bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

63
aanpassingen, volkomen onbruikbaar in het stedelijk verkeer. Men gaat op zoek naar
een eigen identiteit, en die kan niet bestaan uit het alleen maar naäpen van wat elders
was ontstaan. En alweer is de literatuur uitermate geschikt om de opzet van zo'n
eigen burgermoraal te beproeven.
Feesten
Vooral in verband met het stedelijk feestvermaak ontstaan spelvormen waarbij teksten
gebruikt worden die weliswaar een vrolijke indruk maken, maar die tegelijkertijd
scherp vaststellen wat wèl en wat niet in de stedelijke gemeenschap gewenst was.
Je kunt het enigszins vergelijken met de huidige carnavalsviering. Iedereen maakt
zich vrolijk, maar het is een vaste gewoonte om de spot te drijven met en kritiek uit
te oefenen op alles wat er in het afgelopen jaar is misgegaan. De middeleeuwse
vastenavondviering (het woord carnaval komt pas later in de mode) duurde veel
langer en was veel intensiever: iedereen móest wel meedoen. Het voornaamste
kenmerk was het tijdelijk omkeren van de bestaande orde en de gebruikelijke moraal.
Daardoor kon er stoom afgeblazen worden. De boog kan niet altijd gespannen zijn.
Men vertelt elkaar graag een anekdote die deze zegswijze heeft voortgebracht. De
apostel Johannes zit eens met zijn discipelen hartelijk te lachen. Er passeert een
jongeling met een boog in zijn hand, die zich ergert aan de uitgelatenheid van deze
vrome lieden. Houd jij je boog altijd gespannen? vraagt Johannes vriendelijk. Nee,
antwoordt de jongeling, want anders wordt hij slap. Precies, zegt Johannes, en zo is
het nu ook met de menselijke geest.
In de tweede plaats dienden de feesten om allerlei angsten te bezweren. In
spelvormen en met uitgelaten vermaak kun je met z'n allen een heleboel dingen
proberen weg te lachen waarvoor je in feite erg bang bent. Natuurlijk gaat het dan
om zaken die speciaal de middeleeuwse burger benauwden. Allereerst de duivel. Die
ligt steeds op de loer om je in verleiding te brengen, en dat gebeurt ook zonder dat
je het merkt. Bij de feesten en in de teksten wordt hij uitgebeeld als een radeloos
monster, dat komische winden laat en voortdurend voor de gek wordt gehouden. Het
is heel bevrijdend om je angst even weg te lachen. En de literatuur is daar geschikt
voor. In een toneelstukje, het Esbattement van de Appelboom uit het begin van de
zestiende eeuw, is hij zelfs zó dom dat hij zich door boeren in een boom laat lokken
waarin hij blijft vastzitten.
Ook over seks worden veel ruwe en grove grappen gemaakt. Want dat was eveneens
een angstaanjagend speelterrein voor de duivel. Tenminste, zo had de kerk het
uitgelegd. Het bedrijven van seks was de laagste bezigheid die je op aarde kon
verrichten, alleen noodzakelijk en te rechtvaardigen in
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen