bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

28
taal aangepast worden. Maar ook werden onbegrijpelijke of verouderde begrippen
verwijderd of vervangen. En ten slotte konden allerlei zaken naar de smaak van de
opdrachtgever toegevoegd worden of juist weggelaten.
Als dit soort dingen gebeurt, kun je eigenlijk niet meer spreken van kopiëren. Het
is meer zo dat een oudere tekst wordt bewerkt voor een nieuwe gebruikssituatie. En
dat is dan niet ongelijk aan de veel voorkomende bewerking van een Franse tekst in
het Middelnederlands.
Kopiisten-gedrag kan dus uiteenlopen van min of meer klakkeloos overschrijven
van een tekst (waarbij onwillekeurig allerlei fouten worden gemaakt) tot aan het
compleet verbeteren, herzien en aanpassen van een bestaande tekst voor een nieuwe
gebruiker. Dit verklaart waarom de bewaarde handschriften van één tekst onderling
zo sterk kunnen verschillen. Denk overigens niet dat de oorspronkelijke auteurs dit
een vanzelfsprekende situatie vonden. We zagen al hoe Chaucer hevig tekeerging
tegen zijn kopiist Adam. Maar dat betrof vooral diens slordigheid. Juist dat bewust
veranderen van een tekst kon auteurs razend maken.
De auteur van Reinaert-II (een uitgebreide bewerking van de bekende Reinaert)
vraagt aan het slot nederig om eventuele fouten in zijn werk te verbeteren. Maar
mensen die alles willen veranderen, door hen zou je het dichten eraan geven: ‘Maar
wie dit gedicht laat zoals hij het aantreft, misdoet mij in het geheel niets’. Ook de
beroemde schrijver Jacob van Maerlant kon zich opwinden over de manier waarop
kopiisten kunnen bederven wat hij met pijn en moeite heeft gedicht. Aan het slot van
één van zijn moraliserende gedichten vervloekt hij bij voorbaat zulke kopiisten en
hij bezweert hen elke letter intact te laten. Want hij is zó verknocht aan zijn werk,
dat hij zich liever laat doodslaan dan zijn werk te moeten overgeven aan de
mishandelingen van eigenwijze kopiisten.
Deze situatie van de Middelnederlandse literatuur in handschrift brengt met zich
mee dat er ook een enorm dateringsprobleem is. De bewaarde handschriften zijn
doorgaans niet gedateerd, zodat het nogal eens voorkomt dat we niet meer kunnen
zeggen dan uit de eerste of de tweede helft van die-en-die eeuw. Maar dan hebben
we nog niet de ontstaansdatum van de tekst, want voor de Middelnederlandse literatuur
beschikken we niet over de originele teksten. Ook die datum wordt maar zelden
gegeven in de beschikbare afschriften, zodat we ook hier moeten reconstrueren aan
de hand van allerlei andere gegevens. Neem als voorbeeld de Beatrijs. Er is één
handschrift bewaard met die tekst, toevallig wel tamelijk precies te dateren, namelijk
omstreeks 1374 (er staat een kalender in). Maar de tekst moet eerder bedacht en
opgeschreven zijn, wellicht al in de 13de eeuw. Alleen blijft de vraag of hij er toen
zo uitzag als we hem van het afschrift uit omstreeks 1374 kennen. Als je vervolgens
ook nog de bewerkte stof erbij betrekt, komt er nog een datum bij. De
Middelnederlandse dichter gebruikte
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen