bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

27
scheiding verkeerd heeft gezien: er moet natuurlijk staan ‘die dar nestelen in dat
crut’, die daar in het struikgewas hun nesten bouwen.
Zo'n fout zie je zo, omdat er onzin is komen te staan. Maar wat doet nu een
volgende kopiist die zo iets aantreft? Als hij zijn werk goed wil doen voor zijn
opdrachtgever, kan hij moeilijk dezelfde onzin overnemen. Dus wat gebeurt er? Hij
probeert er weer iets zinnigs van te maken, maar het is de vraag of hij erin zal slagen
om de oorspronkelijke lezing te herstellen. Immers, hij heeft die oudere legger niet
meer bij de hand. Daarom verzint hij maar iets, waardoor de tekst weer normaal gaat
lopen. En zo is er geen vuiltje meer aan de luchtje begrijpt dat zulke ‘verbeteringen’,
die eigenlijk de tekst nog verder van het origineel afbrengen, voor ons heel
problematisch worden: we zien gewoon niet meer dat er fouten zijn gemaakt. Een
doodenkele keer deelt een kopiist zelf mee dat hij zo te werk is gegaan. Zo wordt
aan het slot van de Ferguut, een ridderroman rond de Brits-Keltische vorst Artur,
het volgende gezegd:
Heer, hier bied ik u de tekst van Ferguut aan, van begin tot eind met
mijn hand gecorrigeerd, op alle punten waar in woord, rijm en zinnen
fouten voorkwamen.
Maar verder kan het alleen blijken uit varianten op zo'n punt met andere bewaarde
handschriften. Het gebeurt ook wel eens dat de kopiist het zo onhandig doet dat zijn
‘verbetering’ niet klopt met wat eerder of later verteld wordt. Ook dan kunnen we
argwaan krijgen ten aanzien van een bepaalde passage in een tekst en ons afvragen
wat kopiisten hier allemaal hebben uitgehaald.
Soms is het gemakkelijk. Van een geestelijk lied over Maria, de moeder van Jezus,
hebben we twee versies. In de ene wordt ze vergeleken met een ‘rose boven alle
bloemen’, en dat komen we wel meer tegen in de middeleeuwse literatuur. Maar in
de andere versie staat hier ‘haese boven alle bomen’, dus als een haas die boven alle
bomen uitsteekt! De kopiist die hier aan het werk was, lijkt wel niet goed snik. Helaas
moeten we dat wel eens meer denken. Er zijn duidelijk kopiisten geweest die
nauwelijks konden lezen en heel weinig culturele vorming hadden.
Aanpassingen
Het grootste probleem wordt echter niet gevormd door de vele fouten en de
verbeteringen daarvan in de ‘verkeerde’ richting. Kopiisten konden het ook als hun
opdracht beschouwen om teksten bewust te veranderen: ze pasten de tekst aan bij de
eisen en de smaak van hun opdrachtgever en zijn kring. Dat speelde vooral als de
tekst al wat ouder was. In elk geval moest dan de
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen