bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

66
verklede feestvierders. Daar bestaan ook afbeeldingen van, heel direct als vertier op
de straten maar ook als thema in de schilderkunst. Van dat laatste is het Narrenschip
van Jeroen Bosch uit het begin van de zestiende eeuw een bekend voorbeeld.
Het veroordeelde gedrag vloeit samen met de personen die zich eraan schuldig
zouden maken. In feite komt het er steeds op neer dat het vooral om onproduktieve
groeperingen gaat die het moeten ontgelden. Voor hen was in het dynamische
stadsleven geen plaats. Tot onze ontsteltenis behoren dan tot de ‘veroordeelden’ juist
de sociaal zwakkeren, van wie wij menen dat het tot de verantwoordelijkheid van
de samenleving behoort om voor hen te zorgen. Daar denkt men in de middeleeuwen
opvallend anders over. Er zijn geen sociale verzekeringen. Iemand die ziek is, en
dus niets meer verdient, is kennelijk gestraft door God voor zijn zonden. Een bejaarde
zonder geld heeft verzuimd voor zijn oude dag te zorgen. Verarmde adel die naar de
stad stroomt door allerlei rampen en hervormingen op het platteland wordt
voorgehouden dat men te veel heeft potverteerd in plaats van hard te werken. Iemand
de geen werk kan vinden, is lui. Als het slecht met je gaat, is dat automatisch je eigen
schuld. En de stad kan je niet meer gebruiken. Symbolisch word je afgevoerd. En in
werkelijkheid moet je maar hopen dat de barmhartigheid van de kerk en rijke mensen
uitkomst zal brengen.
De plaats van de vrouw
Ook in meer algemene zin vindt de stad in de literatuur een uitstekend middel om af
te rekenen met ongewenst gedrag en ongewenste personen. Aan het eind van de
vijftiende eeuw komt een stroom satirische teksten op gang tegen vrouwen. Na het
midden van de zestiende eeuw zwakt dit weer af. Op zichzelf is dat al een sterke
aanwijzing dat er in de stad, en in de maatschappij in het algemeen, iets aan de hand
is met de opvattingen over het gewenste gedrag van vrouwen in die tijd. Inderdaad
was hun positie door de accentverschuiving van het platteland naar de stad aanzienlijk
veranderd. Op het platteland vervulde zij allerlei taken buitenshuis. Bovendien
fungeerde de oudere vrouw als nieuwscentrum en als hulp bij ziekte, geboorte en
sterven. Ze speelde, kortom, een vrij centrale rol in de plattelandsgemeenschap.
Maar in de stad wordt dat anders. Door de arbeidsdeling in allerlei ambten,
bedrijven en ambachten raken al haar taken ondergebracht bij de beroepsuitoefening
van mannen. Ze wordt buitenshuis overbodig, of zelfs een lastige concurrente die
geweerd wordt uit de gilden. Haar taak ligt in de stad binnen het gezin. Ze moet het
huishouden doen en de kinderen opvoeden. Men zegt dan ook wel dat aan het eind
van de middeleeuwen het
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen