bekijken - digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

17
Het werk van Hadewijch uit de dertiende eeuw en dat van Ruusbroec uit de eeuw
daarna raakte bekend over geheel West-Europa. Zowel in proza als in poëzie hebben
ze de persoonlijke godsbeleving dwingend onderwerp gemaakt van de literatuur.
Maar het is erg moeilijk om te begrijpen. Ook in hun eigen tijd was het zeker niet
bestemd voor een breed publiek.
Dat publiek wordt wel bereikt door de Moderne Devotie. Deze beweging, ontstaan
in de oostelijke Nederlanden rond Geert Groote in de tweede helft van de veertiende
eeuw, vormt in zekere zin een praktische voortzetting van de mystieke godservaring
door het individu. Ook eenvoudige mensen dienen geschoold te worden om zelf
Gods woord te kunnen doorgronden, aan de hand van door henzelf te raadplegen
bijbelverhalen, zonden- en biechtboeken en heiligenlevens. Een soort
doe-heb-zelf-godsdienst dus, die evenals de mystiek soms grote argwaan wekte bij
de kerkelijke overheid. Het kon immers een beetje op ketterij lijken als men de vaste
hand van de geestelijkheid niet meer bij alles nodig meende te hebben.
Toneel
Toneel is er altijd geweest. Maar vooral hier heeft het lang geduurd voordat zulke
teksten opgeschreven werden. Al vanaf de vroege middeleeuwen zwerven groepjes
toneelspelers en acrobaten rond langs plaatsen waar iets te verdienen viel. Het is ook
niet uitgesloten dat sommigen voor lange tijd aan een bepaald hof verbonden bleven.
In een oud kroniekverhaal lezen we wel eens iets over hun optreden. In de tijd van
Karel de Grote trad de mimespeler Vitalis op, die bij banketten personen nadeed in
woord en gebaar. Hij had vooral vrouwen op het oog, die rood werden van schaamte
als hij hen te grazen nam, maar die genoten als een ander aan de beurt was. En hij
was zo beroemd dat dit allemaal op zijn grafsteen vermeld werd.
In later eeuwen horen we steeds meer over een bonte verzameling van entertainers,
dank zij de beter bewaarde archiefstukken waarin afrekeningen voorkomen van
adellijke hoven en ook van stadsbesturen. Vooral op feestdagen wordt er veel
uitgegeven aan variété. Goochelaars, acrobaten, dierentemmers en muzikanten komen
we tegen, maar ook specialisten als schoonspringers, komische windenlaters en zelfs
iemand die zich in 1345 laat betalen ‘omdat hij zich op zijn hoofd liet slaan, hoe hard
men maar wou’. In dit gezelschap bevonden zich nu ook voordragers en toneelspelers.
De dichter Jacob van Maerlant beschrijft omstreeks 1266 in zijn encyclopedie op
rijm over de schepping (Der naturen bloeme) ook de Vlaamse gaai. Het uiterlijk en
de eigenschappen van dat bontgekleurde en luidruchtige beest kan hij zijn publiek
het best onder ogen brengen door te wijzen op het overeenkomstige gedrag van de
entertainers die
Herman Pleij, Het literaire leven in de middeleeuwen