politiserend maatschappelijk werk als bijdrage tot emancipatie

c. Ontdekkend leren/zelfbepaling. Hierbij ligt de nadruk op:
positionele vragen
culturele vragen
tegendeel vragen
keuze/besluit vragen
doe/handelingsvragen
Het zal duidelijk zijn dat wij bij politiserende hulpverlening in het werk
met hulpvragers de laatste categorie vragen op het oog hebben, omdat
dat vragen zijn die een bewustwordingsproces kunnen uitlokken. Overigens
is het niet alleen van belang te kijken naar de relatie die er bestaat
tussen het doel van de vraag en het type vragen dat men stelt om dat
doel te bereiken.
Minstens zo belangrijk is het na te gaan wie wat met de antwoorden die
op de gestelde vragen gegeven worden, moet gaan doen.
Anders gezegd: welke posities worden door de hulpvrager en de hulpverlener
ten opzichte van eL.\:aar ingenomen.
Naar het ons voorkomt, gaat het er bij herstellen/ oplossen vooral om
dat de hulpverlener materiaal in handen krijgt, waarmee hij greep kan
krijgen op de hulpvrager om die te kunnen sturen in de probleemsituatie.
Bij spuien/ dei en zijn de antwoorden meer doel op zich en dienen
vaak om de weg vrij te maken voor hulpvrager èn hulpverlener om op
de een of andere manier verder te kunnen, hetzij in de richting van
herstellen/ oplossen, hetzij in de richting van ontdekkend leren en zelfbepaling.
Bij ontdekkend leren/zelfbepaling moet de hulpvrager zèlf iets doen
met de antwoorden die hij geeft, namelijk zijn eigen antwoorden proberen
om te zetten in concreet gedrag waarmee hij uit de voeten kan.
Zolang de hulpvrager daartoe niet in staat is, zal de hulpverlener de
gegeven antwoorden blijven problematiseren door er vragen over te
stellen.
Deze benaderingswijze heeft in ieder geval twee belangrijke (positionele)
gevolgen voor de relatie hulpvrager-hulpverlener:
a. de hulpverlener komt door deze benadering meestal nauwelijks iets
van het privéleven van de hulpvrager te weten. Ook komt het vaak
voor, dat de hulpverlener slechts ten dele op de hoogte is van de aard
van het probleem en helemaal geen weet heeft van de inhoudelijke
details. In feite betekent dit, dat de hulpverlener ten aanzien van de
hulpvrager maar aan heel weinig touwtjes kan trekken. De afuankelijkheidsrelatie
in een dergelijk hulpverleningsproces is daarmee
aanzienlijk gereduceerd. Dat blijkt trouwens ook uit het feit, dat de
hulpvrager binnen de kortste tijd het hulpverleningsproces kan
stopzetten door geen antwoorden meer te geven;
b. de inbreng van de politiserend hulpverlener is beperkt: vragen stellen.
Geen theoretische hoogstandjes, geen ingewikkelde manipula-
84
tie-technieken, geen knappe diagnoses, geen truckendoos, geen dure
apparatuur. Alleen vragen stellen. Het stellen van problematiserende
vragen is trouwens al moeilijk genoeg. De hulpverlener heeft dus
slechts een beperkte taak. De taak van de hulpvrager in het hulpverleningsproces
is veel uitgebreider:
- hij moet antwoorden zoeken op vragen die aan hem gesteld worden;
- hij moet met een kosten-baten analyse werken om tot een keuze te
komen;
- hij moet geschikt gedrag bij zijn keuze zoeken.
Anders gezegd: de positie van de hulpverlener is slechts die van
aangever. Het is de hulpvrager die bokst en die wint of verliest. Als er
al sprake is van het slagen van een hulpverleningsproces, dan moet
dat bij politiserende hulpverlening vooral geschreven worden op de
rekening van de hulpvrager. Door zijn inventiviteit, creativiteit,
moed, worsteling en volharding kan het hulpverleningsproces tot een
goed einde worden gebracht. In dat licht moeten ook de in dit boek
beschreven hulpverleningsprocessen ( 4.5) worden bezien. De positie
van de politiserend hulpverlener is beperkt. Ook daardoor wordt de
afhankelijkheid in de hulpverleningsrelatie sterk verminderd.
We kunnen het niet nalaten deze paragraaf te besluiten met weer te
geven wat onlangs een hulpvrager aan het eind van een hulpverleningsproces
tegen ons zei:
"Zo, dat was dat. Jullie bedankt dat je me niet het hemd van het gat hebt
gevraagd. Eigenlijk weten jullie niets van mij. Best knap. En complimenten
aan mezelf. Want het echte werk heb ik zelf gedaan. En daar
ben ik apetrots op".
4.3. Aandachtspunten bij het vragenstellen
V oor degenen die met het stellen van vragen willen gaan werken laten
we hieronder een aantal vragen de revue passeren, die men zich zeker
wel zal stellen voor men aan het werk gaat, en een aantal vragen die
opkomen tijdens het werken met vragen. We geven er wat "richtinggevende"
antwoorden bij en zonodig wat voorbeelden.
1. De eerste vraag die gesteld kan worden is: is deze werkwijze met
iedereen uitvoerbaar?
Een voorwaarde om met deze manier van werken aan de slag te gaan is
dat de hulpvrager in staat moet zijn over zijn situatie na te denken. Dat
betekent, dat we deze werkwijze niet toepasbaar achten wanneer de
hulpvrager zó emotioneel is, dat hij op dat moment zelfs geen vragen
kan horen. Ditzelfde geldt voor iemand die psychotisch is. Ook voor
verstandelijk gehandicapten lijkt deze methode minder geslaagd (hoewel
er binnen ons kader wel andere methoden zijn, die wij verder in dit
hoofdstuk zullen toelichten).
85