bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

77
uit zuiveringszout, om te purgeren, zodat je helemaal schoongespoeld wordt van
zonden.
Een Limburgs toneelspel van omstreeks 1430 laat ons Lucifer zien, de koning van
de hel, die met zijn duivelse knechten plannen maakt om een verse lading zielen aan
te voeren. Een knecht stelt voor om ze in te zouten, want anders zullen ze onderweg
bederven. Alleen, waar kan hij zout halen? Lucifer verwijst hem naar Biervliet, in
Zeeland. En dat begrijpt een vijftiende-eeuws publiek meteen. Want dat is de
geboorteplaats van Willem Beukelszoon, die een methode voor het conserveren van
haring had uitgevonden waarbij de haring meteen na de vangst werd gekaakt en
ingezouden.
Naast Jezus zijn het vooral Maria en Jozef die in liedjes, toneelstukken en op
schilderijen zeer alledaags en menselijk worden voorgesteld. Ze trekken als
verpauperde zwervers naar Bethlehem. Hoogzwanger zit Maria op de ezel, Jozef
sjokt ervoor, een sterk bejaarde grijsaard met een wat onnozel voorkomen, want zo
was meteen duidelijk dat hij onmogelijk zelf Maria zwanger gemaakt kon hebben.
Maria is bang voor de naderende bevalling, ze heeft honger en ze heeft het koud. Op
haar aandrang gaat Jozef onderdak zoeken. Maar honend wordt hun de deur gewezen,
van middeleeuwse herbergen. Jozef wordt zelfs voor smerige leugenaar uitgemaakt
als hij wijst op de hoogzwangere maagd die dringend aan onderdak toe is. Kijk eens
goed naar haar bolle buik, roept een ruwe waard, een mooie maagd is het die je bij
je hebt!
De kerk maakt van deze verheven dingen tijdeloze gebeurtenissen, die in elk
aansprekend decor opnieuw gestalte kunnen krijgen. Zo valt het beter te begrijpen.
En daarom sneeuwt het in het Heilige Land op de schilderijen van Breugel, zien
Herodes' soldaten eruit als middeleeuwse lansknechten en bedrinken de joden zich
in kroegen met uithangbord terwijl hun kinderen sleetje rijden op het ijs en tollen.
Bijbel en boek der natuur
We moeten erg uitkijken met al die vrolijke en alledaagse voorstellingen in de
middeleeuwse literatuur, willen we ze goed begrijpen. Er is meer aan de hand dan
alleen die boertigheid waarmee wij graag de middeleeuwen opzadelen. We zijn
getuige van een beleringstechniek, waarbij de literatuur is ingeschakeld en alles uit
het gewone leven bruikbaar is. Ook de natuur. Want daarin heeft God zich eveneens
geopenbaard. Alles betekent wat. En door het ‘boek der natuur’ goed te leren kennen,
kan men Gods bedoelingen met de mens beter doorgronden. Een hond is niet zo maar
een hond, maar een dienaar van de mens. Hij staat voor de trouw, maar hij kan ook
lafheid betekenen. Immers, alle schepselen hebben een goede kant en een kwade,
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen