bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

75
wel op de beroeps-entertainers, die ook na afloop met de pet rondgingen.
Bedelmonniken noemden ze zichzelf, om aan te geven dat ze in ruil voor Gods woord
zouden leven van wat het toegestroomde volk hun gaf.
Sommigen kunnen ook goochelen of koorddansen. En een enkele heeft zelfs een
beestennummer bij de hand. Zo horen we van een bedelmonnik met een gedresseerd
paard. Telkens als hij de naam van de Heilige Antonius noemde, knielde het paard
plechtig neer. Het materiaal voor hun verhelderende anekdoten haalden ze uit de
bijbel (die staat er ook vol mee), uit de geschiedenis, maar ook uit de dagelijkse
werkelijkheid zoals zij die meemaakten. Of verzonnen natuurlijk. Hele handschriften
legden ze aan, waarin ze die verhaaltjes beknopt noteerden en alfabetisch rangschikten
onder de zonden en deugden die ze illustreerden.
Het verhaaltje over die domme boer vinden we, heel kort, in zo'n handschrift onder
de zonde ‘ijdele wellust’. Als een geestelijke daarover wil preken, kan hij onder meer
gebruik maken van dit exempel. Voor de zekerheid is er ook bijgezet wat het betekent:
die kwakzalver staat voor de duivel die ons immers verleidt door ons eerst wat
plezierigs voor te houden, om ons daarna in de zwarte hel te werpen. Dat laatste
wordt verzorgd door de boze boerin, die de zotte boer aframmelt. En hij zelf staat
natuurlijk voor de zwakke menselijke ziel, die met een natte vinger door de duivel
te lijmen is.
Volkspreek en literatuur
Veel van deze verhaaltjes voor de preek (exempelen) maken ook daarbuiten carrière
als uitgewerkte voordrachtsteksten, toneelstukjes en leesboeken. Er zijn zelfs sterke
aanwijzingen dat ook die nog menigmaal door de bedelmonniken geproduceerd en
opgevoerd worden. Teksten uit onze literatuur als de Beatrijs, de Theophilus, en het
tot leesboek omgewerkte toneelstuk Mariken van Nieumeghen, stammen uit dat
milieu. Maar dat zijn nog heel nette teksten. Vaak ging het een stuk grover en ruwer
toe in die preken en voordrachten. Voor ons is dat bijna onbegrijpelijk. Het lijkt wel
alsof er de spot gedreven wordt met de godsdienst. Maar als we ons verplaatsen in
die situatie van een ongeletterde massa, die weinig of niets begrijpt van die
ingewikkelde mysteriën van de kerk en die bijbelse verhalen in een ver land en lang
geleden, dan wordt het toch duidelijker dat de kerk met alle macht probeert om die
dichterbij te brengen.
Niettemin zijn er binnen de kerk ook stemmen die tegen uitwassen van deze manier
van doen in opstand komen. Erasmus tekent in zijn Lof der Zotheid (1509) een
genadeloos portret van zo'n volksprediker:
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen