bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

5
En dat is dan een andere manier om teksten uit het verleden te benaderen. Hoe deden
en dachten mensen vroeger en welke rol speelde hun literatuur daarbij? Dan blijkt
de Beatrijs geregeerd te worden door uitgesproken gedachten over wat wel en wat
niet hoort in bepaalde kringen. En ook door de propaganda voor de extreme
mogelijkheden op redding die er toch nog voor de zondige mens zijn, op voorwaarde
dat hij zijn godsvertrouwen niet verliest. Zowel dat sterk vastliggende gedrag per
maatschappelijke groepering als de vrees om te bezwijken voor de verleidingskunsten
van de duivel staan thans ver van ons weg. Maar er gaapt niet zo maar een kloof
tussen de middeleeuwen en nu. De generatie van vóór de oorlog kan zich bij deze
zaken (standsverschil, christelijke denkwereld) uit ervaring meer voorstellen. Er
loopt een ononderbroken lijn van vroeger naar nu, waarlangs de ontwikkelingen zich
afspelen. Ogenschijnlijk zitten we op het eindpunt, maar in feite bewegen we
natuurlijk mee. Hoe meer inzicht we in die ontwikkelingslijnen krijgen, hoe beter
we onze positie onderweg kunnen peilen.
Het is kortzichtig om dingen vreemd, gek of saai te vinden die niet lijken op wat
je in je eigen omgeving gewend bent. Over de volgende cartoon kun je heel lang
nadenken. Je ziet twee missionarissen in de rimboe, met lange pijlen en kruisen om
hun hals waaraan Jezus vastgespijkerd hangt. Ze slaan zich op de dijen van het lachen
om negers die rondom een offerblok dansen. Zonder woorden. Waar slaat dit op?
De vraag is natuurlijk wie er nu eigenlijk gek doet, die negers of die missionarissen.
Over honderd jaar zullen kortzichtige mensen zich vermaken met onze vermeende
onnozelheden. Maar er zullen er ook zijn die proberen te begrijpen wat onze tijd
heeft aangericht in het historisch ontwikkelingsproces, om hun eigen positie beter
te doorgronden.
Daar komt nog iets bij. Die lijnen uit het verleden lopen niet recht, maar met
golven, hortend en stotend. Soms lijken processen heel erg op elkaar en is alleen de
verschijningsvorm anders. Als je in de Beatrijs vaste rolpatronen herkent zoals het
adellijk milieu die voorschreef aan Beatrijs en de jonge edelman, dan is de afstand
veel minder groot als je denkt aan de in onze tijd traditionele taakverdeling tussen
mannen en vrouwen. Dat is zeker niet hetzelfde, maar er zijn wel degelijk
overeenkomsten in de problemen die vastliggende rolpatronen in heden en verleden
oproepen. En vervang die angst voor de duivel eens door angst voor een kernoorlog,
die ook de massa in beweging zet en hele machinerieën om de opinie te beïnvloeden.
En ook daarbij speelt, in onze tijd, fictie een voorname rol. Om een voorbeeld te
geven: de gedachte dat de Tweede Wereldoorlog voor eens en voor altijd getoond
zou hebben wie een goede vaderlander is en wie een slechte wordt sterk bevorderd
door Mulisch' succesboek De aanslag.
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen