bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

More documents

Recommendations

Info

39 lezen bij veel meer mensen aanwezig dan men vroeger dacht. Al vanaf de twaalfde eeuw horen we, naast de onderwijsvormen verbonden aan de kloosters en kerken om geestelijken op te leiden, van stadsscholen ten behoeve van burgerkinderen. En daar stonden lezen, schrijven en rekenen op het programma, natuurlijk met de bedoeling om hen voor te bereiden op handel en bestuur. Toch worden ook analfabeten niet uitgesloten bij de kennisneming van gedrukte teksten. Want het is duidelijk dat gedrukte boeken nog veel werden voorgelezen. Op titelpagina's en aan het begin van veel teksten wordt een publiek aangesproken dat het werk gaat lezen of hóórt lezen. En dat duurt nog tot ver in de zestiende eeuw voort. Op die manier werd door de drukker een vloeiende overgang bevorderd tussen luisteren naar een tekst in een groep en lezen in je eentje. Want hoe je dat laatste deed met literaire teksten, dat sprak allerminst vanzelf, ook voor mensen die gewend waren om wel handelsbrieven en dergelijke te schrijven en te lezen. Je was immers geheel aan jezelf overgeleverd. De voordrager/voorlezer of de omstanders attendeerden je niet meer op ironie, dubbele bodems en belangrijke momenten in het verhaal. Tenslotte gaat het bij literatuur om verzonnen verhalen die een beeld van de werkelijkheid proberen te geven, en dat is heel wat anders dan handelsbrieven. Een bestaand luisterpubliek moet opgevoed worden tot lezer, het dient vertrouwd te raken met de nieuwe mogelijkheden die het gedrukte boek biedt. Eén van de eerste literaire teksten in druk is Reynaert die vos, uitgebracht door Gerard Leeu te Gouda in 1479. Later zal hij een ruimere markt kiezen door naar Antwerpen te verhuizen. Maar hij begint zijn succesvolle bedrijf met onder meer dit overbekende en gewilde dierenverhaal. Daar kon hij zich geen buil aan vallen. Het verhaal begint niet zo maar. Eerst worden we uitvoerig door Leeu voorbereid over wat komen gaat en hoe we de stof op deze manier in ons eentje kunnen overmeesteren. Om te beginnen maakt hij duidelijk dat het leesboek nu ook voor ons leken is en niet alleen voor klerken en geleerden, wat je immers zou verwachten bij leesstof. En het is zeer nuttig, want het zal gaan over de streken die dagelijks gehanteerd worden in alle milieus, te weten die van adel, geestelijkheid, kooplieden en ook het gewone volk. Maar pas op dat je niets ontgaat: Wie hier het volle begrip van wil hebben, die moet proberen om de tekst in korte tijd uit te lezen, en die moet goed tot zich laten doordringen wat er staat. Want het verhaal is heel overwogen in elkaar gezet, zoals je al lezende wel zult merken. Daarom is het best mogelijk dat je na één keer doorlezen de juiste betekenis niet helemaal gevat hebt. Lees het dan nog dikwijls over, en dan is alles heel goed te begrijpen. Zó moeten we het doen. En als we Leeu's raad goed opvolgen, dan komen we Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen
40 in aanmerking voor de lof die hij aan het slot van zijn instructie voor ons klaar heeft: ‘Voor verstandige mensen is dit dan zeer plezierig en ook vol nut’. Anderzijds dient de drukker zelf ook het een en ander aan de presentatie van de tekst te doen. Nu de voordrager met zijn optreden het publiek niet meer kan lokken en bespelen, moeten er andere middelen gevonden worden. Een aantrekkelijk lokmiddel wordt gevormd door plaatjes, in de vorm van houtsneden. Die kunnen bovendien nog helpen bij de verduidelijking van de tekst. Dat sloot goed aan bij wat een lekenpubliek al eeuwen gewend was: plaatjes, afbeeldingen waren voor de kerk bij uitstek het middel om een boodschap over te dragen. Vaak wordt de uitspraak van paus Gregorius de Grote uit de zesde eeuw aangehaald, ook door Gerard Leeu in zijn Reynaert-boek: ‘de afbeeldingen zijn de boeken der leken’. En die overtuiging wordt in de middeleeuwen uitgedrukt door de talloze beelden die de kerk versierden, de beschilderde glasvensters, blokboeken en schilderijen. Het is ook veelzeggend dat de humanisten (geleerden) in de vijfteinde en zestiende eeuw juist geen plaatjes in hun gedrukte werken willen: dat zou immers betekenen dat ze een publiek van ongeletterden zochten, en dat was helemaal niet de bedoeling. Verder wordt een titelpagina ontworpen, als blikvanger. Handschriften hadden zo iets niet, want dat was niet nodig. Maar nu moet een gedrukte tekst de aandacht trekken van eventuele kopers. Dus een plaatje voorop, met eronder het volledige adres van de drukker en/of boekverkoper waar het werk aan te schaffen was. En natuurlijk een wervende titel, met bij voorkeur nog een soort reclametekst als verduidelijking. Jan van Doesborch in Antwerpen biedt in 1504 een prozabewerking aan van een populaire riddertekst uit de handschriftperiode, op zo'n manier dat je het boek wel móet openslaan: DIE HISTORIE Van Buevijne van Austoen uut Engelandt gheboren: vol wonderlijke aventueren, vol strijen, vol amoruesheyt, ende vol van verraderijen. En dan volgt een houtsnede waarop een deel van zijn avonturen gelijktijdig is afgebeeld. Bovendien zijn die hoofdletters ook gegraveerd in hout, heel groot en mooi versierd. Belangrijk is verder een uitvoerige inhoudsopgave, zodat snel duidelijk kan worden wat er gaat komen. Die bestaat uit een opsomming van de hoofdstuktitels, die de overzichtelijkheid van de leesstof moeten bevorderen en die tevens een samenvatting geven van wat per hoofdstuk verteld wordt. Dat is dus eigenlijk de vertaling van wat de voordrager doet, als hij zijn verhaal telkens onderbreekt met samenvattingen en vooruitwijzingen over wat zal volgen. Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen
Page 1 and 2: Het literaire leven in de middeleeu
Page 3 and 4: Woord vooraf VII Dit boekje gaat ov
Page 5 and 6: 2 voor ogen stond. Je bent niet all
Page 7 and 8: 4 veertien jaren blijkt Maria, de m
Page 9 and 10: Barrières 6 Het is duidelijk dat d
Page 11 and 12: 8 Die ‘hij’ is namelijk Jezus,
Page 13 and 14: 10 II De Middelnederlandse literatu
Page 15 and 16: Middelnederlands 12 Pas in de twaal
Page 17 and 18: 14 zichtbaar, in liefdesliederen en
Page 19 and 20: 16 3. Spannend heiligenleven over S
Page 21 and 22: 18 op elk moment van de dag hun leu
Page 23 and 24: 20 boekdrukkunst. Dat begint zo oms
Page 25 and 26: 22 kerk, waarschijnlijk over een Ke
Page 27 and 28: 24 hoogstens wat pentekeningen aan,
Page 29 and 30: [ ] = niet bewaard. Fouten en verbe
Page 31 and 32: 28 taal aangepast worden. Maar ook
Page 33 and 34: 30 6. Afdruk van houtblok met gegra
Page 35 and 36: 32 enigszins aanpassen aan de leess
Page 37 and 38: IV Van luisteren naar lezen 34 Wat
Page 39 and 40: 36 rend direct toegesproken alsof j
Page 41: 38 terwijl hij eveneens steeds weer
Page 45 and 46: Van verzen naar proza 42 Maar de vo
Page 47 and 48: V Aan het hof 44 Aan de hoven in Li
Page 49 and 50: 46 allerlei motiveringen: de soever
Page 51 and 52: 48 eeuwig trouw heeft gezworen, zou
Page 53 and 54: 50 Nu gaat het natuurlijk wel om de
Page 55 and 56: 52 duidelijk zijn dat de oorspronke
Page 57 and 58: 54 zulks toch niet lukte - je moest
Page 59 and 60: 56 Immers, ledigheid is des duivels
Page 61 and 62: 58 Maar in de stad is al meteen een
Page 63 and 64: ontglipt, alsof je een paling bij z
Page 65 and 66: 62 duidelijk worden dat iedereen ee
Page 67 and 68: 64 verband met de voortplanting. Ma
Page 69 and 70: 66 verklede feestvierders. Daar bes
Page 71 and 72: 68 13. Titelpagina van boekje over
Page 73 and 74: 70 burger. Iemand als Uilenspiegel
Page 75 and 76: 72 14. Verhalend gedicht, gedrukt i
Page 77 and 78: VII Over regels en betekenissen 74
Page 79 and 80: 76 Zegt nu zelf, welke clown, welke
Page 81 and 82: 78 want God en de duivel zijn in al
Page 83 and 84: 80 helden is verbonden met de wijze
Page 85 and 86: Modelfiguren 82 In de kringen van d
Page 87 and 88: 84 ende Blanchefloer is Diederik va
Page 89 and 90: 86 stemming over te dragen. Tot de
Page 91 and 92: Literatuuropgave 88 Per hoofdstuk w
Page 93 and 94:
90 Moderne Encyclopedie van de Were
Page 95 and 96:
91 Schuit; literatuur, volksfeest e
Page 97 and 98:
1100 1200 1300 ca. 1350 1350/1400 1
Page 99 and 100:
1400 ca. 1496 1500 ca. 1515 ca. 140
Page 101:
Lijst van illustraties 94 1. Scaecs
show all

bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?