bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

70
burger. Iemand als Uilenspiegel laat zien hoever je met individuele slimheid kunt
komen, dwars tegen alle bestaande regels en verordeningen in.
Zo'n figuur is ook de hoofdpersoon in de Pastoor van Kalenberg, gedrukt in het
begin van de zestiende eeuw. De pastoor, die aangesteld is als herder van een
boerenparochie maar die ook geregeld aan het hof komt, weet de heersende gewoonten
en regels in deze verschillende milieus op zeer slimme wijze steeds naar zichzelf toe
uit te leggen. En met domheid bij degenen die hij wil gebruiken heeft hij helemaal
geen moeite. Hij laat het gerucht verspreiden dat hij van de toren van zijn eigen kerk
zal vliegen, helemaal tot over de Donau. Een enorme menigte boeren stroomt toe.
Urenlang laat hij hen wachten. De tijd is nog niet gekomen, roept hij naar beneden,
terwijl hij veelbelovend met zijn aangeplakte vleugels klappert. Dorstig geworden,
laten de boeren zich tegen goed geld wijn uittappen door de koster. Het is overjarige
wijn, waarvan de pastoor nog een grote voorraad in zijn kelder had liggen. Ten slotte
is alles op. En daar was het natuurlijk om begonnen. Heeft iemand wel eens een mens
zien vliegen, vraagt de pastoor dan. Nee, schreeuwen ze braaf. Waarop de pastoor
antwoordt dat het dan zo zal blijven, want iedereen behoort toch te weten dat het de
mensen niet gegeven is om zich gelijk de vogels voort te bewegen. Gaat in vrede.
En de koster telt het geld.
De burger heeft niemand nodig. Hij wil zich verbeelden dat hij volstrekt zelfstandig
is en vrij. Van iedereen weet hij te profiteren. Boekjes als die over Uilenspiegel of
de pastoor van Kalenberg geven demonstraties van zulk gedrag, op vermakelijke en
onderhoudende wijze, en natuurlijk ook door zo extreem mogelijke situaties te
tekenen.
Verstrooiing
Deze literatuur kan alleen maar succes hebben als zij beantwoordt aan behoeften die
niet alleen van ideologische aard zijn. Het moet ook spannend zijn, mooi, komisch
of ontroerend. Vooral het verstrooiingselement speelt een belangrijke rol. Vrolijke
en spannende literatuur is een goed middel om melancholie te verdrijven. Dat was
naar medische opvatting een uiterst riskante lichaamsgesteldheid waarbij het bloed
vertroebeld werd door een teveel aan zwarte gal (letterlijk: melancholie). Daardoor
werd men zwaarmoedig en lusteloos, met als uiterste consequentie de neiging tot
zelfmoord. En in zo'n geval had de duivel het definitief gewonnen.
Door aangename ontspanning kon het bloed weer helder worden. De bewerker
van de Huyghe van Bourdeus, als leesboek gedrukt in het begin van de zestiende
eeuw, geeft deze mogelijkheid mee als aanbeveling bij zijn
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen