoren
en aan de oostzijde een eenlaags aanbouw. De gevel aan de Melkmarkt (toen nog
Grote Aa) is opgetrokken in baksteen met banden in Bentheimer zandsteen en voorzien
van een reeks korfboognissen. Het huis is diverse keren verbouwd. De lage aanbouw
aan de oostzijde is in 1708 in opdracht van Everhard Podt grotendeels herbouwd;
het kreeg een halsgevel met klauwstukken en gebogen fronton in zandsteen. Het
betimmerde interieur bevat een pronkkast en een waarschijnlijk in 1905 ingebrachte
plafondschildering, voorstellende de macht van Amor door
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

301
Joannes Janssen (1665). In 1708 kreeg de lange vleugel van het hoofdhuis de met
marmer en stucwerk versierde middengang. De linker voorkamer heeft een marmeren
schoorsteenboezem en een plafond met verdiepte vakken, waarin in 1931
schilderingen op doek zijn herplaatst. De schilderingen met de vier seizoenen en de
vier elementen dateren van circa 1760, het ovale middenstuk is waarschijnlijk iets
jonger.
Bij een verbouwing in 1760 in opdracht van Gerrit Albert Podt werd een tuinkamer
aangebouwd en kreeg de rechter voorkamer (salon) een nieuwe inrichting met
stucwerkplafond en een schoorsteenmantel voorzien van het alliantiewapen van de
bouwheer en zijn vrouw Anna Aleida Ens. Bij deze verbouwing voorzag men de
gevel aan de Melkmarkt van zijn zandstenen plint, deuromlijsting en kroonlijst met
attiek in Lodewijk XV-vormen. De keuken in het achterhuis heeft een 18de-eeuwse
inrichting met betegelde wanden.
Vanaf 1905 is het complex in gebruik als museum. Bij een restauratie in 1967-'69
zijn de 19de-eeuwse neogotische wijzigingen ongedaan gemaakt en heeft men ook
enkele sinds 1905 ingebrachte stijlkamers verwijderd. De zolderbalklaag met consoles
is weer in het zicht. De tuin is in 1983 heringericht. In 1997 is aan de Melkmarkt een
moderne museumvleugel geopend naar ontwerp van G. van den Belt.
17de- en 18de-eeuwse huizen Het diepe huis Luttekestraat 12 heeft een trapgevel
die plastisch versierd is met wit geschilderde zandstenen banden, blokjes en
waterlijsten. De gevel is verder voorzien van een toppilaster, sierankers,
metselmozaïeken in de boogvullingen en een (verplaatste) gevelsteen met het jaartal
1609. De vensters zijn in de loop der tijd gewijzigd. Het rijk gesneden bovenlicht
van de ingang dateert van omstreeks 1800. Het pand is ook verhoogd, waarbij de
nieuwe daklijn achter de trapgevel in het zicht is gelaten. Vergelijkbaar plastisch
versierd met natuurstenen banden en blokjes zijn de gewijzigde gevels van het
hoekhuis Roggenstraat 1 (1610). Uit de eerste helft van de 17de eeuw zullen ook
de, later gepleisterde, trapgevels Roggenstraat 3 en Nieuwstraat 70 dateren. De eerste
is versierd met sierankers, de tweede met gebeeldhouwde leeuwenmaskers; beide
hebben een uitgekraagde toppilaster. Vergelijkbaar zijn de grote trapgevel van
Thorbeckegracht 74, een onderkelderd huis met terzijde een overbouwde steeg, de
ongepleisterd gebleven trapgevel van Diezerstraat 81, waarvan de onderpui in
aangepaste stijl is verbouwd, en de ingrijpend gerestaureerde trapgevel van het
hoekhuis Steenstraat 13. De tweeling-trapgevels van Nieuwe Markt 13-14 dateren
uit het tweede kwart van de 17de eeuw, evenals de verminkte gevels van de
hoekpanden Oude Vismarkt 17 en Blijmarkt 19. Het hoekhuis Sassenstraat 37 dateert
blijkens een cartouche aan de Nieuwe Markt-zijde uit 1647, maar beide gevels zijn
in 1931 geheel herbouwd. Midden-17de-eeuws is de trapgevel van Diezerpoortenplas
36, bekroond door een halfrond fronton en versierd met oeil de boeuf en sierankers.
Het onderste deel van de gevel is sterk verbouwd.
Het dwarse huis Sassenstraat 72, in de ankers gedateerd op 1659, toont aan de
steeg een afgeknotte tuitgevel met bakstenen landlijst en bouwsporen van
dichtgemetselde vensters. De voorgevel heeft een hardstenen winkelpui uit 1900
onder de ontlastingbogen van de oude onderpui. Koestraat 6-8 is een complex
bestaande uit drie vleugels rond een met een muur van de straat afgesloten
binnenplaats. De vroeg-17de-eeuwse westvleugel (nummer 6) is later van een
kroonlijst voorzien en gerestaureerd in 1963-'64. De zuid- en de oostvleugel, eveneens
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

met kroonlijst, stammen uit het derde kwart van de 17de eeuw. Sinds 1805 is hier
de Grote Sociëteit gevestigd. De straatgevel is in het begin van de 19de eeuw
vernieuwd en samengetrokken met het buurpand; de ingangsomlijsting draagt de
tekst ‘Sociëteit’. Inwendig bevindt zich onder meer een geschilderd luchtgezicht met
de god Mars (derde kwart 17de eeuw) in de hal achter de hoofdingang. Het
blokvormige, drielaags hoekpand De Witte Leeuw (Diezerstraat 58) verrees in 1666
in classicistische stijl in opdracht van Albert Brouwer en naar ontwerp van
stadsbouwmeester Abraham de Cock. De voorgevel is versierd met gebeeldhouwde
festoenen en cartouches met wapenschilden. Boven de ingang hangt een gevelsteen
met liggende leeuw die een wereldbol vasthoudt. De dakkapel wordt geflankeerd
door gebeeldhouwde hoornen des overvloeds, gedrapeerd over liggende tonnen
voorzien van een huismerk. Tot 1873 was het huis tevens in gebruik als likeurstokerij,
daarna als winkel. De winkelpui in neorenaissance-stijl dateert uit 1885 en draagt de
tekst ‘Hofleverancier Ad. Hendriksen’, de toen in het pand gevestigde modezaak.
In de stad zijn diverse pilastergevels bewaard gebleven. Het diepe huis Melkmarkt
14 heeft een, later gepleisterde, verhoogde halsgevel uit circa 1665. Bij de verdieping
zijn dorische pilasters toegepast, bij de geveltop ionische pilasters. De rijk
gebeeldhouwde gevel wordt bekroond door een halfrond fronton op een fries met
leeuwenmaskers; daaronder zit een oeil de boeuf in kwabornamentomlijsting. De
klauwstukken hebben de vorm van adelaars en dolfijnen. De kern van het huis en de
achtergevel dateren uit het eerste kwart van de 17de eeuw. Diezerstraat 43 heeft een
onder het fronton in 1667 gedateerde halsgevel met tot op de puibalk doorgaande
ionische pilasters en rijke gebeeldhouwde klauwstukken en andere ornamenten. De
kruisvensters zijn gerestaureerd, de onderpui is in stijl gewijzigd. Het diepe huis
Thorbeckegracht 17 heeft een grote, uit 1671 daterende klokgevel met driehoekig
fronton en doorgaande pilasters. De gevel is versierd met festoenen. Aan het eind
van de 18de eeuw zijn de zandstenen voet en de deuromlijsting aangebracht en is
het pand aan de achterzijde verlengd tot de Menno van Coehoornsingel. Een cartouche
in de voorgevel draagt het jaartal 1888, dat mogelijk hoort bij de verbouwing waarbij
de huidige ramen zijn aangebracht. Het hoekhuis Voorstraat 43 heeft een vergelijkbare
pilastergevel met festoenen en oeil de boeufs; de geveltop ontbreekt evenwel. Het
pand is in 1666 verbouwd in opdracht van speldenmaker Benedictus Hertenberg. In
de 19de eeuw heeft men de gevels gepleisterd en ze nieuwe vensters en deuren
gegeven. De twee halsgevels met klauwstukken en gebogen frontons van Nieuwstraat
34 zijn later herbouwd; de ene draagt het jaartal
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Woonhuizen Diezerstraat 1-5
302
1687, de ander het jaartal 1878. De gevels hebben verder een voornamelijk
19de-eeuwse vormgeving.
Eenvoudige klokgevels met driehoekig of gebogen fronton uit het eind van de
17de eeuw zijn Thorbeckegracht 73 (1696), Diezerstraat 52 (1698) en mogelijk ook
Eiland 38-38a. Uit de 18de eeuw dateert een groot aantal klok-, hals- en lijstgevels,
waarvan we hier een selectie geven. Klokgevels met bekronend fronton bleven de
gehele eeuw in zwang. Voorbeelden zijn: Buitenkant 7 (1724), Vispoortenplas 1
(1740), Sassenstraat 53 en 54 (1756), Koestraat 38 (1758), Walstraat 16 (1762;
zonder fronton), Diezerstraat 126 (1764), Vijfhoek 1 (1789), Diezerstraat 41, met
bekronende vierkante vaas in Lodewijk XVI-trant, Diezerstraat 101 (1792) en
Diezerstraat 111 (1796). Uit het derde kwart van de 18de eeuw dateren de klokgevels
van Diezerstraat 13, 21 en 31, die in de top een groot rococo-schelpornament hebben.
Een eenvoudiger schelpornament is te zien bij de klokgevels van Diezerstraat 67,
Praubstraat 7, Waterstraat 32 en 34. Het diepe huis Thorbeckegracht 41 heeft een
aardige halsgevel met klauwstukken, in de top gedateerd ‘1721’. Boven de deur zit
een gevelsteen voorstellende ‘'t Veer Schip op Utrecht’. Rechts van het huis bevindt
zich een osendrop, afgesloten met een deur. Vergelijkbare halsgevels hebben
Thorbeckegracht 59 (1740) en Thorbeckegracht 61, voorzien van opnieuw
geschilderde alliantiewapens. Het onderkelderde dubbelpand Sassenstraat 27 heeft
twee identieke, later gepleisterde halsgevels, met gebeeldhouwde halfronde
topafdekking en aanzetvoluten; beide gedateerd 1730. Aan het begin van de
Diezerstraat staan drie halsgevels, waarvan de vensters en de onderpuien later zijn
gewijzigd. De gevel van Diezerstraat 1 dateert uit 1743 en heeft klauwstukken in
metselwerk en een houten gebogen fronton. De halsgevel van Diezerstraat 3 uit 1737
- herbouwd en verhoogd in 1938 - heeft klauwstukken in Lodewijk XIV-stijl. Het
huis heeft overigens een middeleeuwse kern. De vergelijkbare halsgevel van
Diezerstraat 5 heeft een wellicht later geplaatst, gebogen fronton met het jaartal
1762. Andere halsgevels met klauwstukken en bekroning in Lodewijk XIV-stijl zijn:
Melkmarkt 20 (na een brand in 1912 een verdieping lager herbouwd), Melkmarkt 46,
voorzien van wapenschild, Diezerstraat 54 en Diezerstraat 18, waarbij de halsgevel
merkwaardig genoeg is geplaatst op een kroonlijst.
De binnenstad is vrij rijk aan monumentale 18de-eeuwse lijstgevels, vooral aan
de Kamperstraat en de Koestraat. Kamperstraat 10 heeft een voorgevel uit het tweede
kwart van de 18de eeuw, voorzien van een middenrisaliet met gebeeldhouwde
zandstenen deuromlijsting en balkon in Lodewijk XIV-trant. Boven de waarschijnlijk
omstreeks 1800 vernieuwde kroonlijst zit een gebeeldhouwd zandstenen attiek met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

het alliantiewapen van Wolter van Haersolte tot Oldenhof en Geertruid van Haersolte.
Een tegeltableau herinnert aan een latere bestemming als catechisatiegebouw. Achter
de gevel verschuilt zich een dwars huis uit de tweede helft van de 14de eeuw. De
gang van de begane grond en de kamers-en-suite links daarvan hebben stucplafonds
in Lodewijk XIV-stijl. De brede lijstgevel van het herenhuis Kamperstraat 12 dateert
uit circa 1747 en heeft geblokte hoekpilasters en een middenpartij met rijk
gebeeldhouwde omlijsting. Op die omlijsting prijken krijgsattributen en het
alliantiewapen van Christiaan Albrecht graaf van Rechteren van Borchbeuningen en
Vellner en Johanna E.A. baronesse van Lintelo tot d'Ehse. Achter de gevel zitten
resten van oudere bebouwing, zoals de linker zijgevel met laat-gotische trapgevel
voorzien van ezelsruggen. Het pand is recent gerestaureerd; het toen aangebrachte
uithangbord met kroon verwijst naar hotel De Keizerskroon dat van 1835 tot 1929
in dit pand was gevestigd. De poort naar het achterterrein zal in die tijd zijn
aangebracht. Het onderkelderde dubbele pand Melkmarkt 49 heeft een uit 1731
daterende lijstgevel in Lodewijk XIV-stijl. Op de gevel zit een attiek met
alliantiewapen; de dubbele ingangspartij heeft een rijk gesneden houten omlijsting.
Sinds 1909 is het pand in gebruik als winkel.
Andere interessante lijstgevels met deuromlijstingen en kroonlijsten in Lodewijk
XIV-vormen zijn: Nieuwe Markt 4 (circa 1720), Kamperstraat 11 en 19 (beide
omstreeks 1725), de laatste met mezzaninovensters in de kroonlijst, Koestraat 16,
Korte Kamperstraat 10 (1738) en Voorstraat 17. Bij enkele lijstgevels zijn boven
de ramen gelobde boogvelden met snijwerk aangebracht, zoals bij Melkmarkt 34
(tweede kwart 18de eeuw) en Sassenstraat 47 (derde kwart 18de eeuw), met
gebeeldhouwde natuurstenen boogvullingen. Het brede huis Koestraat 10 heeft een
sobere 18de-eeuwse lijstgevel. De ondiepe kamer rechts van de ingang
Zwolle, Woonhuis Kamperstraat 12
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

303
heeft een bepleisterde balkenzoldering uit de eerste helft van de 17de eeuw en een
schouw met eikenhouten betimmering voorzien van Lodewijk XIV-snijwerk; er
hangt een schilderstuk met allegorische voorstelling van een vrouw met negerpage.
Het Van Haersoltehuis (Blijmarkt 16), een blokvormig classicistisch pand met
omlopend schilddak, werd in 1733 gebouwd in opdracht van A.S. van Haersolte. Het
huidige uiterlijk kreeg het aan het eind van de 18de eeuw toen ook inwendig een
verbouwing in Lodewijk XVI-stijl plaatsvond. Uit die tijd dateren de wanden en het
stucplafond van de vestibule, de stucplafonds van de kamers rechts van de ingang
en de inrichting van de zaal links van de vestibule. In die zaal bevindt zich een
schoorsteenmantel in wit marmer en een wandbetimmering met geschilderde
behangsels - vijf dramatische taferelen, wellicht ontleend aan een roman - met
daarboven putti; een bovendeurstuk toont een medaillon met emblemen van muziek,
toneel en buitenleven. Van 1949 tot 1977 herbergde het pand het kantongerecht. Het
pand Thorbeckegracht 27-28 heeft een lijstgevel uit de tweede helft van de 18de
eeuw; binnen zijn er stucwerk in rococo-vormen en een trappenhuis met sierlijke
ornamenten in Lodewijk XV- en XVI-vormen.
Rondom de Grote Markt hebben vrijwel alle huizen in de tweede helft van de 18de
eeuw een lijstgevel gekregen en zijn nu veelal voorzien van moderne winkelpuien.
Aan de Bloemendalstraat voorzag men de veelal oudere huizen van strakke lijstgevels,
sommige voorzien van consoles in Lodewijk XV-stijl. In de straat woonde een aantal
bekende patriotten, zoals Joan Derk van der Capellen tot den Pol (op nr. 12) en
Rhijnvis Feith (op nr. 18). Bij de lijstgevel van Diezerstraat 83 is de kroonlijst
voorzien van een verhoogd middenstuk in Lodewijk XIV-trant. Diezerstraat 39, dat
tegen 1800 de woning van de Franse commandeur was, heeft een kroonlijst voorzien
van Lodewijk XVI-decoraties. Van de strakke, ongeornamenteerde lijstgevels uit
het eind van de 18de eeuw noemen we Voorstraat 41 - in het achterliggende, oudere
pand was van 1633 tot 1694 het Zwolse munthuis gevestigd - en Koestraat 40.
19de- en 20ste-eeuwse huizen De laat-18de-eeuwse gevel van Sassenstraat 41,
voorzien van een met festoenen versierde natuurstenen borstwering en een kroonlijst
met fronton, kreeg bij een verbouwing omstreeks 1820 empire-ramen met snijwerk
in de zwikken. Ook andere 18de-eeuwse lijstgevels kregen een vernieuwd uiterlijk
door het aanbrengen van dergelijke ramen, zoals bijvoorbeeld Kamperstraat 21, met
fraai gesneden bovenlicht, en Bloemendalstraat 18, met grote, halfrond afgesloten
dakkapel. Tot de vroeg-19de-eeuwse gevels behoren Melkmarkt 45, Diezerstraat
42-44, Kamperstraat 16 (1803) en Kamperstraat 29.
In 1853-'54 kwam naar plannen van W. Klinkert het woningblok Eekwal 11-27
tot stand. Deze gepleisterde woningen in neoclassicistische vormen hebben een
begane grond en mezzanino en staan op aan elkaar gekoppelde kelders met
tongewelven. De kelders zijn restanten van 17de-eeuwse vestingwerken van het
Eekwalbolwerk. Op de door de ontmanteling van de vesting vrijgekomen wallen en
bolwerken verrezen herenhuizen, bijvoorbeeld de gepleisterde eclectische herenhuizen
Eekwal 2-10 en 14-20 uit de jaren zeventig van de 19de eeuw. De villa Eekwal 3
kwam in 1885 gereed in neorenaissancestijl. Op een voormalig bolwerk aan de
noordoostzijde van de stad staan de gepleisterde herenhuizen Badhuiswal 8-9,
opgetrokken in 1873 in eclectische vormen voor W.J.A. Huberts en W.A. Elberts
naar plannen van W. en F.C. Koch. Langs de zuidelijke wal en op het bastion
Suikerberg werd de Potgieterssingel aangelegd. Het eenlaagshuis Potgieterssingel
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1a ontstond uit een uit 1875 daterend neoclassicistisch tuinhuisje met driezijdige
sluiting, behorend bij een pand aan de Blijmarkt. In 1892 werd het in
neorenaissance-stijl uitgebreid. De drie voorm. herenhuizen Potgieterssingel 5-6-7
verrezen in 1883-'84 in eclectische stijl. Ook het Van Nahuysplein en het Ter
Pelkwijkpark werden op de plaats van bolwerken aangelegd. Het meest monumentale
pand daar is de villa Ter Pelkwijkpark 18 uit 1884, gebouwd in rijke
neorenaissance-stijl naar plannen van
Zwolle, Villa Ter Pelkwijkpark 18
S.J.H. Trooster voor de koopman A.P.J. Trip. De villa heeft onder meer houten serres
en een ronde toren met een achtzijdige spits. Van 1916 tot 1967 diende het als
gemeentehuis van Zwollerkerspel, nu is het in gebruik bij een begrafenisvereniging.
Ter Pelkwijkpark 4 is het voorm. koetshuis. De eclectische herenhuizen Ter
Pelkwijkpark 12-13, 14-17 en 19-21 dateren eveneens uit de jaren tachtig. Aan de
overzijde van de stadsgracht kwam in 1880 de Hardenberg (Groot Wezenland 30-41)
tot stand, een blok van 12 huizen in eclectische vormen, naar ontwerp van W. en
F.C. Koch. Een bijzonder ensemble van monumentale huizen verrees ten zuiden van
de binnenstad, tussen stadsgracht en spoor (de Weezenlanden). De aan de
Burgemeester Van Roijensingel (voorheen Klein Weezenland) gebouwde
monumentale villa's zijn nu bijna allemaal in gebruik als kantoren. In het begin ging
het om geïsoleerde buitenhuizen met grote tuinen. Het oudste is Van Karnebeekstraat
14-14a, een wit gepleisterd gebouw in neoclassicistische vormen uit 1841. Burg. van
Roijensingel 8, oorspronkelijk een eenlaags buitenhuis van H.A.D.J. baron van
Haersolte uit 1842, kreeg in 1852 twee zijvleugels naar plannen van M. de Groot en
in 1900 een verdieping in aangepaste stijl. Huize Eekhout (Burg. Van Roijensingel
2-3) werd gebouwd in 1860 in vroeg-eclectische vormen voor mr. E.J. Eekhout naar
plannen van M. de Groot. Het gebouw
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

304
heeft uitspringende zijvleugels en een mezzanino. Delen van de oorspronkelijk tuin
in Engelse landschapsstijl zijn sinds 1911 als openbaar park toegankelijk (Park
Eekhout). Aan de achterzijde is recent een grote kantooraanbouw met glazen wanden
toegevoegd. Een ander vroeg voorbeeld van eclecticisme is de villa Burg. Van
Roijensingel 1, gebouwd in 1862 met een ongebruikelijke asymmetrische voorgevel.
In 1913 kreeg het pand een torenachtige aanbouw.
Na de opening van het station in 1868 volgden nieuwe villa's met uitgestrekte
tuinen. Burg. Van Roijensingel 4 is een grote blokvormige, gepleisterde villa in
eclectische vormen, gebouwd in 1872-'73 naar ontwerp van W. en F.C. Koch voor
H.O graaf van Limburg Stirum. Advocaat E.J.I. van Sonsbeek liet in 1872-'74 naar
plannen van B.H. Trooster de blokvormige villa Burg. Van Roijensingel 13 bouwen,
voorzien van een torenvormig verhoogde middentravee met rijke eclectische
decoraties. Burgemeester I.A. van Roijen bewoonde dit pand en liet onder meer in
1900 de werkkamer verbouwen naar plannen van G. Kamphuis. De eclectische villa
Burg. Van Roijensingel 5 verrees in 1875-'77 voor kantonrechter L.J. Rietberg naar
ontwerp van J. de Groot en heeft een opvallende driezijdig gesloten middenrisaliet
met koepel en grote dakkapellen. In de tuin staat een bijgebouw met prieel uit
1884-'85. De villa Burg. Van Roijensingel 6, gebouwd in 1882-'83 voor boterhandelaar
S.L. Cohen naar plannen van I. Gosschalk, vertoont een overgangsstijl naar de
neorenaissance. Wijnhandelaar J.F.G. van Reede liet in 1883-'85 de villa Burg. Van
Roijensingel 18 bouwen naar ontwerp van S.J.H. Trooster; het huis heeft een zeer
plastisch uitgewerkte voorgevel in neorenaissance-stijl. De rechterzijde is in 1901
met een verdieping verhoogd. De eenlaags dienstwoning (Burg. Van Roijensingel
17) werd in 1898 gebouwd naar ontwerp van D. de Herder, in neorenaissance-stijl.
De villa Burg. Van Roijensingel 7 uit 1891, gebouwd in latere neorenaissance-vormen,
kreeg in 1923-'24 een kantooruitbreiding in expressionistische stijl naar ontwerp van
J. Leussink.
Langs de Stationsweg staan ook monumentale villa's. Burgemeester jhr.
W.C.Th. van Nahuys liet in 1868-'69 Stationsweg 7 bouwen. Dit oorspronkelijk
blokvormige pand in eclectische vormen werd bij de verbouwing tot hotel (Wientjes)
in 1929 in aangepaste stijl vergroot en voorzien van een bordes langs de hele
voorgevel. De villa Stationsweg 2 is uitgevoerd in eclectische vormen met veel
neorenaissance-elementen. Ze verrees in 1881 in opdracht van jhr.
L. Sandberg tot Essenberg naar ontwerp van S.J.H. Trooster.
Het gebied tussen singel en het spoor werd geleidelijk verder volgebouwd met
herenhuizen en middenstandswoningen, voornamelijk in neorenaissance-stijl. Aardige
voorbeelden zijn Van Karnebeekstraat 12 uit 1883, ontworpen door S.J.H. Trooster
voor E.G. Senden, en het dubbele herenhuis Terborchstraat 10-12 uit 1887-'88. Nabij
de verlegde Willemsvaart bouwde de Zwolsche Bouwmaatschappij in 1891-'93 de
Emmawijk, middenstandswoningen en herenhuizen naar ontwerpen van S.J.H.
Trooster, in neorenaissance-stijl. Het grootste en meest rijk uitgewerkte pand is
Emmawijk 2, gebouwd in 1893, met grote aangebouwde houten serre en nu in gebruik
als kantoor.
Het blok eenlaagswoningen Van Karnebeekstraat 106-114, met souterrain en
blokbepleistering, werd gebouwd in 1873 naar plannen van B.J. Ernst. De Van
Karnebeekstraat vormde in het oosten van de Stationswijk de overgang naar de wijk
Assendorp, waar aan het eind van de 19de eeuw diverse projecten met
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

arbeiderswoningen tot stand kwamen, zoals Eigenhaardstraat 12-46 en
Assendorperstraat 41-43 van de woningbouwvereniging Eigen Haard, gebouwd in
1893-'94 naar plannen van W. en F.C. Koch. De woningen Eigenhaardstraat 33-41
hebben gevarieerde topgevels in neorenaissance-vormen. Andere aardige
arbeiderswoningen met neorenaissance- of chaletstijl-elementen van omstreeks 1895
zijn Molenweg 44-46, Molenweg 90-126, Groenestraat 4, Tweede Weidjesstraat
8-22 en Assendorperstraat 180; Assendorperdijk 24-30 kwamen in 1899 tot stand.
Zwolle, Woonhuis Van Nagellstraat 19
De neogotiek is vrij weinig toegepast bij de huizenbouw in Zwolle aan het eind
van de 19de eeuw. Een voorbeeld is Oude Vismarkt 7 uit circa 1895, voorzien van
rondboogportiek met visblaastracering. De neorenaissance-stijl komt, zoals hiervoor
al is gebleken, veel vaker voor. Nog niet genoemde voorbeelden zijn Diezerstraat
16 (circa 1890), Rodetorenplein 7-9 (1895-1900) en Diezerstraat 35, waarvan de uit
1900 daterende topgevel op bizarre wijze is geplaatst voor een lijstgevel. Opmerkelijk
in uitvoering is ook de gevel van Diezerstraat 37, met pseudo-vakwerk en een op
slanke kolommen vooruitspringende geveltop in chalet-stijl. Het in 1901-'03 gebouwde
woonhuis van architect F.C. Koch, Ter Pelkwijkstraat 1, is door hemzelf en zijn zoon
J.D.C. Koch ontworpen in een combinatie van neorenaissance- en
chaletstijl-elementen. Het huis is uitgevoerd in rode verblendstenen en heeft een
opengewerkt houten balkon boven stenen erker. Vergelijkbaar zijn de door F.C. Koch
ontworpen huizen Ter Pelkwijkstraat 3-5 uit 1898. Een laat voorbeeld van
neorenaissance is Oude Vismarkt 15, gebouwd in 1907-'08 naar ontwerp van G.G.
Post voor A. en L. Marcus. Een gevelsteen draagt de tekst: ‘Yn it Fryske Slachthuws’.
Vanaf circa 1900 werd er veel gebouwd in jugendstil. Aan de Van Nagellstraat,
tussen 1898 en 1903 bebouwd in opdracht van de Zwolsche Bouwmaatschappij naar
ontwerpen van G.B. Broe-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

305
kema, zijn de huizen voornamelijk in jugendstil-vormen uitgevoerd, maar er zijn ook
andere invloeden. Van Nagellstraat 19 (1898) heeft een opmerkelijk gedetailleerde
ingangstravee met oriëntaalse invloed, Van Nagellstraat 4-6 (1902-'03) hebben
topgevels in pseudo-vakwerk. De in 1903 in opdracht van K. Admiraal naar ontwerp
van G.G. Post opgetrokken woningen Philosofenallee 31-36 hebben duidelijke
jugendstil-vormen, zoals de dubbele portieken met hoefijzerbogen. Van dezelfde
architect is het dubbele jugendstil-pand Willemskade 17-18 uit 1905. De uit omstreeks
1905 daterende woningen Enkstraat 62-64a en Eigenhaardstraat 9-11a vertonen
jugendstil-invloed in de toegepaste verblendsteen- en tegeldecoraties. Kerkstraat 5
is een pand in jugendstil-vormen uit omstreeks 1910, opgetrokken in verblendsteen
met een entree in een hoektoren en een houten balkon op korbelen.
De wijk Veerallee werd vanaf circa 1900 volgebouwd en vertoont diverse stijlen.
Het zuidelijkste deel, de jhr. Strick van Linschotenlaan, heeft laat-19de-eeuwse
villabebouwing met neorenaissance-elementen. Het noordelijke deel, met name de
Wilhelminastraat en de Prins Hendrikstraat, kenmerkt zich door middenstands- en
herenhuizen in jugendstil-vormen. De vooral naar ontwerpen van G.G. Post en G.B.
Broekema gebouwde huizen zijn uitgevoerd in diverse kleuren baksteen met decoraties
in verblendsteen en tegeltableaus met florale motieven. Goede voorbeelden zijn
Wilhelminastraat 14-16, Prins Hendrikstraat 1 en Prins Hendrikstraat 17-17a; de
laatste hebben tevens fraaie glas-in-lood-partijen bij de trappenhuizen. In de Prins
Hendrikstraat hebben de huizen rijk bewerkte windveren bij dakkapellen en topgevels.
Eveneens een ontwerp van G.B. Broekema is het dubbele herenhuis Veerallee 37-38
uit 1907, uitgevoerd in jugendstil-vormen met een karakteristieke ronde hoektoren
met klokdak. Het achter dit deel van de Veerallee gelegen deel van de wijk werd in
het interbellum volgebouwd. Aan de Julianastraat en Mauritsstraat staan
karakteristieke voorbeelden van volkswoningbouw en aan de Oranje-Nassaustraat
middenstandswoningen, zoals het in 1933-'34 naar ontwerp van W.A. Lensveldt
opgetrokken Oranje Nassaulaan 8, met grote halfronde erker en halfronde dakkapel.
Voorbeelden van heroriëntatie- of ‘Um-1800’-stijl te Zwolle zijn de villa Eekwal
1a uit circa 1910, het herenhuis Eekwal 12 en de woonhuizen Venestraat 2-20. De
laatste werden in 1914 gebouwd naar ontwerp van G.B. Broekema en vallen op door
de golvende vormen van de kroonlijsten en de gebogen luifels boven de portieken.
Het drielaags ‘flatgebouw’ Westerstraat 28-32 kwam in 1926-'27 tot stand naar
ontwerp van D. de Herder. Het gebouw is in zijn plattegrond aangepast aan een bocht
in de straat. De invloed van de Delftse School is duidelijk herkenbaar bij het pand
Van Nahuysplein 13, met aangebouwde garage. Boven de deur zit een reliëf met de
tekst ‘Het huis aan de gracht 1934’. Tot slot kan nog de in 1971-'75 naar ontwerp
van A.E. van Eyck en Th.J.J. Bosch verwezenlijkte aangepaste nieuwbouw tussen
Nieuwstraat en Waterstraat worden genoemd, die met name door het afgeknotte
zadeldak lange tijd als voorbeeld diende voor stadsvernieuwingsarchitectuur.
Winkels. De belangrijkste winkelstraten van de stad zijn de Diezerstraat, de
Sassenstraat en de Luttekestraat en verder de Melkmarkt. De binnenstad is rijk aan
interessante winkelpuien. De hoge, laat-18de-eeuwse lijstgevel van de drogisterij
Diezerstraat 14 heeft nog de originele onderpui - een unicum in deze winkelstraat.
De ingang is voorzien van een snijraam met gaper en een voorstelling van goederen
met de tekst ‘specerijen en verfwaren’. Het woon- en winkelpand Sassenstraat 21
kreeg zijn huidige uiterlijk met rijke eclectische vormen omstreeks 1880, wellicht
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

naar ontwerp van S.J.H. Trooster, en is in 1985 gerestaureerd. De houten winkelpui
heeft een frontonbekroning boven een korfboog op zuiltjes. Het fraaie winkelinterieur
bezit het oorspronkelijke stucwerk en betimmeringen met rijke ornamenten. In de
17de eeuw werd het pand bewoond door de schildersfamilie Terborch.
Zwolle, Woonhuizen Venestraat 2-20
Rijk geornamenteerde neorenaissancewinkelpuien uit circa 1885 zijn te vinden
bij Diezerstraat 40 en 58. Uit dezelfde tijd stammen de neorenaissancepuien van
Melkmarkt 18, 24 en 35, maar deze zijn enigszins verminkt. In strakkere
neorenaissance-vormen zijn verder onder meer uitgevoerd de hardstenen winkelpuien
van Bloemendalstraat 2-2B en Kamperstraat 35-35a, beide uit circa 1900.
Het woon- en winkelpand Luttekestraat 16 dateert uit 1903 en is voorzien van een
rijk gedetailleerde neorenaissance-gevel met jugendstil-elementen. Bij de gevel en
winkelpui van Kamperstraat 31 uit 1904, een ontwerp van M. Meijerink zijn
uitbundige neorenaissance-vormen toegepast. De invloed van de jugendstil komt
hier tot uitdrukking in het gebruik van verblendsteen in verschillende kleuren. De
voorm. apotheek Meulenhoff (Diezerstraat 93) heeft een lijstgevel uit 1862 en een
opvallende
Zwolle, Winkelpui apotheek Meulenhoff
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

306
jugendstil-winkelpui uit 1904, naar ontwerp van J.H. de Herder en J.J. Hellendoorn.
De pui is uitgevoerd in hardsteen, helder paars geglazuurde baksteen en gelakt hout.
De hardstenen delen zijn versierd met zweepslagornamenten en reliëfs, zoals in het
midden een voorstelling van Asklepios. De puibalk draagt de tekst ‘1816 Drogerijen
Chemicaliën 1904’. Het woon- en winkelpand De Mercuur (Luttekestraat 11) is in
1882-'83 naar ontwerp van W. Klinkert gebouwd; de winkelpui in jugendstil-vormen
dateert uit 1909. Sassenstraat 16 kreeg in 1910 een hardstenen jugendstilpui naar
plannen van G.G. Post voor Boek-, Muziek- en Kunsthandel J. Tamse. De teakhouten
etalageramen hebben bovenlichten met glas-in-lood. Andere vroeg-20ste-eeuwse
winkelpuien in jugendstil-vormen zijn onder meer te vinden bij Melkmarkt 16,
Diezerstraat 10, Rode Haanstraat 7 en Assendorperstraat 56.
De voorm. werkplaats en winkel van meubelfirma F.J. Schoenmaker, Oude
Vismarkt 9 verrees in 1907 naar ontwerp van M. Meijerink. Opvallende elementen
zijn de halfronde bovenetalages, de gepleisterde nissenreeksen en de geveltop in
pseudo-vakwerk. De voorm. banketbakkerij Assendorperstraat 48-48b werd in
1926-'27 gebouwd voor Th.G. en J.D. Foster naar ontwerp van G.Th. Ruberg, in
expressionistische trant. De betegelde pui draagt de tekst ‘Biscuits-Banket-Bonbons’.
Het winkelinterieur is nog aanwezig. Een goed voorbeeld van de baksteenarchitectuur
uit het interbellum is de gevel van Suisse (Luttekestraat 17), gebouwd omstreeks
1930. De gevel heeft vlaggenmasthouders met siersmeedwerk en een pui met
glas-in-lood bovenlichten.
De voorm. sociëteit De Harmonie (Grote Markt 13A) [36] is een neoclassicistisch
blokvormig gebouw met souterrain uit 1828. Moderniseringen, zoals het verhoogde
terras, hebben het oorspronkelijke aanzicht verminkt.
Banken. De voorm. spaarbank van de Vereniging tot Nut van het Algemeen
(Blijmarkt 23) heeft een neorenaissance gevel-uit 1889 naar ontwerp van W. en F.C.
Koch. Het in rationalistische vormen opgetrokken bankgebouw Luttekestraat 35,
oorspronkelijk van de
Zwolle, Kantoorgebouw N.V. Electriciteits Fabriek IJsselcentrale
bank Wertheim & Gompertz, dateert uit 1919-'20. Het bankgebouw Melkmarkt 1-5,
oorspronkelijk van de Geldersche Credietvereniging, verrees in 1927-'28 naar ontwerp
van G.L. van Straaten in eenvoudige expressionistische vormen.
Kantoren. Uit 1902 dateert het kantoorpand Eekwal 7, opgetrokken naar ontwerp
van G.G. Post in een combinatie van chalet- en jugendstil-vormen voor de
Overijsselsche Bouwmaatschappij.
Het kantoorpand Burg. Van Roijensingel 9/I kwam in 1914 tot stand in opdracht
van de Eerste Onderlinge Aannemers Verzekeringsmaatschappij naar ontwerp van
M. Meijerink in traditionele vormen. Het opschrift van het ingangsportaal herinnert
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

aan de tijd dat in dit gebouw de bank van Doijer & Kalff was gevestigd. Het voorm.
kantoor annex pakhuis en dienstwoning van de N.V. Stoombootreederij, voorheen J
& R. van der Schuyt (Thorbeckegracht 44/Posthoornbredehoek 2) werd gebouwd in
1916 naar ontwerp van J.D.C. Koch in traditionalistische vormen. Het kantoorgebouw
van de N.V. Electriciteits Fabriek IJsselcentrale (Zeven Alleetjes 1) [37] kwam in
1939-'46 tot stand naar plannen van A.J. van der Steur en M. Meijerink. De drie in
hoogte verschillende bouwdelen zijn in een aan de Delftse School verwante stijl
uitgevoerd. De details zijn zorgvuldig vormgegeven in kunstzandsteen, natuursteen
en metaal. De trappenhal met groot glas-in-lood-venster en een directie- en
vergaderkamer verkeren nog in originele staat. Het kantoorgebouw van Schrale's
beton (Willemsvaart 21) is in 1957 door de opdrachtgever zelf uitgevoerd naar
ontwerp van G.Th. Rietveld.
Het Hopmanshuis (Rodetorenplein 15) [38] is een groot blokvormig gebouw van
drie bouwlagen boven een souterrain met een omlopend schilddak en vier
hoekschoorstenen. Het werd omstreeks 1663 gebouwd als handelsmagazijn van Claes
Cock en bestond toen voor de helft uit baksteen en aan de achterzijde uit hout; dat
deel was boven de stadsgracht uitgebouwd. De huidige naam verwijst naar hopman
Jannes Nauta die het pand van 1720 tot 1750 bewoonde. Hij liet in 1725 de bel-etage
voorzien van een ingangsomlijsting, een bordestrap en grote vensters. De achterzijde
Zwolle, Oliemolen De Passiebloem
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Hopmanshuis
307
werd in steen herbouwd met behoud van de kap over het hele pand. Het interieur
bevat nog stucwerk en een spiltrap met gesneden leuning uit 1725. Vanaf 1843 stond
het gebouw bekend als de ‘Nieuwe Stadsherberg’ of het ‘Huis met de 99 vensters’.
Tegenwoordig is het als kantoor in gebruik.
Windmolen ‘de Passiebloem’ (Vondelkade 175), is een achtkante rietgedekte
stellingmolen uit 1776 en in 1867 voorzien van een nieuwe molenas. De langgerekte
houten onderbouw diende als voorraadschuur van deze oliemolen. De molen is
omstreeks 1986 gerestaureerd.
Bedrijfsgebouwen. Tegen de stadsmuur staan enkele voorm. 18de-eeuwse
pakhuizen (Aan de Stadsmuur 79-83), nu in gebruik bij het Oversticht. Het
18de-eeuwse eenlaags pand Thomas á Kempisstraat 38 is sinds 1835 in gebruik als
smederij. Een van de twee gevelstenen toont smidsgereedschap, een kroon en het
jaartal 1885. De gerestaureerde dubbele hoefstal voor de gevel zal uit dat jaar dateren.
De voorm. hoefsmederij Luttekestraat 64-66, nu in gebruik als restaurant, heeft in
het interieur een houten dubbele hoefstal uit de tweede helft van de 19de eeuw, die
nu als kapstok dient. Het voorm. magazijn Molenweg 169 werd in 1896-'98 gebouwd
voor de firma H.G.J. Luken, naar ontwerp van G.B. Broekema in neorenaissance-stijl.
Zwolle, Hoge Spoorbrug
Het laat-19de-eeuwse pakhuis Thorbeckegracht 39 heeft een gevel in
neorenaissance-vormen. In de Wolweverstraat staan verschillende 19de-eeuwse
pakhuizen, vrijwel alle verbouwd tot appartementen. De voorm. lakfabriek van de
firma Klinkert & Co. (Hertenstraat 27) is gebouwd in 1914 in rationalistische vormen
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

naar ontwerp van J. van Dijk en J.D.C. Koch. In de trant van de Delftse school is het
bedrijfspand Thorbeckegracht 19 uit 1940.
Het voorm. badhuis (Badhuiswal 3-3I) [39] werd in 1842 in opdracht van de
gemeente gebouwd. Het gepleisterde pand met uitstekende zijvleugels heeft aan de
noordzijde een aanbouw uit omstreeks 1880.
Het station (Stationsplein 16) is in 1863-'68 gebouwd als Staatsspoorstation Ie
klasse in een neoclassicistische stijl. Het wit gepleisterde gebouw bestaat uit een
tweelaags middendeel, met fronton en pilasters, en lage zijvleugels die op hun beurt
weer zijn verlengd met, iets smallere langgerekte vleugels. De meest rechtse vleugel
is later naar voren toe uitgebreid. Aan de perronzijde heeft het station een lange
bogenrij met pilasters. Van de oude perronkap is één sikkelspant bewaard in de
westelijke kopgevel van de nieuwe overkapping. Over het stationsemplacement is
in 1882-'83 de Hoge Spoorbrug (Van Karnebeekstraat/Schellerweg) gebouwd naar
ontwerp van jhr. ir. M.J. Schuurbecque Boeye. De Kamper firma H. Dalhuisen
construeerde deze 107 meter lange brug met drie, voor Nederland unieke, lensvormige
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

308
Zwolle, Openlucht Bad- en Zweminrichting (1994)
hoofdliggers. Vanwege de elektrificatie van het spoor is de brug in 1954 circa 80
centimeter hoger gelegd. Bij de restauratie in 1991-'93 zijn de opritten gewijzigd.
De voorm. bioscoop De Kroon (Diezerstraat 64-66) [40] verrees in 1929 naar
ontwerp van H.J. Voogden in functioneel-expressionistische vormen. Ongebruikelijk
is de hoog opgaande, in het midden geknikte achtergevel met lagere aanbouw aan
het Gasthuisplein.
De Openlucht Bad- en Zweminrichting (Ceintuurbaan 1) is in 1933-'34 tot stand
gekomen naar ontwerp van J.G Wiebenga in de stijl van het Nieuwe Bouwen. Het
complex omvat entree- en kleedgebouwen, enkele kleine baden, een wedstrijdbad
met springplanken en (ingekorte) tribune, en een lage uitkijkpost voorzien van
vlaggenmast. Het bad is omstreeks 1997 gerestaureerd.
De watertoren (Turfmarkt ong.) werd in 1892 gebouwd naar plannen van J.
Schotel. Bij een verbouwing in 1959 heeft men om de oude constructie met ijzeren
hangbodemreservoir een nieuwe bakstenen mantel aangebracht.
Bruggen. De Schoenkuipenbrug (Bagijnesingel ong.) over het Overijssels Kanaal
is een uit 1906-'07 daterende draaibrug met houten brugwachtershuisje, gebouwd
naar plannen van L. Krook. Hij ontwierp ook de in 1908-'09 gebouwde
Sassenpoortbrug (Burgemeester Van Roijensingel ong.) [41] over de stadsgracht.
Deze in rationalistische vormen uitgevoerde vaste brug heeft een met baksteen
beklede, betonnen draagconstructie. Ze is voorzien van het stadswapen en bronzen
lantaarns op piëdestals van gepolijst graniet.
Pompen. In de stad staan enkele midden-18de-eeuwse natuurstenen stadspompen
in rococovormen met bronzen uitlaten en zwengels, namelijk aan de Grote Markt bij
de Hoofdwacht, aan de Blijmarkt naast Koestraat 2 en aan de Sassenstraat bij nummer
35.
De fontein op het Van Nahuysplein, het voorm. Sassenpoortbolwerk, werd in
1892 geschonken door de Zwolse burgerij ter gelegenheid van het 25-jarig
ambtsjubileum van burgemeester jhr. W.C.Th. van Nahuys. De firma F.W. Braat uit
Delft maakte de in neobarokke stijl uitgevoerde fontein. Bij de vorm van de spuwers
diende de beeltenis van de jubilaris als voorbeeld.
Parken. In de eerste helft van de 19de eeuw werden de wallen en bolwerken
veranderd in een wandelpark in landschapsstijl, naar plannen van H. van Lunteren.
Latere bebouwing heeft deze aanleg met slingerende paden, afwisselende beplanting
en gazons veelal tenietgedaan. Het best is de oude situatie nog te herkennen aan de
Potgietersingel. Het Engelse Werk is een in 1828 door de stad, waarschijnlijk naar
advies van H. van Lunteren, aangelegd wandelpark nabij de IJssel achter de
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Katerveerdijk. In het fraaie park in Engelse landschapsstijl - waar de naam ook naar
verwijst - zijn delen opgenomen van ‘Het Nieuwe Werk’, een in 1698-1701 op advies
van Menno van Coehoorn aangelegd vestingwerk, dat in 1809 is opgeheven. De
vestinggracht heeft men omgevormd tot bosbeek. Aan de oostzijde ligt een na 1874
naar ontwerp van D. Wattez ingericht en toegevoegd laaggelegen parkgedeelte met
een vijver met boseilandjes. Aan de zuidzijde ligt een aanleg uit 1908 (Kieftegat) en
in het noordoosten een vanaf 1980 aangelegd recreatiebos (Spoolderbos).
Begraafplaatsen. De door oud geboomte sfeervolle Alg. begraafplaats (Nieuwe
Kerkhof) (Meppelerstraatweg 1) is aangelegd in 1823-'25. De toegang wordt gevormd
door een ijzeren hek met vier bakstenen hekpijlers met siervazen in rococo-vormen.
Ernaast staat een wachtlokaal annex woning (Meppelerstraatweg 3), gebouwd
omstreeks 1900 in neogotische en neorenaissancistische vormen. Op de begraafplaats
bevinden zich enkele imposante grafmonumenten van vooraanstaande Zwollenaren,
waaronder die van Rhijnvis Feith (†1824), vervaardigd door P.J. Gabriël en bestaande
uit een hoog voetstuk met reliëf in wit marmer; daarop staat een afgeknotte obelisk
met bekronende urn. De R.K. begraafplaats Bisschop Willebrandlaan 62 is in 1841
aangelegd op een terrein geschonken door mr. F.W.J.A. baron van Lamsweerde. De
ommuurde begraafplaats heeft een entree met neogotische gietijzeren hekken, met
daarnaast een baarhuisje met zadeldak tussen trapgevels. De uit 1883 daterende
neogotische kapel met dakruiter en traptorentje werd bekostigd door Paulina M.M.
Vos de Waal. Het interieur dateert grotendeels uit de bouwtijd. Bij de Agnietenberg
ten noordoosten van de stad ligt de laat-19de-eeuwse, maar deels gemoderniseerde
Herv. begraafplaats Bergklooster (Agnietenbergweg 11).
Oorspronkelijk lag hier het laat-middeleeuwse Bergklooster op de Agnietenberg.
Ter nagedachtenis aan Thomas à Kempis bevat de begraafplaats een gedenksteen uit
1919, ontworpen door
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Zwolle, Katerveersluizen
309
P.J.H. Cuypers. De aangrenzende Alg. begraafplaats Kranenburg (Kranenburgweg
5) is aangelegd in 1929 in landschapsstijl, naar ontwerp van L. Copijn. Een recente
uitbreiding naar ontwerp van J. Copijn heeft een islamitisch gedeelte. Aan de oprijlaan
staan vier met siervazen bekroonde, 18de-eeuwse bakstenen hekpijlers, oorspronkelijk
behorend bij de buitenplaats Kranenburg. Daarvan bleef verder nog rechts van de
laan een bouwhuis uit circa 1800 bewaard. Ten oosten van de stad ligt de Isr.
begraafplaats (Kuyerhuislaan 16) uit 1885. Smeedijzeren hekken tussen bakstenen
hekpijlers - bekroond met zwarte urnen afgedekt met witte doeken - geven toegang
tot een gebouw met rondboogdoorgang en tekstplaat onder de kroonlijst. In het
achterste deel van de begraafplaats zijn grafstenen opgenomen die afkomstig zijn
van de in 1981 geruimde, sinds 1722 gebruikte Isr. begraafplaats aan de Willemsvaart;
hier bevinden zich de stenen van de rabbijnen Hertzveld (†1846) en Fränkel (†1882).
IJsselbruggen. De dubbele spoorbrug over de IJssel (Schellerdijk ong.) werd in
1864 gebouwd voor de lijn Zwolle-Utrecht van de Nederlandsche Centraal Spoorweg
Maatschappij. In zijn huidige vorm, met vollewandliggers, hefgedeelte en verstijfde
staafboogbruggen, dateert hij uit 1933-'34. Over een nabijgelegen weg ligt een kleine
stalen spoorbrug uit 1905. De Oude IJsselbrug (Spoolderbergweg ong.) voor het
wegverkeer is gebouwd in 1927-'30. Deze stalen boogbrug met lange bruggen over
de uiterwaarden is ontworpen door Rijkswaterstaat en een Duits constructiebureau.
Hersteld na zware oorlogsschade is de brug in 1994-'95 nog eens ingrijpend
gerenoveerd. De Nieuwe IJsselbrug ernaast dateert uit 1970.
De Katerveersluizen (Katerveerdijk ong.) liggen bij de uitmonding in de IJssel
van de Willemsvaart, die ter plaatse een in oorsprong uit 1598 daterende schans
doorsnijd. De kleine sluis is blijkens een steen gebouwd in 1818-'19, de grote sluis
en de ijzeren ophaalbruggen in 1873. Het sluiswachtersgebouwtje dateert uit circa
1950. De grote sluis is gerestaureerd in 1988 - de sluisdeuren aan de IJsselzijde zijn
in 1992 vervangen door een gemaal - en de kleine sluis in 1995. Tot de bouw van
de IJsselbrug in 1930 lag bij deze sluizen een van de belangrijkste veerverbindingen
in Nederland. Het neoclassicistische Katerveerhuis (Katerveerdijk 3) is gebouwd in
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

1859 naar ontwerp van J.G.J. van Roosmalen. Erachter staat een tweebeukige schuur
uit omstreeks 1880.
De Rademakerszijl (Hasselterdijk ong.), gelegen ten westen van Zwolle, vormt
de verbinding tussen het Zwarte Water en de Oude Wetering en is de laatste van de
vier schutsluizen van de polder Mastenbroek. De sluis werd aangelegd omstreeks
1365, maar is in 1635 en 1825 ingrijpend vernieuwd. De rechte sluiskolk heeft deels
nog 17de-eeuws metselwerk.
Het voorm. dijk-tolhuis (Hassel-
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

310
terdijk 43), gelegen ten westen van de stad, is gebouwd omstreeks 1840 en heeft een
portiek met vier houten zuilen onder een overstek van het rieten dak. Aan de
achterzijde is recent een dwars huis in traditionele vormen aangebouwd.
Café De Mol (Heinoseweg 32), gelegen aan de weg van Zwolle naar Heino in het
dorp Wythmen, is een omstreeks 1800 gebouwde T-boerderij met rieten dak. Bij een
recente verbouwing is het aan de achterzijde verlengd en uitgebreid in aangepaste
stijl. Verder is er nog een oude inrijschuur met rieten schilddak.
Havezaten. Van het grote aantal riddermatige huizen rond Zwolle zijn slechts
enkele bewaard gebleven. De voorm. havezate Den Doorn (De Doornweg 47, Genne)
is een eenlaags onderkelderd pand met omlopend schilddak, gelegen op een omgracht
terrein. Het huis dateert getuige de ontlastingsbogen boven de vensters voornamelijk
uit de eerste helft van de 17de eeuw, maar heeft nog een kelder met laatgotische
kruisgewelven. Het huis kreeg zijn huidige vorm in de jaren tachtig van de 19de
eeuw toen het westelijke deel van het oorspronkelijk tweebeukige huis werd gesloopt.
De zaal heeft een vroeg-18de-eeuws vlak houten plafond met gesneden rankenmotief
in Lodewijk XIV-stijl. Het huis is gerestaureerd in 1955-'67. Op het voorterrein staan
ter plaatse van het linkerbouwhuis een 19de-eeuwse dwarshuisboerderij en een
vrijstaande schuur. Van de havezate Kranenburg (Kranenburgerweg 3, Berkum) die
in 1844 werd gesloopt, bleef een van de beide 18de-eeuwse bouwhuizen bewaard.
Rond de huisplaats bevinden zich resten van een landschappelijke aanleg. Aan de
oprijlaan staat de Prinsenpoort, een monumentaal 18de-eeuws toegangshek.
Buitenplaatsen. Rondom de stad stichtten vermogende Zwolse burgers in de 17de
eeuw en 18de eeuw kleine buitenhuizen of spiekers, vaak naast een van hun
pachtboerderijen. De meestal eenvoudige geometrische tuinaanleg werd eind 18de
en begin 19de eeuw veranderd in een landschappelijke aanleg. Boschwijk (Heinoseweg
11, Wijthmen) is een buitenplaats met uitgestrekt landschapspark. Het
midden-18de-eeuwse blokvormige middengedeelte van het huis is in de tweede helft
van de 18de eeuw van een verdieping en nog weer later van een klokkentorentje
voorzien. De flankerende eenlaags vleugels met erkers zijn omstreeks 1800
toegevoegd. Het landschapspark met serpentinevijver moet omstreeks 1800 zijn
aangelegd voor Rhijnvis Feith. Het koetshuis stamt uit 1839. Het empire-toegangshek
heeft gemetselde hekpijlers met siervazen uit het eerste kwart van de 19de eeuw. Tot
de tuinornamenten behoren twee 17de-eeuwse zandstenen leeuwen afkomstig van
de afgebroken Zwolse Diezerpoort. Het midden-18de-eeuwse eenlaags buitenhuis
Landwijk (Kuyerhuislaan 4-6, Wijthmen) heeft aan voor- en achterzijde een hoger
opgetrokken middenrisaliet met klokgevel bekroond door een natuurstenen
rococo-ornament. Van de buitenplaats Soeslo (Heinoseweg 18, Wijthmen) bestaat
het huis uit een rond 1770 in opdracht van Derk Royer opgetrokken eenlaags bouwdeel
en een in 1815 toegevoegd ondiep tweelaags bouwdeel met lijstgevel en eenvoudige
deuromlijsting. Het uit dezelfde tijd daterende koetshuis met mansardedak heeft door
lisenen gelede, in het midden ingebogen gevels. Achter het koetshuis staan een kleine
19de-eeuwse langhuisboerderij (Heinoseweg 20) en een schuur, beide met rieten
daken. Het geheel ligt in een eenvoudige landschappelijke aanleg. De voorm.
buitenplaats Zandhove (Hollewandsweg 17, Hoog Zuthem) heeft als kern een
gepleisterd landhuis (nu verpleeghuis) uit 1825. Het drielaags hoofdgebouw heeft
een middenrisaliet met gestapelde pilasters. De lagere zijvleugels dateren uit 1880.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

De landschappelijke parkaanleg is nog herkenbaar. Huize Arnichem (De Doornweg
17, Genne) is een blokvormig buitenhuis uit de eerste helft van de 19de eeuw met
fronton en omlopend schilddak voorzien van hoekschoorstenen. Het koetshuis (De
Doornweg 15) dateert uit circa 1850.
De buitenplaats Bikkenrade (Hollewandsweg 40, Harculo) bezit een
vroeg-20ste-eeuws blokvormig buitenhuis. Bij de ingang staan bakstenen hekpijlers
met natuurstenen dekplaten en siervazen uit 1842. De Bildt (Frankhuisweg 43) is
een wit gepleisterd rechthoekig neoclassicistisch buitenhuis uit 1848. Het wit
gepleisterde neoclassicistische voorm. buitenhuis Ittersum (Nieuwe Deventerweg
129) dateert uit 1849. Het huisvest nu een kantoor en is in recente tijd uitgebreid.
Schellerberg (Schellerbergweg 18) is een nu door nieuwbouw omringde buitenplaats.
Het wit gepleisterde eclectische buitenhuis werd gebouwd in 1876 in opdracht van
E. Greven ter vervanging van een 17de-eeuwse spieker. Het dienstgebouw
(Schellerbergweg 18a) dateert ook uit 1876. In het landschapspark staan enkele
18de-eeuwse tuinbeelden. Nabij het huis bevindt zich een laat-19de-eeuwse
hondenkennel.
Ittersum. Dit dorp is inmiddels door nieuwbouwwijken aan Zwolle-Zuid
vastgegroeid. De uit 1757 daterende T-boerderij Nieuwe Deventerweg 103 is voorzien
van rieten schilddaken. In het in 1878 vergrote woongedeelte bevindt zich nog een
kamer met 18de-eeuwse wand- en schouwbetegeling. Ten zuidoosten van de dorpskern
liet douairière Van Naamen van Eemnes in 1938 boerderij De Oude Mars (De Mars
2) bouwen naar plannen van P.A. Lankhorst in de vorm van een gesloten hoeve, een
type dat buiten Limburg zelden voorkomt.
Berkum. Bij dit dorp ten oosten van Zwolle werd in 1450 ten behoeve van de
Hessenweg naar Noord-Duitsland een, inmiddels verdwenen, brug over de Vecht
gebouwd. Aan de oever van de omstreeks 1500 ten zuiden van het dorp gegraven
Nieuwe Vecht staat de voorm. herberg annex boerderij ‘De Boerendans’
(Campherbeeklaan 98), een T-boerderij uit de eerste helft van de 19de eeuw. Bij de
afsplitsing van de Nieuwe Vecht van de Vecht ligt het Nieuwe Verlaat
(Maatgravenweg ong.), van oorsprong een schutsluis die nu als keersluis wordt
gebruikt. De uit twee hoofden en een gebogen kolk bestaande sluis is in 1914
vernieuwd en in 1987 gerestaureerd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Beknopte literatuuropgave
311
Van alle voor dit boek geraadpleegde literatuur kan hier slechts een gering deel
genoemd worden. De literatuuropgave is eerder een hulpmiddel voor de lezer die
zich verder in de materie wil verdiepen, dan als verantwoording van de inhoud van
dit boek. In de onderstaande lijst zijn dan ook alleen de belangrijkste algemene
werken vermeld met nadruk op het gebouw als zodanig.
Geschiedenis en archeologie
Aa, A.J. van der, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Gorinchem
1839-'51 (dertien delen).
Bannink, B.J. e.a., Over ziel en zaligheid: Geloofsbeleving in Overijssel, Zwolle
1993.
Bloemers, J.H.F. e.a., Verleden land: Archeologische opgravingen in Nederland,
Amsterdam 1981.
Blok, D.P. e.a., Algemene geschiedenis der Nederlanden, Haarlem 1977-'83
(vijftien delen).
Clevis, Hemmy & Jan de Jong, Archeologie en bouwhistorie in Zwolle, Zwolle
1993-'95.
Engelen van der Veen, G.A.J. van, G.J. ter Kuile & R. Schuiling (red.),
Overijssel, Deventer 1931.
Klok, R.H.J., Archeologisch Reisboek, Bussum 1977.
Kuyper, J., Gemeente Atlas van de Provincie Overijssel, Leeuwarden 1867
(facsimile 1988).
Laansma, S., De joodse gemeenten in de kop van Overijssel, Zutphen 1981.
Meiden, Anne van der, De zwarte kousen kerken: Bevindelijk heroverwogen
portret, Baarn 1993.
Overdiep, G., De slag bij Ane 1227, Peize 1977.
Schutten, G.J., Varen waar geen water is, reconstructie van een verdwenen
wereld, geschiedenis van de scheepvaart ten oosten van de IJssel van 1300-1930,
Hengelo 1981.
Slicher van Bath, B.H., Mensch en Land in de Middeleeuwen, Assen 1944 (twee
delen).
Slicher van Bath, B.H., Een samenleving onder spanning: Geschiedenis van
het platteland in Overijssel, Assen 1957.
Slicher van Bath, B.H. e.a. (red.), Geschiedenis van Overijssel, Zwolle 1970.
Snuif, C.J., Verzamelde Bijdragen tot de Geschiedenis van Twenthe, Amsterdam
1930.
Vilsteren, V.T. van & D.J. de Vries (red.), Van Beek en land en mensenhand:
Feestbundel voor R. van Beek bij zijn zeventigste verjaardag, Utrecht 1985.
Volmuller, H.W.J. (samenst.), Nijhoffs Geschiedenislexicon: Nederland en
België, 's-Gravenhage/Antwerpen 1981.
Zeiler, F.D. (red.), Archeologie in Overijssel, Zwolle 1983.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Historische geografie en stedebouw
Barends, S. e.a., Het Nederlandse landschap: Een historisch geografische
benadering, Utrecht 1990.
Barends, Sonja, Het onderzoek naar de stedebouwkundige karakteristieken en
cultuurhistorische waarden van de kleine kernen van Noordoost-Overijssel, s.l.
1982.
Bos, J., A. van der Ploeg & H. Wiersma (red.), Onderweg in Overijssel: Verkeer
en vervoer in verleden en heden, Zwolle 1988.
Coster, Wim, Tussen Dedemsvaart, Reest, Meppelerdiep en Zwarte Water:
Schouwen in het verleden van het Waterschap Benoorden de Dedemsvaart,
Zwolle 1996.
Dirkx, Joep, Patrick Hommel & Jelier Vervloet, Kampereiland: Een wereld op
de grens van zout en zoet, Utrecht 1996.
Egberts, E., Wie water deert, die water keert, Zwolle 1985.
Ente, P., J.C.F.M. Haans & M. Knibbe, De Bodem van Overijssel: De
Noordoostpolder en oostelijk Flevoland, Wageningen 1965.
Kroes, Jochem, ‘Het waterstreekdorp Giethoorn’, Historisch geografisch
tijdschrift, 2(1984)1, 1-8.
Kroes, Jochem & Teunis Hol, Het land van Vollenhove: Een
historisch-geografische studie van het Noordwest-Overijsselse kultuurlandschap,
Zwolle 1979.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

312
Olde Meierink, L.H.M., ‘Ontstaan en ontwikkeling van landelijke nederzettingen
in Twente’, Jaarboek Twente, 20(1981), 66-85.
Olde Meierink, B. & K. van der Wielen, Duizend Jaar Twente: de Twentenaren
en hun landschap, Zwolle 1993.
Schelhaas, H. & Bert Molenaar, Steden en dorpen in Overijssel, Zwolle 1979.
Smolders, A., De geschiedenis van de Overijsselsche Kanalen, s.l. 1989.
Smook, R.A.F., Binnensteden veranderen: Atlas van het ruimtelijk
veranderingsproces van Nederlandse binnensteden in de laatste anderhalve
eeuw, Zutphen 1984.
Steegh, Arthur, Monumenten Atlas van Nederland: 1100 Historische
Nederzettingen in kaart, Zutphen 1985 (tweede herziene druk).
Taverne, Ed & Irmin Visser (red.), Stedebouw: De geschiedenis van de stad in
de Nederlanden van 1500 tot heden, Nijmegen 1993.
Stijl en verschijningsvorm
Blijdenstijn, R.K.M. & R. Stenvert, Bouwstijlen in Nederland (1040-1940),
Utrecht/Antwerpen 1994.
Breedveld Boer, I.M., Plafonds in Nederland, 's-Gravenhage 1991.
Fanelli, G., Moderne architectuur in Nederland 1900-1940, 's-Gravenhage 1978.
Fockema Andrea, S.J. & E.H. ter Kuile, Duizend jaar bouwen in Nederland,
Amsterdam 1948-1957 (twee delen).
Groenendijk, P. & P. Vollaard, Gids voor moderne architectuur in Nederland,
Rotterdam 1992 (vierde druk).
Lamberts, B., ‘Art Nouveau in Zwolle’, Zwols Historisch Tijdschrift, 10(1993)2,
56-67.
Vermeulen, F.A.J., Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst,
's-Gravenhage 1928-1941 (drie delen).
Materiaal en constructie
Janse, H., Houten kappen in Nederland 1000-1940, Delft 1989.
Janse, H., Trap en Trede: Houten trappen in Nederland, Zeist/'s-Gravenhage
1995.
Janse, H. & D.J. de Vries, Werk en merk van de steenhouwer: Het
steenhouwersambacht in de Nederlanden voor 1800, Zwolle/Zeist 1991.
Kolman, Chr.J., Naer de eisch van 't werck: De organisatie van het bouwen te
Kampen 1450-1650, Utrecht 1993.
Maarschalkerwaart, H.M.C.M. van, J. Oosterhoff & G.J. Arends, Bruggen in
Nederland 1800-1940: Vaste bruggen van ijzer en staal, Utrecht 1997.
Monumenten en bouwhistorie (Jaarboek Monumentenzorg 1996), Zwolle 1996.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Oosterhoff, J. (red.), Bouwtechniek in Nederland 1: Constructies van ijzer en
beton: Gebouwen 1800-1940, Delft 1988.
Slinger, A., H. Janse & G. Berends, Natuursteen in Monumenten, Zeist/Baarn
1980.
Stokroos, M., Zink in Nederland: Het gebruik van het metaal zink in de 19e
eeuw, Amsterdam 1983.
Stokroos, M., Gietijzer in Nederland: Het gebruik van gietijzer in de 19e eeuw,
Amsterdam 1984.
Stokroos, M., Terra Cotta in Nederland: Het gebruik van terra cotta en
kunststeen in de 19e eeuw, Amsterdam 1985.
Stokroos, M., Lood in Nederland: Het gebruik van lood in voorbije eeuwen,
Amsterdam 1988.
Stokroos, M., Koper in Nederland: Het gebruik van koper in voorbije eeuwen,
Amsterdam 1990.
Stokroos, M., Bouwglas in nederland: Het gebruik van glas in de bouwnijverheid
tot 1940, Amsterdam 1994.
Voskuil, J.J., Van vlechtwerk tot baksteen: Geschiedenis van de wanden van
het boerenhuis in Nederland, Arnhem/Zutphen 1979.
Vries, Dirk Jan de, Bouwen in de late Middeleeuwen: Stedelijke architectuur
in het voormalige Over- en Nedersticht, Utrecht 1994.
Monumenteninventarisaties
Regio's
Kuile, E.H. ter, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst:
Twente, 's-Gravenhage 1934 (ongewijzigde herdruk 1971).
Kuile, E.H. ter, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst:
Noord- en Oost-Salland, 's-Gravenhage 1974.
Kuile, E.H. ter, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst:
Zuid-Salland, 's-Gravenhage 1964.
Monumenten Inventarisatie Project/Monumenten Selectie Project, Zwolle
1984-1997. Serie van rapporten gemaakt door het Oversticht onder redactie van
D.H. Baalman en W.G. Kroeze.
Schulte, A.G., Nederlandse monumenten in beeld: Overijssel, Gelderland en
Utrecht, Baarn 1974.
Voorloopige lijst der Nederlandsche Monumenten voor Geschiedenis en Kunst,
deel VII De Provincie Overijssel, Utrecht 1923.
Attema, Y, Een gewest uit zijn isolement verlost: architectuur en stedebouw in
Twente 1830-1940, een cultuurhistorische verkenning, Zeist 1986.
Jans, J. & A. Buter, Dorpen in Oost-Nederland, Enschede 1991.
Middag, Henk, Inventarisatie Jongere Bouwkunst 1850-1940:
Gebiedsbeschrijving Salland, Zwolle 1988.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Post, Kees, De kop van Overijssel, Haren 1970.
Stenvert, Ronald, ‘Bouwers en bouwkundigen in Twente 1866-1906’,
Overijsselse Historische Bijdragen, Zwolle 108(1993), 19-96.
Stroink, L.A., Stad en land van Twente, Hengelo 1962.
Voornveld, H.B., Inventarisatie Jongere Bouwkunst 1850-1940:
Gebiedsbeschrijving Land van Vollenhove, Zwolle 1989.
Voornveld, H.B., Inventarisatie Jongere Bouwkunst 1850-1940:
Gebiedsbeschrijving Twente, Zwolle 1990.
Overijsselse architectuur
Lamberts, B. & H. Middag, Architectuur en stedebouw in Overijssel 1850-1940,
Zwolle 1991.
Meindersma, H. & K. de Jong (red.), Jongere bouwkunst in Overijssel
1840-1940, Zwolle 1985.
Smook, C.R., Grootmoeders bouwkunst in Overijssel, Zwolle 1990.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Overijsselse architecten
313
Olde Meierink, B., ‘De Gildehauser bouwmeestersfamilie Hagen’, Jaarboek
Monumentenzorg 1991, Zwolle 1991, 139-157.
Riele, Wolter te, ‘De werken van den architect Alfred Tepe’, Het Gildeboek,
4(1920), 11-17.
Stenvert, Ronald, Ontwerpen voor wonen en werken: 125 jaar bureau Beltman,
Utrecht 1996.
Overijsselse gemeenten
Asbroek, W.E. ten e.a., Historie van Haaksbergen, 1975-'78 (drie delen).
Beek, R. van, H. Prins & G. Oostingh, Zwolle van Stuwwal tot Stad, Zwolle s.a.
Berkevelder, F.C. e.a. (red.), Windesheim: Studies over een Sallands dorp aan
de IJssel, Kampen 1987.
Beusekom, Jan Willem van, ‘Jongere bouwkunst in Zwolle 1850-1940’, Zwols
Historisch Tijdschrift, 7(1990), 112-120, 8(1991), 63-67, 9(1992), 14-22 en
75-81.
Bloemhof, J. e.a., Wanneperveen 700 jaar, Kampen 1984.
Bruinenberg, Henk, Duizend jaar Steenwijk, Steenwijk 1965.
Drent, Jacob, Bijdrage tot de geschiedenis van de gemeente Avereest,
Dedemsvaart 1978.
Dubbe, B., ‘De Deventer beeldhouwer Derck Daniels (1632-1710)’, Antiek,
16(1982)6, 361-382.
Dubbe, B., ‘Achttiende-eeuwse beeldhouwers in Overijssel’, Antiek, 22(1987)3,
127-149.
Eshuis, G.J., Van Boerenland tot stadsrand, Enschede 1976.
Fehrmann, C.N., Kampen vroeger en nu, Bussum 1972.
Fijnenberg, H.J., De Hervormde Kerk te Wilsum, Zutphen 1983.
Goudappel, H.M. e.a., Tien jaren stadsherstel: Bergkwartier Deventer
1967-1977, Deventer 1978.
Hoeve, J.A. van der e.a., Van kloosterstichting tot Stichting Stadsherstel: Historie
en bouwhistorie van het complex ‘De Reeve’, Kampen 1997.
Houck, M.E., Deventer en Omstreken, Deventer s.a. [ca. 1901].
Hove, Jan ten e.a. (red.), Uit de geschiedenis van Dalfsen, Kampen 1989.
Hove, Jan ten & Frits David Zeiler, Turfmakers en boterkopers: De geschiedenis
van IJsselham, Ossenzijl, Kalenberg, Paaslo en Oldemarkt, Kampen 1996.
Hoven, H.W. van den, K. Schilder & D. van der Vlis, Gezichten in de straten
van Kampen, Alphen aan den Rijn 1986.
Koch, A.C.F., Het Bergkwartier te Deventer: Huizenboek van een middeleeuwse
stadswijk tot 1600, Zutphen s.a.
Koch, A.C.F. & A.M. Brands, Tussen waag en wezepe, Deventer 1974.
Koch, A.C.F. (red.), Zwolle in de Middeleeuwen: Onderzoekingen naar een
vroegstedelijke samenleving, Zwolle 1980.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Koch, A.C.F., Tussen Vlaanderen en Saksen, Hilversum 1992.
Kuile sr., G.J. ter, De opkomst van Almelo en omgeving, Zwolle 1941.
Laar, J.L.M. van de, ‘De Hoven te Deventer’, Deventer jaarboek (1993), 45-54.
Lenferink, H.J.J. (red.), Geschiedenis van Kampen, Kampen 1993.
Olde Meierink, L.H.M., Monumenten van Losser, Losser 1980.
Ponsteen, A., Van Noetsele tot Nijverdal, Enschede 1973.
Reynders, H., A. Verlinde, Z. Kolks & J. Kottman, Historie en opgraving van
het Huys Hengelo en zijn voorgangers, Hengelo 1996.
Salet, Raymond, ‘Stadsuitbreidingen in de twintigste-eeuw’, Zwols Historisch
Tijdschrift, 9(1992)1, 23-31.
Schoot Uiterkamp, Annet, ‘Volkshuisvesting en volksgezondheid in Zwolle in
de tweede helft van de 19de eeuw’, Overijsselse Historische Bijdragen 97(1982),
130-166.
Stappers Vürtheim, A., Twaalf eeuwen Oldenzaal, Oldenzaal 1971.
Stenvert, Ronald, Deventer: Matrijs Stedenreeks, Utrecht 1985.
Verborgen Leven: Zestig jaar Cisterciënzerleven in Salland 1890-1950,
Diepenveen 1950.
Wiegman, T., Kleine historie van Enschede, Hengelo 1989.
Kerkgebouwen, kloosters en hun interieur, synagogen
Agt, J.F. van & E. van Voolen, Nederlandse synagogen, Weesp 1984.
Bloys van Treslong Prins, P.C., Genealogische en heraldische
gedenkwaardigheden in en uit de kerken der provincie Overijssel, Utrecht 1925.
Busser, R.G., ‘De restauratie van de synagoge te Kampen’, Kamper Almanak,
(1985-'86), 253-270.
Deijk, Ada van, Romaans Nederland, Amsterdam 1994.
Gevers, A.J. & A.J. Mensema (red.), De Broerenkerk te Zwolle, Zwolle 1989.
Kalf, Jan, De katholieke kerken in Nederland, Amsterdam 1906-'12.
Kolks, Z. & P. Leblanc, De kerken van Delden, Delden 1987.
Kuile, E.H. ter, ‘De bouwgeschiedenis van de St.-Nicolaas- of Bovenkerk naar
de gegevens van de restauratie’, Bulletin KNOB, 71(1972), 72-86.
Mekking, Aart A.J. (red.), De Grote of Lebuïnuskerk te Deventer, Zutphen 1992.
Mühlen, F., ‘Die St. Plechelmuskirche in Oldenzaal: ihre Stellung zur
spätromanischen Architektur Westfalens’, Westfalen, 37(1959), 134-153.
Ozinga, M.D., De Protestantsche Kerkenbouw in Nederland, Amsterdam 1929.
Riet, Peter van 't, ‘De synagoge van Zwolle, een historisch monument met
aangepast gebruik’, Zwols Historisch Tijdschrift, 7(1990)3, 94-102.
Rosenberg, H.P.R., De 19de-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland,
's-Gravenhage 1972.
Steensma, Regn. & C.A. van Swigchem, Honderdvijftig jaar gereformeerde
kerkbouw, Kampen 1986.
Stenvert, Ronald, De Grote of Lebuïnuskerk in Deventer, Deventer 1984.
Vries, Dirk J. de, ‘Soe dattet een Ewych Werck mach bliven: De bouw van de
Onze Lieve Vrouwetoren of Peperbus te Zwolle’, Jaarboek Monumentenzorg
1992, Zwolle 1992, 71-96.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vries, Dirk J. de, ‘De middeleeuwse bouwgeschiedenis van de Onze Lieve
Vrouwekerk te Zwolle’, Jaarboek Monumentenzorg 1996, Zwolle 1996, 194-202.
Torens, klokken en orgels
Besselaar, J.H., Torens van Nederland, Bussum 1972.
Fehrmann, C.N., De Kamper klokkegieters, hun naaste verwanten en
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

314
leerlingen, Kampen 1967.
Lehr, André & J.W.C. Besemer, Zingende Torens: Friesland, Groningen,
Drenthe en Overijssel, Zutphen 1993.
Kuile, E.H. ter, De torens van Nederland, Amsterdam 1946 (derde druk).
Seijbel, Maarten (samenst.), Orgels in Overijssel, Zaandam 1965.
Openbare gebouwen
Berends, G., ‘Het oude stadhuis van Zwolle’, Overijsselse Historische Bijdragen,
Zwolle 95(1980), 94-117.
Gevers, A.J. & J. ten Hove, Raadhuis van Kampen, Zwolle 1988.
Gevers, A.J. & A.J. Mensema, Het Provinciaal Overijssels Museum, Zwolle
1987.
Hove, Jan ten, Meer dan stenen muren: 250 jaar opsluiting in Zwolle, 1739-1989,
Kampen 1989.
Hove, Jan ten, Het stadhuis van Hasselt, Kampen 1993.
Jongschaap, Aletta, ‘Stadsgehoorzaal Kampen- de bouwhistorie’, Kamper
Almanak, (1990), 211-229.
Koch, A.C.F. (red.), In en om het Deventer Stadhuis, Deventer 1982.
Maring, Miranda, ‘Het Paaslo-Pantheon: monument van Kunstbescherming’,
Jaarboek Monumentenzorg 1995, Zwolle 1995, 111-124.
Peet, Corjan van der & Guido Steenmeijer (red.), De Rijksbouwmeesters: Twee
eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers, Rotterdam
1995.
Wiegman, T., De openbare lagere en kleuterscholen in Enschede en Lonneker
1645-1985, Enschede 1986.
Kastelen, buitenplaatsen, parken en tuinen
Gelderman, E. & J. Hagendoorn (red.), Een aardsch paradijs: De buitenplaatsen
Boschwijk, Landwijk en Veldwijk nabij Zwolle, Zwolle 1994.
Gevers, A.J. & A.J. Mensema, De havezaten in Salland en hun bewoners, Alphen
aan den Rijn 1983.
Gevers, A.J. & A.J. Mensema, De havezaten in Twente en hun bewoners, Zwolle
1995.
Geytenbeek, E., Oranjerieën in Nederland, Alphen a/d Rijn 1991.
Jansen, M.E.G.B., Twickel te Ambt Delden, Zeist 1988 (twee delen).
Janssen, H.J., J.M.M. Kylstra-Wielinga & B. Olde Meierink (red.), 1000 jaar
kastelen in Nederland: Functie en vorm door de eeuwen heen, Utrecht 1996.
Kuile, G.J. ter, Geschiedkundige Aantekeningen op de Havezathen van Twenthe,
Almelo 1911.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Mensema, A.J. & Js. Mooijweer, Havezaten van Vollenhove: Marxveld, Oldenhof
en Oldruitenborgh, Zwolle 1989.
Mensema, A.J., Kasteel Rechteren, Zwolle 1991.
Meulenkamp, Wim, Follies: Bizarre bouwwerken in Nederland en België,
Amsterdam/Antwerpen 1995.
Olde Meierink, Ben, ‘De Twentse fabrikantenbuitenplaats: Een verkenning naar
een onbekend verschijnsel van de industriële revolutie’, in: De Woonstede door
de eeuwen heen/Maisons d'hier et d'aujourd'hui, 60(1984)4, 42-69.
Oldenburger-Ebbers, C.S., A.M. Backer & E. Blok, Gids voor de Nederlandse
Tuin- en Landschapsarchitectuur, Deel Noord (Groningen, Friesland, Drenthe,
Overijssel, Flevoland), Rotterdam 1995.
Oude luister in het kerspel: catalogus van de tentoonstelling over havezathen
en buitenplaatsen rond Zwolle, Zwolle 1980.
Reinink, A.W. & J.G. Vermeulen, IJskelders, Koeltechnieken van weleer,
Nieuwkoop 1981.
Wyck, H.W.M. van der, De Nederlandse Buitenplaats: Aspecten van
ontwikkeling, bescherming en herstel, Alphen aan den Rijn 1982.
Wyck, H.W.M. van der, Atlas van Overijsselse buitenplaatsen, Alphen a/d Rijn
1982.
Wyck, H.W.M. van der & J. Enklaar-Lagendijk, Overijsselse Buitenplaatsen,
Alphen a/d Rijn 1983.
Zijlstra, Bonica, Nederlandse Tuinarchitectuur 1850-1940, Amsterdam/Zutphen
1991.
Woonhuizen, volkswoningbouw en hofjes
Bericht über die Tagung des Arbeitskreises für Hausforschung e.V. in
Bentheim-Zwolle vom 12. bis 15. September 1972, Münster 1973.
Dubbe, B. e.a., Thuis in de late middeleeuwen: Het Nederlandse burgerinterieur
1400-1535, Zwolle 1980.
Hove, Jan ten, Het Vrouwenhuis te Zwolle, Zwolle 1994.
Hove, Jan ten, VtV 1895-1995: Een eeuw Deventer volkshuisvesting in
ontwikkeling, Kampen 1995.
Hove, Jan ten, Erfgoed van Overijssel: Deel 2 Historie van huis en haard,
Zwolle 1996.
Huygen, P., Vormgeven aan de campus: manifestatie over ruimtelijke vormgeving
van de campus van de Universiteit Twente, Enschede 1990.
Jans, E., Burgerhuizen tussen IJssel en Eems 1400-1650, Zutphen 1989.
Klep, P.M.M. e.a. (red.), Wonen in het verleden: 17e-20e eeuw: Economie,
politiek, volkshuisvesting, cultuur en bibliografie, Amsterdam 1987.
Kolman, Chr.J., ‘Van tymmern een steenhuus: Verstening van woonhuizen in
Kampen vóór 1350’, Overijsselse Historische Bijdragen, 100(1985), 53-82.
Leeuwen, A.J.C. van, De maakbaarheid van het verleden: P.J.H. Cuypers als
restauratiearchitect, Zwolle/Zeist 1995, 172-180.
Magdelijns, R.J.M. e.a. (red.), Het kapittel van Lebuinus in Deventer:
Nalatenschap van een immuniteit in bodem, bebouwing en beschrijving, Deventer
1996.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Meischke, R. & H.J. Zantkuijl, Het Nederlandse woonhuis van 1300-1800,
Haarlem 1969.
Olde Meierink, B., Duizend jaar Twente, de Twentenaren en hun huizen, Zwolle
1993.
Prak, Niels L., Het Nederlandse woonhuis van 1800 tot 1940, Delft 1991.
Vries, D.J. de, ‘De veertiende-eeuwse woonhuizen in Zwolle’, Overijsselse
Historische Bijdragen, 95(1980), 118-137.
Vries, D.J. de, J.W. Bloemink & R.H.P. Proos, ‘De Proosdij in Deventer’,
Bulletin KNOB, 91(1992)5/6, 156-165.
Boerderijen
Berends, G., Historische houtconstructies in Nederland, Arnhem 1996.
Goutbeek, A. & E. Jans, Hooibergen in Oost-Nederland: opkomst, gebruik en
typologie, Kampen 1988.
Hagens, H., Boerderijen in Twente, Utrecht 1992.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

315
Hekker, R.C., ‘De ontwikkeling van de boerderijvormen in Nederland’, in:
Fockema Andreae, S.J., E.H. ter Kuile & R.C. Hekker, Duizend jaar bouwen
in Nederland, dl. 2. De bouwkunst na de middeleeuwen, Amsterdam 1957,
195-316.
Hekker, R.C., ‘Historische boerderijtypen’, in: Atlas van Nederland,
's-Gravenhage vanaf 1963, X-1.
Jans, J., Landelijke Bouwkunst in Oost-Nederland, Enschede 1967.
Jans, J. & E. Jans, Gevel- en stiepeltekens in Oost-Nederland, Enschede 1974.
Schelhaas, H. (red.), Boerderijen in Overijssel, Zwolle 1979.
Wijk, P.A.M. van (red.), Boerderijen bekijken, Arnhem/Amersfoort 1985.
Industrieel erfgoed en molens
Arkema, G., ‘De Hoge Spoorbrug te Zwolle’, Erfgoed van Industrie en techniek,
3(1994)2, 55-61.
Dekkers, Ger & Hans Wiersma (red.), Oude fabrieks- en bedrijfsgebouwen in
Overijssel, Zwolle 1986.
Hagens, H., Molens, Mulders, Meesters: Negen eeuwen watermolens in de
Gelderse Achterhoek, Salland en Twente, Almelo 1979.
Houwink, P., Watertorens in Nederland (1856-1915), Nieuwkoop 1973.
Kapsenberg, Barbara S., Uit ijzer gegoten: Beeld van de Deventer ijzergieterij
Nering Bögel en haar producten (1756-1932), Zutphen 1982.
Linsen, H.W. (red.), Geschiedenis van de techniek in Nederland: De wording
van een moderne samenleving 1800-1890 (Deel III: Textiel, gas, licht en
electriciteit, bouw), Zutphen 1993.
Mooij, Joke, Tussen de bedrijven door: 150 jaar bedrijfsleven en Kamers van
Koophandel in Overijssel, Zwolle 1992.
Natris, Wim de, ‘Textielfabrieken in Twente’, Jaarboek Twente, 16(1977),
16-30.
Natris, Wim de, ‘De zaagtanden en blokkendozen van Enschede’, 't Inschrien
15(1983)2, 17-22, 15(1983)3, 33-37.
Nijhof, P. (red.), Monumenten van bedrijf en techniek: Industriële archeologie
in Nederland, Zutphen 1978.
Nijhof, P., Oude fabrieksgebouwen in Nederland, Amsterdam/Dieren 1985.
Paddenburgh, L. van & J.G.C. van de Meene, Spoorwegstations in Nederland:
Van Outshoorn tot Schelling en Van Ravesteyn, Deventer 1981.
Romers, H., De spoorwegarchitectuur in Nederland 1841-1938, Zutphen 1981.
Veen, H. van der, Watertorens in Nederland, Rotterdam 1989.
Zeiler, Frits David & Gerrit J. Perfors, De Wind- en Watermolens in Overijssel,
Zwolle 1995.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Verdedigingswerken
Bruijn, C.A. de & H.R. Reinders, Nederlandse vestingen, Bussum 1967.
Reijer, E.C. de, De IJssellinie 1950-1968, Zwolle/Zeist 1996.
Rolf, Rudi, Bunkers in Nederland, Den Helder 1982.
Roy van Zuydewijn, N. de, Verschanste schoonheid, Amsterdam 1977.
Sneep, J., H.A. Treu & M. Tydeman (red.), Vesting: Vier eeuwen vestingbouw
in Nederland, 's-Gravenhage 1982.
Kleine monumenten en straatmeubilair
Brouwer, T., Grenspalen in Nederland, Zutphen 1978.
Brouwer, T., Stoepen, stoeppalen, stoephekken, Zutphen 1985.
Krul, H., ‘Grenzsteine zwischen Twente und Grafschaft’, Jahrbuch Heimatverein
Grafschaft Bentheim, 1959, 22-49.
Begraafplaatsen
Raak, Cees van, Dodenakkers: Kerkhoven, begraafplaatsen, grafkelders en
grafmonumenten in Nederland, Amsterdam/Antwerpen 1995.
Schelhaas, H. & Bert Molenaar (red.), Graven en begraven in Overijssel, Zwolle
1981.
Termen en begrippen
Haslinghuis, E.J. & H. Janse, Bouwkundige termen: Verklarend woordenboek
der westerse architectuuren bouwhistorie, Leiden 1997 (derde bewerkte druk).
Koch, W. & G. Kotting, Termen en begrippen in de bouwkunst,
Amsterdam/Antwerpen 1971.
Mohr, A.H., Vestingbouwkundige termen, Zutphen 1983.
Zwiers, L. (red.), Bouwkundig woordenboek, Amsterdam s.a.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Verklaring van enige termen
316
De bouwkundige termen worden in de tekst zoveel mogelijk gebruikt overeenkomstig
de gangbare terminologie in de provincie of de regio. In Twente spreekt men
bijvoorbeeld over ‘niendeur’, waar dit in Salland en het Land van Vollenhove een
‘baander’ heet.
aanzetsteen eerste steen aan weerszijden van een gemetselde boog, doorgaans
uitgevoerd in natuursteen.
abacus dekplaat van een kapiteel.
absis nisvormige sluiting van schip, koor, zijbeuk of kapel op halfcirkelvormige
of veelhoekige plattegrond.
acanthus distelachtige plant waarvan de krullende bladen als voorbeeld dienden
voor een versierend element, met name in de kapitelen van corinthische zuilen.
acroterie zie palmet.
aedicula klassiek versieringsmotief, opgebouwd uit pilasters, hoofdgestel en
fronton, in geveltoppen of als vensteromlijsting.
afwolven afschuinen van het uiteinde van een zadeldak; het aldus ontstane
dakschild boven de dan afgeknotte topgevel heet wolfeind.
afzaat schuin aflopend bovenvlak van een horizontale lijst, ter voorkoming van
inwatering.
akkerburgerhuis huis in dorp of stad met een agrarische functie; tegenhanger
van de stadsboerderij waarin vee werd gehouden.
alliantiewapen huwelijkswapen, waarin het wapen van de man en de vrouw
verenigd zijn onder het helmteken van de man.
alternerend stelsel afwisseling van zware en lichte pijlers of van pijlers en
zuilen.
ante wandpijler, in de klassieke bouwkunst, op de hoek van een gebouw.
arabesk naturalistisch gestileerde plantenrank, vaak ontspruitend uit een vaas
en toegepast ter decoratie van een pilaster.
arcade rij zuilen of pilaren verbonden door bogen.
architectuurtractaat geschreven of gedrukt werk over architectuurtheorie en
architectonische kwesties in algemene zin of beschrijving van de vijf orden. In
het laatste geval wordt ook over ordeboek gesproken.
architraaf onderste dragende deel van een hoofdgestel, meestal direct rustend
op kapitelen.
arkeltorentje uitkragend hoektorentje met spitse bekroning.
attiek verhoging boven de kroonlijst, vormgegeven als borstwering voor het
dak of als lage bovenste verdieping met kleine vensters.
avant-corps voor de hoofdgevel oprijzend min of meer zelfstandig gedeelte
van een gebouw.
baander dubbele inrijdeur bij een boerderij die toegang geeft tot de deel (zie
ook niendeur).
baard versierd stuk hout aan de molenkap.
baluster vaasvormige spijl in leuning, hekwerk of balustrade.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

alustrade opengewerkte borstwering bestaande uit een reeks, vaak rijk
bewerkte, spijlen.
bandwerk vlak, als het ware uitgezaagd, bandvormig versieringsmotief verwerkt
aan geveltoppen of in beslagwerk (zie ook rolwerk).
basement voetstuk van een zuil, kolom of pilaster.
basiliek kerk waarvan de middenbeuk ver boven de zijbeuken uitrijst; de
middenbeuk ontvangt licht door boven de scheibogen aangebrachte vensters.
basse-cour voor- of buitenhof van een kasteel of herenhuis.
bastion bolwerk, vijfhoekige uitbouw van een vestingmuur of -wal.
bekisting getimmerte waarin en waartegen (gewapend) beton wordt gestort.
beklampen het aanbrengen van een bekleding van metselwerk tegen een muur.
bel-etage hoofdverdieping van een aanzienlijk huis, meestal boven een
souterrain.
berceau looftunnel, verkregen door het boogvormig over een pad leiden van
haag- of vruchtbomen.
beslagwerk een van siermetalen verankering van juwelen afgeleide decoratie,
vaak ook met aanduidingen van spijkergaten.
beuk zie zijbeuk.
bezikhuisje bij een boerderij aangebouwde woning voor gepensioneerde ouders
(zie ook bovenkamer).
biema (bima) verhoging in het midden van de synagoge waarop de lezenaar
met de Torarol staat.
binnenhaard laag woon- en eetvertrek of keuken met stookplaats tussen
voorhuis en achterhuis.
blokbepleistering pleisterwerk voorzien van getrokken schijnvoegen in een
bepaald verband, natuursteen suggererend.
blokpilaster weinig uitspringende, van een basement, schacht en kapiteel
voorziene muurpijler, waarbij de schacht uit blokken bestaat.
bolkozijn kozijn met twee naast elkaar geplaatste vensters.
boogfries horizontale reeks uitgekraagde boogjes op kraagstenen; een variant
is het ‘klimmende’ boogfries, dat met schuin boven elkaar geplaatste boogjes
de hellende lijnen van de geveltop volgt.
boogveld vulling van een blinde boog. Behalve met beeldhouwwerk kan het
ook verfraaid zijn met bakstenen vlechtwerken en mozaïek. Ook timpaan
genoemd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

317
bordes verhoogd platform bereikbaar via een aantal treden, dan wel een platform
ter onderbreking van de trap.
borstwering tot borsthoogte opgetrokken muur ter afzetting van balkon, terras
of galerij.
bossage muurvlakken waarbij de stukken reliëf krijgen door een verhoging in
de vorm van een kussen of diamantkop.
bouwhuis (neerhuis) bedrijfsgebouw behorend tot een adellijk huis of
buitenplaats, dikwijls ter weerszijden van het voorplein, haaks op de voorgevel
van het hoofdgebouw geplaatst.
bovenkamer bij een (Twentse) boerderij aangebouwde woning voor
gepensioneerde ouders.
bovenlicht raam direct boven een voordeur.
brandmuur scheidingsmuur, doorgemetseld tot aan of buiten het dak, ter
voorkoming van het overslaan van brand.
buitenhuis buitenverblijf buiten de stad, veelal de kern uitmakend van een
buitenplaats.
buitenplaats landhuis met bijgebouwen en toebehoren gelegen in een park,
waarin huis en park een ondeelbaar geheel vormen.
bundelpijler pijler bedoeld om bogen uit verschillende richting te ondersteunen;
bestaande uit een kern bezet met halfzuilen, colonnetten en schalken.
B-venster (H-venster) schuifvenster met boven een kleiner en onder een groter
raam en enkel een wisseldorpel boven het midden.
calicot fijne linnenachtige stof van ongebleekt katoen.
cannelure verticale groef in de schacht van zuil of pilaster.
cartouche vlak met inscriptie binnen een versierende omlijsting.
cassette verdiept rechthoekig vlak, ter indeling van een plafond.
cenotaaf grafmonument voor een overledene wiens stoffelijk overschot zich
elders bevindt.
centraalbouw symmetrisch bouwwerk op grond van een cirkel, veelhoek of
Grieks kruis.
chazzan voorzanger die in kleine Israëlitische gemeenten de gebedsdienst leidt.
choraalhuis gebouw voor het zangkoor van een kathedraal of een kapittelkerk.
cippus vierkante, spits toelopende grafzuil
colonet (kolonnet) kleine kolom of zuil.
composiete orde combinatie van ionische en corinthische orde.
consistorie ruimte in of bij een protestantse kerk; vergaderplaats van de
kerkeraad.
console kraagsteen of houten kraagstuk ter ondersteuning van een balk, een lijst
of een uitstekend deel van een gebouw; vaak voorzien van een profiel.
cordonlijst uitspringende horizontale lijst langs de gevel, ter accentuering van
de verdiepingen.
corinthische orde slanke orde, waarvan het kapiteel versierd is met de
omgekrulde bladeren van de acanthus.
cour d'honneur door hoofdvleugel en daar haaks op staande zijvleugels
omsloten statiehof.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

crypte (krocht) ruimte onder een verhoogd koor, plaats voor relieken van een
bijzonder vereerde heilige.
dagkant (negge) loodrecht op het muurvlak staande dan wel afgeschuinde kant
van een venster- of deuropening.
dakerker zie Vlaamse gevel.
dakkapel klein hoog in het hellend dakvlak aangebracht uitspringend venster
met eigen dakdekking.
dakmoet bouwspoor dat aangeeft waar ooit een dak tegen een muur eindigde.
dakruiter siertorentje op de nok van een zadeldak of viering van een kerk,
meestal in de vorm van een klokkentorentje.
dakschild vlak van zadel- of schilddak.
dekbalkjuk juk waarbij de juk(dek)balk op de jukbenen ligt.
dessus-de-porte (bovendeurstuk) versiering boven een deur in de vorm van
een schilderij (vaak een grisaille), stucwerk of een gesneden paneel.
diamantkop vlakke, piramidevormig bewerkte, steen, vaak in het midden van
beslagwerk.
diep huis huis met zijn nokrichting haaks op de straat en de ingang aan de korte
zijde.
dijkdorp nederzetting met lintbebouwing langs een waterkerende zeeof
rivierdijk.
doekfestoen (lambrekijn) zie festoen
dom zie kathedraal.
donjon hoofdtoren, tevens laatste toevluchtsoord van een middeleeuwse burcht.
doophek afsluitend hek van de rechthoekige ruimte rondom de preekstoel
waarbinnen in protestantse kerken de doop wordt toegediend (dooptuin).
dorische orde forse, wat gedrongen orde, met een onversierd kapiteel en
oorspronkelijk in de Griekse oudheid met gecanneleerde zuil zonder voetstuk.
dorpel horizontale deel van een houten of stenen deur- of vensterkozijn. Men
onderscheidt boven-, tussen- en onderdorpels (zie ook kalf).
driepas een in drie boogjes verdeelde boog als gotisch versieringsmotief; evenzo
vierpas.
dubbelkerk kerk of kapel in vrouwenkloosters die op het koor na horizontaal
in tweeën is gedeeld: de benedenruimte is bestemd voor leken, terwijl op
nonnengalerij de kloosterlingen de eredienst volgen.
dwars huis (langshuis) huis met zijn nokrichting evenwijdig aan de straat en
de ingang aan de lange zijde.
dwarsarm (transeptarm) ter weerszijden van het middenschip gelegen deel van
het dwarsschip.
dwarshuisboerderij (zie T-boerderij).
dwarsschip (transept) langwerpige ruimte die het middenschip loodrecht kruist
en daarmee in open verbinding staat.
dwerggalerij lage booggang onder langs het dak van een hoog gebouw bestaande
uit een reeks van rondbogen op korte vrijstaande deelzuiltjes.
empire-venster venster met verdikte middenstijl.
enfilade reeks aaneensluitende vertrekken, verbonden door deuren die in één
as gelegen zijn.
entablement zie hoofdgestel.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

enveloppe doorlopende beschermingswal rondom een vesting, meestal voorzien
van een gedekte weg.
epitaaf grafschrift, veelal in gebeeldhouwde omlijsting, boven het graf
aangebracht tegen muur of pijler.
erker kleine ronde, veelhoekige of vierkante uitbouw aan een gevel, veelal
beginnend boven de begane grond;
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

318
bedoeld voor meer licht en beter uitzicht naar buiten.
es (enk) gemeenschappelijk bouwland bij een dorp.
esdorp dorp ontstaan op de zandgrond nabij het gemeenschappelijke bouwland.
ezelsrug rij onder een hoek staande bakstenen ter afdekking van een muur of
geveltop.
façade voorgevel, voornaamste buitengevel.
ferme orneé parkaanleg waarin nutsgronden worden gemengd met sierelementen
teneinde een pittoresk effect te bereiken.
festoen loof- of bloemslinger van vruchten, bloemen of draperieën ter versiering
boven vensters en ingangen, in frontons, tegen pilasters of in plinten en onder
vensterdorpels. Ook uitgevoerd als doekfestoen (lambrekijn).
fiaal (fioel) zie pinakel.
flamboyant benaming voor een late ontwikkeling in de gotiek, gebaseerd op
vlamvormige onderverdelingen van de vensters.
fliering (jukplaat) horizontaal gelegen langsbalk ter ondersteunig van de sporen.
folly romantisch sierbouwwerk, vaak als compositorisch element in een
landschapspark toegepast.
fort naar alle zijden verdedigbaar, gesloten vestingwerk, waarvan de verdediging
zelfstandig kan worden uitgevoerd.
fries bandvormig gedeelte van het hoofdstel, tussen architraaf en kroonlijst;
versierd met metopen en trigliefen of met doorlopend reliëf; in ruimere zin:
versierde horizontale band, bijvoorbeeld ter afsluiting van een muurvlak.
fronton lage driehoekige, boogvormige of segmentboogvormige versiering
boven deuren, ramen of gevels. Het omsloten boogveld heet timpaan.
fruitmuur (experimentele fruitmuur) leimuur voor het kweken van fruit; naar
vorm te verdelen in slangenmuren, slingermuren en retranchementmuren.
galerij overdekte gang waarvan één zijde een open arcade vormt; kleine
decoratieve galerijen aan buitengevels heten dwerggalerijen.
ganzenvoet (patte d'oie) structuur in een parkbos van drie of vijf lanen die elkaar
in een halve cirkel ontmoeten.
gebint zie juk.
geblokt voorzien van natuurstenen of stucwerk blokken.
gebonden stelsel bouwwijze van een kerkgebouw gebaseerd op de maten van
één travee van het middenschip.
gefacetteerd van facetten, afgeschuinde vlakken, voorzien.
gekoppelde vensters vensters, die slechts door een smalle muurdam, stijl of
houten tussenlid aan elkaar zijn verbonden.
gemene muur gemeenschappelijke muur, waarin de balken van beide
aangrenzende woonhuizen opliggen.
gemengde stijl tuinstijl waarbij de landschapsstijl gecombineerd wordt met
geometrische structuren in de nabijheid van het huis.
gerfkamer zie sacristie.
gesneden voeg een binnen het muurvlak gelegen voeg, die aan bovenen
onderzijde is afgeschuind.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

geteld geld decoratie in de vorm van een verticaal hangend snoer met doorboorde
munten.
gewelf stenen overkluizing van een ruimte; ook wel in hout uitgevoerd.
gewelfschotel ronde houten schijf op de kruising van de ribben van een houten
gewelf.
gootklos horizontale houten of stenen, in de muur ingemetselde, ondersteuning
van de goot.
gordelboog brede ribben-versterking tussen twee gewelfvlakken of delen van
een tongewelf.
gording licht gekantelde langsbalk tussen topgevels of jukken waarop direct
dakbeschot aangebracht kan worden in de schuinte van het dak.
grafsteen verticaal geplaatste steen aan het hoofdeinde van een graf (zie ook
zerk).
graten zie kruisgewelf.
Grieks kruis kruis met vier armen van gelijke lengte.
grisaille (grauwtje of witje) schilderij in wit en grijs, ter imitatie van een
gebeeldhouwd marmeren reliëf.
groteske ornament van rankwerk bestaande uit bloemen en dierfiguren,
oorspronkelijk Romeins, in de 16de eeuw herontdekt en ten tijde van renaissance
en maniërisme opnieuw verwerkt.
guirlande zie festoen.
guttae druppelvormige versieringen, bijvoorbeeld onder de trigliefen.
haanhout (hanebalk) horizontale verbindingsbalk tussen twee tegenover elkaar
staande sporen.
hallenhuis gebouw met vrijstaande gebintconstructie die het huis in drie beuken
verdeelt.
hallenkerk kerk bestaande uit schepen van gelijke hoogte waardoor het
middenschip geen direct licht ontvangt.
halsgevel gevel waarvan het middendeel hoger is opgetrokken tot een
rechthoekige top, meestal gevat tussen twee klauwstukken en bekroond door
een fronton.
hangkamer zie insteek.
harnas het geheel van stijlen en tracering in een gotisch venster.
havezate in oorsprong versterkt edelmanshuis waarvan het bezit recht gaf op
een zetel in de Ridderschap.
herme naar onderen taps toelopende pijler of pilaster waarvan het bovenste
deel de vorm heeft van het bovenlichaam van een menselijke figuur.
hoekrisaliet vooruitspringende partij op de hoek van een gebouw.
hoevenzwerm verspreide boerenhoeven op en nabij het gemeenschappelijke
bouwland.
hogel knop- of bladvormige versiering aan luchtbogen, pinakels en wimbergen.
hoofdgestel (entablement) klassiek horizontaal lijstwerk bestaande uit architraaf,
fries en kroonlijst.
hoofdschip zie middenschip
hoornwerk buiten de vesting gelegen verdedigingswerk met twee halve bastions.
imitatie speklagen in stucwerk in plaats van natuursteen uitgevoerde horizontale
banden in het baksteenmuurwerk.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

immuniteit fysiek afgesloten gebied met eigen bestuur en rechtspraak, behorend
bij een (kapittel)kerk.
impost dekplaat van pijler of kapiteel tussen deze en de boog(-aanzet).
insteek tussenvloer in het achterste gedeelte van een hoog stadswoonhuis met
daaronder de binnenhaard. De kamer boven de insteek wordt wel hangkamer
genoemd.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

319
intercolumnie ruimte tussen twee in een rij naast elkaar staande zuilen of pijlers.
Intze-reservoir door Otto Intze voor het gebruik in watertorens ontwikkeld
type ijzeren waterreservoir met een (gedeeltelijke) opbollende bodem.
ionische orde sierlijke orde, vaak met cannelures en een kapiteel met krul aan
weerszijden.
juk (gebint, spant) dragende houtconstructie, bestaande uit een dekbalk, twee
verticale of schuingeplaatste stijlen (jukbenen) en daartussen schoren (korbelen).
Bij verticaal geplaatste stijlen spreekt men van gebint.
kalf horizontale tussendorpel van een kruiskozijn, schuifvenster of dwarsregel
tussen een deur en haar bovenlicht.
kanteel tandvormige muurbekroning.
kapiteel decoratieve verbreding boven op zuil of pilaster ter vergroting van het
draagvlak.
kapittelkerk (collegiale kerk) kerk waaraan een kapittel, een college van
kanunniken of koorheren verbonden is.
kapittelzaal (kapittelhuis) plaats waar een kapittel in vergadering bijeenkomt.
kariatide dragende zuil in de vorm van een gebeeldhouwde vrouwenfiguur.
kathedraal hoofdkerk van een bisdom met bisschopszetel (kathedra).
kazemat bomvrije ruimte waarin het geschut staat opgesteld.
Keulse goot goot die het hemelwater van een zakgoot binnendoor via de
kapconstructie naar een buitengoot afvoert.
kinderbalken (kinderbinten) kleinere balken van een samengestelde balklaag
die op regelmatige afstand haaks op de moerbalken zijn gelegd en de vloer
dragen (zie ook moerbalk).
kistwerk muurwerk bestaande uit twee evenwijdige vlakken, opgevuld met
mortel en breuksteen die op gezette hoogten onderling verbonden zijn.
klauwstuk in- en uitgezwenkt zij- of vleugelstuk aan weerszijden van een
topgevel of dakkapel.
klezoor een kwart metselsteen, gebruikt aan het begin van een metsellaag opdat
de stootvoegen van opeenvolgende lagen niet boven elkaar komen te liggen.
klinket kleine deur in grotere deur van bijvoorbeeld een stadpoort.
klinknagelpui winkelpui gedragen door buiskolommen van geklonken
kwadrantprofielen.
klokgevel gevel waarvan de top gevormd wordt door een ingezwenkte afdekking
in de vorm van een klok.
kloostergang (kruisgang) galerij rondom een vierkante binnenplaats aansluitend
aan een kloosterkerk.
kloostermop groot formaat middeleeuwse baksteen.
kloostervenster venster met twee openingen boven elkaar, boven met glas en
onder met een luik gesloten.
klopjeshuis kleine, tegen een Twentse boerderij aangebouwde, kamer ter
huisvesting van een vrouwelijke kerkdienares.
kolom vrijstaande verticale ondersteuning voor horizontale liggers.
kolonnet kleine kolom of zuil.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

kolossale orde pilasters of halfzuilen die tegen de volle hoogte van de gevel of
tenminste over meerdere verdiepingen omhoog gaan.
koofplafond plafond met rondom een koof, een gebogen gedeelte dat de
overgang vormt naar de dragende muren.
koor aan de oostzijde gelegen kerkgedeelte waar zich het (hoofd)altaar bevindt.
Het kan recht, rond of veelhoekig gesloten zijn en is soms voorzien van een
kooromgang met straalkapellen.
koorhek houten hek ter afscheiding van koor en schip (zie ook oksaal).
koorlantaarn van vensters voorzien bovenste deel van het koor in een basilicale
kerk.
kop-romp boerderij boerderij waarbij het woongedeelte in zijn geheel smaller
is dan het bedrijfsgedeelte.
korbeel kromme of rechte schoor tussen een verticaal en een horizontaal
onderdeel van een houtconstructie.
korbeelstel houtconstructie bestaande uit een muurstijl, een korbeel en een
sleutelstuk, die samen een onvervormbare driehoek vormen; toegepast ter
versterking van de draagkracht van een balk en ter vergroting van de stabiliteit
van een gebouw.
korfboog boog lijkend op een halve liggende ellips.
kozijn omlijsting van een ingang of lichtopening bestaande uit een onderdorpel,
bovendorpel en twee stijlen, waarin een deur, raam of luik is bevestigd.
kraagsteen in een muur gemetselde, uitstekende steen die dient om een balk
of een boog te ondersteunen.
krimpen (krimpenboerderij) inwaartse sprongen van muurwerk die voor de
overgang zorgen van het bredere bedrijfsgedeelte van een boerderij naar het
smallere woongedeelte.
kroonlijst bovenste, licht uitstekende, horizontale beëindiging van een
hoofdgestel.
kruisbloem bekroning van een spits in de vorm van gestileerde bladeren en
knoppen.
kruisgewelf stelsel van elkaar loodrecht kruisende rondbogige of spitsbogige
gewelven; de snijlijnen van een kruisgewelf heten graten. Wanneer de snijlijnen
op tevoren over de traveeën gemetselde diagonale en loodrechte bogen (ribben)
rusten, spreken we van een kruisribgewelf. Bij een net-, een sterof een
waaiergewelf zijn niet-dragende, decoratieve ribben toegevoegd.
kruiskerk kerk met een transept.
kruisvenster venster in vieren verdeeld door middenstijl en tussendorpel (kalf);
boven met glas, onder met luiken gesloten.
krukhuisboerderij boerderij met een L-vormige nok, ontstaan doordat het
woongedeelte aan één zijde dwars op het bedrijfsgedeelte is uitgebouwd.
kwabornament siermotief met slappe vorm dat lijkt op uitgerold deeg,
geïntroduceerd door de zilversmid Paulus van Vianen (circa 1572-1613).
kwartierwapens wapens der stamouders, vaak op zerken of grafmonumenten
van adellijke personen afgebeeld.
lambrisering wandbetimmering, meestal bestaande uit panelen aangebracht
tegen het onderste gedeelte van wand of interieur.
lancetboog langgerekte spitsboog.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

landschapsstijl in Engeland ontstane tuinstijl waarbij een geïdealiseerd natuurlijk
landschap wordt nagebootst.
langhuisboerderij boerderij waarbij woongedeelte en bedrijfsgedeelte in elkaars
verlengde onder één dak liggen.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

320
langschip hoofdruimte van een kerk in de lengte van het bouwwerk.
lantaarn bekronend torentje of toren met grote (beglaasde) openingen boven
koepels of schipkruisingen.
latei langgerekte balk van natuursteen, hout of ijzer boven een deur of venster;
heeft een dragende functie.
lessenaarsdak dak over een bouwonderdeel, in één richting afhellend.
librije bij een kerk behorende boekerij, meestal op de verdieping van een zijkapel
of een portaaluitbouw.
lichtbeuk vensterwand aan de bovenzijde van het middenschip van een basiliek.
lijstgevel gevel beëindigd door een over de gehele breedte doorgaande kroonlijst.
lintvoeg horizontale voeg tussen stenen in metselwerk.
liseen vlakke, verticale reliëfband als wandgeleding in een muurvlak.
loggia nisvormige, inpandig gelegen, overdekte ruimte op de verdieping,
voorzien van balustrade.
lös hoes hallenhuisboerderij waarbij inwendig woon- en bedrijfsruimte niet
gescheiden zijn.
luchtboog stenen boog, die de zijdelingse gewelfdruk van de buitenmuur van
het middenschip over het zijschip heen op de steunbeer overbrengt.
maaiveld bovenkant van het terrein dat een bouwwerk omgeeft.
maaswerk zie tracering.
makelaar decoratieve verticale bekroning van een houten geveltop.
manchet versierd onderste derde deel van een zuil
mansardedak gebroken dak waarbij de dakschilden geknikt zijn en elkaar aan
de bovenzijde onder een stompe hoek in de horizontale nok snijden.
mansarde-puntgevel puntgevel waarbij de schuine zijden geknikt zijn.
mansarde-schoudergevel schoudergevel waarbij de schuine zijden geknikt
zijn.
marmoriet (marmerglas) aan de achterzijde beschilderd glas dat daardoor op
marmer lijkt. Vaak gebruikt als opschrift boven een winkelpui.
mascaron groteske of fantastische mensen- of dierenkop op balkkoppen, boogen
sluitstenen enzovoort.
medaillon ronde of ovale gevelversiering, doorgaans voorzien van portretkop.
menora zevenarmige kandelaar gebruikt in de Tabernakel. Symbool voor het
Jodendom.
metaarhuis (meta heir) klein gebouw op een Israëlitische begraafplaats, bestemd
voor alle handelingen die aan een begrafenis voorafgaan.
metope vierkante platte steen, voorzien van reliëf, onderdeel van een fries.
metselverband wijze waarop bakstenen zijn gemetseld teneinde een goede
stabiliteit en samenhang van het metselwerk te garanderen.
mezekouw overbouwde uitmetseling bij verdedigingswerk, met gaten in de
vloer waar tijdens belegeringen kokende pek uitgegoten kon worden.
mezzanino lage ‘halve’ verdieping, voorzien van een reeks kleine vensters,
meestal direct onder het dak (vergelijk attiek).
middenrisaliet vooruitspringend gedeelte in het midden van een gevelfront.
middenschip (middenbeuk, langsschip) hoofdschip van basiliek of hallenkerk.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

mikwa ritueel bad nabij de synagoge.
moerbalk (moerbint) zware balken van een samengestelde balklaag, ter
ondersteuning van de haaks daarop gelegde kinderbalken die de vloer dragen
(zie ook kinderbalk).
moet zie dakmoet.
montant stenen stijl in een kerkvenster.
motte verdedigbare vluchtheuvel opgeworpen in vlak land.
muizentand bakstenen lijst bestaande uit een laag koppen die onder een hoek
uitsteken waardoor een reeks spitse tanden ontstaat.
muraalboog uitgekraagde boog in een muur, ter ondersteuning van een gewelf
of een muurverzwaring.
muuranker ijzeren constructiedeel om muren aan balken te verankeren,
waardoor uitwijken van de muur wordt voorkomen.
muurdam (penant) muurgedeelte tussen twee openingen, waarvan de hoogte
groter is dan de breedte.
muurstijl in of tegen een muur geplaatste verticale houten stijl die een balk
ondersteunt (zie korbeelstel).
narthex voorhal van een kerkgebouw.
neerhuis zie bouwhuis.
negge zie dagkant.
neut stenen of houten onderstuk waarop een deurstijl rust.
niendeur dubbele inrijdeur bij een boerderij die toegang geeft tot de deel (zie
ook baander).
nok horizontale snijlijn van twee vlakken.
obelisk aan de Egyptische of klassieke oudheid ontleend versieringsmotief,
veelal ter bekroning van een gevel.
oeil-de-boeuf (oculus, osseoog), klein venster van ronde, ovale of achthoekige
vorm, doorgaans ter verlichting van achtergelegen zolder of trap.
oeverwaldorp nederzetting ontstaan op een zanderige kleiwal evenwijdig aan
de stroomrichting van de rivier.
ojiefvorm decoratief profiel met boven een holle en onder een bolle gewenkte
vorm.
oksaal (doksaal) houten of stenen bouwsel ter afscheiding van koor en schip.
onderschoer door het terugplaatsen van de baander (niendeur) ontstane
portaalvormige ruimte aan achterzijde van een boerderij.
ontlastingsboog boog boven venster- of deuropening om bovenliggend
metselwerk te dragen en de druk daarvan af te leiden naar de muurdammen.
opkamer kamer die enkele treden hoger ligt dan andere vertrekken van dezelfde
bouwlaag; dikwijls ingericht boven een half in de grond gebouwde kelder.
oranjerie zelfstandig gebouw of serre waarin sinaasappelboompjes en andere
zuidelijke gewassen 's winters worden ondergebracht; vaak dient een van de
bouwhuizen bij een kasteel of buitenhuis tot oranjerie.
orde een in de klassieke bouwkunst door volgorde en verhoudingen vastliggende
samenstelling van bouwonderdelen.
ordeboek zie architectuurtractaat.
osendrop druipstrook tussen twee huizen; voert het van de daken afstromend
water af.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

overtuin (overplaats) tuin of park deel uitmakend van een buitenplaats gelegen
aan de overzijde van de openbare weg.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

321
palmet palmbladvormig versieringsmotief uit de oudheid, tevens gebruikt in
het classicisme en het neoclassicisme; vaak geplaatst op hoeken van daken.
pandhof (kloosterhof) tuin die door de drie of vier armen van een kloostergang
wordt omgeven.
paviljoen vrijstaand tuinhuis en/of klein aanbouwtje aan groter gebouw.
penant zie muurdam.
pergola loofgang gevormd door een reeks pijlers of palen die raamwerk dragen
waarover klimplanten worden geleid.
persiennes (louvres of zonneluiken) raam waarin schuin geplaatste horizontale
latten zijn gevat.
Philibertspant houten boogspant samengesteld uit korte planken, genoemd
naar de Franse architect Philibert Delorme.
pilaar (pijler) vrijstaande drager van een gedeelte van een bouwwerk; heeft een
vierkante, recht- of veelhoekige doorsnede.
pilaster weinig uitspringende, van basement, schacht en kapiteel voorziene
vierkante muurpijler ter ondersteuning van hoofdgestel of boog.
pinakel in de gotiek gebruikelijke kleine spitse, torenvormige bekroning, bezet
met hogels en bekroond door een kruisbloem. Tevens gebruikt ter verzwaring
van de steunbeer in verband met het opvangen van de zijwaartse druk (zie
luchtboog).
piron bekroning van de uiteinden van de nok van een dak; gemaakt van lood,
zink of aardewerk.
piscina-nis in een derwanden van het kerkkoor aangebrachte nis, bestemd voor
de berging van de piscina, een reinigingsbekken voor liturgische doeleinden.
pleisterwerk afdeklaag van metselwerk, bestaande uit een laag mortel, waardoor
een glad oppervlak ontstaat.
plint onderste deel van een zuilbasement; ook stootlijst onder langs een gevel
of wand.
Polonceauspant ijzeren kapspant opgebouwd uit twee onderspannen driehoekige
liggers, verbonden door een trekstaaf; soms ook in hout uitgevoerd, genoemd
naar de Franse ingenieur Camille Polonceau.
portaal uitgebouwde hoofdingang.
porticus aan één zijde gesloten zuilengang, waarboven een dak met hoofdgestel
en fronton.
portiek naar de straatzijde geopend overdekt portaal, leidend naar de
ingangsdeur.
postament (piëdestal) voetstuk onder zuil of pilaster.
potdekselen enigszins overlappend aanbrengen van planken om inwatering te
voorkomen.
pronkrisaliet rijk gedecoreerd licht uitspringend gevelgedeelte waarin doorgaans
de ingangspartij is opgenomen.
pseudo-basiliek kerk waarvan de middenbeuk weliswaar hoger is dan de
zijbeuken, maar toch geen vensterzone bezit.
pui gevelgedeelte behorend bij de begane grond van een huis.
pumeel kop van een pinakel.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

puntgevel gevel waarvan het bovendeel driehoekig is, overeenkomstig het erbij
aansluitende zadeldak.
putto naakt jongensfiguurtje, meestal gevleugeld.
raam gedeelte van het venster waarin het glas is gevat.
ravelijn laag voorwerk gelegen tussen bastions en voor een stuk courtine en
dienend om deze te dekken.
redoute eenvoudig veldwerk met aarden wal ter afsluiting van de toegang tot
een bepaald gebied.
refugiehuis vluchthuis binnen de stad van een buiten de muren gevestigd
klooster.
retabel achterbouw van het altaar, rustend op of hangend boven de altaartafel.
ribben zie kruisgewelf.
risaliet een over de gehele hoogte van een gebouw licht uitspringend
gevelgedeelte.
rocaille asymmetrisch schelpachtig ornament.
roedenvenster (schuif)venster met onderverdeling van roeden waarin de ruiten
worden aangebracht.
roedenverdeling verdeling van een raam door verticale en horizontale
geprofileerde spijlen, waarin de glasruiten zijn aangebracht.
rollaag reeks stenen op hun kant, vaak ter afdekking van een muur of topgevel.
rolwerk een plastisch motief vergelijkbaar met uit leer gesneden en omgekrulde
vormen (zie ook bandwerk).
rondboog boog in de vorm van een halve cirkel.
rondeel half- of driekwartronde torenachtige uitbouw van een stadsmuur.
rooilijn scheiding tussen openbare en particuliere grond, die bij het optrekken
van bouwwerken niet overschreden mag worden.
rozet cirkel- of bladvormig versieringsmotief.
rugpositief (rugwerk) een der onderdelen (‘werken’) van een groot kerkorgel,
namelijk het deel dat los voor het hoofdwerk is geplaatst, achter de rug van de
organist.
ruitdak torenspits met aan vier zijden puntgevels, gedekt door een overhoeks
geplaatst tentdak, waardoor vier ruitvormige dakvlakken ontstaan.
rustica muurwerk van grote steenblokken, aan de buitenzijde ruw gelaten en
gemetseld met diepliggende voegen.
sacramentshuis in het kerkkoor aangebrachte nis- of torenvormige bewaarplaats
voor de geconsacreerde hosties.
sacristie (gerfkamer) kleine nevenruimte aan een kerk bij het koor, ter bewaring
van gewaden en voorwerpen voor de eredienst.
samengestelde balklaag balklaag bestaande uit moer- en kinderbalken.
schacht opgaand gedeelte van zuil of pilaster tussen basement en kapiteel.
schalk tegen muur of pilaar staande dunne, veelal ronde drager van boog of
ribbe van een gewelf.
scheiboog boog van een arcade tussen twee beuken van een kerk of ander
gebouw.
schilddak dakvorm bestaande uit twee driehoekige aan de smalle en twee
trapeziumvormige dakvlakken aan de lange zijde die elkaar in de horizontale
nok snijden.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

schip vrijwel altijd aan de westzijde gelegen gestrekt deel van een kerk,
eenbeukig of door in de lengterichting lopende arcaden onderverdeeld in
middenschip en zijbeuken.
schneckenberg heuvel in een landschappelijke parkaanleg met slingervormig
pad naar boven.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

322
schoon (metsel)werk niet door een pleisterlaag afgedekt metselwerk.
schoudergevel tuitgevel met horizontale onderbrekingen in de schuine zijde.
schuifvenster geheel van kozijn, raam en ruiten, waarbij het boven- en
benedendeel van het raam verticaal langs elkaar kunnen schuiven.
schuurkerk schuilkerk ingericht in een schuur of boerderij, of met het
voorkomen van een schuur.
sedilia priestergestoelte.
segmentboog boog met uitsnede van minder dan een halve cirkel.
serliana driedelig venster waarvan de zijkanten voorzien zijn van een rechte
en het middendeel van een iets hogere boogvormige afsluiting.
serre met glas dichtgezette houten of ijzeren uitbouw van een huis.
sgrafittowerk lichte pleisterlaag op zwarte achtergrond waarin een versiering
wordt ingekrast.
shedbouw fabrieksgebouw met sheddak.
sheddak (zaagdak) opvolgende reeks parallelle daken met dakvlakken onder
verschillende helling, waarvan de steilste van glas voorzien zijn en gericht zijn
op het noorden.
sieranker rijker versierd muuranker.
skeletbouw wijze van bouwen waarbij verticale stijlen en horizontale balken
met elkaar verbonden worden en de krachten op geconcentreerde wijze op de
onderliggende constructie afgedragen worden.
sleutelstuk langwerpig stuk hout dat horizontaal op een muurstijl en een korbeel
rust (zie korbeelstel); vaak aan het uiteinde voorzien van een profiel.
sluitsteen wigvormige steen als bovenste steen in de kruin van een boog of
gewelf, doorgaans van natuursteen.
snijraam bovenlicht met gesneden versiering.
souterrain benedenverdieping, veelal gedeeltelijk beneden het maaiveld gelegen.
spaarboog boog boven ondiepe nis.
spaarnis nis in metselwerk om materiaal uit te sparen.
spant zie juk.
spatkrachten horizontale krachten die door de druk van het boven gelegen
gewelf een zijdelings uitwijken van een muur veroorzaken en in de
middeleeuwen door middel van steunberen en luchtbogen en later door trekankers
opgevangen worden.
speklaag horizontale band van natuursteen of pleisterwerk in metselwerk; ook
wel in stucwerk geïmiteerd.
spieker oorspr. vrijstaand en soms omgracht graanpakhuis, vanaf de 16de eeuw
in West-Overijssel en Gelderland een klein buitenhuis.
spietoren uitgemetseld wacht- of uitkijktorentje op de hoek van een gebouw.
spitsboog boog gevormd door twee cirkelsegmenten die elkaar aan de bovenzijde
onder een scherpe hoek ontmoeten.
spoor (dakspoor) rond of rechthoekig bezaagd hout in de schuinte van het dak,
dienende voor het dragen van de dakbedekking.
stapelbouw wijze van bouwen waarbij stenen elementen op elkaar gestapeld
worden en de krachten op gelijkmatige wijze op de onderliggende constructie
afgedragen worden.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

steekkap klein gewelf boven een hoog venster dat het schipgewelf loodrecht
kruist.
stèle grafzuil van Griekse oorsprong.
sterrebos hakhout- of productiebos doorsneden door straalsgewijze van een
middelpunt uitgaande lanen.
steunbeer muurverzwaring ter verbetering van de stabiliteit van het gebouw;
bij kerken soms breed en hoog opgemetseld (streefpijler) voor de opvang van
een luchtboog.
stijl verticaal onder deel van een deur- of vensterkozijn.
stootvoeg staande voeg tussen stenen in metselwerk.
straalkapellen een krans van kapellen rond de kooromgang; de kapellen zijn
naar de omgang geopend.
straatdorp zie wegdorp.
streefpijler zie steunbeer.
streekdorp lineaire nederzetting met strokenverkaveling en lintbebouwing van
huizen of boerderijen op regelmatige afstand van elkaar.
strengperssteen machinaal gevormde steen met een zeer regelmatig oppervlak.
stucwerk ornamentaal pleisterwerk.
stylobaat (zuilenstoel) verhoogd gedeelte waarop een reeks van zuilen is
geplaatst.
syter kerkelijke schatkamer.
tabernakelkast kast op het sacramentsaltaar waarin het Allerheiligste bewaard
wordt.
tamboer ronde of veelhoekige onderbouw van een koepel.
tandlijst rij van blokjes onder een kroonlijst (vergelijk muizetand).
T-boerderij (dwarshuisboerderij) boerderij waarbij het woongedeelte dwars
op het bedrijfsgedeelte is geplaatst.
teerlingkapiteel kapiteel in de vorm van een aan de onderzijde afgeronde
dobbelsteen.
tentdak dak waarvan de vier dakvlakken in één punt bijeenkomen en waarbij
de nok ontbreekt.
theekoepel tuinhuis voor het drinken van thee en andere dranken, vooral
opgericht bij buitenplaatsen.
timpaan zie fronton en boogveld.
tongewelf tunnelvormig gewelf, in de richting van de lengteas van de ruimte.
toot spitse wigvorm; versiering aan het ontmoetingspunt van twee
boogsegmenten in een spitsboogvenster.
topgevel gevel waarvan het bovendeel een driehoekig beloop heeft ter afsluiting
van het dak.
toskaanse orde orde met gladde schacht en eenvoudig kapiteel.
tracering (maaswerk) stelsel van geprofileerde, gemetselde stenen banden als
onderverdeling en versierend element van vensteropeningen en muurvlakken.
transept zie dwarsschip
trapgevel gevel waarvan de schuine zijden van de top een trapvormig beloop
hebben.
travee ruimte-, wand- of geveleenheid, afgebakend door pilaren, steunberen,
pilasters of vensters.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

trekbalk horizontale balk tussen de zijmuren van een gebouw; kan de zijwaartse
druk van een kapconstructie en/of gewelf opvangen; in ijzer uitgevoerd trekanker
genoemd.
tribune boven een zijschip gelegen galerij.
triforium loopgang gelegen in de muurdikte tussen arcade (of tribune) en
vensters van het middenschip.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

323
triglief versierd veld in fries, in drieën gedeeld door twee verticale gleuven.
trijshuis kleine uitgebouwde kap boven een hijsinrichting.
triomfbalk balk onder de triomfboog in een kerk, waarop beelden van de
gekruisigde Christus en Maria en Johannes zijn geplaatst.
triomfboog de boog waarmee in een kerk het koor is geopend op schip of
kruising.
troggewelf gewelf bestaande uit een reeks gemetselde boogvlakken, geslagen
tussen houten of ijzeren liggers.
tudorboog boogvorm waarvan de segmenten aan de bovenzijde overgaan in
rechte, elkaar in een stompe hoek ontmoetende stukken.
tuindorp buitenwijk met dorpsgewijze bouw en woningen in kleine groepen
met tuinen eromheen.
tuitgevel puntgevel, waarbij top en aanzet zijn voorzien van een smalle
horizontale beëindiging.
tussenbalkjuk juk waarbij de jukbenen doorsteken en de jukbalk ertussen is
bevestigd.
T-venster schuifvenster met boven de wisseldorpel een kleiner en onder een,
door een roede in tweeën verdeeld, groter raam.
uithof op het platteland gelegen gebouwencomplex van een klooster, bestemd
voor agrarische doeleinden.
uitkragen uitsteken van een bouwdeel om een muurverzwaring of uitspringende
bouwmassa te ondersteunen.
vakwerkwand wand van onderling verbonden houten stijlen en regels gevuld
met vlechtwerk van wilgetenen en bestreken met leem.
veranda (waranda) open, maar overdekte, houten galerij vóór of om een huis.
verblendsteen (blindeersteen) hardgebakken strengperssteen met een gladde
en dichte huid.
viering kruising van midden- en dwarsschip, vaak benadrukt door een
vieringtoren of dakruiter.
vierschaar plaats in het stadhuis waar recht werd gesproken.
Vlaamse gevel grote stenen dakerker met venster en eigen dakdekking, waarvan
de voorzijde gelijkligt met het onderliggend muurwerk.
vlechting wigvormig stuk metselwerk, met liggende voegen loodrecht op de
schuine zijkant van een bakstenen geveltop; toegepast ter versteviging van het
metselwerk.
vleugelstuk zie klauwstuk.
vliering op de fliering gelegde vloer in een kapconstructie.
volume onderdeel van een gebouw, bouwmassa.
voluut spiraalvormige versiering van ionische kapitelen; ook decoratief
onderdeel van consoles en klauwstukken.
voordenederzetting nederzetting gegroeid rond een beek- of rivierovergang.
waaierzwikken waaiervormige versiering in de zwikken van een van een
rondboog voorzien raam van een schuifvenster.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

wangen zijstukken, zoals van een schouw of een koorgestoelte.
waterallee (grand-canal) tot een tuinaanleg behorende langgerekte waterpartij,
gelegen in de as van het huis of een ander belangrijk punt.
waterlijst horizontale, enigszins uitstekende lijst langs een gevel, bedoeld om
het aflopende regenwater van de onderliggende constructie weg te houden.
weergang meestal uitgekraagde en door een gekanteelde borstwering beschermde
gang op een muur.
wegdorp (straatdorp) lineaire nederzetting met aaneengesloten bebouwing van
huizen of boerderijen ter weerszijden van de weg.
wenkbrauw decoratieve gebogen sierlijst aangebracht boven een venster.
westwerk massief, breed en hoog bouwdeel met twee torens aan de westzijde
van een kerk, al dan niet voorzien van galerijen, altaarruimte, crypte en een
absis.
wimberg steile driehoekige siergevel boven portalen en vensters, vaak afgezet
met hogels en bekroond door een kruisbloem.
windschoor schuin tussen juk en fliering geplaatst schoor ten dienste van de
langsstabiliteit van de kapconstructie.
windveer plank aangebracht ter bescherming van de zijrand van een rieten of
pannendak; tevens gebruikt als ‘omlijsting’ van de geveltop.
wolfdak zadeldak dat boven aan één of beide uiteinden is afgeschuind; de
afschuining zelf is het wolfeind.
wöner huis van een kleine pachter op het land van een grotere Twentse boer.
zaagdak zie sheddak.
zaalkerk rechthoekige, niet door reeksen zuilen of pijlers in beuken
onderverdeelde kerk.
zadeldak dakvorm bestaande uit twee hellende vlakken die elkaar in de
horizontale nok snijden.
zakgoot goot tussen twee schuine dakvlakken.
zerk horizontale grafbedekking van steen (zie ook grafsteen).
zeslichtsvenster schuifvenster met boven een kleiner, door een roede in tweeën
verdeeld raam en onder een door roeden in vieren gedeeld raam. In geval van
een verdikte middenstijl een empirevenster genoemd.
zichtas zichtlijn in een tuinaanleg gericht op het huis of op een ander visueel
belangrijk punt.
ziende kap kap waarvan de constructie niet door gewelven of een plafond aan
het oog is onttrokken.
zijbeuk kerkruimte, parallel aan het hoofdschip en daarvan gescheiden door
zuilen of pilaren.
zuil dragend element met een cirkelvormige doorsnede, doorgaans bestaand uit
basement, schacht en kapiteel.
zuilenorde zie orde.
zwik driehoekig vlak tussen een boog en zijn rechthoekige omlijsting.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Topografisch register
324
In dit register zijn behalve de namen van Overijsselse steden, dorpen, buurtschappen
en gehuchten ook de andere Nederlandse plaatsnamen vermeld die in de tekst
voorkomen. De vet gedrukte nummers verwijzen naar de bladzijden waarop die
kernen uitgebreid aan bod komen. De overige paginanummers hebben betrekking
op vermeldingen elders in de tekst. Tevens zijn opgenomen de namen van forten,
kastelen, buitenplaatsen en landhuizen.
Aa's Hoes, Van 56
Aadorp 268
Aalshorst, Den 22, 77-78
Agelo, Groot- en Klein- 94-95
Agnietenberg 283
Ahaus 44
Albergen 52
Alerdinck 170
Almelo 16, 17, 23, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 36, 37, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49
Almelo, Huis 21, 28, 42, 46, 49, 52, 54-55, 57
Almelo 52-58
Altstätte 37, 46
Ambt Delden zie Delden
Amelink 28
Amersfoort 58
Amsterdam 21, 35, 64, 232, 283
Ancum 78
Ane 12, 37, 43, 153, 158, 282
Apeldoorn 44
Archem 211
Arnhem 16, 44, 192
Arnichem 310
Arriën 235
Assendorp 282
Austie 61
Averbergen 230
Avereest 58, 81, 239
Averlo 29, 222
Azelo 90
Baarn 159
Backenhagen 90
Bagatelle 86
Balkbrug 16, 29, 44, 58
Bamshoeve 29, 30, 135, 142
Bathmen 28, 58-60
Beckum 179-180
Beeklust 28, 56
Beemster 245
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Beernink 80
Beerze 40, 60
Beerzerveld 40, 60, 269
Bekspring 81
Belt-Schutsloot 50, 270-271
Belterwijde 15
Bentelo 60
Bergentheim 40, 44, 60-61
Berghem 94
Berghuizen 225
Berkum 310
Besthmen 234
Beulake 49, 264, 270
Beulakerwijde 15, 49
Beuningen 46, 61-62
Bikkenrade 310
Blankenborg 154
Blankenham 49, 50, 62-63
Bleeck, De 157
Blijdensteinpark 144
Blokzijl 21, 23, 29, 44, 45, 49, 50, 63-65
Boekelo 26, 30, 44, 46, 48 65-67
Boerhaar 40, 243, 277
Boershoek 173
Boerskotten 81
Borgbeuningen 61, 91
Borne 17, 24, 25, 46, 48, 67-70, 180, 281
Bornerbroek 70
Boschkamp 80
Boschwijk 310
Boskamp 21, 28, 40, 70-72
Boswinkel 135
Boxbergen 21, 273
Braband, park 247
Breda 259
Brederwiede 63, 148, 248, 262, 271
Breklenkamp, Huis te 210-211
Brinkgreven, psychiatrisch ziekenhuis 124
Broeken en Maten 206
Broekheurne 151
Broekland 243
Broekmaten 91
Bruggenmors 135
Bruinehaar 269
Buitenkwartier 281
Buurse 72
Buurserveen 45
Buurserzand 46, 67
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Carelshaven 47
Coevorden 43, 44
Colckhof 170
Colmschate 72-73
Cramershof 86
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Cramersweide 84
Croeve 258
325
Daarle 40, 73
Daarlerveen 40, 73
Dalfsen 19, 29, 40, 73-79, 211, 234
Dalmsholte 43, 211
De Bildt 310
De Borg 61
De Eese 50, 133
De Haer 229
De Haere 71
De Gelder 275, 276
De Grote Scheere 79
De Gunne 170
De Haandrik 154
De Hoven, Deventer 124-125
De Horte 28, 78
De Hulst 28, 229
De Krim 30, 40, 42, 43, 44 79-80, 133
De Lutte 49, 80
De Riet, Almelo 52, 55
De Weele, 28, 49, 67
De Weerribben 50
De Wieden 50
De Worp, 28, 126
Dedemsvaart 16, 23, 24, 29, 30, 40, 44, 81-83
Delden 12, 20, 24, 30, 37, 40, 42, 46, 47, 173
Delden, Ambt 23
Delden, Stad 23, 83-87
Deldenerbroek 90
Deldeneresch 87-90
Den Berg 22, 77
Den Doorn 310
Den Ham 28, 29, 40, 90-91, 269
Den Nul 230, 232
Denekamp 23, 26, 30, 32, 91-95, 209, 222
Deurningen 95
Deventer 11, 12, 13, 14, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 32,
33, 34, 35, 36, 42, 43, 44, 45, 72, 73, 95-126, 234
Dickninge 182, 249
Diemer 86
Diepenheim 12, 21, 23, 29, 126-130
Diepenheim, Huis 127-128
Diepenveen 29, 35, 42, 99, 130-132, 247
Dijkerhoek 181
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Dolphia 150
Dorestad 12
Dorth 59
Driene 27, 173
Duivendal 80
Dwarsgracht 41, 50, 149-150
Echten (bij Lemmer) 62
Eefde 47
Eelerberg 172
Eerde 22, 232, 234-235
Eese en Eesveen 50, 132-133
Eeshof 259-260
Egede 171
Egheria 80
Eikelhof 273
Elsen 46, 218
Elshof 277
Emmen 44
Engbertsdijkvenen 38, 45
Engels' Tuin 49
Engelse Werk 308
Enkhuizen 63, 183
Enschede 12, 16, 17, 22, 24, 26, 27, 28, 29, 30, 36, 37, 42, 44, 45, 46, 47, 49,
65, 133-145, 150
Enter 40, 43, 46, 47, 145-146
Enterbroek 145
Eshorst 28, 245
Everlo 246, 247
Eversberg 220
Fleringen 30, 146
Fortresse 281
Frederiksoord 277
Frenswegen 61
Geerdijk 24
Geesteren 146-147
Gelderingen 49, 50, 258
Gendringen 258
Genemuiden 24, 25, 40, 44, 147-148
Genne 310
Geuren, De 171
Giethoorn 29, 41, 50, 148-150
Glane 48
Glanerbrug 28, 48, 150-151
Goor 12, 16, 24, 30, 35, 40, 42, 44, 45, 47, 151-153
Goor zie ook Kerspel-Goor
Gorssel 59
Grafhorst 12, 13, 40, 183, 184
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Gramsbergen 12, 16, 25, 30, 40, 43, 153-154
Gravenbos 57
Grimberg 244, 245, 274
Groningen 12, 37, 42, 44, 242, 292
Groot Hoenlo 21, 26, 70-71
Groot Driene 173
Groot-Agelo zie Agelo
Groote Schuur 26, 140
Haaksbergen 30, 44, 72, 154-158
Haaksbergerveen 45
Haarlem 100
Hagensdorp 262, 266
Hakenberg 80
Halfweg 49
Hardenberg 12, 29, 30, 37, 40, 43, 45, 158-160, 215, 248
Harrevelder Schans 72
Hasseler Es 173
Hasselt 12, 14, 16, 19, 20, 21, 28, 29, 30, 33, 34, 40, 43, 45, 160-166, 219
Havelte 37
Havixhorst 182
Heeckeren 152
Heekpark, G.J. van 28
Heemse 44, 158
's-Heerenbroek 183, 280
Heeten 24, 40, 167
Heino 23, 25, 28, 40, 43, 171
Hellendoorn 18, 29, 32, 34, 40, 44, 73, 171-173
Hengelo 16, 17, 24, 25, 27, 30, 36, 42, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 74, 173-180
Hengelo, Huis 66, 84
Hengevelde 180
Hengforden 29, 72
Herderin, De 166
Herinckhave 146
Hermanshoeve 133
Hertme 180
Hessum 78
Het Laar 35
Het Loo 46
Het Stroot 28, 66
Hexel, Hooge 28, 181
Hezingen 260
Hölterhof 28, 49, 150
Hoenlo, zie Groot - en Klein -
Hofstede, Raalte 241
Hogeland 135
Hogenhof 272
Holten 40, 42, 180-181
Holterberg 171, 180
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Holthuizen 157
Hondeborg 281
Honesch 154, 157
Hoog en Droog 133
Hooge Boekel 26, 28, 49, 213
Hooge-Hexel 28, 181-182
Hoogehuis 182, 183
Hoogeweg 49
Hoonhorst 40, 262
Hoonhorst 79
Hoorn 227
Huis met de Twee Vijvers 85-86
Hulscher 280
Hunenborg 236, 246
Hunnepe, Ter 61
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Huurne 46
Huurnerveld 38
326
IJhorst 182
IJsselham 62, 208, 223, 239, 240
IJssellinie 72
IJsselmuiden 18, 24, 27, 43, 183-184, 277, 279
IJsselstein (Utrecht) 24
Ittersum 31, 310
Jonen 50
Kalenberg 50, 239
Kalheupink 229
Kallenkote 50, 258
Kampen 12, 13, 14, 17, 18, 19, 21, 23, 25, 26, 28, 30, 34, 35, 36, 37, 40, 43,
183, 184-206, 262
Kampereiland 39, 41, 206
Kamperveen 183
Katerveer 43, 309
Kerkbuurt 258
Kerspel-Goor 207-208
Kieftegat 308
Klein Hoenlo 71, 230
Klein Driene 173
Klein-Agelo zie Agelo
Kloosterhaar 42, 44, 61
Knutteldorp 119-120
Koekoek 183, 184
Koppelboer 80
Kraggengebied 35
Kranenburg 310
Kranenkamp 132
Krönnenzommer, Sanatorium 173
Kroonhof 86
Kuinre 12, 21, 24, 29, 49, 50, 147, 161, 208-209
Kuiperberg 46, 235, 237, 238, 239
Laag Zuthem 40, 170
Laarakkers 232
Laer, Het 232, 233
Landrebenallee 229
Landwijk 310
Langeveen 147
Lankheet 157
Lansink, 't 26, 48, 176-177
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Lattrop 209
Ledeboerpark 144
Leeuwarden 42, 44
Leeuwte 41, 50, 248
Lemele 40, 211
Lemelerberg 211
Lemelerveld 40, 43, 211-212
Lemmer 62
Lenthe 262
Lettele 24, 212, 222, 247
Lichtmis 44, 45, 249
Lierderholthuis 24, 40, 170
Lindenhorst 266
Loker Enk 180
Lonneker 26, 28, 30, 212-213
Lonnekermeer 95
Loozensche Linie 45, 160
Losser 24, 47, 80, 213-215, 240
Lutten 16, 27, 44, 215-216
Luttenberg 24, 243
Lutter Venen 248
Mander 39, 260
Manderheide, Noorder 46
Mariaparochie 216
Mariënheem 243
Marienberg 30, 44, 216-217, 239, 241
Markelo 23, 29, 30, 37, 46, 206, 216-217
Marle 40, 277
Mars, De 46
Marxveld 262, 266
Mastenbroek 30, 39, 41, 148, 182, 184, 218-219
Mataram 78
Mekkelholt 135
Menko 135
Meppel 42, 44,
Meuleman 81
Moerheim 81, 83
Muggenbeet 49, 50
Neede 44
Neppelenbroek 243
Nieuw Gelderland 269
Nieuw Heeten 24, 167
Nieuw Rande 131
Nieuwe Plantsoen, Deventer 28
Nieuwleusen 44
Nijehusz 81
Nijenhuis, Heino 22, 28, 168-170
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Nijenhuis, Diepenheim 21, 128-129
Nijkerk 64
Nijstad 271
Nijverdal 30, 38, 40, 44, 47, 48, 57, 220-222
Noetsele 220
Noetselerberg 171
Noord Deurningen 48, 222
Noorder Manderheide 46
Notter 274
Nutter 94
Ochtrup 25
Oele 46, 179
Okkenbroek 222-223
Oldehuys 262, 263
Oldemarkt 24, 50, 223-224
Oldenhof 50, 152, 267
Oldenzaal 12, 14, 15, 18, 21, 22, 23, 28, 29, 35, 40, 42, 44, 45, 49, 68, 224-230
Oldenzaalse Veen 28
Oldruitenborgh 262, 265-266
Olidam 152
Olst 19, 21, 28, 29, 35, 40, 44, 70, 230-232, 271, 272
Ommen 12, 22, 24, 27, 29, 30, 34, 37, 40, 43, 44, 45, 211, 232-235, 261
Ommerschans 45, 58
Onna 50
Oosterhof 95, 244-245
Oosterveld 95, 133, 143
Ootmarsum 12, 18, 22, 23, 29, 37, 40, 46, 236-239
Ootmarsum, Huis 238
Ossenzijl 41, 50, 239
Oud Rande 130-131
Oud-Avereest 239-240
Oud-Bergentheim 40, 60
Oud-Ootmarsum 236
Oud-Plattenburg 262
Oude Molen, Lettele 212
Overdinkel 48, 240
‘Overkaante’ 147
Overschot, 't 133
Overvelde 131
Paasberg 80
Paaslo 19, 50, 223, 240-241
Pathmos 48, 135, 141
Peckedam 129-120
Peperga 223
Pierik 286
Plattenburg 266
Pollen, De 268
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Poort Bulten 80
Raalte 24, 40, 241-243
Raambuurt 30
Rams Woerthe 25, 28, 256
Rechteren 22, 42, 75-77
Rectum 275
Reelaer 243
Reutum 46, 243
Rheeze 40 160
Rheezerend 81
Ribbelt, 't 135
Riele 247
Rigtersbleek 135, 142
Rijssen 12, 28, 40, 46, 48, 74, 244-246
Rijsterborgherpark 28, 123-124
Rode Dorp 119
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Rollecate 21, 263
Roombleek 135
Rossum 246-247
Rouveen 249-251
Rozendael 170
Ruinen 182
Ruitenborgh 78
327
Saasveld 247
Schalkhaar 24, 29, 247-248
Schellerberg 310
Schokland 63, 233, 263
Scholtenhagen 156
Schoonheeten 43, 167
Schuilenburg 172
Schultenwolde 260
Schuttersveld 141
Sebastopol 133
Sibculo 61, 216
Siboldeswolde 270
Singraven 21, 26, 30, 42, 91, 92-94
Sint-Annabrink 83
Sint-Isidorushoeve 157
Sint-Jansklooster 27, 248
Sion, abdij 132
Slagharen 248-249
Snippeling 73
Soeslo 42, 310
Spijkerbosch 71
Spoolderbos 308
Sprengenberg 221-222
Springendal 45
Stadsmaten, Enschede 46, 135
Stadsveld 135
Staphorst 41, 42, 43, 182, 249-251
Steenwijk 11, 12, 14, 19, 21, 24, 25, 29, 30, 37, 40, 45, 49, 50, 251-258, 277
Steenwijkerwold 19, 37, 258-259
Sterrenbuurt 173
Stoevelaar 217
Stokhorst 26, 28, 49, 212
Stolkspark, Van 28, 166
Strange 232
Strijtveen 241
Stroinkslanden 135
Stumpel, 't 90
Tankenberg 81
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Thij 258
Tilligte 27, 46, 94
Toutenburg 265
Tubbergen 27, 40, 146, 216, 243, 259-260
Tuindorp, Goor 152
Tuk 27, 50, 258-259
Twekkelerveld 135
Twekkelo 28, 66
Twente, Vliegbasis 145
Twente, Technische Universiteit 144-145
Twickel 20, 22, 28, 35, 42, 46, 49, 86, 87-89, 146, 273
Urk 37
Usselo 30, 40, 46, 67, 144
Utrecht 12, 39, 99, 155
Varvik 141
Vasse 39, 260
Veecaten 80, 183, 279
Veenhuizen 272
Veerallee 286
Veldkamp 135
Veldwijk 173
Veldzicht, Rijksopvoedingsgesticht 58
Venebrugge 160
Venebrugger Linie 45, 160
Vilsteren, Huis 28, 49, 261-262
Vilsteren 35, 45, 261-262
Vlaminckhorst 42, 168
Volkspark, Enschede 28, 135, 143-144
Volkspark, Rijssen 28, 246
Volkspark, Genemuiden 148
Vollenhove 12, 21, 30, 34, 37, 40, 41, 44, 49, 50, 262-267
Vossenbosch 83, 182
Vossenbrink 83
Vriezenveen 40, 48, 267-269
Vroomshoop 23, 40, 42, 43, 44, 269-270
Waardenburg 180
Wanneperveen 29, 42, 50, 270-271
Wanroij 67
Warmelo 128
Wassenaar 233
Wechelerveld 247
Weerribben 239
Weerselo 95, 247, 247, 271
Wegdam, Het 208
Wegdam, zie Hengevelde
Weldam 21, 28, 46, 206-208, 273
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Weleveld 281
Welsum 40, 271-272
Wendelgoor 56
Wesepe 19, 21, 30, 40, 272-273
Wesselerbrink 135
Westerhaar 44, 268
Westerholt 262, 263
Westervlier 46, 129
Wiene 273-274
Wierden 46, 145, 274-274
Wijhe 19, 24, 29, 40, 44, 275-277
Wilhelminaoord 277
Willemsoord 277
Wilp 12
Wilsum 12, 13, 18, 40, 43, 183, 277-278
Windesheim 28, 35, 278-279, 283
Winterswijk 44
Wipstrik 286
Woolder Es 173
Woolderikspark 144
Wythmen 310
Zalk 19, 29, 40, 183, 279-280
Zandberg 183
Zandhove 310
Zandstuve 269
Zeist 58
Zeldam 273-274
Zenderen 280-281
Zevenaar 21
Zienesch 154
Zoeke 215
Zonnebeek 26, 28, 49, 66
Zuiderhaghe 86
Zuidveen 258
Zuna 274
Zutphen 16, 33, 44, 47
Zuurberg 180
Zwartewatersklooster 282
Zwartsluis 24, 29, 30, 38, 44, 45, 50, 75, 216, 281-282
Zwijnsleger 183
Zwolle 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 32, 33,
35, 36, 37, 40, 42, 43, 44, 45, 278, 282-310
Zwollerkerspel 37
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Register van personen
328
In dit register, samengesteld door Jeroen van Meerwijk, zijn tevens de namen
opgenomen van stichtingen, verenigingen, maatschappijen en andere groeperingen
die als opdrachtgevers of uitvoerenden in de tekst worden genoemd.
.N.W.B. f239
Aa, D. van der 93
Aa, gebr. Van der 106
Aa-Krommendijk, echtpaar Van der 56
Aannemers Verzekeringmij, Eerste Onderlinge 306
Aast, J.A. van der 147
Aberson, A.A.W. 239
Aberson, B. 256
Aberson, G.J. 257
Aberson, Joh. 35, 230, 232
Aberson, firma 252, 257
Adema & Zn, P.J. 293
Admiraal, K. 305
Aelst, Pieter Coecke van 227
Aeswijn, Statius van 153
Ainsworth, Thomas 47, 152, 220, 221
Akerma, A.M.E. 261, 262
Akzo-Nobel 48, 97, 121
Alberts, Reinier 164
Albertsz, Berent 288
Aller, scheepswerf Van 162
Almelo, Hendrik van 52
Almelo, heer van 49, 54
Ammeroy, Cornelius van 62
Amshoff, Hans Willem 111
André, E. 28, 89, 207
André, George 259
Andriessen, M. 137, 144, 192
Ankersmit, H.J. 97, 122 124, 132
Ankersmit, familie 131
Ankersmit-Bessem, wed. 120
Anthonisz van Alkmaar, Adriaan 96, 161
Antoni, Rutger 117
Appeloo 281
Arbeiderswoningen, Commissie tot opbouw en verbetering
Are, Dirk van der 99, 100
Arends, A. 177
Arents, Arent 117
Arentsen, Herbert 117
Ariëns, mgr Alphons 143
Armbrost, J. 53
Armengoederen, Regenten van de Algemene 204
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Arnhem, Herman van 294
Ars, J. van 106
Asperslagh, firma 106, 261
Asphaltfabriek Olst NV 230
Asphaltpapierfabriek 275
Atlas, machinefabriek De 148
Auping, J.A. 122
Avébé 79
Aymery, Joanna 190
Bätz, J.H.H. 268
Baart, A. 298
Backer, W.J. 148
Badijser, Herman 101
Baer, Johanna Elisabeth baronesse van 234
Baert, Alexander 197
Bakhuis, A.L. 231
Bakhuis & Co, R. 230, 232
Bakhuis, L. 232
Bakker & Timmenga, firma 62, 64, 254
Balder, J.D.G. 80
Bamshoeve, katoenspinnerij 135, 142
Bannier, Joan 231
Barneveld, Van 56, 82
Barteling, J.H. 178
Bartolsz, Michiel 164
Batenborg, Maria van 102
Batenborg, Goderd van 126
Batenburg, heer van 111
Batenburg & Van Zanten 255
Bauerscheit de Jonge, J.P. van 88
Baurichter, H.J.G. 81
Bavink 52
Bazel, K.P.C. de 26, 80, 81, 136, 141, 212
Beck, M.J. 131
Bedelarij, Vereniging tot bestrijding der 252, 257
Beeck, Van der 107
Beek, M. van 27, 150
Beers, H.C.M. van 82
Beers, F. van 155
Beest, Willem Gozewijn van 172
Beinem, Samuel van 77
Beld, J. van den 120
Bellekijn, Claes 191
Belt, G. van den 301
Belt, T.M. van den 242
Beltman, A. 156
Beltman sr, A.G. 25, 118, 122
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

329
Beltman jr, A.G. 25, 26, 36, 57, 66, 69, 118, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 150,
157, 177, 178, 215
Beltman sr, G. 25, 56, 66, 69, 70, 122, 139, 140, 142, 143, 144, 150, 156, 157
Beltman jr, G. 25, 57, 142, 176, 178
Beltman, G. en H.H. 101, 118, 121
Beltman, J. 91
Beltman, J.W. 99, 121
Beltman-Blijdenstein, J.I. 144
Bendien, A. 56
Bendien, C.H. 56
Bennink, G. 175
Bentheim, graaf van 75
Bentinck, familie 60, 167
Bentinck, Berend Hendrik baron 167
Bentinck, Eleonora Sophia 168, 276
Bentinck, Eusebius Borchard 167
Bentinck, Hans Willem 167
Bentinck, W.C. graf von 207
Bentinck-Van Bloemendael 127
Bentinck-Van Welvelde 271
Berden, J.W.H. 76
Berenbrok, Henderk 151
Berends, A. 82
Berends, B. 81, 82
Berendsz, Thomas 20, 21, 190, 195, 288
Berentsz, Willem 294
Berg, Van den 90
Berg, B.J. van den 219
Berg, K. van de 69
Berg, Willem van den 14
Bergen, A.H. van 163
Berghoef, J.F. 27, 174
Bergman 276
Berk, emaillefabriek 187, 205
Berkel, B.F. van 138
Berlage, H.P. 26
Bernink, J.B. 92
Bernulphusgilde 223
Betonbouw, NV Internationale Gewapend 122
Beudt, A.K. 66, 138, 174, 176, 177, 178
Bevervoorde, familie van 238
Bevervoorde, Joost Chr. van 179
Beyerink, J.A. 148
Beyerman, L.E. 137
Biezeveld, N. 143
Bijvoet 229
Bik & Seriere, firma 204
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Birnie, George 122
Blanckvoort, familie Van 158
Blanckvoort, Johanna Judith baronesse 158
Blank & Zn, K.B. 158
Blankenheim, Frederik III van 49, 62
Bleeker, G. 124
Blijdenstein, familie 80, 213
Blijdenstein & Co 133, 212
Blijdenstein, B.W. 139, 143, 212
Blijdenstein, J.B. 81, 140, 144
Blijdenstein, H.B. 142
Blijdenstein, H.G. 140, 144
Blijdenstein, W.J. 81, 142
Blijdenstein, W.W. 213
Blijdenstein-Van Heek, H.B. 213
Blikman Kikkert 211
Blin de Fontenay 93
Bloem, J.C. 240
Bloemzaad 170
Blom, A.Th. 141
Blom, W.F. 193
Blom, P. 144, 176
Blum, G.A. 28, 54, 78, 213, 262
Bockhorst, Willem van 280
Bode, J.J. 163, 164
Bodewes, gebr. 162
Bodifée, E. 125
Boecop, Mechteld toe 191
Boecop, familie Toe 202
Boedeker, Balthasar 102, 112
Boekholt, Jacomijne van 113
Boeman, E. 204
Boer, H.M. de 249
Boer, L. de 213
Boer, O. de 68, 237
Boer, R.A. 254
Boerbooms, J. 151, 261
Boerma, A.C. 24, 85, 184
Boers, W.C. 128
Boetzelaer, Rutger van der 265
Boeyinga, B.T. 53, 183, 219, 272
Bogtman, W. 138
Bokhorst, J. 59
Bokhorst, firma 101
Bokhorst, E. 59, 112, 272
Bokhorst, H.G. 130
Bokhoven, M. van 174
Boks, J. 119
Bokum, W. ten 229
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Boll, H.C. 80
Bolt, Ph. 162, 165
Bondam, P. 23, 189, 194, 198, 202, 204
Boom, familie 180
Boost, A. 247, 258
Bootsma, Epo van 240
Borch van Verwolde, A.Ph.R.C. baron van der 181
Boreel de Mauregnault, J. 70
Boreel, W.F. 111
Borg, Hermannus van der 288
Borgerink, Herman 118
Borgerink, familie 145
Borst, P.C. 176
Bos, familie Van de 56
Bos, Cornelis 20
Bos, J.L. ten 56
Bos, J. 120
Bos, H.J. 229
Bosboom, S.J.H. 292
Bosch, J. van den 58, 277
Bosch, F.C. 86
Bosch, Th.J.J. 119, 305
Bosch van Drakestein, jhr G.W. 152
Bosch van Drakestein, Willem 153
Bossche & Crevels, firma 105
Bots, H. 171
Bouhuys, K.J. 198
Bourdrez, J.J.L. 140
Bours, Jan 111
Bouvy, Anth. N. 256
Bouwer, Arnold 116
Bouwkundige Vereniging 112
Bouwlust, Vereniging 256
Bouwmaatschappij, Overijsselsche 306
Bouwmaatschappij, Zwolsche 304
Bouwmeester, J.C. 268
Boxman, H. 90, 158, 211
Boxman, gebr. 293
Braak, F. ter 56
Braat, firma F.W. 308
Brakel, dr Van 91
Bramer sr, W. 296
Brandehof, Lambert 92
Breda, familie Van 202
Breda, Rutger van 190
Brederode, K.H. van 152, 217-218
Breekel, G. van den 136, 192
Bregink 204
Breider 69
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Breman, A.J. 256
Bremer, G.C. 241
Brinckerinck, Johannes 130
Brink, H.J. van den 105
Brink Evers, C. 207
Broek & Bakema, architectenbureau Van den 57
Broeke, Lucas ten 253
Broekema, G.B. 25, 56, 183, 184, 194, 203, 204, 280, 304, 305, 307
Broekhuis, G.W.C. 119
Broekhuizen, D. 80
Broekhuizen, P. van 174
Brom, atelier 92, 174, 180, 244, 289
Brom, G.B. 136
Brom, J. 68, 212, 227, 242, 293
Brom, L. 137, 227
Bronwasser 257
Brouwer, W. 141
Brouwer, Pieter 249
Brouwer, Albert 301
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Bruegge, meester Johan ter 52
Brugge, J. 106
Bruin Kops, A.L. de 147
Bruin, W. 229
Bruins, H.J. 184
Brunnekreef, familie 153
Brunswick, N. 289
Bruyn, L. de 214
Buckhorst, heren van 279
Buckhorst, Aleid van 273
Buckhorst, Florentina van 264
Budde, Hendrik 247
Buddingh, J. 91
Buining, J. 57
Buiskens, Reinier 106
Buisman NV 75, 281
Bult, J. 224
Burchard, Lorenz 288
Buren, J.F. van 172
Burgers, H. 99, 120
Burgersdijk, J.A.L. 124
Burgmans 58
Burr Ewing, Edwina 26, 66, 144
Bussemaker, familie 69
Bussink, familie 99, 124
Bussink, J.B. 122
Butgen, Fredryck 253
Buysvoet, firma 192
330
Campagne, A. 58
Cannegieter, J. 138
Capellen tot den Pol, Joan Derk van der 15, 303
Caron, F.M.J. 120
Castendijk, R.J. 266
Cate, cichoreifabriek A. ten 70
Cate Hzn & Co, firma H. ten 57, 220
Cate, H.E. ten 56, 80
Cate, J. ten 56
Cate, L. ten 144
Cate, W. ten 173
Cele, Johan 290
Ceulen, Jacob van 290
Christoph & Unmack, firma 86
Clemens, A.L. 137, 140, 141, 143, 238
Clemens, T.L. 140
Clercq, S. de 67, 81, 141, 150, 213
Clercq, Willem de 47
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Cock van Opijnen, Catharina de 75
Cock, Abraham de 301
Cock, Claes 306
Coecke van Aelst, Pieter 227
Coehoorn, Menno van 97, 308
Coenraedt, J.B. 90
Coevorden, jhr Van 131
Coeverden, Christoffel van 208
Coeverden, Johan Heidenrijk van 208
Coevorden, Rudolf II burggraaf van 153
Cohen, S.L. 304
Colette, J. 136, 243
Columba, Jeronimus 110, 196
Comte, A. le 256
Condewijn, Arnold 110
Conijn, J.L. 73
Coninck Westenberg-Robidé van der Aa, F.A.B.A. 128
Coninck, E.L. de 296
Coöperatie De Samenwerking
Coöperatieve Op- en Overslagbedrijf 122
Coöperatieve Landbouwvereniging 168
Coöperatieve Landbouwvereniging Markelo 217
Coöperatieve Landbouwersbank Vriezenveen 268
Coöperatieve Vereniging Heino 168
coöperatieve zuivelfabriek De Kleine Winst 251
Cootius, Joannes 64
Copijn, H. 28, 81, 213, 256
Copijn, J. 309
Copijn, L. 309
Cornelissen, J.J. 254
Corput, Johan van der 251
Cort Heyligers, G.M. 124
Cortric, Johanna van 276
Cost Budde, familie 120, 131
Cost Budde, B. 131
Coster 52, 56
Covelens, Berend van 288, 289
Coverden, Judith Margaretha van 179
Cox, W.H. 124
Cramer, G.W. 239
Cranendonck, Peter van 196
Cremer-Dreesman 238
Cremers, G.F.M. Pathuis 261, 262
Cremers, W.C.J.J. 261, 262
Cressant, I. 191
Creutz-van den Santheuvel, H.L.W. 128
Creutzberg, J.F. 233
Crijnsen, Coenraet 194
Cromhoff, G. 213
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Cromme, Eilard 194
Croonen, K.L. 92, 227, 229
Culemborch, Elisabeth van 130
Culenborch, Gerrit Lamberts van 192
Custers, J. 108
Cuypers, Ed. 75, 154, 159, 217, 234, 261, 262, 270
Cuypers, J. 155
Cuypers, atelier J. 191, 227, 242, 244, 259
Cuypers, J.Th.J. 24, 136, 137, 156, 164, 209, 226, 227, 244
Cuypers, P.J.H. 92, 164, 190, 191, 196, 199, 244, 287, 288, 292, 309
Cuypers jr, P. 156
Daan, Gunnar 266
Dalenoord, B. 140
Dalenoord, G. 143
Dalens, D. 70
Dalhuijsen, H. 202, 307
Dam, firma P. van 240
Dam & Zn, L. van 136, 223
Danckelman, Thomas Ernst 233
Daniels, Hans 64
Daniels, Derck 110
Daniels, Jacob 183, 294
Dannenberg, Jacobus 253
Dannenberg, Egbertus 253
Dannenberg, P.H. 239
Dapper, Herbert 115
Daventria 124
Decolora, klei-ontkleuring 246
Dedem, familie Van 75
Dedem, A. baron van 77
Dedem, A.C.A. baron van 78
Dedem, G.W. baron van 77
Dedem, J.P.H. van 169
Dedem tot den Gelder, C.W. baron van 77, 170, 219, 276
Dedem tot Rollecate, mr W.J. baron van 77, 81, 82, 83, 220, 263
Delden, B.J. van 140
Delden, I. van 132
Delden, firma P. en J. van 118
Delen, Gerbrecht van 77
Demmers, L. 120
Derck, Johan Nicolaas 63, 64, 230
Derix, W. 293
Dethmers, Ch. 53
Dieden, A. van 294
Diepdruk, N.V. Nederlandse 99
Diepenbrock & Reigers 123
Diepenem, Hericus de 101
Diepholt, Rudolf van zie Utrecht, bisschop
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Diese, Lamberta van 106
Dietterlin, Wendel 110
Diggelen, B.P.G. 148
Dijk, J. van 307
Dijk, Z. van 147, 183, 193, 280
Dijkstra, J. 59
Dikkers, firma 48
Dikkers, G. 173
Dillen & van Tricht 145
Dinger, J.W. 299
Dinn, Th.J. 28, 66, 150
Dixon, J. 133
Doedes Breuning-Ten Cate, D. 56
Doerewaard, Jan 88
Doetinchem, Cornelis van 131
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

331
Doetinchem, Willem van 130
Doijer & Kalff 306
Domela Nieuwenhuis, F. 175
Dongeren, J. van 60
Donia, Frouck van 240
Doorninck, Damiaan Joan van 113
Doorninck, familie 113
Doorninck, M. van 272
Doorwaard Niermans, G. 133, 155
Doppler Frères, firma 61
Dordrecht, levensverzekeringsmaatschappij 119
Dorp, Willem van 254
Dorth, Van 91
Dorth, heren van 59
Dorth, Dirck van 59
Doyer, A.J. 64
Driesum, A. van 256
Drinkwatervoorziening, Rijksbureau voor 70
Druten, G. van 126
Dücker & Co 73
Dudok, W.M. 27, 176, 286
Duiks de Jong, W. 62
Duitse orde 236, 238
Dull, A.A. 90
Dumbar, familie 124
Dumont, H. 247248
Dunselman 171
Duphar 230
Dupuis, T. 123
Duren, Eijlard van 113
Duymaer van Twist, A.J. 124, 131
Duytshof, H.W. 204
Ebbers, G. 242
Ebbinge, L.W. 184
Eberson, L.H. 76, 77, 92
Echten, Anna Elisabeth van 276
Echten, Evert van 265
Eckhardt, C. 55, 56, 221
Edinga, A. 256
Edinga, E. 256
Eeckholt, Lummina 110
Eekhout, mr E.J. 303
Eendracht, sociëteit De 125
Eensgezindheid, zuivelfabriek De 90, 91
Eerten & Zn, drukkerij Van 234
Eese, heer van 132
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Efink, H. 151
Egberts, B.H. 75
Eickenholt, Floris 190
Eijck, C. 137
Eijsbouts 145, 198, 218
Ekker, H.J. 173, 176, 178
Eksteen, P.M. 124
Eksteen-Cort Heyligers, H.E.A. 124
Elberink, G. 53
Elberts, W.A. 303
Elderink, Joost Maurits 139
Elderink, Anna 144
Elderink, J. 141
Electriciteitsmaatschappij IJsselcentrale 262
Elsberg, Th.J. van 52, 53, 56, 147
Elshoff, Hermina 249
Elzinga, W. 176, 177, 227
Elzink, J.H. 91
Embden, S.J. van 144, 286
Emmen, J. 241
Emst, W. van 219
Engberts & Co, firma J.J. 57
Engeland, Eleonora van 104, 105
Engelenberg, C.H.A.A. 194
Engelkens, J.C. 219
Engels, familie 239
Engels, M.J.W. 239
Enlef 257
Ens, Anna Aleida 301
Ens, Engelbert van 300
Ense, Johan Godfried van 80
Ensse, Herman van 152
Enthoven & Co, L.J. 36, 83, 87
Environmental Design 145
Epmann, F.F. 236
Ernst, J.B. 304
Erven Dorens, J. 62
Eschauzier, F.A. 213
Essekensz, Johan 290
Essen, familie Van 75
Essen, J. van 294
Essen, J.L. van 298
Esser, C. 190
Essink, E.J.H.M. 81
Essink, B. 81
Esso, J.M. van 204
Evekink, W. 121
Evers, H.A. 89
Ewing, zie Burr
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Eyck, A.E. van 99, 305
Faber van Riemsdijk, J.J. 268
Falise, A. 143, 174, 260
Feberwee, A.H. 108, 119
Feenstra, G. 80
Feersma-Hoekstra, G. 142
Feijnebuik, B. 192
Feith, Cornelia Charlotta 279
Feith, zie ook Rhijnvis Feith
Ferneij, J.K. van 164
Fik 202
Filips II 13
Fischer, H.B. 119
Fledderus, E.G. 83
Flentrop, firma 130, 244, 288
Fockinck, Margaretha 126
Foster, Th.G. en J.D. 306
Fränkel 309
Fransen 282
Frederik, prins 233
Fremy, Jan 68, 214
Fremy, Wilhelm 128
Freytag, H.H. 190, 223
Fridagh, J.A. baron van 78
Friedhoff, G. 27, 138
Frijling, banketfirma 73
Froen, Derk 214
Frylink, A. 181
Gabriël, P.J. 308
Gaertsen, Derk 107
Galen, Berend van, bisschop van Munster 15, 131
Galen, Nic. van 164
Gantvoort, J.D. 73, 103, 119, 120, 121, 124, 169, 170
Geer, W. van 193
Geerdes, A.H. 249
Geerdink, E. 260
Geffen, G. van 212
Geheelonthouders Vereniging, Ned. Chr. 142
Geiss, J.C. 233
Geld, H. van der 293
Gelder, J.F. van 159
Gelderen, G. van 204
Gelderen, M.L. van 140
Gelderman, C.M. 230
Gelderman, H.J.H. 229
Gelderman, H.P. 80, 227, 229
Gelderman & Zn, H.P. 225, 229
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Gelderman, J. 229
Gelderman-Ort 229
Geldersche Credietvereniging 306
Gelre, graven/hertogen van 12, 13, 262
Gelre, hertog Karel van 13, 75, 110, 161, 277, 281, 283
Gelre, Reinoud II van 104
Gemeentewerken Enschede, Dienst 139
Gemeentewerken Steenwijk, Dienst 255
Gendt, A.L. van 256
Gendt, F.W. van 97
Genie Groningen, Tweede Commandement der 297
Gerbrandy, H. 270
Gerlach, Godfried 108, 117, 296
Gerretsen, J.A. 59, 118
Gerritsen, Matthijs 102
Geuer, H.J.J. 155, 192, 223, 242
Gewin, familie 87
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

332
Glastra, Hendryck 64
Goede, H. en D. de 281
Goeman Borgesius 257
Goeting, J. en C. 174
Göhken, A.M. 249
Goor, scheepswerf Van 281
Goor, H.A. van 269
Goossens, Willem 108
Goossens, gebr. 191
Goot, J. van der 25, 69, 127, 129, 176, 177, 180, 213, 227, 245, 274
Gosschalk, I. 189, 191, 304
Gratema, J. 26, 142
Grave, Jan Albert de 290, 294
Greve, Aleida 294
Greven, E. 310
Grevink, Frederika Johanna 117
Grisentie, L. 163
Groenendaal, J.J. van 297
Groenestege, T. 258
Gronden, ds R.S. van der 219
Groningen, Simon van 102
Groningen, J.W. van 121
Gronouw, Hendrick van 276
Groot, J. de 304
Groot, M. de 303
Groot, P. de 198
Groot, W.C. de 24, 282
Groot & Co, De 202
Grooten, C.H. 197
Grootens, A.J. 138
Groothengel, A. 85
Grootveld, Johanna Maria van 261
Grootveld, Willem Hendrik van 261
Grootveld, Alexander van 261
Grote, Geert 96, 106, 278
Gruisen, A. van 192
Gruner, H. 122
Gruyter, P.J. de 231
Gugel, E. 121
Haan, H.P.C. 145
Haarhendriks, J. 175, 178
Haasje, steenfabriek Het 230
Haersolte, familie Van 77, 79, 232
Haersolte, Arent van 70
Haersolte, A.S. van 303
Haersolte, H.A.D.J. baron van 303
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Haersolte, Geertruid van 302
Haersolte, Rutger van 70, 161, 209
Haersolte tot Oldenhof, Wouter 302
Haerst, Anna van 293
Haexbergen, Hendrick van 102
Haga, J. 119
Hagedoorn, Berent 117
Hagedoorn, Henrik 113
Hagels, G. 237
Hagen, Lubbert 22, 77, 88, 169, 222, 234, 287,
Hagen, Johan Hendrik 22, 74, 76, 77
Haitjema 81
Hajkema 219
Haket, Jac. 247
Hakkert, K. 82, 83
Hal, F.A. van 86
Halbertsma, G. 57
Halbertsma, H.P.N. 87, 274
Hall, F.J. van 138
Hamdorff, W. 56, 81
Hamers, A. 120
Handel-Maatschappij, Nederlandsche 133, 220
Hania, Albert Christoffel van 63
Hannema-De Stuers-fundatie 169
Hanrath, J.W. 182, 213
Hanrath, Th. 56
Hansen, Daniel 64
Hansen, M. 198
Harbers, J. 176
Hardeman, C.A. 70, 74, 80, 145, 211, 243, 246
Hardenstein, Dirk 110
Harmsen, D.G. 268
Harte, H. van 24, 118, 119, 130, 223, 231
Harte, M. van 24, 26, 107, 108, 112, 113, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123,
125, 204
Harte jr, M. van 24, 107
Hartog, familie 144
Hartogh Heys van Zouteveen, H.F. 144
Harzing, W.A.M. 132, 192
Haskoning, bureau 267
Hasselt, J. van 203
Hatten jr, H. 143
Hattum, A. van 132
Haupt, C. 68, 217
Have, B.J.V. ten 70
Have, J. ten 120
Havenwerken, Kon. Ned. Mij voor 178
Hazemeyer, F. 173, 178, 181
Hazeu, J.P. 229
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hedeman, I. 55
Heeckeren, familie Van 75
Heeckeren tot Twickel, familie Van 87
Heeckeren van Wassenaer, C.G. van 89
Heeckeren van Wassenaer, M.C. van 207, 281
Heeckeren van Wassenaer, R.F. baron van 87, 88
Heek, familie Van 144, 157
Heek, A.H. van 66, 211
Heek, C.F. van 212
Heek, E.A. van 66
Heek, E.H.K.J. 157
Heek, G.J. van 66, 142, 144
Heek jr, G.J. van 157
Heek, G.J.P. van 72
Heek, H. van 67, 140, 157, 213
Heek, H.J. van 133, 141, 143, 144, 215
Heek, J.B. van 26, 46, 66, 138, 139, 144
Heek, J.H. van 140
Heek, L. van 140
Heek, N.G. van 140
Heek & Co, firma Van 65, 133, 135, 142
Heek & Zn, L. van 215
Heek-Schuttersveld, gebr Van 133, 141, 143
Heel, G.W. van 221
Heel, M.G. van 246
Heemstra, W.H.F. baron van 119
Heer, C. de 119
Heerdt, familie Van 172
Heerdt, Adam van 220
Heerdt, Palick van 129
Heerkens, familie 294
Heerkens, T.E.F. 78
Heide Maatschappij, Nederlandsche 80, 209, 211
Heiden Hompesch, familie Von 236
Heijden, Johan Dietrich von 237
Heijinckz Mz, E.S.
Heilbron, Hendrik van 53
Heilmann, Friedrich 53
Heineman, J.A.G. 59
Heineman, W.A. 103
Hekkert, Antonius 212
Hellendoorn, J.J. 177, 181, 306
Helmich, J.M. 261, 262
Helmich, mr M. 261
Helmich, P.F. 261, 262
Hema 99
Hemminga, P.J. 59
Hemony, Francois 68, 102, 137, 151, 163, 183, 198
Hemony, Pieter 102, 137, 151, 163, 198
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Hendrik III, keizer 224
Hendriks, W.J. 80
Hendriksen, Ad. 301
Henneke, H. 255
Hepworth, P. 181
Herder, D. de 304, 305
Herder, J.H. de 177, 181, 306
Herinckhave, heer van 146
Hertel-Lersch 289
Hertenberg, Benedictus 301
Hertzveld 309
Hesketh, R. 88
Heukelom, G.W. van 178
Heutink, Gesken 151
Heuvel, Isaac van den 296
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

333
Hevea 241
Hezenmans, L.C. 196, 287
Hillesum, Etty 106
Hinsz, A.A. 53, 190, 191
Hissink, T. 118
Hövel tot Nijenhuis, G.W.W.C. baron van 71
Hobbelink, firma 87
Hoef, H.L. van der 256
Hoek, H. van der 223
Hoekman, H.A. 118
Hoekzema, G. 204
Hoenraeth, Herman 114
Hoeuvell, Gerard van 128
Hoevenaar van Geldrop, Marie Amelie 243
Hofkes, Egbert 55
Hofkes & Co, H.E. 47, 52
Hofman, P. 73
Hofschutze 183
Hofstede Crull, R.W.H. 173, 178
Hogendorp-Schimmelpenninck, H.F.W.E. van 129
Hogers, Gosewijn 117
Hogt, J.H. ter 74
Holec 48
Holgen, C.H. 113, 122, 124
Holland, graaf van 208
Hollandse Signaal 48, 173, 178
Holleboom, G.J. 119
Holte, Ten 218
Holterman, H.J. 181
Holtgräve, J.H. 68, 74, 102, 104
Holtgräve, H.G. 59
Holtrop, R. 174
Hommels, G.J. 180
Hondenborg, Johan 92
Hondius, J.F. 174
Honhof, H. 72, 155
Hoog, G. de 189, 299, 227
Hoogenberk, E.J. 112
Hoogevest, G. van 293
Hoogevest, T. van 278
Hoogstraten, B. 26, 120, 123
Hoopen, familie Ten 156
Hoopen & Ten Zijthoff, firma Ten 121
Hooysma, J. 257
Horma, firma 122
Horn, J. ten 137
Horn, Veendammer Machinefabriek v/h J. ten 148
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Horst, familie Ter 246
Horst, A.H. ter 245
Horst, G.H. ter 246
Horst, Henrick ter, klokkengieter 84, 164
Horst, H. ter 65
Horst, J. ter 245, 246, 274
Horst & Joh. Maas, firma W. 122, 244
Horstok, J.P. 191
Houck, familie 114, 124
Houck, I.A. 120, 132
Housselt, J.A. van 159
Houten, Joost van 110
Houwink, C. 119, 247
Hove, firma gebr. Ten 121, 122
Huberts, W.J.A. 303
Hulsbergen, H.M. 63
Hulscher, H. 97
Hulshoff, D. 53, 215, 228
Hulshoff Pol, A. 176
Hulshoff-Pol, W. 177
Hulst, J.H. van 183, 205
Hunink, A.A. 120, 124, 275
Hurck, Judina van 130
Husley, Jacob Otten 88, 279
Ibach, R. 105
IJssel de Schepper, familie 124
IJssel de Schepper, G.A. 231
IJssel de Schepper, A. 222
IJssel Fockink, Jan Hendrik 106
IJsselcentrale, NV Electriciteitsfabriek 306
IJssellandschap, stichting 71
Isebrantz, Maria 264
Isselmuden, familie Van 267
Iselmuden, Johan van 263
Ittersum, fam Van 158, 288, 299
Ittersum, jhr Albert van 162-163
Ittersum, Berend van 299
Ittersum, Ernst I van 168, 275
Ittersum, Frederica van 244
Ittersum, Johan van 299
Ittersum, Robert (I-IV) van 168
Ittersum, Robert V van 168, 276
Ittersum, Roelof van 299
Ittersum, Sophia van 167
Ittersum-Bentinck, echtpaar Van 168, 170, 276
Jacobs, F. 174
Jacobs, Mozes 282
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Jannink, fam 94, 144, 151, 153
Jannink Gzn, E. 212
Jannink, Gerhard 135, 139, 212
Jannink, N.G. 150, 152
Jannink & Zn, Gerh. 139, 142
Jannink-Ter Horst 152
Jans, J. 55, 67, 73, 81, 90, 146, 151, 157, 171, 182, 214, 255, 260, 269
Jansen, architect 86
Jansen, E. 69
Jansen, G.H. 159
Jansen ten Polle, Geert 254
Jansen & Tilanus 267, 268, 269
Janssen, C. 78
Janssen, Chr. N.E. 139
Janssen, Joannes 301
Janssen, P.W. 107
Jansz, Dirck 197
Jantzen, F.B. 217
Jekyll, G. 89
Johannes, Adriaan 164
Jonge Poerik, familie 80
Jonge, Jan de 190, 192
Jonker & Stans, scheepswerf/gashouderbouw v/h 82
Jonker, J.W. 147
Jonker, H.W. 257
Jonkers, H. 174
Jordaan, familie 156
Jordaan, D.B.H. 156
Jordaan, F.J. 156
Jordaan, J.G.H. 157
Jordens, familie 113, 117, 131
Jordens, Octavia Bellina 117
Jordens, Coenraad Alexander 118
Jorissen, H.C. 128
Joseph, R.K. Werkliedenvereniging 292
Kadeneter, Geertruid 292
Kaemper, C.F. 64
Kalcken, G. van 167
Kamp, J. van der 205
Kampen, meester Johan van 296
Kamperdijk, N.J. 205
Kampff, J.R. 211
Kamphuis, G. 304
Kanis & Gunnik 202
Karel V, keizer 13
Karnebeek, jhr mr dr H.A. van 132
Kayser, J. 24, 293
Keizer, Ewold 117
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Keizer, J.H. 92
Kelder, Christiaan 114
Keller, J.C. 158
Kemp, Van der 183
Kempen & Zn, firma J.M. van 74
Kempen, H.I.C. van 77
Kempis, Thomas a 308
Ketten, F.J. van der 78
Ketten, Theodorus E.J. 78
Keulen, aartsbisschop van 15
Keulen, Rutger van 18, 188, 190
Keyser, Hendrick de 21, 102, 109, 121
Keyser, vereniging Hendrick de 270
Kingma, M. 211
Kirschbaum, atelier 136
Kistemaker, Sweer 196, 287, 296
zie ook Vrerick
Kleijn, L.L. 59
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

334
Kleissen, G. 52
Klerk, Michiel de 112
Klinkert, H. 290
Klinkert, W. 303, 306
Klinkert & Co 307
Klok, bierbrouwerij De 120
Klooster tot der Grote Weede, jhr Ten 163
Klosters, familie 212
Kluwer, A.E. 99
Knipscheer, H. 149, H. 271
Knobelsdorff, F.W.E. von 169
Knobelsdorff tot de Gelder, P.J.H. von 276
Knol, Rudolf 163, 281
Knottenbelt, J. 245
Knuttel, D.E.C. 230
Knuttel, W.P.C. 74, 103, 107, 117, 119, 121, 124, 131, 152, 168, 169, 230, 231,
248
Koch, J.D.C. 24, 304, 306, 307
Koch, F.C. 25, 147, 153, 158, 168, 170, 183, 287, 288, 292, 294, 303, 304, 306
Koch, W. 25, 147, 153, 158, 168, 170, 183, 303, 304, 306
Kocken, H.L.D. 167, 212
Koets, Roelof 76
Koetsier 212
Kok, A.A. 197
Kok, J.H. 204
Koldewey, B.J. en H.M. 174
Kolkert, W.J. 119, 120, 124
Kolpa, P. 54
Konijnenburg, J.J. 296
Konijnenburg, W. van 293
Koning, J. 122, 223
Koning, Tj.H. 127, 144
Koning, K. 223, 224
Koopmans Jzn., S. 63
Kording, J.H.J. 70
Kornelis, J. 257
Korteling, W.A. 118, 119
Koster, B. 256
Kraayenhagen, A. 286
Krabshuis, M.H. 54, 221
Kramer, H.H. 119
Kranenburg, N. 122
Kreek, J.C.G. 113
Kremer, H. 91
Kreuzen, L.A. 81
Kristen, H.G. 204
Kristinsson, J. 294
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Kroes, H. 240, 243, 247, 267, 277
Kromhout Czn, W. 194
Kromhout van der Meer, J.C. 57, 137, 140, 141
Kronenberg, H.G. 119
Kroon, L. 147, 294, 298, 308
Krop, Hendrik 257
Krop, Hildo 254, 256, 257, 277
Krop-Cordes, J.L. 257
Kropholler, A.J. 27, 70, 94, 150, 243
Kruisweg, C.J. 25, 69, 127, 129, 176, 177, 180, 213, 227, 245, 274
Kruitbosch, B.J. 131
Kruyder, G.A.C. 124
Kuijpers, R. 173
Kuijt, J. 142
Kuile, familie Ter 80
Kuile, B.H. ter 176
Kuile, B.W. ter 150, 213
Kuile, E. ter 213
Kuile, mr H. ter 140, 144, 150, 213
Kuile, H.W. ter 141
Kuile Hzn, M.E. ter 150
Kuile & Zn, Nico ter 133
Kuile-Ledeboer, Ter 229
Kuiper, G. 190
Kuiper, Taco 64
Kuipers, T.E. 24, 105, 159, 194, 244
Laan, familie 94
Laan, W.F.J. 92, 93
Laar, Johan van 70
Laar, Land- en Boschbouwmaatschappij Het 80
Laars, Van der 297
Laat, A. de 191
Laer, Gerrit van 70
Lamberts, J.C. 273
Lammerink, Koert 144
Lamsweerde, mr F.W.J.A. baron van 308
Lande, familie Van der 124
Lande, A.L. van der 108, 132
Lande, J.C.L. van der 247
Lande, M.G.A. van der 140
Landreben, familie 229
Lange, J. 289
Lankhorst, P.A. 310
Lankhorst van Dieden 298
Lans, B.W. 141
Larink, G. 137
Lasonder, J.B. 133
Laurenz, firma Gebr. 25
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Lebuïnus 12, 95
Lebuïnus, kapittel van St. 59
Ledeboer, A. 144, 260
Ledeboer, A.H. 139, 140
Ledeboer, H. 56
Ledeboer, J.B. 144, 213
Ledeboer, K.W. 140
Ledeboer bankiers, firma 56
Ledner, atelier 261
Leeflang 171
Leenders 269
Leeuwen, W. van 53, 102
Leeuwenberg, G. 243
Lehmkuhl, J.H.C. 205
Lehmkuhl & Co, firma 187, 205
Leliman, J.H. 106, 172
Lelyveld, H.W. van 178
Lemker, Johan 265
Lemmers, G.H. 91
Lenferink, H.J. 216
Lening, Bank van 300
Lensveldt, W.A. 305
Lensvelt, F. 138
Lerschen, L. 249
Leusen, A. van 28, 124, 126, 132
Leussink, G.J. 68, 70
Leven 130
Levigne, H. 247
Levini, Johan 101
Leyden, Johan van 101, 102
Liafwin, zie Lebuinus
Lijke, E.A. van der 137, 139, 157
Lijsen, D. 81, 223
Limburg Stirum, graaf van 71
Limburg Stirum, H.O. graaf van 304
Limpurg, familie 53
Limpurg Speckfeld, Amalia A.F. gravin von 74, 76
Linde, C. van der 136, 144
Lindeman, Hendrik 121
Linden, B.E. van der 171
Linden, J. van der 17, 294
Lindenhovius, A. 91
Linge, A. van 82
Linoleumfabriek, Sallandse 275
Lintelo tot d'Ehse, Johanna E.A. baronesse van 302
Lippe, Dirk van der 100
Lippe, Otto van der, zie Utrecht, bisschop
Liudger 95
Locaalspoorweg-Mij, Overijsselsche, Deventer-Ommen 123, 130, 211, 272
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Locaalspoorweg-Mij, Geldersch-Overijsselsche, Neede-Hellendoorn 66, 127,
156 171, 220, 246
Locaalspoorweg-Mij, Kon. Nederlandsche 44, 181, 246
Locaalspoorwegmaatschappij Enschede-Ahaus 151
Locaalspoorwegmaatschappij, Noordooster 44, 75, 154, 159, 216, 217, 234,
270
Lochem, erven H. van 133
Lodder, C.P.M. 178
Lodewijk Napoleon 266
Loggers, T.J. 181, 245
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

335
Loghem, J.B. van 27, 140
Lokhorst, J. van 24, 113, 297
Loo, J. van 64, 81, 240, 263, 292
Looman, B. 90, 101, 102, 108, 111, 112, 118, 135
Looman, gebr. 217
Loos, familie 63
Lourijsen, L.Th.C. 136
Ludwig, Nick 143
Luekens, Johan 273
Luken, H.G.J. 307
Luloffs, Marten 110
Lunteren, H. van 28, 78, van 308
Lymberich, Johan Evertsz a 194
Maaker, A. de 26, 92, 93, 94, 211
Maarschalkerweerd, M. 105, 289
Maarschalkerweerd, firma Van 136
Maas, J.P. 68
Machoris, Wolter 70
Maeler, Cornelis 189
Maeler, Ernst 197
Maere, jhr Ch. de 47, 133, 141
Mante, J.M. 203
Marck, Evert van der 210
Marcus, A. en L. 304
Margry, atelier 242
Maritz, Joh. 276
Markel, Geertruid van 116
Marle, familie Van 124, 171, 172
Marle, H.W.J. 118
Marot, Daniel 88, 170
Martens, Diedrich 214
Mason & Hamlin 259
Mast, Jan 276
Mastenbroek, J. en G. 64
Matthaeus, Anthonius 130
Maurits 14, 45, 80, 96, 236, 251
Meckeren, Cornelis van 287
Meegeren, Han van 124
Meer, G.E. van der 142
Meester Wijhe B.V. 275
Meeuwissen, J.A.M. 101
Meij, D. van der 120
Meije, G.B. 82
Meijer, Arent 117
Meijer, H. 259
Meijer, J.C. 126, 245
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Meijer, J.W. en C.W. 292
Meijer, W. 204
Meijerink, H.J. 63, 128, 240, 243, 249, 253, 263, 267, 298
Meijerink, M. 128, 280, 293, 298, 300, 305, 306
Meirinck, Luickas 253
Menalda van Schouwenburg, H. 122
Mengelberg, J. 155
Mengelberg, W. 69, 180, 223, 276
Mengelberg, atelier F.W. 68, 136, 155, 167, 174, 191, 192, 227, 237, 242, 244,
259, 289
Menko, E. 67
Menko, I.J. 142
Menko, J. 144
Menko, M.I. 141
Menko, N.J. 143
Menko, S. 136, 141
Menko, S.N. 136
Menko, firma 135
Mensink, E.A. 272
Mensink, E.M. 231
Meppelink, J.D. 154
Mertens, H.F. 56
Mestingh, D. 184
Metelerkap Cappenberg, M.C. 91
Metzelaar, W.C. 58, 97, 106, 112, 113, 118, 119, 137
Meulenhoff, apotheek 305
Meurs, Hendrik 223
Meyling, G. 176
Meyling, H. 69, 178
Meyling, Exploitatiemaatschappij 180
Middelbeek 136
Middendorp, A. 91
Miereveld, Van 164
Mierlo, Godefridus van 100
Mink, J. 137, 139, 157
Minke, J.B. 79
Mittendorf, H.H. 81
Mol, G. 257
Molenaar, N. 68
Molkenboer, Th. 292
Moll, J. 70, 82, 85, 143, 165, 175, 177, 214, 217, 228, 230
Moltzer, familie 86
Monchy, D.W. de 176
Monchy, R.A. de 173
Monsieur, gebr. 252, 256, 257
Monte, Aegidius de 96, 100
Morlet, Jan III 192
Morre, familie Van 202
Morree, J. de 177
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Mostert, Dirck 295
Moulin & Bouhuys 138
Mouton, J.G. 122
Mouwick, Catrina van 102
Mouwyck, Van 107
Muiteman 258
Mulder, A. 115, 183
Mulder, Elias de 193, 198
Mulder, G.A. en E. 238
Mulder, J. 81
Mulder, dr P. 59
Mulert, familie 165
Mulert, Egbert 162
Mulert, F.C. 78
Mulert, F.E. baron 233, 234
Muller, D. 120
Muller, E.A. 120
Muller, K. 26, 56, 62, 66, 80, 95, 138, 140, 141, 152, 175, 176, 177, 178, 213,
221, 229, 230, 245, 246
Muller, N. 294
Mulligen, familie Van 166
Mulock Houwer, J.A. 25, 105, 106, 112, 119, 122, 123, 124
Munster, bisschop van 97, 240
Mutters, J. 76
Muurlink, familie 224
Muurlink, H. 223
Naamen van Eemnes, douairière Van 310
Naber, C.F.A. 70, 74, 84, 158, 174, 181, 190, 193, 242, 276, 288
Nagel, Hendricus 139
Nahuys, Van 233
Nahuys, jhr W.C.Th. van 308
Natuurmonumenten 46
Nauta, Jannes 306
Nederduits Geref. Gemeente 292
Nefit 99
Nering Bögel, J.F. 124
Nering Bögel, J.L. 119
Nering Bögel, W.F. 118, 124
Nering Bögel, firma 27, 35, 44, 97, 99, 102, 108, 112, 119, 121, 123, 130, 153,
241, 261, 279
Nes, P.E.K. van 58
Nicolai, A.C. 248
Nicolas, J. 92, 137, 212
Nicolas & Zn, F. 68, 92, 211, 237, 242, 259, 297
Nicolas-Nys, S. 259
Nierdt, G.W.S. 122
Nierhoff, A. 276
Nierkens, W. 70
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Nieukerken, J. van 102, 213, 230
Nieukerken, J.J. van 70, 71, 230
Nieukerken, M.A. van 213, 230
Nieweg & Banis 252
Nijhof, G. 244, 289, 291, 292
Nijmegen, Dionijs van 170
Nijverdal-Ten Cate NV, Kon. 48, 52, 220, 221
Nijverheid, ijzergieterij De 286
Nilant, L. 231
Ninaber, E.C. 172
Nobelco 252
Nole, Colijn de 20, 196
Nolles, Fenna 117
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

336
Noorden, Claes 290
Noort, A.H. op ten 139, 141
Noorten, J. van 256
Noury, H.J. 124
Noury & Van der Lande 97, 248
Nourypharma 121
Novadel 122
Noyons, J. 155
Nuis, E. 81, 240
Nut van het Algemeen, Maatschappij tot 64, 306
Nutsspaarbank 204
Nuy, W.G. 273
Oeckelen & Zn, P. van 230, 253, 254
Oer tot Bockhorst, jhr Burchert van 280
Oever, Hendrik ten 76, 288
Oever, J. van 't 204
Offringa, P.B. 295
Offringa, R. 162, 189, 266
Oldenburg, Wilbrand van 158
Oldeneel, Hendrik van 71
Olst, G.E.B. 231
Ommen, J. van 259
Onnes van Nijenrode, M. 133
Oosterveld 135
Oostrom Meyes, J.W. van 119
Ophuijsen, Barthold van 116
Oranjewoud, bureau 266
Osse, familie 214, 215, 239
Östberg, R. 138, 174
Otter, J. 84, 104
Oud, J.J.P. 27, 53
Overijssels Landschap, stichting 78
Paffrath, Richard 96
Pallandt, baron Van 232, 233
Pallandt, A. baronesse van 276
Pallandt, Edith van 233
Pallandt, Johan Werner baron van 234
Pallandt, P.D. baron van 27, 235
Pallandt van Eerde, R.T. baron van 233
Palthe, Gerrit Jan 110
Pauw, H. 64
Peese-Binkhorst, J.F. 81, 228
Peeters 259
Pelle, weduwe Ter 155
Penninck, Herman 102, 105
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Penninck, Macharius 105
Persoons, Hendrika 106
Peters, A. 281
Peters, Aeltien 64
Peters, C.H. 24, 74, 89, 112, 159 198, 233, 297
Peters, H.B. 82
Petit & Fritsen 103, 174, 183, 184, 198, 290
Petzhold, C.E.A. 28, 88
Pickel, C.C. 293
Pieck 216
Pieperiet, G.H. 119
Pinet, Simon 290
Planckaart, L. 171
Plettenberg, Joachim van 279
Ploeg, weverij De 178
Plomp, N. 23, 90, 190, 192, 193, 194, 197, 198, 202, 206
Plooy, B.W. 233
Podt, Everhardt 300
Podt, Gerrit Albert 301
Poel en Stoltefus, atelier Te 68
Poelhekke, Johannes 124
Poggenbeek, T. 138
Polak, H. 138
Polders, W. 242
Polet, J. 196
Poll, J. van de 275
Pool, vader en zoon 175
Poorten, W.G. van 105, 123
Poortman, H.A.C. 28, 56, 78, 89, 128, 129, 152, 176, 207, 213
Porceleyne Fles Delft 174
Post, G.G. 304, 305, 306
Posthumus Meyjes, C.B. 25, 121, 175
Postma, J.D. 26, 27, 119, 120, 121, 122, 123
Pothast 93
Pothof, firma 242
Pothoven, H.A. van 86, 87
Pouderoyen, C. 231
Proper, J. 192, 193, 219, 223, 240, 258, 280, 282, 292
Pruisen, Frederik Willem III van 15
Putten, P. van 198
Quaadtacker, Freda 117
Quack, J. de 24, 297
Quakerscholen, Stichting voor 235
Quellhorst, G.H. 174, 276, 288
Racer, J.W. 228
Rademaker, H.F.A. 107, 110
Radewijns, Florens 106
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Radstake, J.B. 85, 137, 150
Raesfelt, Van 208
Raesfelt, Agnes Sophia van 74, 76
Raesfelt, Dirk Willem van 300
Raesfelt, Goossen van 87
Raesfelt, Isaac Reindt van 158
Raesfelt tot Twickel, Johan van 84
Rambonnet 276
Rechteren, familie Van 53, 74, 76, 165
Rechteren, Adolf van 75
Rechteren, Adolf Hendrik van 53
Rechteren, Frederik van 74
Rechteren, Frederik Rudolf van 76
Rechteren, Johan van 76
Rechteren, Johan E.A. graaf van 172
Rechteren, Johan Lodewijk graaf van 233
Rechteren, Johan Zeger van 74, 76
Rechteren, Joachim Hendrik Adolf van 74
Rechteren, Reinhard B.R. van 153
Rechteren, Zeger van 54, 74
Rechteren, Zwedera van 130
Rechteren Limpurg, familie Van 54, 55, 57, 269
Rechteren Limpurg, A.Z. graaf van 76
Rechteren Limpurg, J.R.B.R. graaf van 165
Rechteren van Borchbeuningen, Chr.A. graaf van 302
Rechteren tot Vellenaer, Carel August Emanuel van 52
Rechteren van Voorst, heren Van 232
Rechteren-Von Castell, Sophia Juliana van 52, 222
Reede, J.F.G. van 304
Reede, Lucia van 102, 105
Reijers, A.J. 190, 199
Reijgers, H. 137, 139, 141, 142, 143, 150, 212, 213
Reijnes, P. 273
Reinders, B. 296, 298
Reinen, Aleida 253
Reinen, Gerhardt H. 253
Reiss, J. 276
Remmen, R.Th. van 106, 180
Remmers, J.W. 242
Renesche, Rembertus 101
Renesse, jkvr Walburch van 162
Rennenberg 96, 130, 251
Rensselaer, Kiliaen van 165
Repke, H. 227
Reudink 176
Reynink, J. 293
Rhijn, J.M. van 78
Rhijnvis Feith 303, 308, 310
Richtersbleek 135
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ridderinckhoff, M.E. 78
Rieff, P.L. 207
Riele, familie Te 124
Riele, G. te 24, 54, 105, 108, 116, 119, 120, 121, 122, 124, 132, 155, 174, 207,
212, 214, 222, 236, 246, 247, 258, 276
Riele, W. te 24, 53, 68, 92, 95, 101, 103, 106, 108, 119, 121, 167, 174, 175,
180, 211, 212, 227, 243, 253, 258, 264
Riemsdijk, A. van 159
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

337
Riemsdijk, C.J. van 159
Riemsdijk, R.P.R. van 184
Riemsdijk, W.W. van 184
Rietberg, L.J. 172, 304
Rietveld, G.Th. 145, 306
Rigtersbleek 135
Rijkmans, J.S. 257
Rijksgebouwendienst 54, 241
Rijksinrichting TBR 58
Rijkswaterstaat 179, 235, 273, 309
Rijsterborgh, J.H.L. 111, 124
Ripperda, familie 207
Ripperda, Elisabeth Mechteld 219
Ripperda, Eggerich 206
Ripperda, Johan 206
Ripperda, Unico 151, 272
Ripperda, Unico II 273
Ripperda, Willem 273
Ripperda van Boxbergen, Unico 173
Ripperda tot Weldam, Willem 157
Robbers, J.G. 54
Roberine 142
Roebbers, H. 59, 104
Roebbers, M. 106, 108, 113 168, 242
Roelinck, Herman 219
Roelof 159
Roessingh, C. 144
Roessingh, H.J. 139
Roessingh Udink, familie 92
Roessingh Udink, J.A. 92
Roessink, J.H.C. 140
Roijen, I.A. van 304
Rolfes, M.B.A. 120
Roman, Jacob 22, 88, 109, 169
Roodenburgh, A. 76
Roombleek 135
Roorda, R. 138
Roosenburg, D. 179, 273
Roosmalen, J.G.J. van 72, 227, 260, 309
Rossum, R.H. 141
Rouse, familie 78
Rouse, Anna Aleida 78
Rouse, Joan 121
Rouwkema, B. 254, 255, 256, 257
Royen, I.A. van 60
Royen, H.N. van 159
Royer, Derk 310
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Rozenburg, plateelfabriek 203
Rozendaal, familie 135, 144
Rozendaal, I.I. 142, 143
Rozendaal, J.H. 141
Rozendaal, L.I. 140
Rüller, A. 136
Ruberg, G.Th. 163, 306
Rueter, Th. 56
Ruitenschild, G. 277
Ruiter, E. de 193
Rutenberg, Adriana van de 173
Rutenberghe, Egberts Pelgrim van 265
Rutenborch, Wilhelmina van 68
Ruts, H. 171
Ruys, B. 81, 83
Ruys, Mien 29, 66, 81, 83, 142
Ruytenberg, Adolf van den 300
Saag, D.J. van der 56
Sablonière, S.H. de la 184
Salland BV, kaasfabriek 74
Sallandia, ijzergieterij 286
Sallandsche Bank 204
Salomonson, familie 56
Salomonson Hzn, G. 221, 269
Salomonson, gebr. G. en H. 220, 221
Samuels & De Leeuw 205
Sandberg, A. 80, 233
Sandberg, jkvr. A.D. 73
Sandberg, mr Rudolph baron 80, 233
Sandberg, Samuel Johannes baron 80
Sanders & Zn, A. 143
Sandra, Hendrick de 114
Sangster, H. 27, 220, 235, 268
Sangster, W.J. 233
Sassen, B.A. 178
Sauret, A. 122
Schaepman, H.J.A.M. 260
Schattenkerk, familie 131
Scheepers, W. 255
Schele van Weleveld, familie 68
Schelleman, firma 289
Schelling, H.G.J. 62, 143, 178
Schenk, Christoffel 265
Schenk, Jurjen 265
Schenk, M.C. 192
Schenk van Toutenburg, Maarten 161
Schepelar, Johannes 182
Schepers, G.H. 121
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Scheuer, J.C. 74, 90, 158, 223, 232, 288, 291
Scheuer, gebr. 209, 244
Schiffers, Theodorus 183
Schimmel, Gerhard 104, 126, 130, 272, 275
Schimmelpenninck, familie 124, 128, 129
Schimmelpenninck, G. 126, 128
Schimmelpenninck, G.J.C. 127
Schimmelpenninck, R. 126
Schimmelpenninck, Rutger Jan 97, 114
Schimmelpenninck van 't Nijenhuis, familie 126
Schipholt, H. 151
Schippers, Wim T. 144
Schippersgilde, het Groot 64
Schneider, familie 85
Schneider, F. 86
Schnitger, Frans Caspar 68, 102, 190, 192, 263, 287
Schnitger, Johan Jurgen 287
Schoemaker & Zonen Raamstraat 122
Schoemaker, H.B.A. 158
Schoenaker, J. 92, 171, 237
Schoenmaker, J. 106
Schoenmaker, firma F.J. 306
Scholier, Peter 111, 115
Scholten, familie 182
Scholten, F. 81
Scholten, H. 81
Scholten, H.J. 120
Scholten, J. 140, 213
Scholten & Co, firma Gebr. 57, 274
Schonenborch, Gerardus van 250
Schonk, P.W. 167
Schooneveld, firma G. 217
Schotel, J. 178, 253, 308
Schouten, J.L. 136
Schrader, Egbert 237
Schräder, F. 106
Schrader, Jan 22, 62, 109
Schräder, Schneider, Tijert & Co 86
Schrakamp, architect 86
Schrale's Beton 306
Schretlen & Co, D.A. 94, 146, 243
Schreuter, machinefabriek 122
Schrijver, L.M.H.C. 257
Schukkert, J.K. 67
Schuurbecque Boeye, jhr ir M.J. 307
Schuurman, J. 91
Schuyt, Stoombootreederij v/h J.&.R. van der 306
Schweigman, familie 86
Seest, Pierre 182, 270
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Seidel, C.F. 265
Seidel, Eberhard Philip 263, 264
Senden, E.G. 304
Sengers, L. 243
Senzora 122
Sepp & Co 135
Sibculo, kloosterunie 61
Siccama van Harkstede, jhr J.H. 211
Siebrand 183
Signaal, Hollandse 48, 173, 178
Sima, Johannes 88
Simon, F. 63, 64
Simoni, Franciscus 253
Sleger, Johan 190
Sloet, familie 267
Sloet, Adriaen 117
Sloet, Boldewijn 266
Sloet, Gerhard 92, 267
Sloet, Johan 264
Sloet, Willem 266
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

338
Sloet tot Bockhorst, Mechteld 280
Sloet van Marxveld, G. 266, 267
Sloet tot Twee Nijenhuizen, Arent 265, 266
Sloet van Oldruitenborgh, familie 266
Sloet van Oldruitenborgh, Arend 265
Sloet van Oldruitenborgh, J.W. baron 267
Sloet-Van Dongen 247
Sluijmer, familie 144
Sluijmer, Joh. H. 27, 62, 72, 82, 137, 155, 157, 180, 214, 233, 242
Sluis, Gerhard Jansen van der 127
Sluis, firma Van der 205
Sluys, Johan van der 156
Sluys, Wilhelmina van der 129
Sluysken, Peter 115
Smeenk, E. 90
Smeets, R. 132
Smissaert, jhr. C.L.A. 71, 72
Smissaert, Cecile 131
Smit, M.K. 119
Smit, Melchior 110
Smit & Ten Hove 205
Smits, A.P. 136, 141, 144
Snel, G.H. 75
Sociaal-Democratische Bond 175
sociëteit De Hereniging 112
Son & Co, P. van 122
Sonoy, Diederik 63, 208, 262, 265
Sonsbeeck, Van 168
Sonsbeeck, Bernardus Johannes van 170
Sonsbeek, E.J.I. van 304
Sorg, A.M. 128
Sorg, J.J. 109, 116
Soury, Pieter 294
Spanjaard, familie 67, 70
Spanjaard, A. 69
Spanjaard, J. 69, 256
Spanjaard, L.S.S. 69
Spanjaard, L.S. 69
Spanjaard, S.J. 69
Spanjaard, firma 68, 69, 70
Spies, Zacharias 166
Spijker, G. 192
Spijkervet Rzn, L. 256, 257
Spil, Hendrick ter 112
Spitzen 168
Spitzen, A.B. 258
Spoorwegen, zie ook Staatsspoor en Locaalspoor
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Spoorwegen, Nederlandse 44
Spoorwegmaatschappij Almelo-Salzbergen 227, 228
Spoorwegmij, Ned. Centraal [Zwolle-Kampen] 205, 206, 309
Springer, L.A. 28, 55, 56, 71, 77, 80, 81, 93, 124, 167, 177, 178, 206, 211, 221,
229, 235, 243, 245, 246, 247, 276
Staatsspoorwegen, Mij tot Exploitatie van 44, 152, 217, 286, 307
Staerman, Heinrich 249
Staerman, Harmen 249
Stam, P.C. 221
Stanley, William 96
Stappe, Henricus 108
Starmans, P. 248, 264
Steenbicker, Herman de 188
Steenhouwer, Mense 164
Stege, Jan ter 158
Stegeman, Joh. 91
Stegeman, Marten 102
Steinfurt, graaf van 151
Stellingewerf, Jacob Luytens van 64
Stellingwerf, Adrian 64
Stenvert, J. 119
Steren, familie 75
Steur, A.J. van der 76, 306
Steyn, M.T. 123
Stock, Van den 120
Stoffel, P. 120, 124
Stoffel, gebr. 247
Stolk, R. 138
Stoltzenberg 136
Stomps, W. 69
Stoom-, Wasch-, Bleek- en Strijkinrichting 122
Stoombleekerij, N.V. Boekelose 65
Stoombleekerij, Ned. 220
Stoomspinnerij Twenthe 36, 57
Stoomspinnerij Ten Cate 57
Stoomtrammaatschappij, Nederlandsch-Westfaalsche 91
Stoomweverij Nijverdal, Kon. 57, 220, 269
Stork, familie 90, 176
Stork, Anna W. 176, 178
Stork, C.F. 173, 176, 233
Stork, C.T. 175
Stork, D.W. 233
Stork, H.C. 80, 233
Stork, J.E. 173, 176, 178, 271
Stork, O. 95, 178
Stork & Co, C.T. 178
Stork & Co, firma gebr. 25, 36, 48, 173, 175, 176, 177
Storm van 's-Gravesande, jhr C.M. 108
Storm van 's-Gravesande, jhr B.P.S. 233
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Stott, Sidney 142
Straaten, G.L. van 306
Stracké, J.F. 102
Straes, Adam 287
Straten, Weyme van der 190
Stratenus, G.J.Th. baron 131
Stroink, A.F. 277
Stroink, G.W. 151, 277
Stroink, W. 144
Stromberg, C. 191
Struiwig, Caspar 190
Stuivinga, J. en Th. 135, 137
Stuldreher 69
Sturm, G. 297
Stutterheim, G.P. 130
Stuurman, Lambert 164, 197
Stuurman, R.J. 203, 204
Stuyt, J. 53, 136, 141, 146, 183, 216, 274, 293
Suchtelen, Arnold van 71
Suchtelen, Gerard van 117
Suchtelen, G.G.J. van 102
Suchtelen, J. van 71
Suerbeke, Johan van 264
Suhl, J. 256
Suythem, Alof van 300
Swaefken 105
Swaefken, Seino 131
Swalmen, L. van der 213
Sweelinck, Geert 287
Swens, Derk 282
Swerver, W. 147
Sytzama, Clara Feyoena van 158
Tamse, J. 306
Tassis, J.B. de 251
Tattersall & Holdsworth 135
Taylor 290
Teding van Berkhout, jkvr. C.F. 71
Teding van Berkhout, J. 70
Teding van Berkhout, jhr J.W.H. 112
Teding van Berkhout, P.J. 71
Teding van Berkhout, jhr W.H. 70, 230, 232
Teekens, F. 119
Telvoorden 267
Temminck, familie 116
Tempelman, familie 124
Tepe, A. 24, 82, 150, 155, 167, 191, 211, 214, 223, 242, 254, 259
Terborch, familie 305
Terborch, Gerard 110, 287
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Terborch, Johanna 117
Terborch, Hendrick 117
Terbrugghen, Hendrick 111
Termote, A. 136
Tersteeg, D.F. 28, 182, 213
Teunissen, G. 88
Tevörde, G. 136
Texalie, Gerardus 101
Texoprint 66
Teylers, familie 214
Theosofische Beweging 232, 235
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

339
Theunis Udink, J.M. 222
Thiel, dr E. van 119
Thijssen, W. 244
Thin van Keulen, G. 129
Thomassen & Drijver 99, 122
Thooft & Labouchère 75, 154, 159, 217, 234
Thorbecke, J.R. 15
Tigler, Berend 288
Tijen, W. van 144
Tijl, drukkerij 286
Tilanus, C.B. 182
Tillema, J.A.C. 91
Timmer, H.P. 139, 140
Timmerman 269
Timpe, J.W. 292
Tjeenk Willink 286
Tönis, J.M. 142
Toeristenbond, Kon. Ned. 239
Tol, A. van 293
Tombe, F.W. des 71
Tremonia, Hinricus de 90, 158, 232
Triftener, W. 167
Trijssenaar, T.A. 220, 221
Trip, A.P.J. 303
Trip, J.W.L. 82
Tromp Meesters, familie 252, 256, 257
Tromp Meesters, J.F. 256, 257
Tromp Meesters, J.H. 252, 255, 256
Tromp Meesters, S. 255
Trooster, B.H. 304
Trooster, S.J.H. 24, 303, 304, 305
Tseffs, Johan Boldewijn van 151
Tubantia 133
Tulleners, J.F. 223
Tulp 286
Tuuk, L.F.E. van der 117
Twenhuizen, Emanuel van 293
Twentsche Damast-, Linnen- en Katoenweverij 236
Twickel, heer van 86
Twickelo, Agnes van 87
Twickelo, Anna van 112
Twickelo, Frederick van 20, 84, 173
Twickelo, jhr Henrick van 90
Twickelo, Herman van 234
Twickelo, Johan van 173
Twickelo, Judith van 272
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Umbgrove, J.L. 276
Union fietsenfabriek 219
Unisem, voetbalclub 66
Unitas, chr. textielarbeidersver. 220
Uterwijck, Jan Godfried van 170
Uterwijck, Peter van 170
Utrecht, bisschop van 12, 49, 59, 75, 160, 161, 208, 217, 246, 256, 262
Utrecht, Adelbold, bisschop van 95
Utrecht, Balderik, bisschop van 225
Utrecht, Bernold, bisschop van 18, 95, 99
Utrecht, Dirk van der Are, bisschop van 99, 100
Utrecht, Frederik van Blankenheim, bisschop 62
Utrecht, Godebald, bisschop van 95
Utrecht, Godfried van Rhenen, bisschop van 262
Utrecht, Jan van Arkel, bisschop van 49, 218
Utrecht, Jan van Diest, bisschop van 163, 232, 251
Utrecht, Jan van Nassau, bisschop 147
Utrecht, Otto van der Lippe, bisschop van 100, 153, 282
Utrecht, Radboud, bisschop van 12
Utrecht, Rudolf van Diepholt, bisschop van 13, 101, 264
Uytenhoudt, W. 110, 111, 113, 272
Uytewaal, J. 174
Valk, H.W. 27, 137, 203, 259
Veen, J.H. van der 106, 293
Veer, Van der 168
Vegter, J. 181
Veldhuis, J. 136, 137
Velthuysen, Gabriel van 261
Veningh Meinesz, mr S.A. 172
Verbene, P. 174
Verdelft, familie 164
Verheul Dzn, J. 125
Verhofstad, Matthijs 183
Verlaan, Th.G. 163, 289, 291, 292
Vermeer, J. 117, 118
Vermeulen, firma 253
Vernansal 93
Verschoor, W. 73
Verschueren, L. 132
Verster, F.C.L. 257
Veurman, K.A.M.H. 258
Vianney, Johannes 106
Vidal de Saint Germain, Gabriel 198, 243
Vierdag, H.J. 212
Vignola 105
Vingboons, Philips 21, 65, 109, 128, 198, 206, 263
Visscher, H. 224
Visser, H. 91
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Vixseboxse, B. 91
Vixseboxse Bz., B. 53, 56
Vixseboxse, J. 69, 260, 274
Vixseboxse, M.A. 56, 181
Vledder sr, P. van 69
Vliet, Elias Eliasz. 64, 190, 287
Voerman & Mol 256, 257
Vogt, Christ 126
Volksbond 233
Volkssanatoria, Vereeniging tot Oprichting van 173
Volkswoning, woningbouwvereniging De 135
Vollenhove, Bernard van 288
Voogden, H.J. 308
Voorde, G. van 277
Voorhorst, A.M. 272
Voorst, familie Van 60
Voorst, Herman van, heer van Rechteren 74, 75
Voorst, Transislanus Adolf baron van 276
Voorst van Lynden, A.W.F. baron van 80
Voort, L. 176
Voort, Van der 231
Vos, J.H. 237 262
Vos, H.A.M. 192
Vos van Steenwijk, familie De 81, 128, 182, 207
Vos van Steenwijk, J.A.G. baron de 78, 182, 267
Vos van Steenwijk, W.L. baron de 276
Vos de Wael, E.L.A. 132
Vos de Wael, H. 261
Vos de Waal, Pauline M.M. 308
Vosman, A. 53, 74, 106, 132
Vou^te, P.G. 71, 72
Vredeman de Vries, Hans 20, 66, 115, 116
Vredestein, firma 135, 241
Vrerick, kistenmaker 196
Vreugde, L. 136
Vriesen, Jacobus 77, 300
Vrijman, J.A.W. 255
Vroom & Dreesmann 142
Vroom jr, J. 144
Waal, H. de 256
Waanders 286, 298
Wachtendonk, Anna van 153
Wagemans, H. 132
Walkate, Frans 204
Walstra, H.G. 155
Warmelink, J.B.A. 121
Warmoes, Andries 55
Warnaars, A. 176
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Warners, F.A. 81
Wartensleben, Frederik A.A. rijksgraaf von 273
Wassenaer, Jacob van 88
Wassenaer-Obdam, Carel Georg graaf van 47, 86
Wassenaer-Van Raesfelt, echtpaar Van 84
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

340
Waterkamp 244
Waterleidingmaatschappij Almelo, Algemene 57, 274
Waterleidingmaatschappij Overijssel 216, 220, 238, 242, 268
Waterleidingmaatschappij Noord-Overijssel 209, 248, 259
Waterloopkundig Laboratorium 263
Waterschap Regge 56
Waterschap Salland 29, 132, 170, 231, 277
Waterschap Vollenhove 267
Waterstaat, Ministerie van 23
Waterverschaffing Stork, Maatschappij tot 178
Wattez, D. 28, 141, 143, 144, 150, 212, 213
Wattez, P.H. 28, 66, 67, 80, 95, 140, 141, 144, 150, 157, 176, 211, 213, 221,
229, 230, 308
Wavin 81, 158
Weatherley, W.S. 88, 207, 208
Weeling, J. 81
Weerts, Arnold Jacob 117, 124
Wegewaert, Henrick 218, 278
Wegewaert, Kilianus 198, 240
Wegewaert, Willem 102, 111, 171
Weideman 91
Weijenberg, atelier Van de 68
Weiss, M. 237
Weldadigheid, Maatschappij van 58, 257, 277
Weldam, heer van 218
Welderen baron Rengers, Edzard Reint van 243
Weleveld, Johannes 68
Welsing, W.G. 120, 142
Wenceslas, keizer 110
Wennekers, H.J. 24, 70, 85, 137, 163, 170, 176, 209, 260, 269
Wentzel, H. 233
werkliedenvereniging Help U Zelven 112
Werle, metaalhandel 99
Werle, J.S. 124
Wertheim & Gompertz 306
Wesstra jr, J. 91
Wesstra, H. 118
Westerhout, G. 54
Westerhues, Wolter 92
Westerman, Jurriaan 287
Westerop, L.H.J. 278
Wevers, A. 142
Wicherson, J. 252, 257
Wickerson, D.H. 255
Wiebenga, J.G. 27, 294, 308
Wiegerinck, A.T.A.J. 242
Wiegers, J. 52, 216
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Wieringa, G. 79
Wieringa, W. 79
Wijck, G.J. van der 211
Wijck, J.P.S. van der 70, 232
Wijers, G. 121
Wijhe, Joachima van 76
Wijk, B. 69
Wijma, D. 158, 242
Wijma, W. 62
Wijnhoud & Co, firma 203
Wijnoldy, J.W. 121
Wijs, W.K. de 55, 139, 141, 142, 152, 177
Wijtenhorst, G.A. 120
Wilhelmina, koningin 170
Willem, meester klokkengieter 92
Willem III stadhouder/koning 63, 76, 167, 276
Willem V, stadhouder 15
Willem I, koning 277
Willemsen, Johan 90
Willink, W. 176, 178
Wilmink, H. 175
Windhausen, A. en P. 242
Wingarde, Mechteld van 280
Winkel, familie Te 212
Winter, A. 137
Winter, Jan Willem de 190
Winters, A.J.A. 227
Wispelwey, G.J. 286
Wisselink, A. 156
Wissink, H. 72
Withagen, E.J. 169
Witt Hamer, mr J.G. de 118
Witte tot Wittenstein, Johan 243
Witte, J.F. 227
Witzand, B. 220, 269
Witzand, H.A. 54, 56, 57, 220, 221, 282
Woerd, R. van der 66, 140, 142
Woerd, gebr. Van der 118
Wolbers, J.G. 167
Wolf, Joh. 256
Wolfsen, Aleida 294
Wolterink, Joan 72
Wolthuis, J.C. 269
woningbouwvereniging St. Joseph, Almelo 55
woningbouwvereniging De Nijverheid 119
woningbouwvereniging De Eendracht 119
woningbouwvereniging De Goorsche Volkswoning 152
woningbouwvereniging De Volkswoning 141
woningbouwvereniging Eigen Woon 204
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

woningbouwvereniging Eigen Haard 203, 304
woningbouwvereniging Algemeen Belang 256
woningbouwvereniging Eenvoud 203
woningen, Commissie opbouw/verbetering arbeiders- 119
woningstichting Beter Wonen 184
Woningtoestand, Vereeniging tot verbetering van den 119
Wooldrik, A. 70
Wou, Geert van 124, 158, 171, 173, 174, 190, 198, 250, 264, 274, 290
Wright, Frank Lloyd 27, 54, 235
Wttewaal van Stoetwegen, H.A. 184
Wulfften Palthe, A. van 61
Wulfften Palthe, A.A.W. van 221
Wulfften Palthe, J. van 62
Wulfften Palthe, J.J. van 56
Wulfften Palthe, W.A. 274
Wyborgh, Gerbrand Johan 70
Wythmen, Evert van 168
Zalingen, B. van 110, 112
Zalsman 204
Zandbergen, W.H. 230, 248
Zegers, familie 211
Zeggelink, H.E. 24, 67, 136, 137, 141, 142, 144, 212, 213, 271
Zendijk 230
Zickler, P.J. 102
Zijthoff, D. ten 119
Zijthoff, J. ten 119
Zijthoff & Zn, F. ten 121
Zocher, J.D. 28, 88, 131, 170, 206
Zocher, L.P. 28, 206
Zoutindustrie, Kon. Ned. 48, 65, 173, 179
Zuythoff, mej A.J. 108
Zwanikken, J. 228
Zwet, A.F. van 119
Zwier von Knobelsdorff tot de Gelder, H.A. 169
Zwolle, Arnt van 289
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Eese, Landhuis De Hermanshoeve
341
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

342
Verantwoording van de afbeeldingen
Foto's
Alle foto's zijn vervaardigd door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg
(R.D.M.Z.), met uitzondering van die gemaakt door:
Flying Focus, Castricum: p. 38, 39, 43, 126, 129, 145 l.b., 160 r.o., 169 b., 185,
186, 207, 215, 235, 273 o., 284, 309.
Capital Press, Schiphol: p. 63.
Plattegronden en opmetingstekeningen
B.Stamkot, cart. Buro MAP, Amsterdam: achterschutblad, p. 9, 83, 87 o., 95
b., 98, 134, 161, 225, 251, 262, 285.
R.G. Bosch van Drakestein, Utrecht: p. 71 (naar Johans C.G. Kreek, Diepenveen
1996), 75 (naar G.H. Kleinhout & A.J.v.d. Steur 1937), 88 (naar RDMZ, E.A.
Canneman, naar W. Johan 1897/98 Hengelo en eigen waarnemingen), 93 o.
(naar A. de Maaker, Heemstede 1956), 127 o.(naar Van der Goot en Kruisweg,
Hengelo 1905), 169 o.(naar M. Kausen, Amsterdam 1993), 206 (naar
architectenbureau Ir. W.P.C. en D.E.C. Knuttel, Deventer 1961), 210 (naar
Johans C.G. de Kreek, Diepenveen 1991), 222 o. (naar tekening van K.Muller
ca. 1911? [uitbreiding met toren] part.coll.), 234 o.(naar J.B. van Asbeck,
Driebergen 1974), 244 o.(naar Gemeentewerken Rijssen 1959), 267 o.(naar
architectenbureau Meijerink, Zwolle 1976).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (W.A Hemsing): p. 155 (1931 met
aanvulling van gegevens van A.A.M. Warffemius 1977), 236 (1930).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (L. Boot): p. 84 o. (1967).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (A.L. Oger): p. 226 o. (1932).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (H. Rode): p. 188 (1961, bewerkt
H.v.d. Wal 1972).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (H.v.d. Wal): p. 162 l.b.(1967).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (A.A.M. Warffemius): p. 180 (1987,
naar opmeting Z. Kolks 1987), 260 bo. (1990, naar opmeting Z. Kolks 1990).
Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (H.W.v.d. Voet): p.59 (1959), 103
o. (1960, naar opmeting uit 1886 en aanvullende gegevens B.H.J.N. Kooij 1997),
105 l.b. (1958), 171 (1965), 286 (1961).
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist (B.H.J.N. Kooij): p.100 b. (naar
tekening van H.W.v.d. Voet 1957), 109 (naar tekening van Openbare Werken
Deventer 1979), 242 l.b. (naar tekening architectenbureau D. Wijma, Velp
1970), 263 (naar tekening architectenbureau Meijerink, Zwolle 1967), 289 b.
(naar tekening architectenbureau Verlaan en Nijhof B.V. Zwolle 1978).
H.F.G. Hundertmark, Oss: p. 190 (naar architectenbureau H.K.J. Rek 1974),
297 b. (naar architecten- en ingenieursbureau Mastenbroek, Zwolle 1979).
D.J. de Vries, Utrecht: p. 33 (1980, bewerkt A. Reinstra).
Beltman Architecten & Ingenieurs, Enschede (foto R.D.M.Z.): p. 45 (1891).
J.Jans, Almelo: p. 147 o. (1942, bewerkt door R. Olthoff).
Rijksmuseum voor Volkskunde: Het Nederlandsch Openluchtmuseum, Arnhem:
p. 250 b.(1947, coll. Stichting Historisch Boerderij Onderzoek, Arnhem).
M. Meijerink, Zwolle: p. 243 o.(1911, bewerkt: A.J.Gevers en A.J. Mensema,
Havezaten in Salland en hun bewoners, Alphen a/d Rijn 1983, p. 313).
Historische topografische afbeeldingen
Collectie Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist: p. 28 (C. Pronk 1732,
O.I.Inkt).
Collectie Stedelijk Museum Zwolle: p.13 (J. Verstegen, O.I.inkt, ca. 1780, inv.
nr. 3512), 48 o. (C. Pronk 1729/1731, O.I. inkt, inv. nr. 1374), 140 (P. Visser,
vóór 1867, aquarel, inv. nr. 3438), 185 o. (P.Remmers, ca. 1800, aquarel, inv.
nr. 2369), 283 (C. Pronk ca. 1730, O.I. Inkt, inv. nr. 265-1451).
Coll. Provinciaal Museum, Assen: p. 16 (H. van Geelen, XIX, litho, inv. nr.
1922-38, Cat. E28 nr. 5).
Coll. Historisch Museum De Waag, Deventer: p. 96 (anoniem, eind XVI, olieverf
op doek, inv. nr. 0022).
Coll. Universiteitsbibliotheek Leiden, Collectie Bodel Nijenhuis: p.14 b. (J.
Luyken, XVII B, kopergravure, inv. nr. 4546), 97 (C. Philips Jacobszn., XVIII
B, kopergravure, inv. nr. 323 301),
Coll. Thom de Vries, Zwolle: p. 17 (De erven J.J. Tijl, 1864, litho).
J. Kuyper, Atlas van Nederland en de Overzeesche Bezittingen, Leeuwarden
1865 (reproductie Universiteitsbibliotheek, Universiteit van Amsterdam):
voorschutblad.
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel

schutblad achter
Ronald Stenvert, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Jan ten Hove, Marieke Knuijt en Ben Kooij, Monumenten in Nederland. Overijssel