bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

Het literaire leven in de middeleeuwen
Herman Pleij
bron
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen. Educaboek, Culemborg 1984
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/plei001lite02_01/colofon.php
© 2011 dbnl / Herman Pleij

Voor Sander en Eefje
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Woord vooraf
VII
Dit boekje gaat over de Nederlandse literatuur in de middeleeuwen. Het uitgangspunt
wordt niet gevormd door wat wij nu nog mooi vinden, maar door wat toen belangrijk
was binnen een historische ontwikkeling. Daarbij valt het accent op de verschillende
aspecten van het literaire bedrijf en niet op een overzicht van auteurs, teksten en
genres. Waarom werden teksten gemaakt, hoe en voor wie?
Er wordt niet meer beoogd dan het bieden van een eerste kennismaking met zulke
vragen. Nadrukkelijk is een beknopte literatuuropgave toegevoegd voor meer
informatie en verdere studie. De simpele overzichtstabel aan het slot van auteurs,
bronnen en historische gebeurtenissen dient voor enig houvast in deze vijf eeuwen
van literair leven.
Het boekje is bedoeld voor opleidingen, waarin de confrontatie met
Middelnederlandse letterkunde een rol behoort te spelen: de hogere klassen van HAVO
en VWO kunnen het benutten als achtergrond bij een thematische aanpak van de
literatuur, in samenhang met speciale leskaternen over een bepaald onderwerp; voor
lerarenopleidingen en de universiteit bevat het basisstof voor het eerste
(propedeutische) jaar, van waaruit men verder kan werken.
Het zal moeten blijken in hoeverre het boekje bruikbaar is in de genoemde situaties.
Zelf heb ik de stof in deze vorm meermalen aan de orde gesteld als docent aan de
MO-opleiding Nederlands van het Nutsseminarium te Amsterdam. Dankbaar heb ik
gebruik gemaakt van het commentaar op een eerste versie van de zijde der betrokken
uitgevers en het redactieteam. De reacties van mijn Leidse collega Frits van Oostrom
hebben tot een aantal belangrijke correcties en aanvullingen geleid.
Universiteit van Amsterdam
1 januari 1984
H. Pleij
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

I
Literatuur vroeger en nu
1
Waarom lees je? Waarom kijk je naar films en series op de TV? Meestal gaat het om
verzonnen verhalen, die lang niet altijd goed aflopen. Maar ook als ze dat wel doen,
wat heb je er eigenlijk aan? Toch zijn er heel wat mensen verslaafd aan lezen en
kijken. En een beetje minder komt ook veel voor.
Om te beginnen biedt fictie (verzonnen verhalen) een aantrekkelijke mogelijkheid
om weg te dromen uit de dagelijkse werkelijkheid. Vooral als die zo nu en dan wat
eentonig en saai is, mag je graag lezen over mensen met het interessante leven van
kunstenaar, chirurg of directeur van een multinational. Je vlucht tijdelijk weg in de
droom van hun leven, met het voordeel dat je er meteen weer uit kunt stappen als
het misgaat met hen. Van dat laatste kun je overigens ook genieten. Het is niet alles
koek en ei in de wereld van de jet-set, het brengt een hoop ellende mee om tot de
rijken en machtigen der aarde te mogen behoren, televisieseries en de schandaalbladen
vertonen het wekelijks.
Een reclamespot laat een huisvrouw zien die de stekker van de stofzuiger uit het
contact trekt om zich op de bank te vlijen met zo'n slappekaftboekje uit de
sigarenwinkel. Meteen gaat het beeld zachtjes golven en daar staat ze ineens in een
operatiekamer enge messen door te geven bij een harttransplantatie. Als dat maar
goed gaat! Hoe het afloopt, horen we verder niet, maar we zien nog wel hoe ze met
frisse moed weer aan het stofzuigen slaat na haar spannende avonturen.
Nu is het zeker niet zo dat de vlucht uit de werkelijkheid alleen maar bij ‘goedkope’
literatuur of TV-series behoort. Ook ‘moeilijke’ verhalen bieden zulke mogelijkheden
in overvloed voor een publiek dat daarvoor gevoelig is. Maar er is meer. Je kunt ook
behoefte aan fictie hebben omdat je daarin bevestiging vindt van opvattingen en
ideeën die je al hebt of meent te hebben. Of sterker nog, door de manier waarop
standpunten en gevoelens in een verhaal verbeeld worden, krijg je een beter begrip
van wat je zelf al vaag
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

2
voor ogen stond. Je bent niet alleen, je kunt je problemen en visies delen met anderen
die zich in vergelijkbare situaties blijken te bevinden.
En dan dient zich vanzelf een derde mogelijkheid aan. De herkenbare problemen
en ervaringen krijgen dimensies die je zelf nog nooit hebt overwogen of meegemaakt.
Fictie brengt je in contact met situaties waarvan je niet eens gedroomd hebt, maar
die eigenlijk op grond van de herkenbaarheid van de verzonnen personages heel goed
in je eigen leven zouden kunnen voorkomen. Op zo'n moment wordt je eigen horizon
verbreed: er is veel meer in de wereld te koop dan je dacht, het is allemaal veel
ingewikkelder, moeilijker en aantrekkelijker dan het leek. Op grond van zulke
ervaringen met fictie kun je echt honger krijgen naar meer, je nieuwsgierigheid met
betrekking tot de mogelijkheden van het bestaan moet door steeds nieuwe
verbeeldingen bevredigd worden.
Andere wereld
Deze verklaringen voor de behoefte aan fictie spelen doorgaans alle drie tegelijk een
rol, de ene wat meer dan de ander. Voorop blijft staan dat je geboeid moet raken
door wat je leest, omdat je het spannend vindt, opwindend of gewoon mooi en
ontroerend. Soms is het moeilijk om afstand te doen van een boek als het uit is. Je
zou over de hoofdpersonen nog veel meer willen horen nu ze tijdelijk zo'n belangrijke
plaats in je leven hebben ingenomen. Je doet het boek dicht en met één klap ben je
je vrienden en vijanden kwijt. Vaak blijven ze nog een tijd lang in je hoofd
rondspoken. Soms imiteer je hen. Of je herkent hen in situaties die je daarna in het
echte leven meemaakt. Vooral na een film die je aangegrepen heeft, wil je graag als
Jane Fonda of David Bowie de straat oplopen.
Niet onbekend is het effect dat je de werkelijkheid met wat andere ogen gaat
bekijken. En het inzicht in je eigen werkelijkheid wordt verscherpt. Fictie heeft je
wereld een verdieping en verbreding gegeven, zowel door de herkenbaarheid als
door het onbekende. Beide spelen een rol. Op alleen maar herkenbaarheid en
bevestiging raak je gauw uitgekeken. Aan de andere kant moet het onbekende wel
te verbinden zijn met je eigen werkelijkheid of je fantasieën daarover. Maar dat ligt
natuurlijk bij iedereen anders.
Zodra teksten uit een andere tijd of een andere streek komen, kunnen er al meteen
problemen ontstaan. Er zijn veel dingen die je niet begrijpt of die je verkeerd opvat.
Literatuur uit de Derde Wereld kan je pas iets zeggen als je meer van die wereld af
weet. Maar omgekeerd raak je daarmee evenzeer vertrouwd door juist kennis te
nemen van de emotionele verbeelding van de situaties en problemen uit die wereld
in de literatuur. Die andere tijd levert vergelijkbare moeilijkheden en voordelen op.
Dat laatste moet er nadrukke-
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

3
lijk bijgezegd worden. Of het nu elders is of vroeger, steeds gaat het om werelden
waarmee je direct te maken hebt.
Die andere tijd begint trouwens al heel gauw. Als je nu de roman Turks fruit van
Jan Wolkers uit 1969 leest, zul je nauwelijks geschokt zijn door de erotische
hoogstanden en de medische horror waaronder de hoofdfiguren gebukt gaan.
Misschien vind je het wel wat ouderwets, nu er in onze tijd nauwelijks meer een
taboe rust op het praten over kanker en seksualiteit. Maar het boek hoort thuis in een
tijd waarin men nog maar net begonnen was om zich van zulke taboes te bevrijden.
En daarbij speelde juist dat boek - en wat later ook de film - vooral voor jongeren
een belangrijke rol: het is niet toevallig dat Wolkers in de jaren zestig een typische
school-auteur wordt, zoals Maarten 't Hart dat nu is. Gezien tegen die historische
achtergrond kan het boek aan belang winnen, vooral omdat je je gewapend met die
kennis beter kunt identificeren met de emoties en problemen van de hoofdfiguren.
En omgekeerd maken ze je vertrouwd met een fase in ontwikkelingen waarvan je
zelf ook een produkt bent.
Oudere literatuur
Nu kun je natuurlijk ook gewoon blijven lezen zonder die historische of regionale
belangstelling. Vaak is er dan niet zoveel aan. Je leest alles gewoon naar je toe. Je
bent zelf de maatstaf van alle dingen. Wat je niet begrijpt, sla je over of je interpreteert
het naar je toe, zonder er acht op te slaan of het zo bedoeld is of zo gelezen werd in
de tijd of streek van ontstaan.
Laten we maar meteen een sprong maken naar de middeleeuwse literatuur. Die
staat het verst weg in onze Nederlandse literatuur. Je wordt meteen geconfronteerd
met andere manieren van schrijven (verhalen op rijm) en andere ideeën
(standenmaatschappij). Bovendien is er nog de extra barrière van een andere taal,
die in het gunstigste geval een beetje op het huidige Nederlands lijkt.
Stel nu dat je daar allemaal geen probleem van maakt en zo maar de Beatrijs
probeert te lezen. Die tekst, meer dan zes eeuwen oud, gaat over een non die
ontzettend verliefd is op een jonge edelman buiten het klooster. Ze houdt het niet uit
en ze verlaat het klooster om met hem de wereld in te trekken. Ze krijgen twee
kinderen, maar na zeven jaar houdt die jongeling het verder voor gezien. Om voor
zichzelf en de kinderen te kunnen zorgen, weet Beatrijs niets beters te doen dan hoer
te worden, ook al vindt ze dat buitengewoon onaangenaam. Weer na zeven jaar, nu
vol ellende, komt ze in de buurt van haar oude klooster. En ze krijgt in een droom
de opdracht om haar oude baan van kosteres daar weer op te nemen. Tot haar stomme
verbazing heeft dan niemand in het klooster iets in de gaten: in al die
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

4
veertien jaren blijkt Maria, de moeder van Jezus, haar taak ongemerkt overgenomen
te hebben. Maar daarmee is de kous niet af: uit wroeging biecht Beatrijs alles op,
doet boete en daarmee komt ze ten slotte toch nog voor het eeuwige leven in
aanmerking.
Zo'n verhaal zul je, zonder meer, algauw raar, flauw en kinderachtig vinden.
Bovendien heb je allerlei vragen. Waarom gaat ze niet gewoon werken? Waarom
laat die jongeling haar zo maar zitten? Waarom biecht ze alles op? En vooral, waarom
bewijst Maria haar eigenlijk die toch niet geringe dienst? Als je zulke vragen hebt,
sla je in feite al meteen een brug naar de middeleeuwse wereld met al die op het
eerste gezicht onverklaarbare zaken. En het ligt nogal voor de hand dat kennisneming
van de middeleeuwse ideeënwereld een heleboel van die vragen zal kunnen oplossen,
waardoor de tekst heel wat begrijpelijker en attractiever wordt. Want het gaat om
problemen die toen onder veel mensen leefden. En van die mensen en die problemen
stammen wij af. De resten van kloosters, kastelen en stadsmuren zien we nog om
ons heen, de gedachten van de mensen die daarin leefden zijn nog aanwezig in onze
manieren van denken. Door kennisneming van het verleden verscherp je je inzicht
in het heden. En de literatuur heeft een belangrijke rol gespeeld in het historische
ontwikkelingsproces. We leren niet alleen hoe wisselende groepen mensen hun
gedachten en emoties neerlegden in allerlei vormen van literatuur, we kunnen ook
constateren hoe literatuur invloed uitoefent op de meningsvorming.
1. De koopman, in een standenboek uit 1483.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

5
En dat is dan een andere manier om teksten uit het verleden te benaderen. Hoe deden
en dachten mensen vroeger en welke rol speelde hun literatuur daarbij? Dan blijkt
de Beatrijs geregeerd te worden door uitgesproken gedachten over wat wel en wat
niet hoort in bepaalde kringen. En ook door de propaganda voor de extreme
mogelijkheden op redding die er toch nog voor de zondige mens zijn, op voorwaarde
dat hij zijn godsvertrouwen niet verliest. Zowel dat sterk vastliggende gedrag per
maatschappelijke groepering als de vrees om te bezwijken voor de verleidingskunsten
van de duivel staan thans ver van ons weg. Maar er gaapt niet zo maar een kloof
tussen de middeleeuwen en nu. De generatie van vóór de oorlog kan zich bij deze
zaken (standsverschil, christelijke denkwereld) uit ervaring meer voorstellen. Er
loopt een ononderbroken lijn van vroeger naar nu, waarlangs de ontwikkelingen zich
afspelen. Ogenschijnlijk zitten we op het eindpunt, maar in feite bewegen we
natuurlijk mee. Hoe meer inzicht we in die ontwikkelingslijnen krijgen, hoe beter
we onze positie onderweg kunnen peilen.
Het is kortzichtig om dingen vreemd, gek of saai te vinden die niet lijken op wat
je in je eigen omgeving gewend bent. Over de volgende cartoon kun je heel lang
nadenken. Je ziet twee missionarissen in de rimboe, met lange pijlen en kruisen om
hun hals waaraan Jezus vastgespijkerd hangt. Ze slaan zich op de dijen van het lachen
om negers die rondom een offerblok dansen. Zonder woorden. Waar slaat dit op?
De vraag is natuurlijk wie er nu eigenlijk gek doet, die negers of die missionarissen.
Over honderd jaar zullen kortzichtige mensen zich vermaken met onze vermeende
onnozelheden. Maar er zullen er ook zijn die proberen te begrijpen wat onze tijd
heeft aangericht in het historisch ontwikkelingsproces, om hun eigen positie beter
te doorgronden.
Daar komt nog iets bij. Die lijnen uit het verleden lopen niet recht, maar met
golven, hortend en stotend. Soms lijken processen heel erg op elkaar en is alleen de
verschijningsvorm anders. Als je in de Beatrijs vaste rolpatronen herkent zoals het
adellijk milieu die voorschreef aan Beatrijs en de jonge edelman, dan is de afstand
veel minder groot als je denkt aan de in onze tijd traditionele taakverdeling tussen
mannen en vrouwen. Dat is zeker niet hetzelfde, maar er zijn wel degelijk
overeenkomsten in de problemen die vastliggende rolpatronen in heden en verleden
oproepen. En vervang die angst voor de duivel eens door angst voor een kernoorlog,
die ook de massa in beweging zet en hele machinerieën om de opinie te beïnvloeden.
En ook daarbij speelt, in onze tijd, fictie een voorname rol. Om een voorbeeld te
geven: de gedachte dat de Tweede Wereldoorlog voor eens en voor altijd getoond
zou hebben wie een goede vaderlander is en wie een slechte wordt sterk bevorderd
door Mulisch' succesboek De aanslag.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Barrières
6
Het is duidelijk dat deze manier van omgaan met oudere teksten heel wat inspanning
kost. Je moet allerlei barrières nemen. In de eerste plaats is er het probleem van de
taal. Gelukkig worden steeds meer teksten uit de middeleeuwen in een moderne
vertaling gegeven. Maar iedereen weet dat er veel verloren gaat door dat vertalen.
Hoe moet je die typische verteltoon van de ridderroman in verzen overbrengen? Er
wordt een stijl gebruikt die te maken heeft met de mondelinge voordracht van deze
teksten: een beetje van ‘en toen en toen en toen...’ In modern Nederlands overgebracht,
doet dat algauw wat kinderachtig aan. Denk aan je schoolopstel van vroeger over
een dagje naar de dierentuin.
Maar wat moet je dan? Je kunt er moeilijk geschreven literatuur van maken, in
een stijl die wij daarvoor passend vinden. Misschien is het toch beter om maar die
oorspronkelijke taal te geven, met allerlei verklaringen onder aan de voet van de
bladzij. Een bij-effect is dan dat Middelnederlands vaak een wat grappige indruk
maakt, terwijl dat natuurlijk helemaal niet bedoeld is. Datzelfde geldt bijvoorbeeld
ook voor Zuidafrikaans.
De grootste problemen bij het historisch lezen van oudere literatuur worden echter
gevormd door de onbekendheid met de wereld en ideeën waarnaar verwezen wordt.
Die teksten zijn eenvoudig niet voor ons geschreven. Allerlei toen vanzelfsprekende
dingen zien wij helemaal niet meer. Draai een plaat van de cabaretier Wim Kan uit
de jaren zestig en je begrijpt er bijna niets meer van, terwijl je de zaal op de plaat
steeds hard hoort lachen. Niet alleen allerlei zakelijkheden en namen zijn we vergeten,
ook ideeën, visies, taboes uit die tijd kennen we nauwelijks meer. Is Wim Kan dus
flauw? Zo'n oordeel is gewoon niet aan de orde. Tenzij je die hele wereld waaraan
zijn teksten refereren weer probeert op te roepen.
Neem nu het volgende tekstje, dat een klerk van graaf Willem V van Holland in
1351 noteerde in de marge van het dikke rekeningenboek dat hij moest bijhouden:
Ghebenedijd zo moet hi zyn
die vanden water maecte wyn
Verder niets. Eerst moeten we de taalvormen oplossen. Dat is in dit geval niet zo
moeilijk: ‘Gezegend moet hij zijn/die van het water maakte wijn’. Je begrijpt dat er
woordenboeken en grammatica's van het Middelnederlands bestaan. Nu verder. Wie
is eigenlijk die ‘hij’? Een historicus uit onze tijd had daar geen moeite mee. Hij
verbond het tekstje onmiddellijk met zijn eigen wereld, want hij las het als ‘leve de
man die het bier uitvond!’ Dat zou dan volgens hem een soort grap zijn, in de lijn
van onze carnavalsliedjes, van een
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

2. Bladzijde uit Middelnederlands handschrift: barrières.
7
klerk die zich de hele dag zat te vervelen bij het opschrijven van inkomsten en
uitgaven van de graaf.
Deze interpretatie zegt meer van die historicus dan van dat tekstje. Want iemand
uit de middeleeuwen zou het onmiddellijk heel anders begrijpen.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

8
Die ‘hij’ is namelijk Jezus, van wie elke middeleeuwer wist dat hij allerlei wonderen
had verricht, zoals het veranderen van water in wijn op de Bruiloft in Kana. Die klerk
noteerde dus een vrome gemeenplaats in de marge bij zijn werk, te vergelijken met
de spreuken die sommige mensen nu op bordjes in de huiskamer hebben hangen.
Andere ideeën
Maar het is nog wat ingewikkelder. Dat zien we pas als we ons vanuit dit tekstje
verder oriënteren in die middeleeuwse denkwereld. Iets vrooms, dat toch ook een
zekere humoristische kant lijkt te hebben. Tot onze verbazing kunnen we dan
vaststellen dat deze combinatie in de middeleeuwen in brede kringen van de bevolking
zeer geliefd was. Voor ons is grappen maken over godsdienstige zaken taboe, tenzij
je de kerk belachelijk wilt maken. Maar in de middeleeuwen is het een geaccepteerd
middel om de goddelijke boodschap naar buiten te brengen. We merken dat als we
veel duidelijker voorbeelden vinden van humoristisch gepresenteerde vrome
boodschappen. Jezus wordt voorgesteld als een herbergier, die kannen vol wijn
schenkt zodat de bezoekers van zijn herberg dronken worden en lallend om meer
vragen: ‘leve de herbergier’ zingen ze in een ander lied en Jezus schenkt weer in.
Natuurlijk is dat beeldspraak. Maar die is geënt op alledaagse praktijken van
wereldse aard. De vrome gemeenplaats van die klerk zinspeelt ook op de vrolijke
gedachte dat Jezus bij bruiloften en partijen in een handomdraai voor de drank kon
zorgen. En zo iemand verdient ook om populair te worden onder de eenvoudigste
boeren en burgers.
Door zulke gegevens over de leef- en denkwereld van het bedoelde publiek van
die Middelnederlandse literatuur kun je niet alleen de teksten beter begrijpen maar
ook inzicht krijgen in de rol die zij gespeeld hebben in de maatschappij van toen.
Daarbij kun je ze natuurlijk best mooi of ontroerend blijven vinden. Het is zelfs
mogelijk dat bepaalde teksten zonder die historische omgeving je toch direct
aanspreken. Iedereen die wel eens oudere teksten leest of bestudeert zal je kunnen
vertellen dat sommige teksten voor hen direct over de tijd heen reiken, omdat ze iets
bijzonders voor die lezer heel mooi verwoorden!
Egidius, waar ben je gebleven,
Ik verlang naar je, lieve vriend....,
begint een l4de-eeuws lied over een gestorven vriend. Dat vinden velen een heel
mooi lied, zonder zich druk te maken over de vraag wie Egidius kan zijn
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

9
en hoe ze over de dood denken in de veertiende eeuw. Ga je op historisch onderzoek
uit, dan kom je misschien op heel andere punten uit met betrekking tot de interpretatie
van dat lied door de tijdgenoot. Maar wat die er ook van gevonden mag hebben, voor
menigeen blijft het een ontroerend lied. En daar kan, ten slotte, niemand iets op tegen
hebben.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

10
II
De Middelnederlandse literatuur in vogelvlucht
We trekken eerst een paar grote lijnen. De periode tussen 500 en 1500 noemen we
middeleeuwen. Maar de Middelnederlandse literatuur begint pas in de twaalfde eeuw.
Was er daarvoor dan niets? En is er dan geen Oudnederlandse literatuur?
De vanzelfsprekendheid, voor ons, dat literatuur bestaat uit opgeschreven en
gedrukte teksten bestaat in de middeleeuwen niet. Wij rekenen het zingen van liederen
en het vertellen van verhalen en anekdoten niet meer tot het terrein van de literatuur.
Toch is het mondelinge niet helemaal uit de literaire cultuur verdwenen. Het opvoeren
van toneelstukken hoort daar tenslotte ook bij. En er is zelfs een toenemende
belangstelling voor poëziefestivals. Maar doorgaans blijft het om teksten gaan die
ook in gedrukte vorm beschikbaar zijn. En bij literatuur denken we toch in de eerste
plaats aan stapels boeken die je kunt lezen.
In de middeleeuwen bestaat de literaire cultuur voor een groot deel uit mondelinge
voorstellingen of voorleessituaties. Een heleboel teksten die daarbij gebruikt werden,
zijn nooit opgeschreven. En als dat wel is gebeurd, dan is dat lang niet altijd bewaard
tot in onze tijd. Als we spreken over de Middelnederlandse literatuur moeten we ons
dus goed realiseren dat we het slechts kunnen hebben over een klein deel (dat wat
bewaard is) van het deel dat ooit opgeschreven is. En dat laatste begon pas op enige
schaal in de loop van de twaalfde eeuw.
Het is moeilijk om je voor te stellen dat er tijden geweest zijn waarin het
opschrijven van alles en nog wat allerminst normaal was. Dat geldt niet voor de
klassieke oudheid, die aan de middeleeuwen voorafgaat. De Romeinse cultuur kende
een sterke schrijftraditie, zowel bij de overheid als in de literatuur. Maar de Germaanse
stammen, die vanaf de vierde eeuw de macht in Europa overnemen, zijn aanvankelijk
veel meer op mondeling verkeer gericht. Dat staat een literaire cultuur niet in de weg,
alleen horen we er
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

11
weinig anders van dan spaarzame berichten die monniken in het Latijn blijven
optekenen. Want schrijven en lezen in het Latijn gebeurt nog wel in de kloosters. In
dienst van de bestudering van de bijbel en de verspreiding van Gods woord noteren
de monniken heiligenlevens, terwijl ze ook een deel van de klassieke literatuur
overschrijven. Immers, die kon je ook goed gebruiken om het lastige taalgebruik van
de bijbelboeken beter te doorgronden.
Oudnederlandse letterkunde
De Romeinse geschiedschrijver Tacitus vertelt al in de eerste eeuw na Christus dat
de Batavieren aan de overkant van de Rijn woeste strijdliederen zingen. En hij zegt
er meteen bij dat ze alleen door zulke traditionele zangpartijen hun eigen verleden
weten vast te houden. Dus zonder het op te schrijven. Dat is dan het eerste bericht
over de Nederlandse letterkunde, want hij zegt erbij dat ze dat in hun eigen taal deden.
Bernlef is de eerste auteur die we leren kennen. Hij overleed in 809 als een beroemd
zanger van heldenliederen die hij ook zelf maakte. Daarbij zwierf hij rond door
Friesland, toen de aanduiding voor zo'n beetje de gehele streek boven de grote rivieren.
Zeer waarschijnlijk werden toen ook al sommige van die liederen ter ere van de
voorvaderen opgeschreven in de oorspronkelijke taal. Dat vertelt tenminste Eginhard,
een van de biografen (levensbeschrijvers) van de beroemde vorst Karel de Grote
(768-814). Maar daarvan is niets bewaard gebleven. Wel beginnen nu in de marges
van de Latijnse handschriften van de monniken allerlei vertalingen in de volkstaal
voor te komen van afzonderlijke woorden, zinnen en zelfs hele passages. Zeker het
gebied tussen Maas en Rijn, met name de driehoek Maastricht, Aken en Luik, levert
ook materiaal op met een literair karakter, zodat voorzichtig geconcludeerd mag
worden dat daar vanaf de Karolingische tijd een zekere traditie ontstaat van een
opgeschreven literatuur in de volkstaal.
Dat zou dan de Oudnederlandse letterkunde zijn. Alleen, wat moeten we nu tot
het Oudnederlands rekenen? Van een Algemeen Beschaafd Nederlands (ABN) is
natuurlijk nog lang geen sprake, de bewaarde documenten vertonen zo'n mengelmoes
van sterk verschillende taalkenmerken dat het moeilijk is om die zo maar tot de
Nederlandse letterkunde te rekenen. En een ander punt is of je ze wel bij de literatuur
zou willen indelen: het gaat vaak om psalmberijmingen en andere religieuze teksten.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Middelnederlands
12
Pas in de twaalfde eeuw tekent zich een eerste, samenhangende beweging af om
literaire teksten in de volkstaal op te schrijven, en nu niet zozeer in de kloosters,
maar juist aan de wereldlijke hoven van de adel. Die taal noemt men zelf het Diets.
Dat is niet een ander woord voor Nederlands, maar de aanduiding voor de taal die
leken (niet-geestelijken en niet-geleerden) gebruiken, in tegenstelling tot het Latijn.
Het is de taal waarin je iets duidelijk kunt maken aan een eenvoudig publiek. Dat
vind je nog terug in de (verouderde) uitdrukking ‘iemand iets diets maken’, hetgeen
nu de negatieve betekenis heeft van iemand iets op de mouw spelden (want dat doe
je namelijk met het volk, volgens de geleerden!). Wij spreken nu van het
Middelnederlands, hetgeen niets meer is dan een verzamelnaam voor de dialecten
die later een duidelijke bijdrage zullen leveren aan het ABN: Limburgs, Brabants,
Vlaams, Hollands en Saksisch.
Vanaf de twaalfde eeuw zien we het gebruik van de volkstaal snel doordringen in
alle lagen van de maatschappij. Ook ambtenaren en de kerk gaan er in toenemende
mate gebruik van maken. Dat betekent even zovele taalsoorten: net zoals nu schrijft
een ambtenaar in een andere taal dan de literator. Er ontwikkelt zich eveneens al snel
een onderscheid tussen schrijf- en spreektaal. Met andere woorden: Middelnederlands
toont zich in vele taalsoorten, onderscheiden naar tijd, streek en gebruikssituatie.
Van deze verschillen in het Diets was de uitgever van de werken van de beroemde
schrijver Ruusbroec zich zeer bewust. Hij is in 1461 aan het werk, terwijl Ruusbroecs
teksten dan meer dan een eeuw tevoren geschreven zijn. En hij wil direct leesbare
teksten voor zijn tijdgenoten afleveren, zodat hij de oorspronkelijke taal moet
aanpassen. Vandaar dat hij dat even toelicht aan het begin:
Ook kan vastgesteld worden dat deze teksten genoteerd staan in een
zuiver, Brussels diets. Daarin komen weinig woorden voor, die ontleend
zijn aan het latijn, frans of enige andere taal. Bovendien is dit Brussels
diets perfecter opgeschreven dan je het doorgaans hoort spreken.
De twaalfde eeuw
De vraag hoe het komt dat de Nederlandse letterkunde pas duidelijk in de twaalfde
en dertiende eeuw zichtbaar wordt, behoort tot de moeilijkste die je ten aanzien van
het verleden kunt stellen. Ook al is er veel verdwenen - dat zullen we hierna zien -
toch is duidelijk dat er vóór die tijd van een bloeiende letterkunde in de volkstaal in
onze streken geen sprake kan zijn. Eerst moest er een publiek zijn dat op enige schaal
om dat soort teksten ging vragen. En
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

13
zo'n publiek begint zich pas in de twaalfde eeuw blijvend af te tekenen. Maar hoe
kwam dat dan?
Op elk terrein zien we in de twaalfde eeuw ingrijpende vernieuwingen ontstaan,
die te zamen vooral als kenmerk hebben dat leken een eigen cultuur gaan ontwikkelen.
Om te beginnen worden ze vanuit de kloosters met hun schrijfcultuur directer
benaderd. We zien in de twaalfde en dertiende eeuw allerlei kloosterhervormingen
plaatshebben, tot aan het stichten van geheel nieuwe orden toe. Dat staat in het teken
van een sterke toenadering tot het volk, dat steeds meer weggroeide van het
ingewikkelde Latijnse ritueel van de kerk en naar de mening van vele geestelijken
terugviel op de oude, Germaanse gewoonten en gebruiken.
Wereldse kennis omtrent natuurkunde, wiskunde, medicijnen en astrologie begint
binnen te stromen uit de Arabische wereld, doorgaans via Spanje. Zoals zo vaak
bevorderen vijandige contacten (de kruistochten) ook het handelsverkeer en de
uitwisseling van wetenschap en cultuur. Zeer waarschijnlijk oefenen wereldse
omgangsvormen met betrekking tot de liefde grote invloed uit op het adellijk vertoon
aan de westerse hoven.
En dat is een derde punt. De adellijke hoven vertonen vanuit politieke
ontwikkelingen een groeiende behoeft om zich te manifesteren, ten opzichte van
elkaar maar ook ten opzichte van het lagere volk. Ze willen zich onderscheiden van
de massa, door een eigen cultuur te propageren van wereldse aard die moet getuigen
van verfijnde regels en omgangsvormen. Begrippen als riddereer en hoofsheid gaan
in deze wereld een voorname rol spelen.
Ten slotte zijn er de steden, die eveneens vanaf de twaalfde eeuw in de Zuidelijke
Nederlanden snel aan betekenis winnen. Daar ontwikkelt zich de onafhankelijke
stadsbewoner, de burger die op eigen kracht vanuit de handel en later de eerste vormen
van industrie aan het eind van de middeleeuwen de macht naar zich toe weet te
trekken.
Al deze bewegingen worden zichtbaar in de twaalfde eeuw. Ze houden een
verbreding en verwereldlijking in van kennis en cultuur, waarvoor het Latijn bij lange
na niet meer toereikend kan zijn. Juist literatuur in de volkstaal speelt bij deze
ontwikkelingen een voorname rol. Het streven naar macht en een eigen identiteit
vindt daarin een uitstekend hulpmiddel. Dichters moeten aan de hoven, en later in
de stad, Gods bedoelingen verduidelijken op aarde. Tevens dienen ze de roem te
vestigen van allerlei adellijke huizen door het (soms verzonnen) voorgeslacht te
bezingen, lering te verstrekken en ook verstrooiing te bieden waarmee men de duivelse
ledigheid kon bestrijden. Men zegt wel dat de mens zichzelf in de twaalfde eeuw
leert ontdekken. En de literatuur in de volkstaal is een belangrijk hulpmiddel bij het
zoeken naar een eigen identiteit in de gemeenschap. Het individu wordt
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

14
zichtbaar, in liefdesliederen en vooral in ridderromans: een ridder gaat op avontuur
in de wereld.
Literaire kringen
Grofweg gezien kunnen we tot in de zestiende eeuw een drietal haarden van literaire
cultuur in de volkstaal onderscheiden, en wel in de kloosters, aan het hof en in de
stad. Natuurlijk zijn er allerlei overgangsvormen. De hoven proberen zich met hun
literatuur ook op de overige onderdanen te richten. En in de steden zijn er de hoven
van stadsadel en rijke burgers die op allerlei manieren bij de adel willen horen. De
kloosters zijn met hun literatuur evenmin uitsluitend gericht op de eigen bewoners,
maar soms in het bijzonder op de leken daarbuiten, in de stad, op het platteland en
aan het hof. Bovendien blijft de literatuur in zo'n bepaald milieu natuurlijk niet van
de twaalfde tot de zestiende eeuw hetzelfde. We zien zelfs literatuursoorten
overspringen. De rijke burgers in de steden gaan de adellijke cultuur naäpen, en dat
doen ze dan onder meer door de ridderverhalen in aangepaste vorm over te nemen.
En de geestelijke literatuur uit de kloosters vindt steeds meer aftrek bij burgers die
ook op zoek zijn naar modellen van en instructies voor een godsvruchtig leven.
Eigenlijk zien we de hele middeleeuwen door dat eenmaal ontworpen
literatuursoorten steeds in de mode blijven. Alleen verandert het publiek steeds, en
daarmee verbonden ook het uiterlijk van de teksten die steeds aan de nieuwe behoeften
en visies worden aangepast. Pas omstreeks het midden van de zestiende eeuw treden
zulke ingrijpende vernieuwingen op dat de bestaande vormen van literatuur beginnen
te verdwijnen. Dat gebeurt overigens niet in absolute zin. Veel middeleeuwse
literatuursoorten (het ridderverhaal, geestelijke en wereldlijke liederen, het
rederijkerstoneel) blijven nog eeuwen lang, soms tot in de negentiende eeuw, in
gebruik als schoolteksten op het platteland. Men zegt wel dat het tot het ‘gezonken
cultuurgoed’ is gaan behoren. Want de prominenten in de maatschappij, zowel in
materieel als in intellectueel opzicht, ontwikkelen in de tweede helft van de zestiende
eeuw een eigen, vernieuwde literatuur. We spreken in onze letterkunde dan van de
renaissance, waarin sonnet, klassieke tragedie en blijspel tot bloei komen.
Echte hofliteratuur vanaf de oorsprong is de ridderepiek (verhalende teksten over
ridders). Riddercodes en hoofse gedragsvormen worden opgevoerd en gedemonstreerd
in spannende verhalen, die geplaatst zijn in de tijd van Karel de Grote (achtste -
negende eeuw), van de Brits-Keltische vorst Artur (zesde eeuw), van Alexander de
Grote (vierde eeuw voor Christus) en van de Trojaanse helden uit de klassieke oudheid
(achtste eeuw voor
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

15
Christus). Maar ondanks die historische situering ademen ze helemaal de geest en
de belangen van de twaalfde- en dertiende-eeuwse hoven. Auteurs van zulke teksten
zijn hofdichters die vaak voor lange tijd onder de bescherming van een hoge edelman
werkten.
Daarnaast is er in deze eeuwen een stroom van heiligenlevens, dierverhalen,
geestelijke en wereldlijke liederen, die deels aan het hof, deels in de kloosters
ontstonden. Lang niet altijd hebben we voldoende gegevens om dat precies te kunnen
uitmaken. Dat geldt ook voor de vele instructiewerken voor een deugdzaam leven
en de encyclopedische werken met kennis over de natuur, geschiedenis en vooral de
zeden. Deze moraliserend-didactische literatuur komt pas goed op gang aan het eind
van de dertiende eeuw. Soms behoort een edelman tot de opdrachtgevers, maar
desondanks kan zo'n tekst juist voor bredere lagen van een lekenpubliek bedoeld
zijn, zoals we dat in de steden en op het platteland vinden.
Kloosterliteratuur
Typische kloosterliteratuur wordt gevormd door de exempelverzamelingen. Die
bestaan uit korte verhaaltjes in proza met een anekdotisch karakter. Zo konden allerlei
zonden en ondeugden op een aantrekkelijke manier verduidelijk worden.
Oorspronkelijk waren ze bestemd om stof te leveren voor preken. Maar algauw
worden ze ook buiten die situatie gebruikt. De stof komt uit de bijbel en de
geschiedenis, uit dierenencyclopedieën (bestiaria) en ook uit het dagelijks leven.
Sommige van deze korte verhaaltjes werden bewerkt tot afzonderlijke tekst, zoals
de Beatrijs en de Theophilus. Maar ook in het algemeen hebben ze een enorme
invloed gehad op de Middelnederlandse letterkunde.
Die geestelijke literatuur is lang niet zo saai, eentonig of belerend als je misschien
zou denken. Ook kloosterlingen (de hele dag bezig met het zieleheil van zichzelf en
van anderen) konden doodop raken en verveeld. Ledigheid stond bekend als de meest
voorkomende zonde in hun milieu. En daar zat de duivel nu juist op te wachten,
immers: ledigheid is des duivels oorkussen! Om die gevaarlijke situatie te vermijden,
was onder meer de literatuur een geschikt middel om de kloosterlingen afleiding te
bezorgen. Het beste was dan een literatuur die zowel stichtte als verstrooiing bood.
Bijgevolg waren de heiligenlevens en exempelen, met modellen van en voor een
hoogstaand leven, ook heel spannend en gruwelijk.
Toch is er van een eigenlijke kloosterliteratuur die in eerste instantie binnen de
muren bleef nauwelijks sprake. De genoemde teksten waren tegelijkertijd zeer
bruikbaar om buiten het klooster mensen te winnen voor de goddelijke boodschap.
Alleen voor wat de mystiek betreft, kan dat betwijfeld
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

16
3. Spannend heiligenleven over Sint-Kunera, uit ca. 1488.
worden. Dit begrip staat voor een heel persoonlijke uitwerking van de relatie van de
mens tot God. Het gaat hierbij om het zeer individuele streven van de ziel naar
eenwording met het goddelijke, in verschillende trappen van vervolmaking. Vooral
in de Nederlanden nam de literatuur die aan deze zelfexpressie is gewijd een hoge
vlucht.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

17
Het werk van Hadewijch uit de dertiende eeuw en dat van Ruusbroec uit de eeuw
daarna raakte bekend over geheel West-Europa. Zowel in proza als in poëzie hebben
ze de persoonlijke godsbeleving dwingend onderwerp gemaakt van de literatuur.
Maar het is erg moeilijk om te begrijpen. Ook in hun eigen tijd was het zeker niet
bestemd voor een breed publiek.
Dat publiek wordt wel bereikt door de Moderne Devotie. Deze beweging, ontstaan
in de oostelijke Nederlanden rond Geert Groote in de tweede helft van de veertiende
eeuw, vormt in zekere zin een praktische voortzetting van de mystieke godservaring
door het individu. Ook eenvoudige mensen dienen geschoold te worden om zelf
Gods woord te kunnen doorgronden, aan de hand van door henzelf te raadplegen
bijbelverhalen, zonden- en biechtboeken en heiligenlevens. Een soort
doe-heb-zelf-godsdienst dus, die evenals de mystiek soms grote argwaan wekte bij
de kerkelijke overheid. Het kon immers een beetje op ketterij lijken als men de vaste
hand van de geestelijkheid niet meer bij alles nodig meende te hebben.
Toneel
Toneel is er altijd geweest. Maar vooral hier heeft het lang geduurd voordat zulke
teksten opgeschreven werden. Al vanaf de vroege middeleeuwen zwerven groepjes
toneelspelers en acrobaten rond langs plaatsen waar iets te verdienen viel. Het is ook
niet uitgesloten dat sommigen voor lange tijd aan een bepaald hof verbonden bleven.
In een oud kroniekverhaal lezen we wel eens iets over hun optreden. In de tijd van
Karel de Grote trad de mimespeler Vitalis op, die bij banketten personen nadeed in
woord en gebaar. Hij had vooral vrouwen op het oog, die rood werden van schaamte
als hij hen te grazen nam, maar die genoten als een ander aan de beurt was. En hij
was zo beroemd dat dit allemaal op zijn grafsteen vermeld werd.
In later eeuwen horen we steeds meer over een bonte verzameling van entertainers,
dank zij de beter bewaarde archiefstukken waarin afrekeningen voorkomen van
adellijke hoven en ook van stadsbesturen. Vooral op feestdagen wordt er veel
uitgegeven aan variété. Goochelaars, acrobaten, dierentemmers en muzikanten komen
we tegen, maar ook specialisten als schoonspringers, komische windenlaters en zelfs
iemand die zich in 1345 laat betalen ‘omdat hij zich op zijn hoofd liet slaan, hoe hard
men maar wou’. In dit gezelschap bevonden zich nu ook voordragers en toneelspelers.
De dichter Jacob van Maerlant beschrijft omstreeks 1266 in zijn encyclopedie op
rijm over de schepping (Der naturen bloeme) ook de Vlaamse gaai. Het uiterlijk en
de eigenschappen van dat bontgekleurde en luidruchtige beest kan hij zijn publiek
het best onder ogen brengen door te wijzen op het overeenkomstige gedrag van de
entertainers die
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

18
op elk moment van de dag hun leugenachtige grollen uitkramen en die
iedereen kunnen nabootsen, of het nu ridders zijn, priesters, burgers,
vrouwen of knapen.
Dit type acteur speelde werelds toneel, niet alleen kluchten maar ongetwijfeld ook
het serieuze, wereldse drama waarvan er in de zogenaamde abele spelen (onder
andere Esmoreit) een viertal bewaard is. Maar er moet in de veertiende eeuw veel
meer van dat toneel geweest zijn, gezien de vele vermeldingen in hof- en
stadsrekeningen. Het was naar onderwerp sterk verwant aan de ridderepiek, die
bovendien ook nog vaak mondeling werd voorgedragen. Dat het vrijwel nooit voluit
werd opgeschreven, ligt voor de hand, gezien het sterk improviserende vermogen
van die middeleeuwse entertainers. En als dat wel eens gebeurde, dan maakten zulke
teksten weinig kans om bewaard te blijven. De bibliotheken die de eeuwen trotseerden,
waren voornamelijk die van de kloosters en daarin was weinig plaats voor zulke
teksten.
Toch waren al deze vormen van entertainment zó geliefd aan het hof en in de stad
dat de kerk ondanks allerlei bezwaren graag gebruik ging maken van dramatische
technieken. Immers, daarmee konden ze met hun boodschap een veel groter publiek
bereiken. En zo zien we dat zich al vanaf de tiende eeuw vanuit de mis - eigenlijk
zelf al een soort ‘toneelspel’ - allerlei vormen van kerkelijk toneel ontwikkelen. De
geboorte en het lijden van Christus worden eerst op het altaar gespeeld door priesters
en koorknapen, maar algauw gaan leken meedoen en verplaatst het podium zich naar
het kerkplein en de markt. En het repertoire breidt zich steeds verder uit, van
toneelspelen over allerlei bijbelse onderwerpen tot aan de dramatisering van de
wonderverrichtingen van de talloze heiligen. Het geestelijk toneel ontwikkelt zich
dus vanuit kloosters en kerken verder in de stad. Het wereldlijk toneel blijft voorlopig
een aangelegenheid van rondtrekkende beroepsentertainers, die zowel aan het hof
als in de stad optreden.
Stedelijke literatuur
Maar vanaf het eind van de veertiende eeuw begint de stad zich steeds meer te
ontplooien als een actief literair centrum. De burgers vormen niet meer alleen het
publiek voor wat van buiten komt, ze gaan nu ook zelf de pen ter hand nemen. Ze
organiseren zich in verenigingen, de rederijkerskamers, met aan het hoofd de meest
getalenteerde schrijver (factor), die nogal eens van stadswege betaald werd. Ze houden
wedstrijden, onderling of als kamers met elkaar, ze spelen toneel bij allerlei
gelegenheden en ze treden in het algemeen op als de plaatselijke feestcomités. Bij
bezoek van hooggeplaatste personen aan de stad verzorgen ze processies en
feeststoeten, met toneelstukjes
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

19
4. Aangepast ridderverhaal, voor een stedelijk publiek, van ca. 1510.
en stille vertoningen langs de route. Dank zij dit vaste instituut van de
rederijkerskamer - een stad telde er algauw een drietal - met een eigen gebouw en
eigen archief om alle teksten te bewaren, is er veel van hun werk uit de vijftiende en
zestiende eeuw overgeleverd.
Een ander punt dat te maken heeft met de ontwikkeling van de stad tot literair
centrum aan het eind van de middeleeuwen is de uitvinding van de
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

20
boekdrukkunst. Dat begint zo omstreeks het midden van de vijftiende eeuw. Die
eerste drukkers ontdekken algauw dat in een stedelijk gebied de beste
marktvoorwaarden liggen voor hun afzet. Dat betekent echter niet dat ze in de eerste
plaats de rederijkersliteratuur drukken. Deze was namelijk toch wel erg geleerd en
moeilijk, typisch bedoeld voor de rijkeren en intellectuelen om zich van de rest van
de bevolking te kunnen onderscheiden. En de drukkers moesten toch voor alles een
ruime afzet voor hun produkten zien te vinden.
Voor zover ze literatuur brengen, kiezen ze vooral voor de oude en bewezen
successen uit vroeger eeuwen, die ze dan zoveel mogelijk aanpassen aan de smaak
van de gemiddelde burger. Dat betekent dat de oude ridderverhalen weer uitgegeven
worden,maar ook dierverhalen (de Reinaert, de fabels van Esopus) en spannende
kronieken. Pas vanaf omstreeks 1500 komen daar meer eigentijdse produkten bij.
Rederijkerstoneelstukken worden enigszins omgewerkt tot leesboek, zoals de
Elckerlijc en sterker nog de Mariken van Nieumeghen. Daarnaast komt dan in de
loop van de zestiende eeuw langzaam een stroom van novellenbundels en
anekdotenverzamelingen (Ulenspieghel) op gang. Bovendien worden nu ook wel
refreinenbundels en toneelspelen van de rederijkers zonder aanpassingen gedrukt,
vaak als produkten van de grote, landelijke wedstrijden. Maar dan zijn we al een
eind in de zestiende eeuw. Vanuit die elitaire rederijkerij vernieuwt zich dan de
literatuur tot wat wij in onze letterkunde de renaissance noemen.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

III
Wat is er bewaard?
21
Het geven van een beeld van de Middelnederlandse letterkunde blijft, zelfs in de
meest grove lijnen, een riskante zaak. De vele teksten die nooit opgeschreven zijn,
bepaalden toch ook voor een belangrijk deel het literaire klimaat. Vooral liederen
van verhalende aard (balladen) bleven vast in de mondelinge traditie liggen. Een
enkele keer konden ze nog in de negentiende eeuw (toen men hier belangstelling
voor kreeg) opgetekend worden. Dat gebeurde bijvoorbeeld met het Lied van Heer
Halewijn, de blauwbaard die jonge meisjes verleidde maar wiens hoofd uiteindelijk
als versiering bij een feestmaal eindigde. Aan de taalvormen, rijmwoorden en
zinsconstructies kon je nog in de negentiende eeuw zien dat het oorspronkelijk een
Middelnederlandse tekst geweest moest zijn.
Van wat er wel opgeschreven is, kennen we maar een klein gedeelte. Immers, veel
handschriften zijn in de loop der eeuwen verdwenen, en dat geldt ook nog voor heel
wat gedrukte boeken uit de vijftiende en zestiende eeuw: de oplagen waren nog lang
niet zo groot als nu. Wat we wel hebben, is niet automatisch het belangrijkste of
representatiefste van alles wat er geweest is. Soms weten we wat we missen.
Verschillende keren wordt bijvoorbeeld in Middelnederlandse teksten gesproken
over een geheimzinnig werk, de Madoc. De dichter van de Reinaert, van wie we
alleen weten dat hij Willem heette, wordt in één van de bewaarde
Reinaert-handschriften gepresenteerd als ‘Willem, die Madoc maakte’. Dat moest
kennelijk indruk maken op het publiek, opdat het ook met groeiende belangstelling
naar deze nieuwe tekst van de topauteur zou gaan luisteren. In een ander
Reinaert-handschrift vond iemand dit toch een ongewenste introductie. Hij krabde
Madoc op het perkament (dierehuid!) uit en schreef op de open plek ‘vele boeken’,
een beetje in elkaar gedrukt, anders paste het niet. Want het moet een tekst geweest
zijn vol ketterse denkbeelden, gericht tegen de officiële
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

22
kerk, waarschijnlijk over een Keltische prins die een soort piratenbestaan op zee
leidde.
Ook andere titels worden wel genoemd in de bewaarde teksten waarvan we moeten
constateren dat we ze niet kennen. Verder zijn er nog andere aanwijzingen voor de
verdwenen Middelnederlandse literatuur. Zeer beroemd was in West-Europa de
ridderroman over het liefdespaar Tristan en Isolde. In alle talen kom je het verhaal
tegen, behalve bij ons. Maar het was hier wel degelijk bekend. Kinderen krijgen in
de Nederlanden de namen van deze romanfiguren. En bovendien werden onlangs op
verschillende plaatsen door archeologen schoenen opgegraven die als versiering in
het leer afbeeldingen uit deze ridderroman dragen. Maar toch moeten we ons dan
weer afvragen: is het wel ooit in het Middelnederlands opgeschreven, of was het
alleen in de mondelinge voordracht bekend?
Verdwenen teksten
Welke kansen hadden eenmaal opgeschreven teksten om bewaard te blijven? Pas
vanaf het begin van de negentiende eeuw gaat men, in het kader van de romantiek,
systematisch de resten uit het verleden verzamelen en in kaart brengen. Er begint
een historische belangstelling te ontstaan, in die zin dat men zoveel mogelijk van het
verleden wil weten. In de eeuwen daarvoor werd het verleden voornamelijk gebruikt
met het oog op de eigen belangen. En helaas beschouwde men in de renaissance de
middeleeuwen als een duistere tijd, waarin het bruikbaar geachte erfgoed uit de
klassieke oudheid verminkt en verprutst was. Ook het katholieke en de
sprookjesachtige wereld uit de ridderromans, vol Germaanse en Keltische motieven,
pasten helemaal niet meer in de voorstellingswereld van de mensen in de renaissance.
Dus weg met die middeleeuwse handschriften vol (bij)geloof en ouderwets gezeur!
Maar ook in de middeleeuwen zelf vond men lang niet alles de moeite waard om
te bewaren. Toen het gedrukte boek aan het eind van de vijftiende eeuw in de mode
kwam, begon men massaal de handschriften weg te gooien. Die waren immers niet
meer nodig, men kon nu beschikken over iets veel beters. Bovendien waren de literaire
handschriften in de vijftiende eeuw overwegend van papier, dat men had leren
produceren als veel goedkopere vervanging van het perkament. Bedenk wel dat die
geprepareerde koeiehuid hoge produktiekosten met zich meebracht. Een beetje
omvangrijke ridderroman kostte algauw een kudde koeien! Maar die papieren
handschriften waren dan wel goedkoper, ze zagen er ook veel minder fraai uit. Want
de prachtig geschilderde illustraties (miniaturen) op het perkament konden op het
papier niet aangebracht worden. Daar treffen we
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

23
5. Bladzijde uit perkamenten handschrift met miniaturen, uit ca. 1300, van de Rijmbijbel van Jacob
van Maerlant.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

24
hoogstens wat pentekeningen aan, maar heel vaak ook gewoon niets. Alleen
kerkboeken voor privé-gebruik van rijke adel, geestelijkheid of burgers werden nog
op perkament uitgevoerd, met overvloedige illustraties. En die werden dan nog wel
bewaard, vanwege hun aantrekkelijke uiterlijk.
Aan de oorzaken voor het verlies van zoveel Middelnederlandse teksten moeten
we natuurlijk ook oorlogen, branden en natuurrampen toevoegen. Vooral in de
twintigste-eeuwse wereldoorlogen zijn veel bibliotheken in Noordwest-Frankrijk,
België en Duitsland verloren gegaan, niet eens alleen door beschietingen en
bombardementen maar ook door diefstal van elders tijdig in ‘veiligheid’ gebrachte
kostbaarheden. De stadsbibliotheek van Lübeck aan de Duitse Oostzeekust werd al
vanaf eind 1942 door de geallieerden gebombardeerd. Het rijke bezit aan
middeleeuwse handschriften en incunabelen (boeken gedruk vóór 1500) wordt
ondergebracht in zoutmijnen vijftig kilometer naar het oosten. Daaronder bevond
zich ook veel materiaal uit de Nederlanden, want Lübeck behoorde in de
middeleeuwen tot het internationale handelsverbond der Hanze. Bovendien sprak
men er een taal die sterk overeenkwam met die van de Nederlanden. Om kort te gaan,
de bibliotheek blijft door een wonder de hele oorlog door gespaard, maar de
kostbaarheden in de zoutmijnen zijn in 1945 spoorloos verdwenen. Misschien duiken
ze nog eens op in het Oostblok. Of in Zuid-Amerika, want vele nazi's wisten daarheen
te ontkomen, met in hun bagage kunstschatten die een onbezorgde oude dag moesten
garanderen.
Dit is maar één verhaal. Er zijn er veel meer te vertellen. Tot ver in de achttiende
eeuw branden hele steden en stadswijken soms meer dan één keer af. Rijke
verzamelingen in Brussel gaan in 1699 in vlammen op als de stad door een beschieting
bijna totaal vernietigd wordt. Eigenlijk kunnen we ons verbazen over wat er allemaal
nog wèl bewaard is. De meeste kans maakten handschriften die een plaats vonden
in kloosterbibliotheken. Die bevatten niet alleen geestelijke teksten voor persoonlijke
meditatie, maar ook didactische literatuur voor leken, zowel over Gods schepping
als over de zeden aan de hand van voorbeeldige verhalen zoals de Beatrijs.
Er ontstaat dus een wat vertekend beeld van de Middelnederlandse letterkunde als
we ons al te beslist laten leiden door wat we nu nog kennen. Didactische, stichtelijke
en moraliserende teksten zijn door de overlevering relatief oververtegenwoordigd.
Juist de meer wereldlijke literatuur had veel minder kans om bewaard te blijven.
Oorspronkelijke teksten en afschriften
Maar dit is niet het enige probleem met die overlevering. Van de teksten die we
hebben, weten we zeker dat ze nooit de oorspronkelijke versie zijn zoals
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

25
de auteur die heeft genoteerd. Het zijn altijd kopieën (afschriften, zeggen we bij
voorkeur), soms van eeuwen later. Hoe kan dat? Stel, een auteur krijgt de opdracht
van een hoge heer (of dame!) om een tekst te maken. Hij gaat aan het werk. Daarbij
is het lang niet altijd gezegd dat hij zelf zijn tekst in een handschrift opschreef. Soms
maakte hij alleen een kladversie, die vervolgens door beroeps-overschrijvers
(kopiisten) voor de opdrachtgever en zijn relaties vermenigvuldigd werd in toonbare
handschriften. Zulk werk gebeurde in een scriptorium (schrijfbedrijf), dat
oorspronkelijk verbonden was aan kloosters maar dat zeker in de veertiende eeuw
ook als zelfstandige onderneming in de steden voorkomt.
Beroemde auteurs en rijke hoven hadden ongetwijfeld ook privé-kopiisten in
dienst. Er is een afbeelding bewaard waarop we de auteur Ruusbroec, een geestelijke,
een tekst zien krassen op een met was bestreken leitje (tabula), terwijl een kopiist
tegenover hem de tekst van zo'n leitje tegelijk overschrijft in een handschrift. Als hij
klaar is, wordt de was weer glad gestreken terwijl Ruusbroec dan een nieuw leitje
klaar heeft. De beroemde Engelse auteur Geoffrey Chaucer (van de Canterbury Tales
van omstreeks 1400) had ook een eigen kopiist tot zijn beschikking. Deze Adam
deed zijn werk niet best, want aan het slot van een tekst scheldt Chaucer hem de huid
vol (zou Adam dat ook hebben moeten overschrijven?):
Adam (...), moge mijn vloek je kronen met de schurft onder je haar,
tenzij je intact laat blijven hetgeen ik schreef. Ik moet te dikwijls wrijven
en krabben om je fouten te herstellen. Je kunt van haast en slordigheid
niet spellen.
Chaucer moest dus zelf corrigeren, en het gaat hier kennelijk om perkamenten
handschriften, want anders kun je niet ‘wrijven en krabben’.
Een handschrift dat de auteur zelf heeft geschreven, zal vaak niet eens bestaan
hebben. Maar natuurlijk wel een versie, die onder zijn bemoeienis (denk nog eens
aan Chaucer) tot stand is gekomen. Zelfs zulke versies zijn ons in de
Middelnederlandse letterkunde niet met zekerheid bekend. We hebben alleen maar
afschriften. Want de tekst in het handschrift of de handschriften die de opdrachtgever
had laten maken, kon steeds weer overgeschreven worden. En dat gebeurde ook,
want we hebben al gezien dat allerlei literatuursoorten de hele middeleeuwen door
steeds een nieuw publiek vinden. Bij gebleken belangstelling raken teksten als het
ware op transport. En zo komt het dat we van sommige teksten meer dan één versie
hebben, in een tijdsbestek van eeuwen. Op grond van de bewaarde handschriften van
één tekst proberen we nu dat transport in kaart te brengen. Dat noemen we een
stamboom of filiatie. Neem het volgende (verzonnen) voorbeeld:
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

[ ] = niet bewaard.
Fouten en verbeteringen
26
Wat is nu het probleem? Als je de drie bewaarde handschriften - die allemaal
teruggaan op dezelfde tekst - naast elkaar legt, dan moet je vaststellen dat ze allerlei
verschillen ten opzichte van elkaar vertonen. We spreken dan van varianten. Die
konden op vele manieren ontstaan. In de eerste plaats natuurlijk door gewone fouten.
Kopiisten schreven van zonsopgang tot zonsondergang ('s zomers moest je dus langer
werken, maar je verdiende dan ook meer). Na een uur of twee pennen beginnen er,
vaak in golven, allerlei vergissingen voor te komen. Soms worden ze gecorrigeerd
- dat hing van de beschikbare tijd af, en dus van het geld. Maar er blijft heel wat
zitten. Die fouten kun je vaak herkennen doordat ze een bepaald systeem vertonen:
let maar eens op de fouten die je zelf maakt als je een tekst overschrijft of overtikt.
Hele passages kunnen wegvallen als een kopiist ophoudt bij een bepaald woord en
weer verder gaat bij datzelfde woord, alleen tien regels verder in zijn voorbeeld
(legger).
Als je vermoeid bent, zie je in een handschrift de woordscheidingen niet meer zo
goed, zeker als de tekst je niet veel zegt - en er zijn veel kopiisten geweest die
nauwelijks iets begrepen van hetgeen ze overschreven. In één van de bewaarde
Reinaert-handschriften komt de volgende passage voor, als het gaat over de
geheimzinnige plaats waar volgens Reinaert een schat begraven ligt, Kriekeputte.
Niemand komt daar ‘sonder die ule ende die scowut / die darne stelen in dat crut’,
en dat is op zijn zachtst gezegd een beetje onduidelijk: ‘behalve de uil en het
nachtuiltje / die daar niet stelen (?) in het struikgewas’. Ook zonder de hulp van de
andere handschriften met de Reinaert-tekst zouden we al kunnen vaststellen dat de
kopiist een woord-
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

27
scheiding verkeerd heeft gezien: er moet natuurlijk staan ‘die dar nestelen in dat
crut’, die daar in het struikgewas hun nesten bouwen.
Zo'n fout zie je zo, omdat er onzin is komen te staan. Maar wat doet nu een
volgende kopiist die zo iets aantreft? Als hij zijn werk goed wil doen voor zijn
opdrachtgever, kan hij moeilijk dezelfde onzin overnemen. Dus wat gebeurt er? Hij
probeert er weer iets zinnigs van te maken, maar het is de vraag of hij erin zal slagen
om de oorspronkelijke lezing te herstellen. Immers, hij heeft die oudere legger niet
meer bij de hand. Daarom verzint hij maar iets, waardoor de tekst weer normaal gaat
lopen. En zo is er geen vuiltje meer aan de luchtje begrijpt dat zulke ‘verbeteringen’,
die eigenlijk de tekst nog verder van het origineel afbrengen, voor ons heel
problematisch worden: we zien gewoon niet meer dat er fouten zijn gemaakt. Een
doodenkele keer deelt een kopiist zelf mee dat hij zo te werk is gegaan. Zo wordt
aan het slot van de Ferguut, een ridderroman rond de Brits-Keltische vorst Artur,
het volgende gezegd:
Heer, hier bied ik u de tekst van Ferguut aan, van begin tot eind met
mijn hand gecorrigeerd, op alle punten waar in woord, rijm en zinnen
fouten voorkwamen.
Maar verder kan het alleen blijken uit varianten op zo'n punt met andere bewaarde
handschriften. Het gebeurt ook wel eens dat de kopiist het zo onhandig doet dat zijn
‘verbetering’ niet klopt met wat eerder of later verteld wordt. Ook dan kunnen we
argwaan krijgen ten aanzien van een bepaalde passage in een tekst en ons afvragen
wat kopiisten hier allemaal hebben uitgehaald.
Soms is het gemakkelijk. Van een geestelijk lied over Maria, de moeder van Jezus,
hebben we twee versies. In de ene wordt ze vergeleken met een ‘rose boven alle
bloemen’, en dat komen we wel meer tegen in de middeleeuwse literatuur. Maar in
de andere versie staat hier ‘haese boven alle bomen’, dus als een haas die boven alle
bomen uitsteekt! De kopiist die hier aan het werk was, lijkt wel niet goed snik. Helaas
moeten we dat wel eens meer denken. Er zijn duidelijk kopiisten geweest die
nauwelijks konden lezen en heel weinig culturele vorming hadden.
Aanpassingen
Het grootste probleem wordt echter niet gevormd door de vele fouten en de
verbeteringen daarvan in de ‘verkeerde’ richting. Kopiisten konden het ook als hun
opdracht beschouwen om teksten bewust te veranderen: ze pasten de tekst aan bij de
eisen en de smaak van hun opdrachtgever en zijn kring. Dat speelde vooral als de
tekst al wat ouder was. In elk geval moest dan de
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

28
taal aangepast worden. Maar ook werden onbegrijpelijke of verouderde begrippen
verwijderd of vervangen. En ten slotte konden allerlei zaken naar de smaak van de
opdrachtgever toegevoegd worden of juist weggelaten.
Als dit soort dingen gebeurt, kun je eigenlijk niet meer spreken van kopiëren. Het
is meer zo dat een oudere tekst wordt bewerkt voor een nieuwe gebruikssituatie. En
dat is dan niet ongelijk aan de veel voorkomende bewerking van een Franse tekst in
het Middelnederlands.
Kopiisten-gedrag kan dus uiteenlopen van min of meer klakkeloos overschrijven
van een tekst (waarbij onwillekeurig allerlei fouten worden gemaakt) tot aan het
compleet verbeteren, herzien en aanpassen van een bestaande tekst voor een nieuwe
gebruiker. Dit verklaart waarom de bewaarde handschriften van één tekst onderling
zo sterk kunnen verschillen. Denk overigens niet dat de oorspronkelijke auteurs dit
een vanzelfsprekende situatie vonden. We zagen al hoe Chaucer hevig tekeerging
tegen zijn kopiist Adam. Maar dat betrof vooral diens slordigheid. Juist dat bewust
veranderen van een tekst kon auteurs razend maken.
De auteur van Reinaert-II (een uitgebreide bewerking van de bekende Reinaert)
vraagt aan het slot nederig om eventuele fouten in zijn werk te verbeteren. Maar
mensen die alles willen veranderen, door hen zou je het dichten eraan geven: ‘Maar
wie dit gedicht laat zoals hij het aantreft, misdoet mij in het geheel niets’. Ook de
beroemde schrijver Jacob van Maerlant kon zich opwinden over de manier waarop
kopiisten kunnen bederven wat hij met pijn en moeite heeft gedicht. Aan het slot van
één van zijn moraliserende gedichten vervloekt hij bij voorbaat zulke kopiisten en
hij bezweert hen elke letter intact te laten. Want hij is zó verknocht aan zijn werk,
dat hij zich liever laat doodslaan dan zijn werk te moeten overgeven aan de
mishandelingen van eigenwijze kopiisten.
Deze situatie van de Middelnederlandse literatuur in handschrift brengt met zich
mee dat er ook een enorm dateringsprobleem is. De bewaarde handschriften zijn
doorgaans niet gedateerd, zodat het nogal eens voorkomt dat we niet meer kunnen
zeggen dan uit de eerste of de tweede helft van die-en-die eeuw. Maar dan hebben
we nog niet de ontstaansdatum van de tekst, want voor de Middelnederlandse literatuur
beschikken we niet over de originele teksten. Ook die datum wordt maar zelden
gegeven in de beschikbare afschriften, zodat we ook hier moeten reconstrueren aan
de hand van allerlei andere gegevens. Neem als voorbeeld de Beatrijs. Er is één
handschrift bewaard met die tekst, toevallig wel tamelijk precies te dateren, namelijk
omstreeks 1374 (er staat een kalender in). Maar de tekst moet eerder bedacht en
opgeschreven zijn, wellicht al in de 13de eeuw. Alleen blijft de vraag of hij er toen
zo uitzag als we hem van het afschrift uit omstreeks 1374 kennen. Als je vervolgens
ook nog de bewerkte stof erbij betrekt, komt er nog een datum bij. De
Middelnederlandse dichter gebruikte
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

29
namelijk een kort verhaaltje in het Latijn uit het begin van de dertiende eeuw, waarin
het complete verhaal al gegeven wordt. Dus van wanneer is nu de Beatrijs? Eigenlijk
moet je dan eerst de vraag preciseren tot: welke vèrsie van de Beatrijs wordt er dan
bedoeld?
Drukpers
Als vanaf de tweede helft van de vijftiende eeuw teksten vermenigvuldigd gaan
worden door de drukpers komen er ingrijpende veranderingen in de presentatie van
de Middelnederlandse literatuur. Nu moet je niet denken dat de boekdrukkunst zo
maar toevallig door een zonderlinge gek werd uitgevonden. De romantiserende
geschiedschrijving mag graag allerlei ingrijpende veranderingen toeschrijven aan de
grillen van een eenling, die volstrekt bij toeval iets ontdekt zou hebben waardoor het
aanzicht van de wereld blijvend werd veranderd. Stel je voor dat de Griekse wijsgeer
Archimedes niet van baden had gehouden en dus zijn wet niet had kunnen ontdekken!
En stel je voor dat Laurens Janszoon Coster geen liefhebber van wandelen was
geweest. Al in de zestiende eeuw wordt verteld dat deze Coster uit Haarlem de
boekdrukkunst heeft uitgevonden. Hij liep met zijn kleinkinderen te wandelen in de
Haarlemmerhout. Onderweg sneed hij uit beukeschors letters. Thuis drukte hij die
vervolgens met wat inkt op papier af, om de kinderen te vermaken. Die vonden dat
zó mooi, dat hij toen op het idee kwam om op vergelijkbare manier gehele teksten
te gaan afdrukken.
Onzin. Maar wel hardnekkige, want nog steeds kunnen we moeilijk afstand doen
van deze mythe. Vanaf de veertiende eeuw wordt de vraag naar teksten steeds sterker,
niet alleen in de kloosters en aan de hoven, maar nu ook in bredere lagen van de
stadsbevolking. Kopiisten kunnen het niet bijbenen, maar belangrijker is dat zo'n
handschrift een kostbare zaak blijft, ook al was men inmiddels overgegaan op papier
en (veel) minder versiering. Op verschillende plaatsen begint men te experimenteren
met druktechnieken. Al in de veertiende eeuw ontwikkelt men het zogenaamde
blokboek. Op perkament of papier wordt een afdruk gemaakt van een in hout gesneden
tekst, doorgaans met een plaatje erbij. Voor elke pagina sneed men een nieuw
houtblok, en zo kon een heel boek tot stand komen. Waar het vooral om ging, was,
dat je die houtblokken natuurlijk net zo vaak kon afdrukken als je nodig vond, zodat
je een zekere oplage kreeg van een bepaalde tekst. Alleen, het graveren van de blokken
was een gigantisch werk, terwijl je er bovendien na afloop niets meer mee kon doen.
De procedure werkte dus nauwelijks tijd- en kostenbesparend. Op beperkte schaal
blijft de blokboektechniek toch nog tot in de zestiende eeuw in gebruik. Voornamelijk
devotionele teksten werden ermee verspreid, met veel plaatjes (houtsneden) die
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

30
6. Afdruk van houtblok met gegraveerde voorstelling en tekst, uit ca. 1480.
doorgaans nog met de hand werden ingekleurd. Losse vellen met afdrukken vinden
we wel in huizen aan de wand hangen. Kijk maar eens op schilderijen uit de vijftiende
en zestiende eeuw die interieurs te zien geven.
Het revolutionaire van de vermenigvuldigingstechniek zit in het gebruik van los
lettermateriaal. Van losse in lood gegoten letters stel je zetsel
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

31
samen voor een paar pagina's, die druk je zeg maar 500 keer af en daarna kun je de
letters weer opnieuw gebruiken om andere pagina's voor de druk gereed te maken.
En dàt gaf enorme tijdwinst bij de vermenigvuldiging van een tekst. Aanvankelijk
geloven de mensen hun ogen niet. Die drukkers lijken wel tovenaars! In het begin
zwerven ze soms rond met hun materiaal en geven als goochelaars voorstellingen.
In Parijs komt zo iemand met zijn knechten bijna op de brandstapel, omdat hij een
gegeven tekst na enige uren in een gehele oplage onder de verbaasde toeschouwers
wist te verspreiden. Dat kan toch niet, daar moet de duivel wel achter zitten!
De experimenten met het ‘kunstmatig schrijven’ hebben het eerst succes in het
Rijngebied in Midden-Duitsland. Vooral Johan Gutenberg in Mainz weet in 1440-1450
volwaardige produkten tot stand te brengen, onder andere een volledige bijbeltekst
in het Latijn. In elk geval zijn de eerste drukkers voornamelijk Duitsers, die zich al
snel overal in Europa vestigen. Maar de kunst wordt gauw afgekeken en verder
ontwikkeld, vaak vanuit voormalige kopiistencentra, zowel in de stad als bij de
kloosters. Onder de eerste drukkers vinden we eveneens veel goud- en zilversmeden,
die immers vertrouwd waren met de metaalbewerking die voor het gieten van de
letters nodig was. En ten slotte zijn het ook vaak studenten en geleerden die de gok
waagden. Hun inbreng vloeit voort uit de belangstelling voor het verzamelen,
bewerken en verspreiden van allerlei tekstmateriaal.
Rond 1470 start op grote schaal bedrijvigheid van drukkers in de Nederlanden,
bij kloosters, in steden met hoger onderwijs maar ook op allerlei andere plaatsen
waar iemand op het idee kwam de nieuwe techniek te beproeven, soms alleen maar
als hobby. Dat het drukkersbedrijf een speciale bedrijfsvoering vereist, ontdekken
de meesten algauw, tot hun schade en schande. Je kunt de techniek dan wel onder
de knie hebben, je moet ook de juiste teksten weten te vinden waarvoor een bepaalde
markt aanwezig dient te zijn of gecreëerd moet worden. Een heleboel gaan er dan
ook failliet na korte tijd of verplaatsen hun atelier naar steden waar een ruim
afzetgebied gevonden kon worden. Rond 1500 is er in de Nederlanden enige
duidelijkheid hierover ontstaan. De internationale handelsstad Antwerpen is het
centrum geworden voor vele drukkers, maar ook kerkelijke en universitaire centra
als Utrecht, Deventer en Leuven hebben hun eigen drukkers gekregen die voor de
nodige teksten gaan zorgen.
Gedrukte literatuur
Wat de literatuur betreft, beperken ze zich lange tijd tot de gebleken successen uit
de handschriftperiode. Daarvan stond immers vast dat mensen er belangstelling voor
hadden. Alleen moest je die teksten natuurlijk wel
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

32
enigszins aanpassen aan de leessituatie, omdat het publiek over het algemeen gewend
was om ze voorgelezen of voorgedragen te krijgen. Die eerste drukkers doen, met
een paar knechten, alles zelf in hun bedrijf. Ze kiezen de teksten uit, bewerken ze,
gieten letters, zetten en drukken de tekst, binden het boek en verkopen de exemplaren
tenslotte uit hun winkel. Pas in de loop van de zestiende eeuw komt een verdere
splitsing van het werk tot stand, in de zin van afzonderlijke lettergieterijen,
uitgeverijen, bindateliers en boekwinkels naast en los van het eigenlijke
drukkersbedrijf.
Als tekstbewerker en tekstverzorger lijkt het werk van die drukkers wel op dat
van de kopiisten, alleen gaan ze in de regel nog veel verder. Daarbij komt dat de
nieuwe techniek ook haar speciale problemen geeft bij het overbrengen van een tekst
in druk. Om regels op de juiste lengte te krijgen, veranderen ze rustig in de tekst,
niet alleen in de spelling maar ook door woorden weg te laten of toe te voegen. Als
er achter in het boek een paar bladzijden wit blijven (je zat altijd vast aan bepaalde
eenheden papier) maken ze de tekst langer of ze doen er een ander tekstje bij: een
koper zou zich bekocht kunnen voelen als niet alle bladzijden bedrukt waren. En
natuurlijk kon er van alles misgaan bij het zet- en drukprocédé, dat niet altijd
gecorrigeerd werd, omdat het te veel werk was of omdat er al een heleboel vellen
gedrukt waren met de fout en die zou je dan moeten weggooien.
Soms raakte het zetsel los tijdens het drukken en dan zette een knechtje het zonder
goed uit te kijken weer terug. Zo staat bijvoorbeeld in de Mariken van Nieumeghen,
een toneelstuk dat aangepast als leesboek omstreeks 1516 werd gedrukt, de volgende
regel: ‘Datnuth erte al besluyten (...)’. Daar is technisch iets misgegaan. De regel is
in de ‘pastei’ gevallen en verkeerd teruggezet. Er moet gestaan hebben: ‘Dat nu therte
sal besluyten’, ofwel: dat nu mijn hart ineen zal krimpen (dat zegt Mariken op het
moment dat ze hevig berouw krijgt over haar vreselijke zonden).
Maar van meer belang is dat de teksten vaak ingrijpend werden veranderd om een
nieuw publiek te vinden en te behagen. Auteursrechten bestonden nog niet, en
bovendien waren de meeste teksten dus al eeuwenoud. Je kon er bijgevolg mee doen
wat je wilde. Soms stond er wat in zo'n tekst, waarmee degene die de tekst moest
zetten het absoluut niet eens was. En dan kwam het wel eens voor dat hij heel
eigengereid nog tijdens het zetten wat veranderingen aanbracht, zonder dat de baas
het wist.
Enkele zestiende-eeuwse drukkers, zoals Willem Vorsterman in Antwerpen,
beroepen zich op deze mogelijkheid als ze voor het gerecht moeten komen omdat
ze ketterse (protestante) bijbels gedrukt zouden hebben. En ze vinden daarmee gehoor,
zodat wij daaruit kunnen afleiden dat zo iets kennelijk tot de algemenere praktijken
kon behoren. Een zetter in het Haarlemse bedrijf van Bellaert doet het wel heel
onhandig. Hij kan zijn
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

33
mening over de onzin die hij zijns inziens moet zetten niet voor zich houden. Hij
werkt in 1485 aan een soort encyclopedie uit de twaalfde eeuw van een zekere Bart
uit Engeland. Aan de passage over de wonderlijke eigenschappen van de vingers
voegt hij verontwaardigd toe: ‘Maar ik, Jacob, ben van mening dat hier niets van
klopt’. Toch behoort zo'n commentaar in de tekst zelf natuurlijk tot de uitzonderingen.
Brokstukken
Als we spreken over de Middelnederlandse letterkunde, moeten we ons het volgende
goed realiseren. Een belangrijk deel is nooit opgeschreven maar behoorde toch tot
het actieve literatuurbezit van het middeleeuwse publiek. Dat kennen we dus niet.
Van wat er opgeschreven is, bezitten we slechts een klein deel dat zeker niet
representatief is voor alles wat er geweest is. Bovendien bestaat dat kleine deel niet
uit de oorspronkelijke versies van de teksten zoals de auteurs die bedacht hebben.
We hebben slechts (flarden van) afschriften uit later eeuwen, vol fouten,
‘verbeteringen’ en aanpassingen. Ook de gedrukte boeken, die iets beter bewaard
zijn, geven niet een representatief beeld van de literaire cultuur uit de vijftiende en
zestiende eeuw. Vooral eigentijdse teksten worden nog weinig gedrukt. Gelukkig
zijn die in deze tijd beter bewaard in handschriften, die als repertoire in de archieven
van de rederijkerkamers opgeslagen werden. De geschiedschrijving van de
Nederlandse literatuur uit de middeleeuwen is dus een hachelijke zaak. Pas vanaf de
renaissance kunnen we beschikken over alles wat geproduceerd is, in de vorm zoals
de auteurs dat wilden.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

IV
Van luisteren naar lezen
34
Wat is nu eigenlijk de bedoeling van die handschriften, gegeven dat de literatuur nog
voor een belangrijk deel mondeling beleefd werd? Ze waren zeker niet allemaal
bestemd voor persoonlijk gebruik, om er in je eentje uit te lezen. Dat komt overigens
wel eens voor. Meestal zien zulke handschriften er mooi uit met hun rijke illustraties
en zijn ze bestemd voor de bibliotheek van een voornaam heer.
Maar de meeste handschriften met literaire teksten, en zeker die van papier, hadden
in de eerste plaats andere functies. Ze werden vaak aangelegd om uit voor te lezen.
Een enkel handschrift bevat aanwijzingen die dat te kennen geven. Er komen dan
allerlei tekentjes in de tekst voor, die bedoeld zijn om een voorlezer van dienst te
zijn: sprekerswisselingen in de directe rede worden in de marge aangegeven, bij
persoonlijke voornaamwoorden wordt de naam toegevoegd op wie dat slaat, en in
het algemeen verschijnen tekentjes op plaatsen waar een voorlezer door de lengte
van de zin in de war zou kunnen raken. We denken dat aan de hoven de hofkapelaan
ook als taak had om de mensen te verstrooien met het voorlezen van spannende
ridderromans. En door hen werden dat soort handschriften dan gebruikt.
Er zijn ook handschriften die het repertoire bevatten van de rondtrekkende
beroepsentertainers. Dat zijn heel andere figuren dan die voorlezers. Ze konden ter
plekke uit hun hoofd bekende stof brengen of gelegenheidsteksten die bij bruiloften
en partijen hoorden. Nu is het mogelijk dat ze hun repertoire ook in opgeschreven
vorm bij zich hadden, om zo nu en dan nog eens door te kijken en te repeteren. Een
enkel handschrift doet sterk aan zo'n gebruik denken. Het is van papier, nogal slordig
geschreven, vol strepen en doorhalingen, in een formaat dat je gemakkelijk in je zak
kon steken. Soms zie je nog de vieze vingers van herhaaldelijk opslaan, onder
omstandigheden waarbij de gebruiker niet altijd even schone handen had. Bovendien
staan er
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

35
dan allerlei geschikte teksten in voor optredens bij gevarieerde gelegenheden.
Niet ondenkbaar is dat er ook handschriften zijn, waarin de teksten bestaan uit de
schriftelijke notitie door iemand anders van wat zo'n beroepsvoordrager stond op te
voeren. Om het nog eens zelf na te lezen, of om aan anderen te laten horen. In elk
geval werd dit veel met preken gedaan. Je had rondtrekkende predikers die vol vuur
spannende preken wisten te brengen, met allerlei aanstekelijke voorbeelden en
anekdoten. Zulke predikers waren soms zo beroemd, dat bewonderaars probeerden
zo goed en zo kwaad mogelijk de uitgesproken tekst te noteren. En vaak zeggen ze
dat erbij, zoals iemand die met Pasen 1487 in Brussel aan de lippen hing van de in
heel West-Europa geliefde prediker Dirk van Munster. Hij schrijft de paaspreek van
Dirk op en zet eronder:
Dit is in Brussel opgeschreven uit de mond van broeder Dirk van
Munster (...) in het jaar Ons Heren 1487 op de Goede Vrijdag voor Pasen,
toen hij 's nachts preekte over de Passie, in de kerk van Sint Goedele.
Een laatste mogelijkheid is die van een handschrift, dat in een stedelijk scriptorium
(bedrijf waar teksten overgeschreven werden) moest dienen als een soort stalenboek.
Wie een tekst nodig had, voor welke gelegenheid of op wat voor terrein dan ook (van
berijmd gebed tot ridderverhaal), kon er één uitkiezen uit het boek. Het beroemdste
handschrift uit de Middelnederlandse letterkunde is het Hulthemse handschrift van
omstreeks 1400. Het bevat liefst 221 afzonderlijke teksten, van betrekkelijk kort (50
regels) tot tamelijk lang (meer dan 2000 regels). Daaronder bevinden zich alle
denkbare literatuursoorten uit de veertiende eeuw, ook toneelstukken en kluchten.
Sommige kunnen helemaal niet afzonderlijk functioneren, omdat het losse prologen
zijn die voor verschillende typen teksten passen. En elke tekst is geprijsd doordat
aan het slot het aantal regels vermeld is: kopiisten werden doorgaans betaald naar
de hoeveelheid regels die ze overschreven. Dat wijst allemaal sterk in de richting
van een bestel- of stalenboek, te meer daar het schildersbedrijf in de vijftiende-eeuwse
steden op overeenkomstige wijze georganiseerd was: de meester had enkele
modelschilderijen in zijn atelier hangen, de klant kon zijn keus maken en de gezellen
mochten het model dan kopiëren, waarna tot slot de meester nog even zijn
handtekening zette.
Vertellers
Maar hoe het ook zij, de teksten in de handschriften doen op allerlei manieren denken
aan situaties die in de eerste plaats van een mondelinge overdracht van de tekst
uitgaan. Als je die teksten nu leest, word je voortdu-
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

36
rend direct toegesproken alsof je zit te luisteren naar een verteller. Zeker aan het
begin van de tekst, in de proloog, is dat het geval. De Floris ende Blanchefloer, een
ridderroman met oosterse stof van omstreeks 1260, begint met de volgende regels:
Hoort nu naar mij, want ik ga beginnen
Met het vertellen van een avontuur over liefde
Daarna worden we nog 86 regels lang door de verteller bij de hand genomen, opdat
we in de juiste stemming komen om het verhaal aan te horen wat komen gaat. Het
is in elk geval niet bestemd voor onbeschaafde pummels, zegt hij, dus wat dat betreft
zitten we goed.
Dan vertelt hij met welke technieken de tekst uit het Frans bewerkt is, en dat het
de bewerker, Diederik van Assenede, enorme moeite heeft gekost. En we mogen
hem wel dankbaar zijn, gaat de verteller verder, dat hij het ons zo duidelijk uit het
Frans voorschotelt. We worden langzamerhand benieuwd naar wat volgen gaat en
misschien vatten we bij voorbaat al sympathie op voor die arme bewerker die zich
zo heeft moeten uitsloven. Want dat is natuurlijk de bedoeling van deze manier van
beginnen. Dan krijgen we een korte samenvatting van het verhaal. En steeds weer
benadrukt de verteller dat de strekking alleen begrepen kan worden door beschaafde
en verstandige mensen, die weten wat er in de verheven liefde (‘hoofse minne’) te
koop is. Hij sluit af met: ‘Nu hoort hoe ik zal beginnen’, en dan is het eindelijk zover.
Maar ook onderweg in het verhaal worden we er steeds direct bij betrokken. Zo
nu en dan onderbreekt de verteller zijn verhaal, vat nog eens samen wat hij tot dan
toe heeft verteld en kondigt aan wat er nog komen gaat. Bovendien geeft hij zelf wel
eens een mening over het vertelde, waarmee hij zich om instemming direct tot ons
wendt. Als hij Floris' vader, de koning, heeft laten zeggen dat deze denkt dat
Blanchefloer met toverkunsten Floris' zinnen begoocheld heeft, dan roept hij
verontwaardigd uit: ‘Mijn God, wat heeft die koning hier een stommiteiten gezegd,
door te denken dat zij aan toverij heeft gedaan!’
Dit soort dingen gebeurt nu voortdurend door de hele tekst heen. Steeds blijven
we in direct contact met de verteller, die ons nauwelijks de kans geeft om weg te
suffen. En tegen het eind laat hij ons ook direct weten dat we zo naar huis kunnen.
Immers, als je zit te luisteren, weet je niet precies wanneer het afgelopen is, terwijl
dat al lezend natuurlijk vanzelf blijkt. ‘Nu zal ik dit verhaal gaan beëindigen’, zegt
hij dan, met nog een laatste boodschap aan ons adres, over hoe we van Floris'
inspanningen ook zelf kunnen leren op weg naar de eeuwige zaligheid.
Nu moet je goed bedenken dat dit allemaal in een opgeschreven tekst staat, die
misschien alleen maar bestemd was om te lezen. Maar ook bij het
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

37
maken van leesteksten blijft men nog lange tijd, ook als er al gedrukte boeken zijn,
de verteltechnieken volgen uit de mondelinge literatuur. Je kunt het vergelijken met
de komst van de televisie in de jaren vijftig in de huiskamers. Het heeft heel lang
geduurd voordat iedereen, zowel de kijkers als de programmamakers, de TV gingen
beschouwen als een medium met eigen gebruiksmogelijkheden. Lange tijd werd ze
opgevat als een soort huisbioscoop en het kijkgedrag was daarmee in
overeenstemming. Dus al het licht uit, de stoelen op een rijtje ervoor en halverwege
het programma een pauze. Maar ook al zouden we nu alleen maar
televisieprogramma's kennen, dan zouden we ons toch nog een goed beeld kunnen
vormen van de gang van zaken bij een bioscoopvoorstelling.
Verteltechnieken
Die mondelinge situatie heeft nog veel meer gevolgen gehad voor de vorm en inhoud
van die teksten, zoals gezegd met een lange nawerking op de geschreven en gedrukte
leesliteratuur. Bij voorkeur verloopt het verhaal strikt chronologisch. Aan het begin
wordt de held geboren, aan het eind sterft hij. Of hij trouwt, of hij gaat in een klooster.
Pas leesboeken gaan spanning creëren door de normale loop der gebeurtenissen om
te gooien. Turks fruit van Jan Wolkers begint met een jonge beeldhouwer die vreselijk
in de war is door een meisje dat hem verlaten heeft. We gaan ons afvragen hoe het
toch kan komen dat hij zo verschrikkelijk tekeergaat. En onze nieuwsgierigheid wordt
bevredigd, want later wordt precies verteld hoe dat allemaal zo gekomen is. Deze
verteltechniek hoort typisch bij leesboeken. We kunnen ons eigen leestempo bepalen,
rustig alles tot ons laten doordringen, eventueel nog eens terugbladeren als we de
draad kwijt zijn, of eenvoudig het boek even wegleggen als we geen zin meer hebben.
Al die mogelijkheden vallen weg als we staan te luisteren. We zijn geheel
afhankelijk van de verteller, die zelf bepaalt hoe lang het duurt en hoe snel hij gaat.
Vandaar dat hij ons er steeds weer bij roept, zoals we boven zagen gebeuren. En hij
kan zich zeker niet permitteren om de gebeurtenissen dwars door elkaar te vertellen,
want dan raken we algauw de draad kwijt. Nee, hij moet steeds samenvatten en
vooruitwijzen, om de zoveel tijd, en op momenten dat we vermoeid zouden kunnen
raken. Daarom moeten die verhalen ook een bepaalde lengte hebben. In hoogstens
drie uur dient het toch wel verteld te zijn. En als het veel langer is, dan moet het
geheel uit min of meer zelfstandige delen opgebouwd zijn.
Vooral aan het begin van een tekst dient erin gehamerd te worden over wie het
gaat en waar zich het een en ander afspeelt. De verteller van de Floris ende
Blanchefloer laat dan ook steeds de namen van de hoofdfiguren vallen,
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

38
terwijl hij eveneens steeds weer uitroept dat het om de hoofse liefde gaat en wat daar
allemaal over te zeggen is. Als die dingen er maar goed in zitten bij de luisteraar,
dan zal hij minder moeite hebben om het verhaal verder te volgen. In de Karel ende
Elegast wordt in het begin duidelijk de naam van Karel een paar keer genoemd, dat
hij de koning is, alsook de plaats Ingelheim, waar het verhaal zich afspeelt. Zelfs als
je een beetje te laat komt, kun je toch nog de kernpunten van het verhaal vatten, want
ze worden meermalen aangereikt.
Ten slotte is er ook zo iets als een mondelinge stijl. Die kenmerkt zich door
eenvoud. Want ook ingewikkelde en lange zinnen zijn moeilijk te volgen voor een
luisteraar. Opvallend zijn ook de vele loze formules waarmee de teksten doorspekt
zijn. Dat is nog bij uitstek een herinnering aan die improviserende voordrager. Hij
bedient zich bij voorkeur van rijm, omdat hij daarmee het gemakkelijkst steunpunten
voor zijn verhaal kan onthouden. Bovendien helpt het ook bij het luisteren, je gaat
bijna vanzelf méé-rijmen als iemand zo bezig is. Maar om steeds aan het woord te
kunnen blijven, moet je wel allerlei formules ter beschikking hebben die je te pas
(en te onpas!) kunt rondstrooien, om even bedenktijd te krijgen.
We komen een heleboel van die formules tegen in vertelteksten, bij voorkeur in
rijmposities: dag en nacht, vroeg en laat, klein en groot, mannen en vrouwen, weet
dat zeker, weet dat wel, enzovoort. We noemen dat stoplappen. Tegenwoordig zijn
sinterklaasdichters in warenhuizen er nog sterk in. Nog niet zo lang geleden overleed
de laatste improviserende voordrachtskunstenaar in Nederland, Willy Alfredo. Iemand
uit de zaal riep een bepaald onderwerp en meteen stampte hij een geheel gedicht uit
de grond. Maar wel vol stoplappen, of zelfs vaste coupletten:
En we zitten hier zo gezellig,
En we zitten hier zo fijn,
Kom laat ons vrolijk wezen,
Kom laat ons vrolijk zijn!
Leesteksten
Aan die hele mondelinge, literaire cultuur komt een beslist einde als de drukpers
leesteksten gaat produceren. Nu geschiedde de overgang van een luistercultuur naar
een leescultuur natuurlijk niet van het ene moment op het andere. Om te beginnen
werd er al gelezen in de handschriftperiode, door geestelijken maar ook door
kooplieden die er al vroeg hele administraties en correspondenties op na hielden.
Maar literaire teksten in de volkstaal, die hoorde je meer dan dat je ze zelf las. Daar
brengt de drukpers verandering in.
Maar kon iedereen dan lezen? Zeker niet. Toch is het vermogen om te
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

39
lezen bij veel meer mensen aanwezig dan men vroeger dacht. Al vanaf de twaalfde
eeuw horen we, naast de onderwijsvormen verbonden aan de kloosters en kerken om
geestelijken op te leiden, van stadsscholen ten behoeve van burgerkinderen. En daar
stonden lezen, schrijven en rekenen op het programma, natuurlijk met de bedoeling
om hen voor te bereiden op handel en bestuur.
Toch worden ook analfabeten niet uitgesloten bij de kennisneming van gedrukte
teksten. Want het is duidelijk dat gedrukte boeken nog veel werden voorgelezen. Op
titelpagina's en aan het begin van veel teksten wordt een publiek aangesproken dat
het werk gaat lezen of hóórt lezen. En dat duurt nog tot ver in de zestiende eeuw
voort. Op die manier werd door de drukker een vloeiende overgang bevorderd tussen
luisteren naar een tekst in een groep en lezen in je eentje. Want hoe je dat laatste
deed met literaire teksten, dat sprak allerminst vanzelf, ook voor mensen die gewend
waren om wel handelsbrieven en dergelijke te schrijven en te lezen. Je was immers
geheel aan jezelf overgeleverd. De voordrager/voorlezer of de omstanders
attendeerden je niet meer op ironie, dubbele bodems en belangrijke momenten in het
verhaal. Tenslotte gaat het bij literatuur om verzonnen verhalen die een beeld van
de werkelijkheid proberen te geven, en dat is heel wat anders dan handelsbrieven.
Een bestaand luisterpubliek moet opgevoed worden tot lezer, het dient vertrouwd
te raken met de nieuwe mogelijkheden die het gedrukte boek biedt. Eén van de eerste
literaire teksten in druk is Reynaert die vos, uitgebracht door Gerard Leeu te Gouda
in 1479. Later zal hij een ruimere markt kiezen door naar Antwerpen te verhuizen.
Maar hij begint zijn succesvolle bedrijf met onder meer dit overbekende en gewilde
dierenverhaal. Daar kon hij zich geen buil aan vallen. Het verhaal begint niet zo
maar. Eerst worden we uitvoerig door Leeu voorbereid over wat komen gaat en hoe
we de stof op deze manier in ons eentje kunnen overmeesteren.
Om te beginnen maakt hij duidelijk dat het leesboek nu ook voor ons leken is en
niet alleen voor klerken en geleerden, wat je immers zou verwachten bij leesstof. En
het is zeer nuttig, want het zal gaan over de streken die dagelijks gehanteerd worden
in alle milieus, te weten die van adel, geestelijkheid, kooplieden en ook het gewone
volk. Maar pas op dat je niets ontgaat:
Wie hier het volle begrip van wil hebben, die moet proberen om de tekst
in korte tijd uit te lezen, en die moet goed tot zich laten doordringen wat
er staat. Want het verhaal is heel overwogen in elkaar gezet, zoals je al
lezende wel zult merken. Daarom is het best mogelijk dat je na één keer
doorlezen de juiste betekenis niet helemaal gevat hebt. Lees het dan nog
dikwijls over, en dan is alles heel goed te begrijpen.
Zó moeten we het doen. En als we Leeu's raad goed opvolgen, dan komen we
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

40
in aanmerking voor de lof die hij aan het slot van zijn instructie voor ons klaar heeft:
‘Voor verstandige mensen is dit dan zeer plezierig en ook vol nut’.
Anderzijds dient de drukker zelf ook het een en ander aan de presentatie van de
tekst te doen. Nu de voordrager met zijn optreden het publiek niet meer kan lokken
en bespelen, moeten er andere middelen gevonden worden. Een aantrekkelijk
lokmiddel wordt gevormd door plaatjes, in de vorm van houtsneden. Die kunnen
bovendien nog helpen bij de verduidelijking van de tekst. Dat sloot goed aan bij wat
een lekenpubliek al eeuwen gewend was: plaatjes, afbeeldingen waren voor de kerk
bij uitstek het middel om een boodschap over te dragen. Vaak wordt de uitspraak
van paus Gregorius de Grote uit de zesde eeuw aangehaald, ook door Gerard Leeu
in zijn Reynaert-boek: ‘de afbeeldingen zijn de boeken der leken’. En die overtuiging
wordt in de middeleeuwen uitgedrukt door de talloze beelden die de kerk versierden,
de beschilderde glasvensters, blokboeken en schilderijen. Het is ook veelzeggend
dat de humanisten (geleerden) in de vijfteinde en zestiende eeuw juist geen plaatjes
in hun gedrukte werken willen: dat zou immers betekenen dat ze een publiek van
ongeletterden zochten, en dat was helemaal niet de bedoeling.
Verder wordt een titelpagina ontworpen, als blikvanger. Handschriften hadden zo
iets niet, want dat was niet nodig. Maar nu moet een gedrukte tekst de aandacht
trekken van eventuele kopers. Dus een plaatje voorop, met eronder het volledige
adres van de drukker en/of boekverkoper waar het werk aan te schaffen was. En
natuurlijk een wervende titel, met bij voorkeur nog een soort reclametekst als
verduidelijking. Jan van Doesborch in Antwerpen biedt in 1504 een prozabewerking
aan van een populaire riddertekst uit de handschriftperiode, op zo'n manier dat je het
boek wel móet openslaan:
DIE HISTORIE Van Buevijne van Austoen uut Engelandt gheboren: vol
wonderlijke aventueren, vol strijen, vol amoruesheyt, ende vol van
verraderijen.
En dan volgt een houtsnede waarop een deel van zijn avonturen gelijktijdig is
afgebeeld. Bovendien zijn die hoofdletters ook gegraveerd in hout, heel groot en
mooi versierd.
Belangrijk is verder een uitvoerige inhoudsopgave, zodat snel duidelijk kan worden
wat er gaat komen. Die bestaat uit een opsomming van de hoofdstuktitels, die de
overzichtelijkheid van de leesstof moeten bevorderen en die tevens een samenvatting
geven van wat per hoofdstuk verteld wordt. Dat is dus eigenlijk de vertaling van wat
de voordrager doet, als hij zijn verhaal telkens onderbreekt met samenvattingen en
vooruitwijzingen over wat zal volgen.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

41
7. Wervende titelpagina van spannende kroniek uit ca. 1531, met houtsnede, versierranden, gegraveerde
titel en vermelding van uitgever/drukker.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Van verzen naar proza
42
Maar de voornaamste aanpassing van de oude rijmteksten voor een nieuw
(lees)publiek bestaat uit de omzetting in proza. Immers, dat rijm is nu ter
ondersteuning van onthouden, improviseren en luisteren niet meer nodig. Bovendien
raakt men er steeds meer van doordrongen dat de noodzaak tot rijmen leidde tot een
omslachtig woordgebruik, hetgeen zelfs de waarheid geweld kon aandoen. Want de
verzekering van kortheid en ‘waar gebeurd’ werd voor het moderne leespubliek de
garantie dat de spanning in het verhaal tijdens het lezen niet verloren zou gaan. In
1479 brengt Gerard Leeu ook een prachtig leesboek over de geschiedenis van Troje,
de oude stad die in de tijd van de Griekse dichter Homerus (achtste eeuw voor
Christus) door de Grieken met behulp van de list van het houten paard veroverd was.
De Trojaanse helden zouden toen over geheel Europa uitgezwermd zijn en overal
rijken gesticht hebben waarvan de middeleeuwse vorsten zich de erfgenamen voelden:
denk bijvoorbeeld aan de Orde van het Gulden Vlies van de Bourgondische hertogen
aan het eind van de middeleeuwen.
In het voorwoord van deze Historien van Troyen laat de uitgever nu weten dat
sommige geschiedschrijvers dit verhaal verprutst hebben met hun gerijmel:
Sommigen hebben deze historie met hun rijmen versierd, zodat menigeen
die het hoorde dacht dat het niet waar gebeurd kon zijn in die opgedirkte
vorm. En dat geldt ook voor het werk van de grote Homerus, die door de
dwang van mooie rijmvormen veel dingen verzonnen heeft die gewoon
niet waar zijn of die anders gebeurd zijn dan hij ze vertelt.
Daar doet Leeu niet aan mee. Hij - of beter gezegd de Franse bewerker wiens tekst
hij overneemt - verwijdert alle versiering en maakt er waarheidsgetrouw proza van.
Tenminste, zo wil hij het boek aan het publiek verkopen.
Opvallend is dat veel van deze prozaromans, als ontrijmingen van de oude
versteksten met ridderstof, toch van tijd tot tijd nog stukken in rijm bevatten, vaak
refreinen in de trant van de rederijkers maar ook nog wel de ouderwetse rijmvormen.
Het blijkt dat dit altijd passages zijn die zeer emotionele uitingen bevatten van de
hoofdfiguren, over liefde, wraak, smart en dood. Daarvoor achtte men het proza nog
niet geschikt. Persoonlijke weeklachten stonden op gespannen voet met het zakelijk
vertellende proza, vandaar nog steeds die onderbrekingen in rijm. Het zou nog lang
duren, tot aan het begin van de moderne roman in de achttiende eeuw, voordat men
het proza ook hiervoor geschikt ging vinden.
Zo zie je dat de situatie waarin literatuur beleefd werd en de nieuwe technische
ontwikkelingen voor het verspreiden van teksten van grote invloed zijn op het uiterlijk
en de inhoud van die teksten. In onze tijd zou je je kunnen afvragen wat de invloed
van radio, film en televisie is geweest, niet
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

43
alleen op de literatuur maar ook op het produceren en consumeren van fictie in het
algemeen. In elk geval is de Middelnederlandse literatuur meer dan alleen de situatie
van handschriften en voordragers. Er zijn ook boekdrukkers en lezers. En juist die
Middelnederlandse letterkunde confronteert ons met één van de meest ingrijpende
ontwikkelingen in het verleden: de overgang van een luistercultuur naar een
leescultuur.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

V
Aan het hof
44
Aan de hoven in Limburg, Brabant en wat later Vlaanderen begint zich in de twaalfde
eeuw een literatuur in de volkstaal te ontwikkelen die voor verschillende doeleinden
werd opgeschreven. Er zijn, voor zover wij kunnen zien, meteen allerlei soorten
teksten. Berijmde gebeden en heiligenlevens moeten richtlijnen voor een voorbeeldig
leven op aarde geven, met gegarandeerd uitzicht op de hemel. Liefdesliederen
bezingen gewenste vormen voor de omgang tussen mannen en vrouwen aan de hoven.
Maar bovenal is het de ridderepiek waarmee het hof op onderhoudende wijze een
eigen identiteit adverteert. Het zijn spannende verhalen over de dolle avonturen van
allerlei ridders, die ondanks hun vaak sprookjesachtige karakter als ‘waar gebeurd’
worden gepresenteerd. Doorgaans zijn de hoofdfiguren dan ook historische personages
of ze worden als zodanig voorgesteld.
Frankische stof
Het oudst zijn de verhalen die gegroepeerd werden rond de aanzienlijke christenvorst
Karel de Grote en zijn vazallen. Vanaf de elfde eeuw worden deze verhalen in
Frankrijk opgetekend, een eeuw later beginnen ze ook in Middelnederlandse
bewerkingen te verschijnen. De bekendste tekst is wel het Chanson de Roland of het
Roelandslied. Daarbij is het niet uitgesloten dat er bij ons op dit stramien ook nieuwe
verhalen bedacht werden, zoals de Karel ende Elegast, waarvan geen Frans voorbeeld
bekend is.
Waarom gaat men nu aan die hoven zo'n lange reeks ridderverhalen optekenen en
bewerken, over een vorst die twee à drie eeuwen eerder leefde, namelijk van 768-814?
Je zou dit kunnen vergelijken met een situatie waarbij het beeld van de huidige
literatuur bepaald zou worden door historische romans over onze nationale helden
uit de zestiende en de zeventiende
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

45
eeuw. Maar zo is de situatie nu zeker niet, en dat hangt natuurlijk samen met de
andere waardering en het andere gebruik dat wij van het verleden maken. Want van
historische belangstelling zoals wij die kennen, is in de middeleeuwen nauwelijks
sprake. Men ontleent aan het verleden vooral bruikbare voorbeelden en gegevens
voor de eigen tijd. Daarbij heerst tegelijkertijd de gedachte dat het verleden (vooral
de bijbelse en de klassieke oudheid) van alle tijden is en dus steeds aanwezig om het
heden te verduidelijken. Klassieke helden en bijbelse figuren worden niet alleen
uiterlijk gepresenteerd als middeleeuwers, ze zijn bovendien uitgerust met
middeleeuwse wensen en dromen omtrent de inrichting van de eigen werkelijkheid.
Karel de Grote gaat in de middeleeuwen functioneren als de modelvorst aller
tijden. Vooral de Franse koningen bevorderen deze gedachte, want zij voelen zich
de directe erfgenamen van zijn rijk. Vandaar dat aan hun hoven voor het eerst deze
literatuur ontstaat. Van Karels avonturen en wijze beslissingen kan men leren hoe
het nú moet. En omgekeerd verstrekken de Franse koningen meer glorie aan hun
troon door de stamvader ervan zo hoog mogelijk op te hemelen.
In het bijzonder de eigentijdse problemen uit de elfde en twaalfde eeuw worden
geprojecteerd in de zogenaamd waar gebeurde verhalen rond Karel en zijn vazallen.
Op die manier kan men tonen hoe zulke problemen in principe aangepakt dienen te
worden. Het is dan ook veelzeggend dat vrijwel al de ons bekende verhalen draaien
om ruzies tussen de vorst en zijn vazallen en tussen de vazallen onderling. Want dat
zijn nu typisch de problemen die men in toenemende mate in de Europese feodale
staten ondervond. Aan het hoofd van zo'n immens rijk stond de vorst (soeverein).
Om zich heen heeft hij een kring van hoge vazallen, die van hem een groot stuk land
in leen hebben gekregen (vandaar ook wel: leenmannen). In ruil voor de baten daarvan
moeten ze de soeverein diensten verlenen en vooral bijstaan met manschappen en
goederen in oorlogssituaties. En die waren er bijna permanent. Bovenal zwoeren ze
eeuwige trouw aan de soeverein, waarmee de overeenkomst bezegeld werd. Deze
hoge vazallen vormden tevens zijn raad. Ze konden titels dragen als graaf en hertog.
Op een lager plan herhaalde deze situatie zich verschillende keren, in die zin dat een
vazal weer leenheer was van een aantal lagere leenmannen, overigens altijd van adel.
Zo'n rijk stond of viel bij de trouw van die hoge vazallen. Want natuurlijk waren
ze in hun eigen graafschap of hertogdom ook een soort koninkje. En de soeverein
kwam maar hoogst zelden langs, terwijl van een centrale regering in een hoofdstad
geen sprake is. Vandaar dat we Karel, maar ook de latere middeleeuwse vorsten,
steeds op allerlei verschillende plaatsen aantreffen. De soeverein was inderdaad
permanent onderweg in zijn rijk, van de ene burcht naar de andere. Op kleine en
grote schaal begint zich nu een toenemende opstandigheid van deze vazallen af te
tekenen, op grond van
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

46
allerlei motiveringen: de soeverein is te zwak, neemt foute beslissingen, stelt
buitensporige eisen of handelt onrechtvaardig. En men verbreekt de eed van trouw.
Het beruchtste geval was dat van de hertog van Normandië, Willem de Veroveraar,
die in 1066 brak met zijn leenheer, de Franse koning, overstak naar Engeland en daar
de Angelen en de Saksen versloeg. En daarmee werd hij de grondlegger van een
nieuw machtsblok in Europa, het Anglonormandische rijk.
Maar ook op kleinere schaal was de trouweloosheid van de vazallen een constante
bedreiging voor de grote, feodale rijken. In feite representeert dit de naderende
afbrokkeling en ineenstorting van deze maatschappij-ordening, die aan het eind van
de middeleeuwen zou leiden tot het type van de nationale staten met een centrale
regering en een parlement zoals wij dat nu kennen. Doch zover is het nog lang niet
in de elfde en twaalfde eeuw, zeker niet naar de mening van de in opdracht werkende
hofdichters. In feite proberen ze met die ridderromans de oude staat en glorie van
het feodale rijk vast te houden, door het te grondvesten met verwijzingen naar de
ideale tijdperken waarin de basis daarvan gelegd zou zijn. Helaas zijn het steeds
trouweloze en goddeloze vazallen, zeggen deze teksten, die vruchteloos (!) probeerden
om de door God voor eeuwig en altijd ingestelde rijken te gronde te richten. Dat
geldt ook voor de heidenen, die van buitenaf proberen de christenwereld te vernietigen.
En hoe je met hen moet afrekenen, wil de ridderliteratuur eveneens laten zien (het
Roelandslied!).
Karel ende Elegast
De ridderromans bespreken graag extreme gevallen, want daar kun je het best van
leren. Bijvoorbeeld wat trouw is. Elegast, een jonge ridder aan het hof van Karel,
wordt in de Karel ende Elegast vanwege een kleinigheid voor eeuwig verbannen.
Als roofridder moet hij nu in zijn onderhoud voorzien, andere mogelijkheden zijn
er niet voor een ridder die vogelvrij is verklaard. Maar hij steelt alleen van de rijken
en hij laat de armen van zijn buit meedelen. Nu zou je, als middeleeuwse luisteraar,
kunnen denken dat Elegast alle reden heeft voor wraak op de koning die hem zo
onrechtvaardig heeft behandeld. Niets daarvan. Ook in deze miserabele
omstandigheden blijft hij Karel trouw.
Dat blijkt als God deze misstand gaat rechtzetten. Immers, zo'n feodaal rijk met
Karel als soeverein vormt de uitdrukking van zijn wil. En als er menselijke fouten
gemaakt worden, dan zorgt hij dat het weer goed komt, op voorwaarde dat die mensen
hun godsvertrouwen bewaren. Echte afvalligen en goddeloze verraders richt hij
natuurlijk te gronde.
Zoals het bij een voorbeeldig verhaal hoort, laat de tekst dit door het
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

47
8. Herdruk van de Karel ende Elegast uit ca. 1550.
verdere verloop allemaal zien. Karel krijgt van een engel de wonderlijke opdracht
om 's nachts te gaan stelen. Onderweg komt hij Elegast tegen, die hier immers zijn
beroep van had moeten maken. Karel, die zich onherkenbaar heeft gemaakt, stelt
voor om bij de koning (hemzelf dus) te gaan inbreken. Maar dan is Elegast
buitengewoon verontwaardigd. Hoe haalt die vreemde ridder het in zijn hoofd om
te denken dat hij bij de soeverein, die hij
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

48
eeuwig trouw heeft gezworen, zou gaan stelen! Elegast weet een beter adres. Ze
moeten gaan naar het kasteel van Eggheric, die met de zuster van Karel getrouwd
is. Dat is een trouweloze verrader, die - al weet de koning dat zelf niet - voortdurend
erop uit is om de koning te benadelen. Zo iemand wil Elegast graag te grazen nemen,
waarmee hij voor de tweede keer zijn verknochtheid aan Karel demonstreert.
Tijdens het inbreken hoort Elegast een gesprek af tussen Eggheric en zijn vrouw.
De vuile verrader blijkt nu zelfs een komplot gesmeed te hebben om Karel te
vermoorden! Zijn vrouw, die hevig protesteert, krijgt een slag in haar gezicht en
Elegast vangt onder het bed haar bloed op in zijn handschoen. Dat kan hij laten zien
aan Karel. Uiteraard wordt het komplot nu opgerold en naar Oudgermaans
rechtsgebruik zal Eggherics schuld moeten blijken in een tweegevecht. De winnaar
heeft gelijk, want anders zou God hem niet laten winnen. Natuurlijk wordt Eggheric
verslagen, door Elegast, die volledig in ere hersteld wordt en als teken daarvan de
weduwe, Karels zuster, mag trouwen.
Zo is de orde aan Karels hof weer hersteld. Een goddeloze verrader heeft
geprobeerd om de macht te grijpen. Aanvankelijk is Karel daarin getrapt, want
ongetwijfeld heeft Eggheric ook bekokstoofd dat Elegast verbannen werd: die stond
hem immers als de trouwste vazal van Karel in de weg. Maar Karel en Elegast hebben
de zegen van God, die ze in alle omstandigheden met gebeden om hulp blijven
verzoeken. Die krijgen ze dan ook, in tegenstelling tot Eggheric, van wie het verhaal
duidelijk laat uitkomen dat hij zich niets aan God gelegen laat liggen.
En wat kon de middeleeuwse hoveling hieruit nu leren? Voor ons is het niet meer
dan een spannend, sprookjesachtig verhaal. Voor die tijdgenoot ongetwijfeld ook,
maar daar kwam nog heel wat bij. In de wereld waarin voortdurend vazallen in
opstand kwamen, leerde deze tekst dat verraders gestraft worden en trouw uiteindelijk
beloond werd als de juiste codes (afspraken) in acht werden genomen. Denk niet dat
de soeverein feilloos is. Hij maakt als mens ook fouten. Maar dat betekent niet dat
je hem dan meteen maar aan de kant kunt zetten.
De erkenning van de feilbaarheid van de soeverein speelt in dit verhaal, maar ook
in andere, een nadrukkelijke rol. Aanvankelijk zouden we verwachten dat Karel als
modelvorst in deze verhalen de rol van superman zou spelen. Maar nee, hij heeft ook
zijn zwakheden, zoals het verhaal met enige nadruk laat weten. Om te beginnen,
heeft hij zich vergist in Elegast. Verder is hij een beetje bang als hij 's nachts in zijn
eentje uit stelen moet gaan. Samen met Elegast aan het werk blijkt dat hij zeer
onhandig is in het stelen en ook in het verbergen van zijn onkunde. Kortom, Karel
is ook maar een mens, en dat moeten we goed weten, want juist daarom mogen we
niet beslissen om hem maar af te zetten. En Elegast laat zien hoe het hoort.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

49
9. Bladzijde uit de Lancelot-compilatie van ca. 1320, waarin een tiental verkorte Artur-romans is
samengevoegd; let op de correcties en de aanwijzingen voor een voorlezer.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

50
Nu gaat het natuurlijk wel om de grens die er ligt tussen menselijke feilbaarheid van
Karel en de goddeloze verraderspraktijken van Eggheric. Overschrijdt een soeverein
die grens, dan kan er wel degelijk sprake zijn van de gerechtvaardigde opstand van
de vazal tegen zijn vorst. Dat kan ook gebeuren als er zo'n zwakke vorst is, dat het
rijk door zijn onwijs gedrag te gronde dreigt te gaan. Op zo'n soeverein rust Gods
zegen niet meer. Het is duidelijk dat in de politieke machtsstrijd in Europa Gods
tekenen van instemming of afkeuring met een bepaald rijk in het spoor van de eigen
belangen gebracht konden worden. En juist daarbij speelden die ridderromans dan
zo'n grote rol: ze behandelen steeds ‘test-cases’, in het belang van een bepaald
vorstenhuis of een bepaalde adellijke clan.
Brits-Keltische stof
We kunnen zelfs spreken van concurrerende modellen die voor de bestrijding en
oplossing van de feodale onrust in de ridderromans worden aangedragen. Na de slag
bij Hastings in 1066 legt Willem de Veroveraar het fundament voor een nieuwe
macht in Europa, het Anglonormandische rijk, dat zich pijlsnel ontwikkelt. Als
voormalig vazal van de Franse koning concurreert Willem van meet af aan met
Frankrijk, vooral omdat het zwaartepunt van zijn rijk nog lange tijd uit de westelijke
delen van Frankrijk zal blijven bestaan.
Zoals de Franse koningen over Karel en zijn rijk als model beschikten, zo zoeken
de Anglonormandische vorsten eveneens naar een model-verleden dat hun troon
historisch gezag en glorie kan verstrekken. Ze vinden dat in de persoon van koning
Artur, de laatste vorst der Kelten, uit de zesde eeuw. Je zou beter kunnen zeggen dat
dit verleden in de twaalfde eeuw aan de Anglonormandische hoven uit de grond
wordt gestampt. Want over die Artur was historisch gezien bitter weinig bekend. Hij
was niet eens koning, maar meer een legeraanvoerder die zich als laatste met succes
tegen de van het vasteland binnengedrongen Angelen en Saksen had weten te
verweren. In sagen en legenden bij de onderdrukte Kelten ging hij echter daarna het
leven van een held leiden. En dat wordt uit propagandistische overwegingen door
de ‘bevrijders’ vanaf de elfde eeuw verder uitgebouwd.
Ze maken, eerst in kronieken maar ook algauw in ridderromans, een voorbeeldige
vorst van hem, die een geheel eigen stijl hofleven voerde. Want daaruit blijkt meteen
de concurrentie met de aan de Franse hoven geadverteerde hofwereld van Karel de
Grote. Daar heerst een strikte hiërarchie, in stand gehouden door absolute trouw,
waarbij afwijkingen van deze lijn meteen met het zwaard werden beslecht.
Voortdurend wordt er gevochten door de vazallen onderling, waarbij uiteindelijk de
verraders het onderspit delven. Bij Artur gaat het anders toe. Zijn baronnen zitten
om de beroemde
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

51
Ronde Tafel. Die heeft koning Artur laten maken om af te zijn van het onderlinge
getwist over wie de belangrijkste ridder zou zijn: iedereen zit nu op een zelfde soort
plaats, met Artur apart op een verhoginkje. Zo zijn de verhoudingen voor eens en
voor altijd duidelijk vastgelegd. Artur bevordert ook hoofse manieren, om hetzelfde
te bereiken. Door zelfbeheersing en vaste regels in acht te nemen, moet men leren
harmonieus met elkaar om te gaan. En door beschaafde conversatie, mooie kleren
en bedrevenheid in de sport (toernooien!) kan men zich onderscheiden van de ruwe
wereld buiten het hof. Vrouwen spelen daarbij een grote rol. In hun dienst worden
grootse heldendaden verricht tegen de vijand buiten de eigen, hoofse kringen. Die
buitenwereld bestaat uit boze ridders, maar ook uit draken en allerhande tovervolk
van onduidelijke samenstelling.
‘Hoofsheid’ betekent dus heel wat meer en vooral ook wat anders dan aardig zijn
voor vrouwen. De klap die Eggherics vrouw krijgt in de Karel ende Elegast wordt
nogal eens beschouwd als de voornaamste aanwijzing dat deze ridderroman niet
‘hoofs’ is. Nu is dat laatste zeker waar. Maar de grond voor zo'n typering ligt in de
presentatie van een wereld die geregeerd wordt door een strenge hiërarchie,
bloedwraak en trouw, en zeker niet door harmonie, gelijkheid en beschaafde
omgangsvormen. Dat die klap valt, heeft daar eigenlijk niets mee te maken. Vrouwen
in de Artur-romans krijgen ook wel eens een klap. En wie geeft die klap eigenlijk in
het verhaal? Uitgerekend de boef, de vuile verrader Eggheric. Als zijn vrouw in
verzet komt tegen zijn snode plannen, slaat hij haar zó hard in het gezicht ‘dat het
bloed haar meteen uit neus en mond stroomde’. Zo doen boeven dat. En dat heeft
niets te maken met het al dan niet ‘hoofse’ karakter van deze ridderroman.
De ridders hebben steeds de verheven taak om vanuit hun beschaafde hoven het
kwaad in een boze, goddeloze wereld te bestrijden. Daarbij laten ze ook wel eens
een steekje vallen, door eigen zwakheid of door toedoen van hun vijanden, en dan
moeten ze vreselijk lijden. De kampioenen onder hen, in de eerste plaats Lancelot,
doen soms denken aan Jezus. Die was immers ook op aarde gekomen om de
menselijke zondigheid op zijn schouders te nemen, teneinde de wereld daarvan te
bevrijden. De gelijkenis is zeker niet toevallig. Het is duidelijk dat de sprookjesachtige
avonturen van de ridders tegen het kwaad voor een belangrijk deel als een wereldse
vertaling van Gods strijd tegen het Boze bedoeld waren. En dat is dan verbonden
met de politieke propaganda tegen de beeldvorming aan de Franse hoven.
Deze Brits-Keltische romans rond koning Artur en zijn hof slaan geweldig aan in
geheel Europa. Eerst wordt er een hele reeks opgesteld in het Frans, vanaf de twaalfde
eeuw. Dat bleef immers voorlopig ook de beschaafde taal in het Anglonormandische
rijk. De beroemdste auteur was Chrétien de Troyes, die aan verschillende hoven
werkte. Algauw komen er bewerkingen en navolgingen in andere talen, ook in het
Middelnederlands. Het mag
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

52
duidelijk zijn dat de oorspronkelijke bedoelingen achter deze verhalen daarbij steeds
veranderen, zowel door toedoen van de bewerkers en hun opdrachtgevers als door
de vraag en de reacties van het wisselende publiek.
Oosterse en klassieke stof
Maar in oorsprong kunnen de ridderromans steeds verbonden worden met dynastieke
belangen van vorstenhuizen. Naast Karel en Artur is er ook een stofcomplex dat zich
richt op de klassieke helden van de Grieken en vooral van de Trojanen, zoals
Alexander de Grote en Aeneas. Die wereld leefde nog direct voort in het oude
Oostromeinse rijk, dat onder de naam Byzantium tot aan het eind van de
middeleeuwen intact bleef. Vele Europese edelen willen zich als afstammeling zien
van in het bijzonder de Trojaanse helden. En dat levert dan een golf op aan
ridderromans over deze helden, die weer opgezadeld worden met allerlei
middeleeuwse idealen en ambities. Dat begint ook al in de twaalfde eeuw aan de
hoven in het immense Rooms-Duitse keizerrijk, dat zich uitstrekte van de Oostzee
tot ver in Italië. Deze waren geografisch en politiek het meest verbonden met de
erfenis van het oude Rome. In Duitse dialecten,ook in de omgeving van de
Nederlanden (Hendrik van Veldeke), bloeien deze oosterse en klassieke ridderromans
het eerst op.
Het ligt voor de hand dat het contact met de bewoners van wat wij nu het
Midden-Oosten noemen in deze verhalen een belangrijke rol speelt. Immers, die
klassieke helden leefden voort in de oosterse wereld van Byzantium. Maar
tegelijkertijd was Europa in een diepgaand conflict gewikkeld met het oosten over
het Heilige Land, Palestina, waar Jezus geboren was en gewerkt had. Dat was nu
bezet door heidenen, althans naar de visie van de Europese christenen. Het werd een
heilige plicht woor elke edelman om de bevrijding van het Heilige Land na te streven.
En men probeerde dat te organiseren met behulp van kruistochten.
Vanaf het eind van de elfde eeuw gebeurt dat verschillende malen, maar zonder
blijvend succes. Dat lag doorgaans niet aan de voorbereidingen. De hele adel werd
zó opgepept en in een roes gebracht dat een beetje ridder zich moeilijk kon permitteren
om niet te gaan. Om de stemming er goed in te brengen, werd er eerst gemoord in
de Europese gemeenschappen van de uitgezwermde joden. Dat was immers ook
heidengebroed, en die waren bovendien de hoofdschuldigen aan de moord op Jezus.
Daarnaast vormden de Karel-romans een geschikt propagandamiddel. Want hiervoor
kon Karel eveneens als model dienen. Had hij niet roemvol gevochten tegen de
heidense Moren in Spanje? De haat tegen de bewoners van het Midden-Oosten werd
ruim gevoed in een aantal van die Karel-romans. Het zijn lafhartige honden, die nooit
vertrouwd kunnen worden omdat ze immers de christelij-
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

53
ke deugden niet erkennen! Het Roelandslied laat zien dat het onverkort verraders
zijn die je te vuur en te zwaard moet bestrijden en met wie je zeker niet in
onderhandeling moet treden.
Daar waren de Karel-romans dus ook goed voor. Maar het nagestreefde doel werd
niet bereikt. Sommige legers, over zee of over land, kwamen niet eens aan, door
epidemieën en ook door honger en dorst ten gevolge van slechte aanvoerlijnen.
Andere moesten vroeg of laat hun veroveringen weer prijsgeven. Aan de Europese
hoven wordt dit door de dichters unaniem uitgelegd als het falen van de
verantwoordelijke adel (behalve de opdrachtgever?) in het uitoefenen van de door
God opgelegde taak. Ze zijn te veel met hun eigen belangen bezig, hun genoegens
en de uitbreiding van hun macht. En ze realiseren zich niet dat God hun middelen
ter beschikking heeft gesteld voor hogere doelen. Dat zullen ze dan wel merken in
het hiernamaals! Bij ons behoort Jacob van Maerlant in de dertiende eeuw tot de
felste critici. In zijn Van den lande van overzee, gemaakt na de val van Akko in
Palestina in 1291, veegt hij de vloer aan met de wereldlijke en kerkelijke machthebbers
die Gods rijk op aarde geheel verziekt hebben.
Dit aanhoudende wansucces zet in de loop van de dertiende eeuw een algemene
mentaliteitsverandering in beweging ten aanzien van de problemen in het
Midden-Oosten en van de houding tegenover de heidenen in het bijzonder. En weer
wordt dit voor ons het duidelijkst zichtbaar in de ridderromans, die niet alleen die
nieuwe houding weerspiegelen maar deze ook krachtig helpen bevorderen. Het is de
oosterse ridderroman die dit het eerst toont. De stof komt niet uit het oosten (vroeger
heeft men dit wel gedacht), maar bestaat onverkort uit de projectie van westerse
ideeën over hoe het in dat oosten zou toegaan. Er ontstaat in het bijzonder een type
verhalen dat de bijna onmogelijke liefde tussen een christenkind en een heidens kind
als uitgangspunt heeft.
Een voorbeeld van zo'n verhaal bij ons is de Floris ende Blanchefloer, bedacht
aan de hoven van het Rooms-Duitse keizerrijk en via een Franse versie ook in het
Middelnederlands bewerkt. De hierin optredende oosterlingen, in de eerste plaats
Floris zelf, die wanhopig verliefd is op het door zijn vader gevangengenomen
christenkind Blanchefloer, vertonen allerlei menselijke trekken. Ze zijn dapper,
gevoelig, vatbaar voor rede en vol genade voor aan hen overgeleverde slachtoffers.
Eigenlijk hebben ze maar één defect, en dat is dat ze niet christen zijn. Maar toch,
laat het verhaal zien, beschikken ze reeds over vele christelijke deugden. Alles komt
uiteindelijk dan ook helemaal goed. En wat het belangrijkste is: de heidenen, Floris
voorop, bekeren zich tot het christendom.
Het onderstrepen van de bekeerbaarheidsfactor in de oosterling reikt tenslotte naar
de gedachte van de bevrijding van het Heilige Landje hoeft de bewoners er niet uit
te rammen - inmiddels was overtuigend gebleken dat
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

54
zulks toch niet lukte - je moest hun alleen maar een klein zetje geven en ze waren
bekeerd. En dan was het Heilige Land ook bezet door christenen!
De menselijke ziel is van nature christelijk. Deze gedachte ligt ten grondslag aan
de in onze ogen wel erg optimistische bekeringsijver. De grond ligt natuurlijk niet
alleen in het mislukken van de kruistochten. Allerlei andere factoren leidden eveneens
tot die veranderende houding ten aanzien van de oosterlingen. Juist door die militaire
expedities kwamen ook intensieve andelscontacten tot stand, waarmee gedragsvormen,
andere cultuuruitingen en wetenschap eveneens werden overgedragen. Er groeit
begrip en waardering voor de oosterse wereld, al zal de argwaan steeds weer blijven
opbloeien. Want van dat bekeren komt ook niet veel terecht.
Verspreiding van de ridderromans
Zo is het ontstaan van de ridderroman steeds te verbinden met het ontwikkelen en
propageren van ideale levenshoudingen en levensvormen tegenover de eigentijdse
problemen. Het verleden is daarbij een onuitputtelijke bron voor op elke gewenste
maat te snijden argumenten en modellen. Toch wordt steeds alles als waar
gepresenteerd. Dat betekent niet dat iedereen alles zo maar slikte. De onderlinge
concurrentie met de modellen uit het verleden blijkt ook uit het in twijfel trekken
van de historische betrouwbaarheid van menige ridderroman. Dichters als Jacob van
Maerlant roepen luidkeels dat er veel gelogen is in die verhalen om een minderwaardig
publiek te behagen. Hij zal èchte geschiedenis schrijven en hij doet dat in zijn Spieghel
Historiael, een immens werk dat nooit afkwam. En natuurlijk levert ook hij de
geschiedenis vertekend op, in het spoor van de wensen van zijn opdrachtgevers, om
een begrijpelijk en bruikbaar verleden te hebben. Dat neemt echter niet weg dat hij
wel degelijk moeite doet om van de best beschikbare bronnen gebruik te maken.
De ridderromans ontlenen hun tot ver in de zestiende eeuw voortdurende
populariteit bij lange na niet alleen aan de propagandawaarde voor onderscheiden
hoven. Die verklaart wel in hoge mate hun ontstaan en eerste verspreiding. Zo zien
we dat de in de dertiende eeuw opkomende macht van de Bourgondiërs zich op haar
beurt tooit met een eigen ridderepiek, vol hoofse liefdesproblemen, als uitlaatklep
voor de spanningen die op dat punt de hofkliek gingen benauwen. Een goed voorbeeld
daarvan is de Borchgravinne van Vergi, in 1315 bewerkt naar een Frans voorbeeld.
Maar vanaf het begin speelt de voordracht van ridderverhalen tijdens en na
banketten ook een rol bij de verstrooiing. Ledigheid en verveling vormden naar
christelijke opvatting een ernstige bedreiging voor een deugdzaam leven. Steeds lag
de duivel op de loer om in zulke situaties toe te slaan.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

55
10. Auteur overhandigt zijn werk aan zijn maecenas (opdrachtgever), op miniatuur in handschrift uit
ca. 1457.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

56
Immers, ledigheid is des duivels oorkussen. En vele ridderromans verzekeren aan
het begin dat ze die gevaarlijke ledigheid helpen verdrijven, door spannende verhalen
kort te zullen vertellen. Dat laatste moest er wel bij, want ook een langdradig verhaal
kon de gevreesde verveling weer doen toeslaan. Het aanbod van verstrooiing betekent
voor een middeleeuws publiek dus meer dan wij zouden denken. Je kon genieten,
met de zekerheid dat je daarmee bovendien de duivel nog een loer draaide.
Vanaf de veertiende eeuw komt er een ander publiek bij, en wel dat in de steeds
machtiger wordende steden. Het begint bij de rijke kooplieden en grondbezitters,
maar het spreidt zich in de volgende eeuwen uit over steeds bredere lagen van de
stadsbevolking. Aan propaganda vanuit dynastieke belangen hebben zij geen
boodschap meer. Voor hen is die wereld vol avonturen en ridders met hun mooie
manieren een model voor een verheven leven, waarmee ze zich in hun eigen kringen
kunnen onderscheiden. Ze willen zich ook ridders voelen, op zijn minst door de
uiterlijke gedragsvormen te imiteren. En kunnen de risico's van het koopliedenbestaan
niet een beetje lijken op die van al die onversaagde ridders? De ridderepiek kan ook
voorzien in de bevrediging van deze nieuwe verlangens. Maar daarvoor moeten die
verhalen dan wel aangepast worden. De zich ontplooiende stad kan eveneens
uitstekend literatuur gebruiken om haar ambities kleur te geven en te bevorderen.
Het is gewoon een hoofdstuk apart.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

VI
In de stad
57
Vanaf de twaalfde eeuw beginnen de steden een macht van betekenis te worden in
Europa. Dat geldt vooral voor de Zuidelijke Nederlanden, waar op een betrekkelijk
klein grondgebied marktplaatsen en handelscentra uitgroeien tot machtige steden
met ambachten, handel en industrie. Daar hoort dan ook een ambtenarenapparaat bij,
een eigen rechtspraak, onderwijs en niet te vergeten een netwerk van kerken, kapellen
en kloosters met de bijbehorende geestelijkheid. Het is een uiterst actieve vorm van
samenleven, die zich op elk punt in toenemende mate losmaakt van gezag en
inmenging van de landsvorsten.
De burger past niet in het feodale systeem dat gebaseerd is op een
landbouweconomie. Hij zorgt voor zichzelf. Vanuit de handel bouwt hij verder aan
zijn onafhankelijkheid met nieuwe handelsmethoden, investeringen, internationale
contacten en de opzet van vormen van industrie. Als teken van de nieuwe tijd ontstaat
in de stad het bankwezen, geïmporteerd uit Italië en groot geworden in de Vlaamse
en Brabantse steden. Zijn nieuwe macht drukt de burger uit in het bouwen van de
monumentale raad- en gildenhuizen, die we nog in zoveel steden aantreffen. De
soeverein wordt buiten de wallen gehouden door allerlei voorrechten ( privileges)
van hem af te kopen. Omgekeerd wordt deze ook zeer afhankelijk van de steden.
Dáár zit het geld dat hij moet lenen om zijn legers te kunnen betalen: een
middeleeuwse vorst is altijd wel bezig om ergens oorlog te voeren.
Een imitatiecultuur
Bij zo'n macht hoort ook cultuur. Die moet glans geven en een eigen identiteit
verschaffen aan dit nieuwe type wereldbewoner dat niet meer in de bestaande
driedeling van adel, geestelijkheid en boeren viel in te passen.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

58
Maar in de stad is al meteen een grote verscheidenheid aan mensen. Vooralsnog is
het bestuur in handen van een kleine groep families met grondbezit, rijk geworden
in de handel. Ze vormen het patriciaat, kiezen opvolgers uit hun eigen kringen en
proberen vooral te zorgen dat er geen nieuwe families bijkomen. Ze azen op adellijke
titels, ook voor hun kinderen, door een geraffineerde huwelijkspolitiek te voeren met
verarmde landadel. Met geld blijkt er van alles te koop.
Het is deze elite in de stad die lonkt naar de oude riddercultuur. Die wil de elite
naäpen, om zich van de rest van de stedelijke bevolking te kunnen onderscheiden.
Als heuse ridders houden ze dure banketten, organiseren toernooien en nemen zelfs
bij dat soort feestelijkheden de namen aan van ridders die zij uit de ridderepiek
leerden kennen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Doornik, in het huidige België, waar
vanaf 1330 bij de jaarlijkse feesten koninkrijken worden gesticht met als vorst een
rijke burger van de stad. De deelnemers krijgen de namen van de ridders van koning
Artur en van de vazallen van Karel de Grote. Aan het hoofd staat een zekere Galahad,
en dat is alweer de naam van een beroemde ridder uit de Artur-epiek. En ze spelen
dan uitvoerig riddertje, met steekspelen en banketten.
Dat treffen we overal in de steden aan. De burger begint zijn emancipatie met het
imiteren van de bestaande elitecultuur. Die vindt hij in de eerste plaats in de
ridderromans in de volkstaal. Veel van de veertiende- en vijftiende-euwse
handschriften met die teksten moeten in eerste instantie voor dat milieu vervaardigd
zijn, ook al stammen de oorspronkelijke versies uit een hofmilieu. Ze missen de
traditionele kostbaarheid aan versiering en gebruikte materialen van het hof. Zulke
handschriften zullen het geweest zijn die de Gentse burger Jan Wasselins (+1388)
blijkens de bewaarde lijst van zijn boekerij bezat. Daarop komt menige titel van een
ridderroman voor. Veelzeggend is ook de klacht van de geestelijke Gerard Zerbolt
van Zutfen aan het eind van de veertiende eeuw: ‘Helaas zijn er hedentendage veel
leken die niets anders lezen dan de boeken over Roelant, Olivier, de Strijd van Troje
en allerlei andere nutteloze, verzonnen verhalen!’
Aangepaste ridderverhalen
Bovenal bevatten de teksten aanpassingen aan het nieuwe milieu van de stad.
Ingewikkelde hofmanieren, verfijnde beeldspraak en symboliek worden gladgestreken,
want het hof komt als zodanig niet mee naar de stad. Aan de andere kant worden het
sprookjesachtige, de liefde, het avontuurlijke, de vechtpartijen en de toernooien
aangedikt. De stedelijke elite moest zich kunnen vergapen aan een droomwereld.
Deze beweging zet zich voort als de eerste drukkers het publiek probe-
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

59
ren uit te breiden - en met succes - door deze literatuur in de vorm van geïllustreerde
leesboeken opnieuw te presenteren. De Borchgravinne van Vergi, oorspronkelijk
een Franse ridderroman uit de dertiende eeuw, laat verschillende fasen van zulke
aanpassingen zien. Naast de Franse tekst kennen we twee Middelnederlandse
bewerkingen uit de veertiende eeuw en een gedrukte prozaversie uit de zestiende
eeuw. Details met betrekking tot de hofsituatie verdwijnen of veranderen in de
Middelnederlandse versbewerking. Als in de Franse tekst de hertog een woedeaanval
krijgt aan tafel, moet hij volgens de hoofse regels toch zijn emoties opkroppen tot
de maaltijd beëindigd is. In onze tekst stuift hij meteen van tafel op om zijn hart te
luchten.
Opvallend is ook een kleine maar veelzeggende aanpassing in een passage waarin
de burggravin haar minnaar nakijkt, die 's ochtends vroeg uit een achterdeurtje van
het kasteel vertrekt. Ze doet de deur dicht, staat er in de Franse tekst, en kijkt hem
na net zolang als haar ogen hem kunnen volgen. Dat vindt de Middelnederlandse
bewerker gek, immers ze had de deur toch al dichtgedaan! Hij maakt ervan: ‘Toen
is de ridder vertrokken. En de dame liet de deur op een kiertje openstaan’. En dan
kijkt ze hem ook na. Het probleem is natuurlijk dat de bewerker zich moeilijk een
achterdeurtje met een raampje kan voorstellen. Die waren er ook niet in de stad. Zelfs
was nog lang niet alles van steen. En alleen sommige van die huizen en gebouwen
hadden ramen, maar dan grote, met gebrandschilderde voorstellingen.
Nog veel verder gaat de prozabewerking in de zestiende eeuw. Aan het begin is
er een heel toernooi bij verzonnen. Verder wordt er nu ook beschreven wat er in de
slaapkamer tussen de gelieven plaatsvindt, iets dat naar hoofse opvatting alleen maar
gesuggereerd kon worden met verhullende beeldspraak. En het gebruikelijke feest
dat de hertog organiseert op de hofdag met Pinksteren zegt de zestiende-eeuwse lezer
niets meer. Wat weet hij van zulke gebruiken als de hofdag, die de landsvorsten op
christelijke feestdagen plachten te houden? Er wordt toegevoegd, als motivering voor
het feest, dat de hertog óók op die dag jarig was. En zo is een groots hoffeest
toegankelijk gemaakt als een verjaarspartijtje!
Ook in de stijl en de manier van vertellen gebeurt het een en ander. Voor een
belangrijk deel was dat het gevolg van de overschakeling van een luisternaar een
leessituatie, hetgeen in de eerste plaats blijkt uit de omzetting in proza. Maar er
worden ook zegswijzen en spreekwoorden toegevoegd die corresponderen met de
wijze waarop burgers hun greep op de werkelijkheid proberen te verstevigen.
Spreekwoorden suggereren immers dat je de wereld begrijpt. De Floris ende
Blanchefloer maakte in de zestiende eeuw eveneens carrière als leesboek. En in deze
versie van het verhaal worden de oorspronkelijk hoofse Floris de volgende woorden
in de mond gelegd: ‘Alle lust, blijdschap of hoop, die mijn amoureuze gemoed
aanspoorde, is mij
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

ontglipt, alsof je een paling bij zijn staart trekt!’ En dat staat absoluut niet in de
versteksten.
Een eigen cultuur
60
Maar het blijft niet bij naäpen. Toont zich daar ook al een eigenzinnige aanpassing
van het materiaal uit een ander milieu, de burger gaat eveneens op andere terreinen
van de literatuur eisen stellen. Er wordt in toenemende mate gevraagd om didactische
en stichtelijke teksten, met kennis omtrent natuur, geschiedenis en zeden. In het
bijzonder komt er een vraag naar instructies om het eigen leven op aarde zo veilig
mogelijk te kunnen inrichten, met het oog op het hiernamaals. Want een paspoort
voor de hemel moest op aarde verdiend worden. Hoe diende men te leven om daar
veilig aan te komen en te genieten van de eeuwige zaligheid?
Zulke instructies bestonden al veel langer voor de adel en de geestelijkheid, eerst
in het Latijn en later in de volkstalen. Ze vloeiden voort uit de middeleeuwse
standenideologie, die ook de basis vormde voor de feodale maatschappij-ordening.
God heeft elk schepsel een eigen plaats op aarde gegeven, en wel binnen één van de
drie standen: adel, geestelijkheid, boeren. Daarin zijn natuurlijk nog allerlei gradaties,
maar grofweg heeft iedere stand een eigen taak. De adel moet beschermen en besturen,
de geestelijkheid dient te bidden en te onderwijzen en de boeren moeten voor het
voedsel zorgen. Op die manier zijn de drie standen volstrekt van elkaar afhankelijk.
En als iemand zijn taak niet nakwam, dan ondergroef hij het hele systeem. Het was
een regelrechte zonde tegen Gods schepping, die daardoor te gronde zou gaan. Een
versje uit het begin van de zestiende eeuw probeert dit nog steeds vol te houden,
hoewel deze ordening van de maatschappij in feite dan allang achterhaald is:
Als geestelijken niet meer heilig leven,
Als de adel niet meer rechtvaardig bestuurt,
Als vrouwen zonder schaamte leven,
Als kerkvorsten geen wijsheid meer hebben,
Als kloosterlingen niet meer bidden,
Dan zeg ik voor de goede verstaander,
Dat dan het einde van de wereld nabij is.
Deze wederzijdse afhankelijkheid wordt in de literatuur verduidelijkt aan de hand
van een gelijkenis. Ledematen van het lichaam geven hevig af op de buik. Die hangt
daar maar een beetje en doet niets anders dan opvreten. Ze besluiten om in staking
te gaan. Dan sterft de buik, want hij krijgt geen eten meer. En dus gaat het hele
lichaam eraan. Zo staat het in de Esopet, een Middelnederlandse fabelbundel uit de
dertiende eeuw. Op die manier moet
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

61
11. Winden latende duivels, op titelpagina van boek over boosaardige mannen uit het verleden van
1528.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

62
duidelijk worden dat iedereen een zinvolle taak voor het geheel heeft en dat een ieder
van de ander afhankelijk is. Vooral de uitvoerders van ogenschijnlijk onbelangrijke
taken moeten zo hun motivering krijgen om aan de slag te blijven. Om meer
overtuigingskracht te hebben voor bredere kringen van de bevolking wordt ook wel
de variant aangebracht van het achterwerk dat in staking gaat in plaats van de
ledematen. Er is zelfs de titel van een toneelstuk bekend dat naar deze situatie verwijst.
Standenliteratuur
Wat moest nu de taak van de burger zijn in dit gesloten en onbeweeglijke systeem?
Daarover heerst lange tijd grote onenigheid. Buiten de stad beschouwt men hem als
een boer die zijn plaats niet kent en die zich niet aan zijn taak houdt. Misschien is
hij wel door de duivel gezonden om met zijn geld en woekerpraktijken de bestaande
orde te vernietigen! Teksten uit hofkringen gaan hevig tekeer tegen dit schrikbeeld
van de burger, waarbij deze aanduiding synoniem is met koopman en woekeraar.
Maar de stad zelf heeft snel invloed op de standenliteratuur. En er komen allerlei
instructies over zijn taken en beloningen, die verwoede pogingen doen om hem in
de bestaande orde op te nemen, bijvoorbeeld als vierde stand. Doch ook andere
ordeningen worden nu gesuggereerd, in veel meer standen, waarbij wordt uitgegaan
van de ontwikkelingen in de stad. Allerlei stedelijke beroepen worden als stand
gepresenteerd.
Eigenlijk probeert die standenliteratuur nog de oude maatschappij-ordening vast
te houden door allerlei aanpassingen in het model aan te brengen, terwijl in feite de
macht van de steden en de burger naar de nieuwe ordening leidt van nationale staten
met een parlement zoals we die nu kennen. Zeer populair was het Scaecspel uit de
veertiende eeuw, bewerkt naar een Latijnse tekst van een eeuw eerder. De standen
(veel meer dan drie) worden voorgesteld door schaakstukken, waarbij hun rechten
en plichten zijn afgeleid uit de mogelijkheden die de stukken op het bord hebben.
Zulke standenteksten hebben niet alleen het karakter van instructies, maar nemen
ook de vorm aan van scherpe satiren waarin de standen van alles wordt verweten.
Een aparte plaats krijgt de ironische standensatire: er wordt het omgekeerde gezegd
van wat in feite bedoeld is, en zo iets kan een sterk hekelend effect hebben. Verkeerd
gedrag wordt juist uitbundig geprezen en men krijgt de uitnodiging om zulk gedrag
van harte voort te zetten. Het is hier dat we op een tekstsoort stuiten die bij uitstek
geschikt was om in de stad eigen leefregels en een eigen moraal te ontwerpen. Immers,
de leefregels die verbonden waren met de oude drie standen bleken al snel, ondanks
allerlei
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

63
aanpassingen, volkomen onbruikbaar in het stedelijk verkeer. Men gaat op zoek naar
een eigen identiteit, en die kan niet bestaan uit het alleen maar naäpen van wat elders
was ontstaan. En alweer is de literatuur uitermate geschikt om de opzet van zo'n
eigen burgermoraal te beproeven.
Feesten
Vooral in verband met het stedelijk feestvermaak ontstaan spelvormen waarbij teksten
gebruikt worden die weliswaar een vrolijke indruk maken, maar die tegelijkertijd
scherp vaststellen wat wèl en wat niet in de stedelijke gemeenschap gewenst was.
Je kunt het enigszins vergelijken met de huidige carnavalsviering. Iedereen maakt
zich vrolijk, maar het is een vaste gewoonte om de spot te drijven met en kritiek uit
te oefenen op alles wat er in het afgelopen jaar is misgegaan. De middeleeuwse
vastenavondviering (het woord carnaval komt pas later in de mode) duurde veel
langer en was veel intensiever: iedereen móest wel meedoen. Het voornaamste
kenmerk was het tijdelijk omkeren van de bestaande orde en de gebruikelijke moraal.
Daardoor kon er stoom afgeblazen worden. De boog kan niet altijd gespannen zijn.
Men vertelt elkaar graag een anekdote die deze zegswijze heeft voortgebracht. De
apostel Johannes zit eens met zijn discipelen hartelijk te lachen. Er passeert een
jongeling met een boog in zijn hand, die zich ergert aan de uitgelatenheid van deze
vrome lieden. Houd jij je boog altijd gespannen? vraagt Johannes vriendelijk. Nee,
antwoordt de jongeling, want anders wordt hij slap. Precies, zegt Johannes, en zo is
het nu ook met de menselijke geest.
In de tweede plaats dienden de feesten om allerlei angsten te bezweren. In
spelvormen en met uitgelaten vermaak kun je met z'n allen een heleboel dingen
proberen weg te lachen waarvoor je in feite erg bang bent. Natuurlijk gaat het dan
om zaken die speciaal de middeleeuwse burger benauwden. Allereerst de duivel. Die
ligt steeds op de loer om je in verleiding te brengen, en dat gebeurt ook zonder dat
je het merkt. Bij de feesten en in de teksten wordt hij uitgebeeld als een radeloos
monster, dat komische winden laat en voortdurend voor de gek wordt gehouden. Het
is heel bevrijdend om je angst even weg te lachen. En de literatuur is daar geschikt
voor. In een toneelstukje, het Esbattement van de Appelboom uit het begin van de
zestiende eeuw, is hij zelfs zó dom dat hij zich door boeren in een boom laat lokken
waarin hij blijft vastzitten.
Ook over seks worden veel ruwe en grove grappen gemaakt. Want dat was eveneens
een angstaanjagend speelterrein voor de duivel. Tenminste, zo had de kerk het
uitgelegd. Het bedrijven van seks was de laagste bezigheid die je op aarde kon
verrichten, alleen noodzakelijk en te rechtvaardigen in
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

64
verband met de voortplanting. Maar zogauw je het leuk vond of er genot aan
ontleende, zat je fout. En dat betekende dat zo'n beetje iedereen van tijd tot tijd een
duivelse bezetenheid in zichzelf kon vermoeden, dus alweer angst, om te bezweren
met grappen en grollen.
Burgermoraal
Maar het voornaamste is toch dat dit soort teksten (voordrachten en toneelstukjes)
nieuwe gedragsregels testen en bevorderen. Steeds wordt er scherpe kritiek geuit,
met de suggestie dat er ander en beter gedrag mogelijk is. En het gaat dan om zaken
die men in de stad vanuit nieuwe opvattingen over de maatschappij belangrijk gaat
vinden. De noodzaak om hard te werken, te investeren, zuinig te zijn en voor jezelf
te kunnen zorgen wordt gedemonstreerd door te laten zien waartoe het tegendeel van
dat gedrag leidt. In onze tijd zijn nogal eens misverstanden ontstaan over deze teksten,
omdat het net lijkt alsof het ongewenste gedrag wordt aangeprezen. Men heeft echter
de ironie over het hoofd gezien, die hoort bij de tijdelijk omgekeerde wereld van het
carnaval. Maar dat is ook een moeilijke zaak als we vijf eeuwen later alleen maar
met zo'n tekst zitten, terwijl we de medefeestgangers en de voordrager moeten missen.
Zeer geliefd in de vijftiende en zestiende eeuw was de voorstelling van een Gilde
van de Blauwe Schuit. Dank zij onder meer een rijmtekst van bijna 300 regels uit
het midden van de vijftiende eeuw kunnen we ons hier een voorstelling van maken.
Allerlei standen, beroepen en andere typen worden uitgenodigd om lid te worden
van het gilde. Ze mogen erin, op voorwaarde dat ze zich even zondig en verkwistend
blijven gedragen als ze al deden. Op grond van dat laatste zijn ze voor het
lidmaatschap aangezocht. Verlopen adel, verwende rijkeluiszoontjes, vraatzuchtige
monniken, geile nonnen en nog veel meer kunnen verzekerd zijn van een onbeperkte
voortzetting van hun brassen en vrijen. Op die manier zullen ze voor eeuwig wegvaren
in hun boot op wielen uit de geordende maatschappij, op weg naar de verdoemenis.
Hun levenswijze is schijn, en dat is wat de kleur blauw van de boot ook symboliseert.
Maar ze kunnen zich van het lidmaatschap ontheven achten, zegt de tekst er aan het
slot heel serieus bij, als ze hun wijsheid terugvinden, trouwen of rijk worden. En dat
moeten we begrijpen in de zin van: zich een gevestigde plaats in de maatschappij
weten te verwerven, naar gedragsregels die het omgekeerde zijn van wat zo luidruchtig
wordt aangeprezen.
Het is niet alleen deze tekst die de eisen van een burgermoraal in opbouw zo vrolijk
adverteert. Vele andere drukken dezelfde gedachte uit. Steeds is het een spotgilde
waarin het maatschappelijk drijfhout wordt verzameld en afgevoerd in schepen of
wagens. Soms staat de bestemming
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

12. Rijmtekst over zotten en narren wier gedrag naar de ondergang voert, uit 1500.
65
erbij. Men zal belanden in Narragonia (het zottenland), Utopia (een niet bestaand
droomland), Luilekkerland, Hongherijen (een woordspel met Hongarije en
‘Hongerland’), of gewoon de Hel. We moeten ons het zó voorstellen dat wat in die
teksten staat, werd uitgebeeld en gespeeld door de
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

66
verklede feestvierders. Daar bestaan ook afbeeldingen van, heel direct als vertier op
de straten maar ook als thema in de schilderkunst. Van dat laatste is het Narrenschip
van Jeroen Bosch uit het begin van de zestiende eeuw een bekend voorbeeld.
Het veroordeelde gedrag vloeit samen met de personen die zich eraan schuldig
zouden maken. In feite komt het er steeds op neer dat het vooral om onproduktieve
groeperingen gaat die het moeten ontgelden. Voor hen was in het dynamische
stadsleven geen plaats. Tot onze ontsteltenis behoren dan tot de ‘veroordeelden’ juist
de sociaal zwakkeren, van wie wij menen dat het tot de verantwoordelijkheid van
de samenleving behoort om voor hen te zorgen. Daar denkt men in de middeleeuwen
opvallend anders over. Er zijn geen sociale verzekeringen. Iemand die ziek is, en
dus niets meer verdient, is kennelijk gestraft door God voor zijn zonden. Een bejaarde
zonder geld heeft verzuimd voor zijn oude dag te zorgen. Verarmde adel die naar de
stad stroomt door allerlei rampen en hervormingen op het platteland wordt
voorgehouden dat men te veel heeft potverteerd in plaats van hard te werken. Iemand
de geen werk kan vinden, is lui. Als het slecht met je gaat, is dat automatisch je eigen
schuld. En de stad kan je niet meer gebruiken. Symbolisch word je afgevoerd. En in
werkelijkheid moet je maar hopen dat de barmhartigheid van de kerk en rijke mensen
uitkomst zal brengen.
De plaats van de vrouw
Ook in meer algemene zin vindt de stad in de literatuur een uitstekend middel om af
te rekenen met ongewenst gedrag en ongewenste personen. Aan het eind van de
vijftiende eeuw komt een stroom satirische teksten op gang tegen vrouwen. Na het
midden van de zestiende eeuw zwakt dit weer af. Op zichzelf is dat al een sterke
aanwijzing dat er in de stad, en in de maatschappij in het algemeen, iets aan de hand
is met de opvattingen over het gewenste gedrag van vrouwen in die tijd. Inderdaad
was hun positie door de accentverschuiving van het platteland naar de stad aanzienlijk
veranderd. Op het platteland vervulde zij allerlei taken buitenshuis. Bovendien
fungeerde de oudere vrouw als nieuwscentrum en als hulp bij ziekte, geboorte en
sterven. Ze speelde, kortom, een vrij centrale rol in de plattelandsgemeenschap.
Maar in de stad wordt dat anders. Door de arbeidsdeling in allerlei ambten,
bedrijven en ambachten raken al haar taken ondergebracht bij de beroepsuitoefening
van mannen. Ze wordt buitenshuis overbodig, of zelfs een lastige concurrente die
geweerd wordt uit de gilden. Haar taak ligt in de stad binnen het gezin. Ze moet het
huishouden doen en de kinderen opvoeden. Men zegt dan ook wel dat aan het eind
van de middeleeuwen het
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

67
moderne gezin ontstaat. Pas in onze tijd zie je weer enigszins verandering komen in
de traditionele taakverdeling tussen mannen en vrouwen zoals die in de overgang
van middeleeuwen naar de nieuwe tijd tot stand kwam.
Het spreekt vanzelf dat zulke ingrijpende veranderingen niet zonder slag of stoot
gestalte kregen. Vrouwen laten zich niet zo maar opsluiten in het huishouden.
Bovendien verdenken mannen in de stad hen van allerlei magische krachten, omdat
ze op het platteland met hun zalfjes en papjes als het ware regeerden over geboorten
en ziekten. En wisten ze niet altijd alles over iedereen? Bedenk goed dat de voor ons
normale informatiebronnen als krant, televisie, telefoon en dergelijke niet bestonden.
En vrouwen, vooral oudere, kwamen overal en waren bij alles betrokken. Niet ten
onrechte heeft men met deze toenemende angst voor geheimzinnige vrouwenmacht
ook de heksenwaan in verband gebracht. Want deze treft juist die oudere vrouwen
en begint uitgerekend aan het eind van de middeleeuwen (niet eerder), met een eerste
golf van vervolgingen tot het midden van de zestiende eeuw.
Vele satirische teksten, ook in de vorm van toneelstukken, drijven de spot met
vrouwen die hun plaats niet willen weten. Vooral hun bijgelovige praktijken moeten
het ontgelden, hun tomeloze belustheid in de liefde waarmee ze mannen te gronde
richten en hun luiheid bij het uitoefenen van huishoudelijke taken. Sloeries zijn het,
die liever langs de straten zwieren op zoek naar drank en mannen dan eten te koken
en het huis schoon te houden. Een komisch toneelstukje uit het begin van de zestiende
eeuw, Moorkensvel, voert een kwaadaardige moeder op, die haar zojuist getrouwde
dochter instrueert in het ringeloren van haar man. Verschillende echtgenoten heeft
zij er zelf ook zo onder gekregen. De dochter, Geesken, volgt haar raad op en weigert
haar kersverse echtgenoot alles, inclusief het schoonhouden van het huis. Hij is
verbijsterd. Maar zijn buurman heeft goede raad. Ze villen een zwart paard, Moorken,
en de echtgenoot smeert het vel in met zout. Daarna ranselt hij Geesken af en stopt
haar naakt in het gezouten vel. Ze zal alles doen wat hij zegt. Want anders gaat ze
weer in ‘Moorkensvel’!
Pantoffelhelden
Het is niet toevallig als in een bepaalde tijd en een bepaald milieu zulke teksten
verteld en opgevoerd worden. Want er zijn er een heleboel van dit type. En de humor
vormt juist de attractie om een breed publiek al lachend te kunnen overtuigen. Humor
is nooit vrijblijvend. Denk maar aan de Turkengrappen die het nu zo goed doen op
school en in het café. Ook de pantoffelheld moet het in deze tijd ontgelden, vanuit
dezelfde ontwikkelingen. Hij verstoort eveneens de gewenste orde, doordat hij zijn
vrouw niet onder de duim weet te houden. Zeer populair is zijn verbeelding als Jan
Hen of
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

68
13. Titelpagina van boekje over een ‘hennentaster’, uit ca. 1550.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

69
‘hennentaster’, zoals men in de middeleeuwen zei. Hij is gierig, doet het huishouden,
terwijl zijn vrouw de broek aantrekt en op stap gaat. En ook dat wordt vaak in beeld
gebracht, in de literatuur en op schilderijen en rijmprenten voor aan de muur.
Een mooi gedrukt boekje van omstreeks 1550, met veel plaatjes, beschrijft in een
lang, verhalend gedicht wat er gebeurt als man en vrouw zich niet aan hun rol houden.
Het heet: Van den Hinnentastere. Een boer keert terug van het land en wordt vreselijk
kwaad als het eten niet op tafel staat. En hij moet nog wel veel harder werken dan
zijn vrouw! Dat betwist ze, en ze besluiten om de volgende dag elkaars werk te doen.
Voor de vrouw levert dat geen problemen op, maar de man brengt er niets van terecht.
Als hij de koe wil melken, plast deze hem in zijn gezicht. Tegelijkertijd begint de
baby te schreeuwen. Als hij de vuile luiers gaat uitspoelen in de sloot, drijven ze
weg. En zo gaat het de hele dag door: ‘Ik zeg het u duidelijk: het is onmogelijk/ Voor
mannen om vrouwenwerk te doen’. Dat kunnen die hennentasters in hun oren knopen.
Want je moet niet denken dat dit een soort feministische tekst is. Vrouwen zijn
namelijk van oudsher gewend om alles te doen, dus ze kunnen ook op het land werken.
Maar ze moeten een meer bijzondere taak binnen het huishouden gaan vervullen.
Want anders komt er niets van de wereld terecht, zoals de stadsbewoners die wensten
te zien.
Schelmenverhalen
In tegenstelling tot de ridderstof is dit soort literatuur typisch ontstaan in en verbonden
met de stadscultuur. Dat geldt ook voor de schelmenverhalen, die vooral dank zij de
drukpers een brede verspreiding vinden rond 1500. Hun populariteit danken ze, naast
de kwaliteit van de vertelde anekdoten, in het bijzonder aan de ruime
identificatiemogelijkheden die ervoor de burger waren. Een goed voorbeeld is de
Ulenspieghel, waarin de levensloop wordt gegeven van een zogenaamd historisch
personage aan de hand van zeer vermakelijke voorvallen. Iedereen weet hij voor de
gekte houden, te bedriegen en op te lichten. Maar wat heeft dat nu met die oppassende
burger te maken? Eigenlijk is het een zeer onaangename jongen, die ronduit rotstreken
uithaalt.
Uilenspiegel is slim. Want wie niet sterk is, moet slim zijn. Dat stemt overeen met
de positie van de burgers. Ze beschikken niet over de traditionele macht van adel en
geestelijkheid. Ze zijn juist groot geworden door als individu de kansen van het
systeem uit te buiten en dit naar hun hand te zetten. De bestaande regels hebben ze
in hun voordeel omgezet. Vrijheidsdrang en onafhankelijkheidszin zijn de trefwoorden
voor het succes van de
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

70
burger. Iemand als Uilenspiegel laat zien hoever je met individuele slimheid kunt
komen, dwars tegen alle bestaande regels en verordeningen in.
Zo'n figuur is ook de hoofdpersoon in de Pastoor van Kalenberg, gedrukt in het
begin van de zestiende eeuw. De pastoor, die aangesteld is als herder van een
boerenparochie maar die ook geregeld aan het hof komt, weet de heersende gewoonten
en regels in deze verschillende milieus op zeer slimme wijze steeds naar zichzelf toe
uit te leggen. En met domheid bij degenen die hij wil gebruiken heeft hij helemaal
geen moeite. Hij laat het gerucht verspreiden dat hij van de toren van zijn eigen kerk
zal vliegen, helemaal tot over de Donau. Een enorme menigte boeren stroomt toe.
Urenlang laat hij hen wachten. De tijd is nog niet gekomen, roept hij naar beneden,
terwijl hij veelbelovend met zijn aangeplakte vleugels klappert. Dorstig geworden,
laten de boeren zich tegen goed geld wijn uittappen door de koster. Het is overjarige
wijn, waarvan de pastoor nog een grote voorraad in zijn kelder had liggen. Ten slotte
is alles op. En daar was het natuurlijk om begonnen. Heeft iemand wel eens een mens
zien vliegen, vraagt de pastoor dan. Nee, schreeuwen ze braaf. Waarop de pastoor
antwoordt dat het dan zo zal blijven, want iedereen behoort toch te weten dat het de
mensen niet gegeven is om zich gelijk de vogels voort te bewegen. Gaat in vrede.
En de koster telt het geld.
De burger heeft niemand nodig. Hij wil zich verbeelden dat hij volstrekt zelfstandig
is en vrij. Van iedereen weet hij te profiteren. Boekjes als die over Uilenspiegel of
de pastoor van Kalenberg geven demonstraties van zulk gedrag, op vermakelijke en
onderhoudende wijze, en natuurlijk ook door zo extreem mogelijke situaties te
tekenen.
Verstrooiing
Deze literatuur kan alleen maar succes hebben als zij beantwoordt aan behoeften die
niet alleen van ideologische aard zijn. Het moet ook spannend zijn, mooi, komisch
of ontroerend. Vooral het verstrooiingselement speelt een belangrijke rol. Vrolijke
en spannende literatuur is een goed middel om melancholie te verdrijven. Dat was
naar medische opvatting een uiterst riskante lichaamsgesteldheid waarbij het bloed
vertroebeld werd door een teveel aan zwarte gal (letterlijk: melancholie). Daardoor
werd men zwaarmoedig en lusteloos, met als uiterste consequentie de neiging tot
zelfmoord. En in zo'n geval had de duivel het definitief gewonnen.
Door aangename ontspanning kon het bloed weer helder worden. De bewerker
van de Huyghe van Bourdeus, als leesboek gedrukt in het begin van de zestiende
eeuw, geeft deze mogelijkheid mee als aanbeveling bij zijn
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

werk. Hij heeft deze nooit gehoorde, wonderlijke historie op schrift gesteld om
71
‘daarin genoegen te scheppen, zodat de zinnen der mensen verzet worden
wanneer ze gebukt gaan onder melancholie en zwaarmoedigheid, hetzij
door de streken van de duivel hetzij door vertroebeling van het bloed.
Want melancholie brengt zwaarmoedigheid voort en maakt grof bloed,
waardoor de mens veelvuldig ziek wordt.’
En zulke aanbevelingen treffen we aan bij tal van prozaromans, novellenboeken,
anekdotenverzamelingen en liedboekjes.
Het is zelfs zo dat ook het schrijven van literatuur een remedie kan vormen tegen
de bedreigingen van de melancholie. Dat wordt nogal eens beklemtoond door de
rederijkers. Zo noemen zich de burgers die vanaf omstreeks 1400 zelf actief aan de
literatuur gaan doen. Ze organiseren zich in rederijkerskamers, en menigmaal geeft
het reglement van zo'n kamer aan dat de broeders zich uit angst voor ledigheid en
melancholie aan de dichtkunst gaan wijden. Een voorbeeld geeft het reglement van
de kamer De Fonteine in Gent, uit 1448, die toonaangevend was voor veel andere
kamers in Vlaanderen.
Naast het lerende en het verstrooiende laten die rederijkers ook het begrip
schoonheid van toepassing zijn op de literatuur. Voor een deel zijn ze verantwoordelijk
voor de in dit hoofdstuk besproken teksten. Die kwamen echter ook buiten hun directe
bemoeienis tot stand, door toedoen van de drukkers/uitgevers die een breed publiek
zoeken, en de rondtrekkende liedjeszangers en entertainers voor wie de rederijkers
hun neus optrekken. Ze behoren namelijk tot de intellectuele elite van de stad en
onderscheiden zich bij voorkeur in hun eigen kringen en feesten met teksten die niet
voor Jan en Alleman toegankelijk mochten zijn. Vandaar dat ze ook, zeker tot het
midden van de zestiende eeuw, op gespannen voet staan met de drukkers. Veel van
hun werk is ons slechts in handschriften bewaard, terwijl de drukpers al volop draaide.
Ze bedrijven de literatuur als luxe, naast een dagelijks bestaan waarmee ze hun brood
verdienen. Alleen de allerbesten onder hen komen voor vormen van bezoldiging van
stadswege in aanmerking. In Brugge is in de vijftiende eeuw Anthonis de Roovers
aangesteld als stadsdichter, in Brussel zijn dat rond de eeuwwisseling
achtereenvolgens Colijn Caillieu, Jan Pertcheval en Jan Smeken.
Misschien volgt uit de gedachte aan literatuur als tijdverdrijf wel vanzelf het streven
om iets moois of ontroerends te maken, dat niet meteen nuttig of toepasbaar hoeft te
zijn. In elk geval zoeken de rederijkers het in een kunstige taal en kunstige rijmvormen
die vanzelf een schoonheidsbeleving moesten opleveren. Maar dan wel naar de
maatstaven van hun tijd, want op ons maakt het een erg gekunstelde indruk, dat
gegoochel met die taal. Toch is het een belangrijk moment in de ontwikkeling van
de Nederlandse
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

72
14. Verhalend gedicht, gedrukt in 1528, over het gevecht met de dood, van de Brusselse rederijker
Colijn Caillieu.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

73
letterkunde. Uitgerekend vanuit de burgerij in de steden komen opvattingen naar
voren die de literatuur naast het nuttige en het aangename ook met het schone in
verband brengen. De rederijkers willen kunst scheppen met de taal. En daartoe heb
je inspiratie nodig en talent. Het begint allemaal uit te wijzen naar modernere
opvattingen over literatuur zoals je die ook in onze tijd aantreft. In een refrein uit
een verzamelhandschrift van 1524 vinden we een spoor van zulke opvattingen bij
een ik-figuur die zich presenteert als dichter:
Onlangs geleden, op een nacht,
Lag ik te woelen in mijn slaap.
Al mijn gedachten waren vreugdevol bevangen,
Doordat ik aan haar moest denken, die ik zeer achtte
Boven al mijn vrienden en familieleden.
Die verdwenen geheel uit mijn gepeinzen,
Want er rees een liefdevol begeren in mij,
Om mijn zinnen tot de kunst te bewegen.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

VII
Over regels en betekenissen
74
In de klucht De Buskenblaser, uit het midden van de veertiende eeuw, wordt een
oude boer het zat om steeds maar uitgescholden te worden door zijn vrouw dat hij
zo lelijk is. Op de markt, waar hij de dag tevoren een koe heeft verkocht, weet een
kwakzalver goede raad. Als hij een paar keer in een busje blaast, zal hij er weer
stralend jong uitzien. En toevallig kost dat net zoveel als de koe heeft opgebracht.
Enthousiast begint de boer te blazen. Alleen komt zijn kop onder het roet te zitten.
Kijk eens hoe mooi ik ben, roept hij thuis naar zijn vrouw. Ze lacht hem midden in
zijn beroete gezicht uit. En als ze hoort waar het geld van de koe gebleven is, krijgt
hij nog een vreselijk pak slaag op de koop toe.
Dat is een komisch toneelstukje. En er zal ongetwijfeld om gelachen zijn. Maar
meer niet, wat ons betreft. Daar ligt dan een verschilpunt in waardering tussen ons
en de middeleeuwse toeschouwers. Want die waren gewend om in dit soort komische
voorstellingen meer te zien dan wij. Juist met grappen en grollen probeerde de kerk
een breed publiek te bereiken met zedelijke boodschappen voor een goed, christelijk
leven. Het doel heiligde de middelen. Want op de ‘normale’ manier, met de mis en
geleerde preken, raakte het contact met de massa der gewone mensen zoek. Die
dreigden zelfs, vond de kerk, terug te vallen in allerlei heidense gebruiken en bijgeloof.
Vandaar dat ze op hun eigen niveau benaderd moesten worden. De bijbelse waarheden,
Gods woord, dienden geplaatst te worden in decors die eenvoudige mensen meteen
konden herkennen. En de bijbelse figuren moesten zoveel mogelijk lijken op de
gewone mensen, die men dagelijks om zich heen kon zien.
Het toneelstukje over die domme boer bevatte voor een middeleeuws publiek
allerlei herkenbare punten. Soortgelijke verhaaltjes vertelde de pastoor ook in zijn
preek. Vaker nog hoorde men ze van rondtrekkende monniken, die van het preken
voor de massa hun beroep gemaakt hadden. Ze leken
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

75
wel op de beroeps-entertainers, die ook na afloop met de pet rondgingen.
Bedelmonniken noemden ze zichzelf, om aan te geven dat ze in ruil voor Gods woord
zouden leven van wat het toegestroomde volk hun gaf.
Sommigen kunnen ook goochelen of koorddansen. En een enkele heeft zelfs een
beestennummer bij de hand. Zo horen we van een bedelmonnik met een gedresseerd
paard. Telkens als hij de naam van de Heilige Antonius noemde, knielde het paard
plechtig neer. Het materiaal voor hun verhelderende anekdoten haalden ze uit de
bijbel (die staat er ook vol mee), uit de geschiedenis, maar ook uit de dagelijkse
werkelijkheid zoals zij die meemaakten. Of verzonnen natuurlijk. Hele handschriften
legden ze aan, waarin ze die verhaaltjes beknopt noteerden en alfabetisch rangschikten
onder de zonden en deugden die ze illustreerden.
Het verhaaltje over die domme boer vinden we, heel kort, in zo'n handschrift onder
de zonde ‘ijdele wellust’. Als een geestelijke daarover wil preken, kan hij onder meer
gebruik maken van dit exempel. Voor de zekerheid is er ook bijgezet wat het betekent:
die kwakzalver staat voor de duivel die ons immers verleidt door ons eerst wat
plezierigs voor te houden, om ons daarna in de zwarte hel te werpen. Dat laatste
wordt verzorgd door de boze boerin, die de zotte boer aframmelt. En hij zelf staat
natuurlijk voor de zwakke menselijke ziel, die met een natte vinger door de duivel
te lijmen is.
Volkspreek en literatuur
Veel van deze verhaaltjes voor de preek (exempelen) maken ook daarbuiten carrière
als uitgewerkte voordrachtsteksten, toneelstukjes en leesboeken. Er zijn zelfs sterke
aanwijzingen dat ook die nog menigmaal door de bedelmonniken geproduceerd en
opgevoerd worden. Teksten uit onze literatuur als de Beatrijs, de Theophilus, en het
tot leesboek omgewerkte toneelstuk Mariken van Nieumeghen, stammen uit dat
milieu. Maar dat zijn nog heel nette teksten. Vaak ging het een stuk grover en ruwer
toe in die preken en voordrachten. Voor ons is dat bijna onbegrijpelijk. Het lijkt wel
alsof er de spot gedreven wordt met de godsdienst. Maar als we ons verplaatsen in
die situatie van een ongeletterde massa, die weinig of niets begrijpt van die
ingewikkelde mysteriën van de kerk en die bijbelse verhalen in een ver land en lang
geleden, dan wordt het toch duidelijker dat de kerk met alle macht probeert om die
dichterbij te brengen.
Niettemin zijn er binnen de kerk ook stemmen die tegen uitwassen van deze manier
van doen in opstand komen. Erasmus tekent in zijn Lof der Zotheid (1509) een
genadeloos portret van zo'n volksprediker:
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

76
Zegt nu zelf, welke clown, welke marktschreeuwer slaat men met zoveel
genoegen gade als boetpredikers, wanneer dezen op de kansel staan te
oreren en daarbij nog allerpotsierlijkst, maar daarom niet minder succesvol,
de regels in acht nemen, die in de rhetorica golden. Bewaar me, hoe staan
zij te gesticuleren, hoe zalven en galmen zij, hoe gewichtig doen zij, wat
een grimassen maken zij en hoe schreeuwen zij hun toehoorders doof! (...)
Kortom hun gehele optreden is zó, dat men zou zweren, dat zij in de leer
waren geweest bij rondreizende marktschreeuwers, met dit verschil, dat
deze hun verre de baas zijn.
Jezus en Maria worden als gewone mensen voorgesteld, en het landschap gaat lijken
op hier. Dat gebeurt in de preken. En dat vinden we in de middeleeuwse literatuur.
Maria is een bezorgde moeder, vol angst en medelijden. En Jezus is ook bang. Dat
spreekt vanzelf voor een middeleeuws publiek, als het hoort in Middelnederlandse
teksten hoe verschrikkelijk hij gepijnigd werd. Het lijkt wel sensationele horror:
Ziet, hoe ze hem zijn purperen kleed uittrokken. Dat was helemaal
vastgeplakt aan zijn heilige wonden, zodat ze tegelijk hele stukken vlees
mee trokken, die ook los waren gaan zitten door de gaten die ze met het
geselen in zijn lichaam hadden geslagen.
Dat staat in een devotioneel handboekje, gedrukt omstreeks 1507 door Thomas van
der Noot en getiteld Die vii getyden op die passie ons Heeren. Plompe nagels worden
gebruikt om hem aan het kruis te spijkeren. Maar eerst moet hij uitgerekt worden
om te zorgen dat hij goed op de latten past.
Eigentijds decor
Op het toneel lopen bijbelse figuren rond, die er gewoon uitzien als burgers en boeren,
vorsten en soldaten uit de middeleeuwen. Ze bewegen zich in Vlaamse dorpen en ze
doen dingen die op zijn zachtst gezegd nauwelijks volgen uit wat de bijbel laat weten.
Maria, de moeder van God, raast tierend over het podium in haar strijd met de duivel,
en ze dreigt hem in zijn pens te schoppen. In een ander stuk heeft een boerenechtpaar
ruzie. De man is kwaad als zijn vrouw vertelt over de opwindende ontmoeting met
een marskramer aan de deur, die zulke interessante spullen te koop had. Pas
langzamerhand krijgen we in de gaten dat het hier om Adam en Eva gaat en dat die
appelkoopman dan wel de duivel moet zijn.
Denk overigens niet dat marskramers en kwakzalvers alleen maar voor het boze
staan. Een leesboek met een toneelstuk, de Siecten der broosscer naturen van
omstreeks 1510, voert een kwakzalver op die gespecialiseerd is in het piskijken. Op
een plaatje houdt hij een urinaal omhoog. Hij probeert klanten te lokken met een
reclamepraatje. Blinden, doven, kreupelen en Mariken, hij kan hen allemaal genezen.
Nergens zullen ze een betere heelmeester vinden. Een bekend praatje. Alleen blijkt
deze piskijker Jezus te heten. En hij kan alle zieke mensen genezen. Zijn voornaamste
recept bestaat
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

77
uit zuiveringszout, om te purgeren, zodat je helemaal schoongespoeld wordt van
zonden.
Een Limburgs toneelspel van omstreeks 1430 laat ons Lucifer zien, de koning van
de hel, die met zijn duivelse knechten plannen maakt om een verse lading zielen aan
te voeren. Een knecht stelt voor om ze in te zouten, want anders zullen ze onderweg
bederven. Alleen, waar kan hij zout halen? Lucifer verwijst hem naar Biervliet, in
Zeeland. En dat begrijpt een vijftiende-eeuws publiek meteen. Want dat is de
geboorteplaats van Willem Beukelszoon, die een methode voor het conserveren van
haring had uitgevonden waarbij de haring meteen na de vangst werd gekaakt en
ingezouden.
Naast Jezus zijn het vooral Maria en Jozef die in liedjes, toneelstukken en op
schilderijen zeer alledaags en menselijk worden voorgesteld. Ze trekken als
verpauperde zwervers naar Bethlehem. Hoogzwanger zit Maria op de ezel, Jozef
sjokt ervoor, een sterk bejaarde grijsaard met een wat onnozel voorkomen, want zo
was meteen duidelijk dat hij onmogelijk zelf Maria zwanger gemaakt kon hebben.
Maria is bang voor de naderende bevalling, ze heeft honger en ze heeft het koud. Op
haar aandrang gaat Jozef onderdak zoeken. Maar honend wordt hun de deur gewezen,
van middeleeuwse herbergen. Jozef wordt zelfs voor smerige leugenaar uitgemaakt
als hij wijst op de hoogzwangere maagd die dringend aan onderdak toe is. Kijk eens
goed naar haar bolle buik, roept een ruwe waard, een mooie maagd is het die je bij
je hebt!
De kerk maakt van deze verheven dingen tijdeloze gebeurtenissen, die in elk
aansprekend decor opnieuw gestalte kunnen krijgen. Zo valt het beter te begrijpen.
En daarom sneeuwt het in het Heilige Land op de schilderijen van Breugel, zien
Herodes' soldaten eruit als middeleeuwse lansknechten en bedrinken de joden zich
in kroegen met uithangbord terwijl hun kinderen sleetje rijden op het ijs en tollen.
Bijbel en boek der natuur
We moeten erg uitkijken met al die vrolijke en alledaagse voorstellingen in de
middeleeuwse literatuur, willen we ze goed begrijpen. Er is meer aan de hand dan
alleen die boertigheid waarmee wij graag de middeleeuwen opzadelen. We zijn
getuige van een beleringstechniek, waarbij de literatuur is ingeschakeld en alles uit
het gewone leven bruikbaar is. Ook de natuur. Want daarin heeft God zich eveneens
geopenbaard. Alles betekent wat. En door het ‘boek der natuur’ goed te leren kennen,
kan men Gods bedoelingen met de mens beter doorgronden. Een hond is niet zo maar
een hond, maar een dienaar van de mens. Hij staat voor de trouw, maar hij kan ook
lafheid betekenen. Immers, alle schepselen hebben een goede kant en een kwade,
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

78
want God en de duivel zijn in alles aanwezig. Kijk maar naar jezelf. Ook bijbelse
figuren kunnen tegelijkertijd het goede en het kwade aangeven. David, uit het Oude
Testament, staat voor het kwade als hij overspel pleegt. Maar hij betekent het goede
als hij zijn vijanden liefheeft.
Het mag nu duidelijk zijn dat de hond van marmer op het graf van Willem van
Oranje in Delft niet aangeeft dat hij een hondenliefhebber was. Hij staat voor de
trouw die de prins aan God en zijn volk toonde, en omgekeerd voor de trouw die wij
aan hem verschuldigd zijn. Uit deze overtuigingen komt de stroom voort van
encyclopedische werken over de natuur en de zeden, zoals Jacob van Maerlant die
maakte in de dertiende eeuw en velen na hem. Ook de bijbelse verhalen worden
steeds weer opnieuw in de volkstaal bewerkt, vaak aangepast door de stof te bekorten
en spannender te maken, vandaar ook wel historiebijbels genoemd. Maar de hele
geschiedenis was eigenlijk bruikbaar om Gods bedoelingen te leren kennen met de
schepping. Want deze duurde niet eindeloos voort, in tegenstelling tot het eeuwige
leven na de dood. Er was een begin geweest (Adam en Eva), en er zou een einde
komen (het Laatste Oordeel). Daartussenin zitten wij. En we kunnen weten dat de
reis door de geschiedenis geheel volgens plan zal verlopen, want God heeft het precies
uitgestippeld. Ook voor de toekomst kunnen we het reisplan beter leren kennen, daar
het zichtbaar is in de dingen die op aarde gebeuren.
Eigenlijk gebeurt er in de kern steeds hetzelfde. Dat blijkt al uit de gebeurtenissen
in het Oude en het Nieuwe Testament. Wat daar verteld staat, zal zich steeds herhalen.
De bijbel levert interpretatiemodellen voor de dingen die daarna gebeurd zijn en die
nog zullen gebeuren. En middeleeuwse mensen zijn er verzot op om allerlei
overeenkomende gebeurtenissen in het verleden aan te wijzen, vanuit de grote
voorvallen in hun eigen tijd.
Volgens de bijbelgeleerden van toen moeten we het zó zien dat steeds met een
bepaalde gebeurtenis wordt aangekondigd hoe een volgende zal verlopen. Zo had
men tenminste de bijbel leren begrijpen. In het Nieuwe Testament werd vervuld wat
het Oude Testament aankondigde. Dat zegt Jezus zelf: ‘Ik ben niet gekomen om op
te heffen, maar om de vervulling te brengen.’ (Mattheus 5:17) Als Jezus na de
kruisiging in het graf wordt gelegd, dan is dat al aangekondigd door Jonas die in de
walvis verdween. En als Jezus uit zijn graf opstaat, dan hadden we dat al kunnen
begrijpen uit Jozef van Egypte's bevrijding uit de put, waarin hij zo wreed door zijn
broeders was geworpen. Zo moet de bijbel gelezen worden. En ook de massa wordt
in de middeleeuwen telkens weer van dit planmatige in de bijbel doordrongen, in
preken, maar ook door reeksen beelden, blokboeken en de gebrandschilderde ramen
in de kerk.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Het patroon der geschiedenis
79
De hele geschiedenis is van voorspelling en overeenkomst doortrokken. Zo kan men
pas de eigen tijd en de toekomst begrijpen en voor anderen begrijpelijk maken. Als
de jonge Karel Vals vorst van het Bourgondisch-Habsburgse rijk in 1515 zijn intree
doet in Brugge, laat de stad meteen weten hoe dit geïnterpreteerd moet worden in
het licht van de eeuwigheid. In een stille vertoning beeldt men uit hoe Lodewijk van
Nevers, graaf van Vlaanderen, in de veertiende eeuw Brugge zijn privileges schonk.
En daarnaast staat Mozes uit de bijbel, die de tafelen der wet van de berg Sinaï naar
zijn volk bracht. Karel V wordt er dus aan herinnerd wat hem historisch gezien te
doen staat!
De hele middeleeuwse literatuur is van deze gedachten doordrongen. Dat gebeurt
niet alleen in de belerende werken over de natuur, de geschiedenis en de zeden, maar
juist ook in al die wereldlijke avonturenverhalen. Alleen wij zijn niet meer gewend
om daar zulke achtergronden in te zien. Een gedrukt leesboek met ridderstof rond
Karel de Grote uit het begin van de zestiende eeuw vertelt over de lotgevallen van
diens vrouw. De titel luidt: Historie van der coninghinnen Sibilla. Op beschuldiging
van overspel wordt ze door haar echtgenoot verbannen. Ze is hoogzwanger en ze
reist per ezel. Onderweg ontmoet ze een boer die er zeer lomp uitziet. Ze vraagt hem
hulp om eten te zoeken, want ze heeft al in twee dagen niet gegeten. Hij wil haar
helpen en loopt naast haar voort. In de stad Vienne worden ze bespot, maar de
hoogzwangere koningin verzekert de mensen dat de lompe boer haar echtgenoot is.
Ten slotte vinden ze onderdak in een herberg. Ze trekken verder, en in Hongarije
bevalt de koningin in een simpele woning van een zoon, die in doeken wordt
gewonden. Bij de doop blijkt tussen de schouders van het kind een bloedrode ster te
staan.
Zo gaat dat, het geboren worden van bijzondere kinderen van bijzondere ouders.
Het patroon is immers al geleverd door het geboorteverhaal van Jezus in de bijbel.
En geen mens in de middeleeuwen die deze achtergrond niet onmiddelijk achter deze
veelbetekenende voorvallen ziet. In de geschiedenis van Sibilla herhaalt zich het
mysterie van de geboorte van Gods zoon. Ook de geboorte van Seghelijn van
Jherusalem is in de ridderroman van die naam uit het midden van de veertiende eeuw
dwingend in overeenstemming gebracht met die van Jezus, inclusief ster en al. Jezus'
leven is in het algemeen het meest aangewezen model om de wereldse heldendaden
van ridders de juiste dimensie te geven. De middeleeuwse ridderepiek presenteert
aan de lopende band Jezus-achtige helden die aardse verlossingen brengen van onrecht
dat God nooit ongewroken laat. Zelfs in de kleinste details wordt het publiek aan
deze repeterende verlossing herinnerd. In de Historie van Jason van omstreeks 1485
wordt de titelheld in het gewenste kader gebracht. De belangstelling voor deze en
andere Griekse en Trojaanse
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

80
helden is verbonden met de wijze waarop de Bourgondische hertogen hun identiteit
vestigden. Ze beschouwden zich als de erfgenamen van deze klassieke helden, hetgeen
Filips de Goede accentueerde door in 1430 de Orde van het Gulden Vlies te stichten.
Daarmee wordt verwezen naar de heldendaden van Jason.
Na het bemachtigen van het Gulden Vlies wordt hij uitbundig binnengehaald. En
luister hoe:
Velen waren uitgelaten van blijdschap, en dankten de goden voor de
grote zege die Jason behaald had. En sommigen gingen groen halen en
strooiden het over de hele weg die Jason gaan zou.
15. De Romeinse held Julius Caesar gepresenteerd als middeleeuwse ridder, in boekje over zijn daden
uit ca. 1490.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

81
Op vergelijkbare wijze werd Jezus verwelkomd:
En velen spreidden hun klederen op de weg en anderen groen, dat zij
van het veld plukten. En die voorgingen en die volgden riepen: Hosanna!
Gezegend Hij, die komt in de naam des Heren (Marcus 11:8-9)
Ook de manier waarop Mariken in de Mariken van Nieumeghen van omstreeks 1500
aan het begin door haar tante wordt uitgescholden, maakt voor de middeleeuwse
toeschouwer meteen duidelijk dat zij van de hemelse Maria is vervuld. Dat zal in de
loop van het stuk dan ook verder blijken. Maar reeds aan het begin moet zij dingen
meemaken die sterk overeenkomen met wat in Maria's leven is aangekondigd. Haar
tante, bij wie ze om onderdak vraagt, scheldt haar tot haar stomme verbazing de huid
vol. Mariken, de onschuld zelve, wordt van hoererij beschuldigd. En als ze vertwijfeld
zegt dat ze nog maagd is, gaat tante helemaal honend tekeer. Ze durft zelfs te beweren
dat Mariken slaapt met haar oude oom Gijsbrecht, de pastoor, voor wie zij de
huishouding doet. Dat roept allemaal weer de eindeloos vertoonde en uitgebeelde
agressie rond Maria's maagdom in herinnering, zoals die gestalte kreeg in tal van
laatmiddeleeuwse kerstspelen en liederen. En dat maakt duidelijk wat de betekenis
moet zijn van het toneelspel over de in haar naam optredende Mariken. Net als de
moedermaagd zal ook zij uiteindelijk de duivel weten te verslaan.
Zo'n vast patroon in het middeleeuwse denken keert natuurlijk steeds terug in de
literatuur. Het abele spel van Esmoreit uit het midden van de veertiende eeuw vertelt
als romantisch, wereldlijk drama over Siciliaanse geschiedenis. Daarvoor was in
Brabant speciale belangstelling, omdat men zich verbonden voelde met het regerende
vorstenhuis ter plaatse. Het spel laat zien hoe de historische gebeurtenissen aldaar
begrepen moeten worden. Want wat Esmoreit overkomt - een vondeling die elders
opgevoed wordt - is al aangekondigd in het bijbelse verhaal over Mozes, die als baby
in zijn biezen mandje de Nijl afzakte en liefdevol werd opgevangen door een
Egyptische prinses. Ondertussen proberen boeven te profiteren van het verdwijnen
van de koningszoon. Maar uiteindelijk overwint het goede. De geschiedenis zoals
God die heeft uitgestippeld, herhaalt zich en zal zich steeds herhalen. We kunnen
het, wat de middeleeuwse auteurs betreft, niet vaak genoeg uitgelegd krijgen. Voor
de zekerheid wordt dat aan het slot van de Esmoreit door de hoofdfiguur zelf nog
even benadrukt:
Aldus is het heel vaak gebeurd:
Smerige streken krijgen hun verdiende loon.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Modelfiguren
82
In de kringen van de stedelijke burgerij neemt de behoefte toe om het eigen verleden
aldus op maat te snijden. We zagen dat al aan de vertoning die de stad Brugge de
jonge Karel V in 1515 bereidde. Driekwart eeuw eerder, omstreeks 1440, huurt het
stadsbestuur van Brussel de kopiist Hendrik van Damme in om afschriften te maken
van enige oude Brabantse kronieken. Aan Jan van Heelu's rijmkroniek over de slag
van Woeringen in 1288, geschreven enkele jaren daarna, voegt deze Hendrik een
voorwoord toe van liefst 592 regels. En daarin wordt Heelu's verslag tot in de kleinste
details parallel geschakeld met bijbelse geschiedenissen, met name die waarin Mozes
de hoofdrol speelt.
Dat maakt de boodschap dwingender die het eigen verleden oplevert. Alleen is
die boodschap wel in overeenstemming gebracht met de visie - en bijgevolg het
belang - van de Brusselse burgers. Bij Woeringen versloeg Jan I van Brabant de
Geldersen en hun bondgenoten, waardoor hij onder meer Limburg in zijn bezit kreeg.
En zo was het voorbestemd in het goddelijke plan. Immers, de edellieden tussen
Maas en Rijn misdroegen zich ernstig, door onrecht te doen, te roven en valse munten
te slaan. Daardoor knechtten ze het volk, gelijk Farao het volk van Israël onderdrukte.
Zulk wangedrag van de adel is in strijd met de opdracht die God hun verstrekt zou
hebben: zorgen voor veiligheid en een vaste munt. En daarom zullen ze steeds hun
loon ontvangen, zoals ook bij Woeringen is geschied. Dat zag het stadsbestuur graag
uitgelegd aan de hand van de nationale geschiedenis: de hoge heren worden dwingend
herinnerd aan de onontkoombaarheid van de goddelijke rechtvaardigheid, zoals die
zich voortdurend ‘buiten de bijbel en daarbinnen’ (r. II) manifesteert.
Deze lijn wordt voortgezet als vanaf omstreeks 1480 kronieken in druk gebracht
worden voor een ruimer stedelijk publiek. Die alderexcellenste Cronyke van Brabant
(1497) laat er geen twijfel over bestaan waarom en hoe het werk gelezen moet worden.
In de proloog krijgen we te horen dat
historie (zoals Cicero zegt) getuigenis aflegt van de tijden, een lichtbron
der waarheid is, een meesteres van het leven en een boodschapster van
het verleden. Derhalve is het zeer heilzaam om vele, deugdzame historiën
te kennen en daarop acht te slaan, opdat we door de voorbeelden van andere
mensen nuttige dingen leren navolgen en schadelijke dingen schuwen.
Ook op kleinere schaal bieden bijbelse en klassieke personen interpretatie-modellen
voor het middeleeuwse heden. De boosaardige snoever Herodes vormt het model
voor de arrogante lansknecht die in middeleeuwse liedjes optreedt en op het toneel
staat. De trekken van de gierigaard zijn ontleend aan de Romeinse keizer Vespasianus,
van wie verteld werd dat hij zeer gierig
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

83
was. Orpheus, de muzikant uit de klassieke mythology, wordt gebruikt om de
liefdesverzen schrijvende, hoofse ridder in de late middeleeuwen uit te beelden. En
de pantoffelheld die men zo graag bespotte aan het eind van de middeleeuwen wordt
geportretteerd naar Adam of naar Jozef de timmerman. Die werden immers ook door
vrouwen bedot of moesten vrouwenwerk doen. Want Jozef doet het huishouden als
het kindje Jezus geboren is. Toneelstukken en schilderijen laten dat zien. Hij licht
bij met een kaarsje, sprokkelt hout voor het vuur, kookt pap voor het kindje en wast
de vuile luiers. De klucht Lippijn, uit hetzelfde milieu als de abele spelen, toont de
onderworpenheid van zo'n pantoffelheld. Daarbij wordt Lippijn helemaal voorgesteld
als Jozef zoals men die in de middeleeuwen kende, een grijsaard druk bezig met het
huishouden. Er is niets nieuws onder de zon, zeggen zulke teksten. Alles is in de
bijbel aangekondigd en voorspeld.
Regels om te dichten
Men moet middeleeuwse teksten niet alleen maar lezen vanuit de hedendaagse
ideeënwereld. Anders verdwijnt er van alles. Slechts een klein gedeelte van die
vroegere gedachtenwereld is nu nog in die van ons meteen te herkennen. Maar het
meeste is veranderd, niet wèg, want wat wij denken en geloven, is voortgekomen uit
vroegere denkbeelden. Meer aan de oppervlakte ontmoeten we dit probleem, doordat
we de regels niet meer kennen die middeleeuwse dichters hanteren bij het maken
van hun teksten. Aan het begin klagen ze er vaak over hoe moeilijk het was om de
tekst te maken. Nachten hebben ze ervan wakker gelegen. En nòg is het resultaat
maar matig, ook omdat ze de vreemde taal niet voldoende beheersten waaruit ze
bewerkt hebben. Dat zeggen ze zelf. En of we dan toch maar hun inspanningen willen
waarderen.
Voor ons zijn zulke uitspraken nauwelijks een aanbeveling om te gaan lezen of te
luisteren. Maar als we denken aan wat sprekers in het openbaar nog wel doen, dan
valt er wel iets te herkennen. Ze proberen een beetje in het gevlij te komen met hun
voorgewende bescheidenheid. We moeten hen op voorhand al sympathiek gaan
vinden, het is de bedoeling dat we vervolgens welwillend gaan zitten luisteren. In
de literatuur doen we dat nauwelijks meer. Maar in de middeleeuwen was het
toepassen van deze regels die in de klassieke oudheid bedacht waren zeer algemeen.
Alleen lopen wij nu het gevaar heel letterlijk te nemen wat eigenlijk een andere
bedoeling heeft: sympathie verkrijgen van een samengestroomd publiek, dat goed
moet gaan luisteren.
Anders lijkt het wel alsof de Middelnederlandse literatuur gemaakt is door een
stelletje halfgeletterde brokkenmakers. De bewerking van de Floris
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

84
ende Blanchefloer is Diederik van Assenede bijna opgebroken, zo moeilijk was het.
En de dichter van de Theophilus, een Maria-legende uit de veertiende eeuw, is wel
heel bescheiden:
Dit gedicht is niet zo goed gemaakt,
Terwijl het evenmin zo goed als een ander smaakt.
Wijt dit aan mijn onhandigheid,
En eveneens aan mijn grote haastigheid.
Zo zijn er vele meer. We hoeven ze niet op voorhand te geloven. Als we maar naar
het verdere verloop van hun teksten luisteren.
Middeleeuwse auteurs bedienen zich van een hele voorraad vaste regels en
formuleringen om uiterlijk van personen, de natuur, veldslagen en andere dingen te
beschrijven. Dat doet allemaal erg onorigineel aan. Bovendien staat het nogal eens
op gespannen voet met de waarheid, als bijvoorbeeld veldslagen steeds op dezelfde
manier beschreven worden. Maar het is die middeleeuwse dichters niet zozeer om
de feitelijke waarheid te doen alswel om de geestelijke waarheid in het algemeen die
overal achter ligt. En alles wat op aarde zichtbaar is, dat is niet meer dan een
afspiegeling daarvan. Als ze dus het algemeen ware willen beschrijven, dan moet
aan de toevallige aardse vormen die zo'n waarheid steeds aanneemt voorbijgegaan
worden. Dus beschrijven ze alle veldslagen in termen van hoe de ideale veldslag
eruit hoort te zien. En de natuur als het ideale landschap zoals God dat bedoeld heeft.
Vervolgens weet het publiek dat daarmee het decor is gegeven voor een ideale
ontmoeting tussen man en vrouw, een hoofs liefdescontact. Allemaal afspraken. Die
bestaan overigens ook nu in de literatuur, alleen hebben ze inmiddels een ander
karakter.
Die formules werden in dichtershandboeken gegeven. Voor het ideale landschap
was er het volgende model:
Het bloempje geurt, het gras wordt groen, de boom is vruchtbaar, er
zijn knoppen in overvloed, het vogeltje zingt, het beekje murmelt, en er
waait een zoel briesje.
Natuurlijk wordt hiermee alleen de grondtoon voor een beschrijving gesuggereerd.
De dichters konden naar hartelust uitbreiden, waarvoor overigens ook weer regels
bestonden. Maar steeds vinden we dit plan terug, zoals even steevast de geliefde
opdraaft als de beschrijving van zo'n landschap is voltooid. Hendrik van Veldeke,
de Zuidlimburgse dichter uit de twaalfde eeuw, doet niet anders in zijn liefdesliederen.
Maar ook in de ridderepiek lijken de landschappen erg op elkaar, zodat de minnende
paren in een passende omgeving hun hoofse spel kunnen spelen.
Het is zaak om te proberen zulke formules te herkennen. Anders lopen we het
gevaar letterlijk te nemen wat eigenlijk bedoeld is om een bepaalde
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

85
16. Voorwoord op de titelpagina van ca. 1520 gedrukt duivelverhaal, over Broeder Russche: uitgelegd
wordt hoe het verhaal begrepen dient te worden.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

86
stemming over te dragen. Tot de vaste elementen in de beschrijving van belegeringen
en veldslagen behoort de mededeling dat de op de vlucht slaande partij de laarzen
achterliet, om harder te kunnen lopen. Het verwarrende hierbij is dat het ook gezegd
wordt bij historische gebeurtenissen, die beschreven of bezongen worden met
vermelding van plaatsen en jaartallen. Als dat allemaal echt waar zou zijn, dan
moesten de Nederlanden wel bezaaid zijn met een dicht woud van schoeisel! Maar
alweer gaat het om een hogere, algemenere waarheid. Bedoeld is steeds dat de
vluchtende partij verschrikkelijk laf was. En die laarzen vormen bijna een
cliché-formulering, een gemeenplaats, om dat aan te geven.
Uit het leven gegrepen
En wat moeten we denken van al die waarschuwingen voor stelend volk, gericht tot
een publiek dat op een marktplein naar een toneelopvoering staat te kijken? Vaak
eindigt het voorwoord daarmee, bij toneelstukken die ons uit de vijftiende en zestiende
eeuw bewaard zijn. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Jan van den Berghe's klucht Hanneken
Leckertant uit 1541:
Maar hoort, voordat we beginnen, naar wat wij u verzekeren:
Beschermt uw geldbuidels goed tegen zakkenrollers-praktijken,
Dan behoeft ge niet bevreesd te zijn voor ongelukken,
Of voor een dief die met uw geld zal gaan strijken.
Ook dit is een gemeenplaats geworden, die ooit een betekenis heeft gehad maar
vervolgens is gaan functioneren als stemmingmakerij. Het gaat dan lijken op het
vleien van het publiek, in de zin van: u bent een aardig en beschaafd publiek, en
alleen zulke mensen kunnen ons spel op waarde schatten. Bij de middeleeuwse
ridderepiek gebeurde dat al door aan het begin te zeggen dat de tekst niet bestemd
is voor de oren van onbeschaafde boerenpummels. Die moeten maar weggaan. En
dus bleef iedereen staan. En misschien wordt die steelwaarschuwing zo algemeen,
dat het alleen maar gaat betekenen: nu volgt dus een toneelopvoering, wij gaan met
het spel beginnen. Een zelfde verschijnsel zien we op al die schilderijen van vrolijke
boerenkermissen en bruiloften uit de zestiende eeuw. Het lijkt net uit het leven
gegrepen. Maar als je goed kijkt, zie je dat op al die schilderijen steeds dezelfde
personen en situaties zijn uitgebeeld. Daarbij hoort ook een jongetje dat de beurs
snijdt van iemand die naar een kwakzalver, tandentrekker of toneelopvoering staat
te kijken!
Literatuur is nooit waar. Ze geeft een interpretatie van de werkelijkheid. Daarmee
wordt lering verstrekt, inzicht, ontroering en verstrooiing. De werkelijkheid wordt
veranderd. En zo bevalt zij ons beter. Of juist helemaal
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

87
niet. Dat hangt af van onze waardering van de tekst. Bij dit spel worden technieken
en formuleringen gebruikt die we thans niet of nauwelijks meer kennen. Datzelfde
geldt voor het ideëngoed waaruit geput wordt. Willen we iets van literatuur uit het
verleden begrijpen, dan moeten we ons met die hele omgeving en techniek vertrouwd
maken. Van hoe de schrijver het deed tot aan hoe het publiek stond te luisteren of
zat te lezen. Anders is er weinig aan.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Literatuuropgave
88
Per hoofdstuk wordt wat literatuur gegeven waarin meer materiaal, inzicht en
discussiestof zijn te vinden over de behandelde onderwerpen. Om reden van
toegankelijkheid is dit beperkt tot Nederlandstalig werk. De genoemde publikaties
verwijzen zelf weer door naar buitenlandse studies. Ten dele functioneert de
literatuuropgave ook als verantwoording voor het gepresenteerde. Maar dat is niet
het uitgangspunt geweest bij de samenstelling ervan.
I
De inleidingen bij enkele deeltjes uit de serie tekstedities Populaire Literatuur bij
uitg. Coutinho te Muiderberg bevatten discussiestof over de omgang met de
Middelnederlandse literatuur; het gaat om De blauwe schuit, uitgeg. door H. Pleij
(1981 2 ), De pastoor van Kalenberg, uitgegeven door H. van Kampen e.a. (1981) en
Een nyeuwe clucht boeck, uitgegeven door H. Pleij e.a. (1983). Voorbeelden van
andere courante tekstedities zijn: Het esbattement van den appelboom, ingeleid door
W. Waterschoot (1979); De Borchgravinne van Vergi, uitgegeven door R.
Jansen-Sieben (19792); Karel ende Elegast, uitgegeven door A.M. Duinhoven (1982);
Mariken van Nieumeghen, ingeleid door D. Coigneau (1982); Van den vos Reynaerde,
uitgegeven door F. Lulofs (1983); Robrecht de duyvel, uitgegeven door R. Resoort
(1980); Lod. van Velthem, De Guldensporenslag, uitgegeven door W. Waterschoot
(1979); Het zal koud zijn in 't water als 't vriest; zestiende-eeuwse parodieën op
gedrukte jaarvoorspellingen, uitgegeven door H. van Kampen e.a. (1980). Als
voorbeelden van recente vertalingen in modern Nederlands kunnen genoemd worden:
Hadewijch, Het visioenenboek, uitgegeven met een hertaling door H.W.J. Vekeman
(1980); Penninc en Pieter Vostaert, Roman van Walewein, vertaling door R.J. Wols
(1983); Jan van Ruusbroec, Werken, oorspronkelijke tekst met vertaling door Lod.
Moereels (1976-80), 9 dln.; Tijl
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

89
Uilenspiegel, vertaling door Arjaan van Nimwegen (1979); Willem, Over de vos
Reinaert, vertaling door Arjaan van Nimwegen (1979).
Opmerkingen over benaderingswijzen zijn ook te vinden in de inleiding en het
nawoord bij H. Pleij, Het gilde van de Blauwe Schuit; literatuur, volksfeest en
burgermoraal in de late middeleeuwen(1983 2 ). Zie eveneens de bijdrage van F.
Lulofs (‘Non-conformisme in de Reynaert?’) in Non-conformisten (1972). Een
modelbenadering wordt gepresenteerd in Truwanten, uitgegeven door een werkgroep
van Brusselse en Utrechtse neerlandici (1978); commentaar daarop heeft H. Pleij,
‘Hoe interpreteer je een middelnederlandse tekst’, in: Spektator 6(1976/7), 337-49.
Zie van dezelfde auteur ook: De wereld volgens Thomas van der Noot (1982).
Binnenkort verschijnt Historische letterkunde: facetten van vakbeoefening, red. M.
Spies (1984).
Een belangrijk hulpmiddel bij het lezen van Middelnederlandse teksten is J.
Verdam, Middelnederlandsch handwoordenboek (1961); sinds kort bestaat daar een
supplement op van J.J. van der Voort van der Kleij (1983). J.M. van der Horst, Kleine
middelnederlandse syntaxis (1981) geeft een eenvoudige grammatica van het
Middelnederlands.
Als je systematisch wilt zoeken naar literatuur over onderwerpen uit de Nederlandse
letterkunde kun je het best beginnen bij A.M.J. van Buuren e.a., Vermakelijk
bibliografisch ganzenbord (1983 5 ): het boekje bevat zelf een handleiding over de
hantering ervan. De Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap
registreert vanaf 1965 systematisch ook alle artikelen en boeken op het gebied van
de Middelnederlandse letterkunde. Het tijdschrift Literatuur (Utrecht, Hes uitgevers),
dat vanaf januari 1984 verschijnt, bevat in elk nummer één of meer bijdragen over
de Middelnederlandse literatuur.
II
Het meest recente overzicht van de Middelnederlandse letterkunde geeft G. Knuvelder,
Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, deel I (1970 5 ). Een
overzicht van de middeleeuwse geschiedenis is te vinden in H.P.H. Jansen,
MIddeleeuwse geschiedenis der Nederlanden (1979 6 ), en in de meest uitgebreide
vorm in de delen 1 tot en met 6 van de Algemene Geschiedenis der Nederlanden
(1977/83); daarin komen tevens zeer uitvoerige literatuuropgaven voor.
Standaardwerken over de relatie tussen literatuur, beeldende kunst en geschiedenis
zijn die van J. Huizinga, Herfsttij der middeleeuwen (1940 5 ), en van A. Hauser,
Sociale geschiedenis van de kunst in middeleeuwen en renaissance (1959). Een
overzicht van toneel in de middeleeuwen geeft H. Pleij, ‘Volksfeest en toneel in de
middeleeuwen’ in: De revisor 3 (l976), nr. 6, 52-63; 4(1977), nr. 1, 34-41. Veel
auteurs, teksten, genres, motieven en begrippen uit de Middelnederlandse letterkunde
komen aan de orde in de
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

90
Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur (1980-...). Zie verder ook onder I.
III
P.F.J. Obbema's bijdrage (‘De overlevering van de middelnederlandse letterkunde’)
in de bundel Literatuur en samenleving in de middeleeuwen (1976) geeft een overzicht
van de bronnenproblematiek. Veel van de gedrukte bronnen van vóór 1500
(incunabelen) worden uitvoerig besproken in De vijfhonderdste verjaring van de
boekdrukkunst in de Nederlanden, tentoonstellingscatalogus (1973).
IV
De bijdrage van M.J.M. de Haan (‘Voorlezen en luisteren in de 13e eeuw’) in de
bundel Literatuur en samenleving in de middeleeuwen (1976) schetst de voornaamste
problemen inzake de aard van onze handschriften. De overgang van luisteren naar
lezen komt aan de orde in H. Pleij, ‘Is de laat-middeleeuwse literatuur in de volkstaal
vulgair?’, in: Populaire literatuur, onder red. van J. Fontijn (1974).
V
De betekenis van de Karel-epiek wordt duidelijk aangegeven in W.P. Gerritsen, ‘Het
beeld van feodaliteit en ridderschap in middeleeuwse literatuur’, in: Bijdragen en
mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 89 (1974), 241-61. Een
goede indruk van de Artur-epiek verschaft de ruim van toelichting voorziene
bloemlezing van M. Draak, Arthur en zijn tafelronde (1979). De bijdragen van W.P.
Gerritsen (‘Wat is hoofsheid? Contouren van een middeleeuws cultuurverschijnsel’),
J.D. Janssens (‘Hoofsheid en gesproken woord in de ridderroman’) en F.P. van
Oostrom (‘Maecenaat en middelnederlandse letterkunde’) in de bundel Hoofsheid
en devotie in de middeleeuwse maatschappij, ed. J.D. Janssens (1982) geven een
goed inzicht in de betekenis van het begrip ‘hoofsheid’; ook de andere bijdragen zijn
van belang. Een vergelijkbare bundel is Hoofse cultuur; studies over een aspect van
de middeleeuwse cultuur, onder red. van R.E.V. Stuip en C. Vellekoop; in het
bijzonder de bijdrage van F.P. van Oostrom (‘Hoofse cultuur en literatuur’) is
verhelderend voor de Middelnederlandse letterkunde. Dezelfde auteur benaderde de
problematiek van hoofsheid en maecenaat (opdrachtgevers) nog eens in twee korte,
afzonderlijk verschenen publikaties: Reinaert primair; over het geïntendeerde publiek
en de oorsprokelijke functie van Van den vos Reinaerde (1983), en Beatrijs en
tweefasenstructuur (1983).
VI
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

De literatuur in de stad komt aan de orde in H. Pleij, Het gilde van de Blauwe
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

91
Schuit; literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen (1983 2 ); daar
wordt ook de betekenis van teksten over maatschappelijk drijfhout besproken; al
eerder schreef daarover, op aanstekelijke wijze, D.Th. Enklaar, Varende luyden;
studies over de middeleeuwse groepen van onmaatschappelijken in de Nederlanden
(1973 3 ). De problematiek van literatuur en burgermoraal wordt aan de hand van het
fonds van een boekdrukker behandeld in H. Pleij, De wereld volgens Thomas van
der Noot: boekdrukker en uitgever te Brussel in het eerste kwart van de zestiende
eeuw (1982).
De bijdragen van L. Dresen-Coenders (‘De strijd om de broek’) en H. Pleij (‘Wie
wordt er bang voor het boze wijf?’) in het themanummer Vrouw en literatuur van
De revisor (IV nr. 6, 1977) bespreken het beeld van de vrouw in de laatmiddeleeuwse
literatuur.
Literatuur als medicijn tegen melancholie wordt aan de orde gesteld in de inleiding
van de teksteditie Een nyeuwe clucht boeck, uitgegeven door H. Pleij e.a. (1983). De
teksteditie De pastoor van Kalenberg, uitgegeven door H. van Kampen e.a. (1981),
besteedt in de inleiding aandacht aan de behoefte om wijsheid in de zin van handigheid
uit te drukken in schelmenverhalen.
VII
Het probleemveld van regels en betekenissen wordt aan de hand van veel tekstpassages
en studies verkend in H. Pleij, ‘Over de betekenis van middelnederlandse teksten’,
in: Spektator 10(1980/1), 299-339; zie ook van dezelfde auteur ‘De sociale functie
van humor en trivialiteit op het rederijkerstoneel’, in: Spektator 5 (1975/6), 108-27;
‘Jozef als pantoffelheld; opmerkingen over de relatie tussen literatuur en mentaliteit
in de late middeleeuwen’, in: Symposion 3(1981), nrs. 1/2, 66-81.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Chronologische tabel
1100
1200
1300
1100
1200
1300
ca. 1190
1200-1268
92
ca. 1220-ca. 1300
ca. 1230-ca. 1290
ca. 1250
1279-ca. 1350
ca. 1300
ca. 1350-ca. 1408
ca. 1300
ca. 1320
1339
Auteurs
Hendrik van Veldeke
Beatrijs van Nazareth
Jacob van Maeerlant
Diederic van Assenede
Hadewijch
Jan van Boendale
Hein van Aken
Willem van Hildegaersberch
Bronnen
Oudenaardse rijmboek (o.a.
heiligenlevens, Dietsche Cato,
Boec van Seden)
Lancelot-compilatiehandschrift
(o.a. Perchevael, Moriaen, Die
wrade van Ragisel, Torec)
Gronings-Zutfense-hs. (o.a.
Rijmbijbel en strofische
gedichten van Jacob van
Maerlant)
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

1100
1200
1300
ca. 1350
1350/1400
1006
1096
1168-1190
1189
1256-1296
1267-1294
1278-1305
1302
1312-1355
1337-1453
Ferguut-hs. (o.a. Ferguut, Floris
ende Blamchefloer, Esopet,
Dietsche Doctrinale)
Walewein-hs. (Walewein,
Heinric ende Margriete van
Limborch)
Natuurkende-hs. (o.a.
Natuurkunde van het Geheelal,
Der naturen bloeme van Jacob
van Maerlant)
Gruuthuse-hs. (o.a. Kerelslied,
Egidiuslied, andere wereldlijke
liederen berijmde gebeden,
allegorische gedichten)
Historische gebeurtenissen
Slag bij Hastings: Willem de
Veroveraar (van Normandië)
sticht Anglonormandische rijk
Eerste Kruistocht (Godfried van
Bouillon)
Filips van de Elzas, graaf van
Vlaanderen
Derde Kruistocht (Richard
Leeuwenhart)
Floris V, graaf van Holland
Jan I, hertog van Brabant
Gwijde van Dampierre, graaf
van Vlaanderen
Guldensporenslag
Jan III, hertog van Brabant
Honderdjarige Oorlog tussen
Frankrijk en Engeland
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

1400
1500
93
ca. 1370-1428
ca. 1430-1482
ca. 1450-1517
ca. 1480-1556
ca. 1490-1550
1493-1575
ca. 1500-1559
ca. 1505-ca. 1578
1534-1584
1539-1595
1540-1598
ca. 1374
ca. 1375
ca. 1380/1425
Auteurs
Dirc Potter
Anthonis de Roovere
Jan Smeken
Comlis Everaert
Matthijs Casteleyn
Anna Bijns
Jan van de Berghe
Eduard de Dene
Lucas de Heere
Jan van de Noot
Marnix van St. Aldegonde
Bronnen
Beatrijs-hs. (o.a. Beatrijs,
Dietsche Doctrinale,
Heimelicheit der
heimelicheden van Jacob
van Maerlant)
Dyckse-hs. (o.a. Reynaert,
Der naturen bloeme van
Jacob van Maerlant)
Comburgse-hs. (o.a. Die
Rose, strofische gedichten
van Jacob van Maerlant,
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

1400
ca. 1496
1500
ca. 1515
ca. 1400
ca. 1410
ca. 1450
ca. 1480
1486/88
ca. 1490
Elckerlijc
ca. 1500
Mariken van Nieumeghen
ca. 1519
1528
1544
1567
Sidrac, Brandaen,
Reynaert)
Melibeus-hs. (o.a.
Melibeus, Jans Teestye van
Jan van Boendale, Boec
der wraken, Saladine van
Hein van Aken)
Hulthemse-hs. (o.a. abele
spelen, kluchten, Brandaen,
Borchgravinne van Vergi,
Tprieel van Troyen,
Theophilus, berijmde
gebeden, boerden,
minnedichten, fabels,
liederen, stichtelijke
teksten)
Van vrouwen ende van
minne-hs. (o.a. Blauwe
Schuit, Van den kaerlen,
boerden)
Hildegaersberch-hs. (o.a.
Gedichten van Willem van
Hildegaersberch, Der
minne loep van Dirc
Potter)
Karel ende Elegast
De vier heemskinderen
Bormans-hs. (o.a.
Roelandslied-fragm.,
Jonathas ende
Rosafiere-fragm.,
wereldlijke liederen,
spotsermoen, gedichten)
Ulenspieghel
Anna Bijns, Refereynen
Een schoon liedekens
boeck (‘Antwerps
Liedboek’)
Jan van der Noot, Het
Bosken
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

1400
1500
1419-1467
1467-1477
1493-1519
1515-1555
1568
Historische gebeurtenissen
Filips de Goede, hertog van
Bourgondië
Karel de Stoute, hertog van
Bourgondië
Maximiliaan I, keizer van
Duitsland
Karel V
Begin Tachtigjarige Oorlog
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen

Lijst van illustraties
94
1. Scaecspul (1483): Paris, Bibl. Nat.
2. hs. Van vrouwen ende van minne (ca.. 1450): 's-Gravenhage, Kon. Bibl.
3. Sinte Kunera (ca. 1488): Darmstadt, Landesbibl.
4. Hystorie van Olyvier van Castillen (ca. 1510): Leuven, Universiteitsbibl.
5. hs. Rijmbijbel van Jacob van Maerlant (ca. 1300): Brussel, Kon. Bibl.
6. Uit: M. de Meyer, Volksprenten in de Nederlanden, 1400-1900 (1970), p. 11.
7. Wonderlijcke oorlogben van den (...) Keyser Maximiliaen (ca. 1531): Brussel,
Kon. Bibl.
8. Coninck Karel ende Elegast (ca. 1550): Brussel, Kon. Bibl.
9. hs. Lancelot-compilatie (ca. 1320): 's-Gravenhage, Kon. Bibl.
10. hs. Traité sur l'oraison dominicale van Jean Miélot (ca. 1457): Brussel, Kon.
Bibl.
11. Der IX Quaesten warachtighe historien (1528): Gent, Universiteitsbibl.
12. (Seb. Brant), Dit is der zotten ende der narren scip (1500): Paris, Bibl. Nat.
13. Van den Hinnen tastere (ca. 1550): Wolfenbüttel, Herzog August Bibl.
14. (Colijn Caillieu), Tdal sonder wederkeeren (1528): Brussel, Kon. Bibl.
15. Die jeeste van Julius Cesar (ca. 1490): 's-Gravenhage, Kon. Bibl.
16. Broeder Russche (ca. 1520): Brussel, Kon. Bibl.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen