1 – DE HOFPREDIKERS - VU-DARE Home

1 – DE HOFPREDIKERS
1.1 Het thema
Alleen grote sterren aan het geestelijk firmament benoem je als hofprediker. Dat was volgens
koningin Wilhelmina (1880-1962) een oude regel. 1 Aan vorstelijke hoven waren eeuwenlang
geestelijken werkzaam, al dan niet in de hoedanigheid van hofprediker. Dat was bij de
Oranjes niet anders, ook toen zij nog geen koningen waren maar stadhouders. Sinds de
zestiende eeuw benoemden zij hofpredikers, Jean Taffin (1530-1602) en Pierre de Loyseliers
de Villiers (ca. 1534-1590) bijvoorbeeld, en later kwam de bekende André Rivet (1596-1650)
aan het hof. Deze theologen waren grote sterren: zij waren de geleerdste geestelijken van het
rijk, genoten bekendheid in West-Europa en fungeerden als raadgevers en opvoeders.
De traditie van de Oranjes is geen ongewone. Het gebruik geestelijken aan een hof te
betrekken, is zo algemeen en wijd verbreid dat het niet mogelijk is zijn oorsprong te
verklaren. De eerste christelijke keizer, Constantijn (ca. 280-337), beschikte al over
geestelijken in zijn paleis en had meerdere hofkerken. 2 Van Karel de Grote (742-814) weten
we dat zijn hofkapel een centrale institutie was: ze belichaamde de hoogste bestuurlijke macht
in het Frankische rijk en was hét orgaan ten behoeve van de wereldlijke en geestelijke
ordening van het rijk. De keizer had zeer bekwame hofgeestelijken. Zij droegen de mis op,
zorgden voor de relieken, verrichtten allerhande liturgische, opvoedkundige en
administratieve taken – de geestelijkheid beheerste immers de kunst van het schrijven – en
stonden een of meerdere familieleden van de vorst ten dienste. 3
Ook minder grote vorsten dan genoemde keizers hadden in de middeleeuwen
geestelijken in dienst. Iedere heer had vanwege zijn grondbezit het recht een geestelijke aan te
stellen. Hij betaalde kerk en pastoor en was vrij in zijn keuze wie hij in zijn heerlijkheid wilde
benoemen. Met de reformatie kwam er een einde aan dit eigen-kerk-idee, maar reminiscenties
hieraan zien we nog in het collatierecht dat tot in de twintigste eeuw van kracht was.
Aan het eind van de middeleeuwen kreeg de functie van de hofgeestelijken een vrijwel
uitsluitend religieuze invulling. Dit werd veroorzaakt door het staatsvormingsproces: de
bestuurlijke macht scheidde zich van de huishouding van de vorst. De geestelijken gingen tot
de hofhouding van de vorst behoren en droegen zorg voor de woordverkondiging en de
godsdienstige opvoeding van de kinderen van de vorst. Ook konden zij als raad fungeren,
maar zij hadden geen bestuurlijke, administratieve of andersoortige ambtenarentaak meer.
Van de hoven die bij de reformatie protestants werden, verdwenen de priesters, de
kapelaans en met hen de rang- en organisatiestructuur van de hofgeestelijkheid, evenals de
vele door de kerkelijke kalender vastgestelde feesten. Doordat die rijk aan geestelijk
ceremonieel waren, verloor de hofcultuur veel van haar aantrekkingskracht, wat sommige
protestantse vorsten maar moeilijk konden verteren. 4 De lutherse en anglicaanse kerken die
het historisch episcopaat kennen, hadden op ceremonieel gebied het hof meer te bieden dan de
sobere, presbyteriaal georganiseerde gereformeerde kerk.
In de gereformeerde traditie van Nederland waren de hofpredikers niet in dienst van
een heer die door zijn grondbezit het recht had een geestelijke aan zijn hof te benoemen. Ze
waren in dienst van de stadhouders, hoge edelen, die weliswaar geen recht konden doen
gelden op kerken en geestelijken, maar die wel een nauwe band met de gereformeerde kerk
1 Booy, Levensavond, 286.
2 Fleckenstein, Grundlegung, 3.
3 Verschillende leden van de vorstelijke familie konden hun eigen geestelijke hebben. Zie Fleckenstein,
Grundlegung, 113.
4 Duindam, ‘Vroegmoderne hof’, 49.
3

hadden. Vanaf het ontstaan van de Republiek tot aan de Franse tijd waren de hofpredikers dan
ook voorgangers in de oudste gereformeerde kerk: de Waalse kerk, waar van oorsprong
Franse gereformeerden bijeenkwamen, die als geloofsgenoten in de Republiek werden
aanvaard. Ze kregen kerkgebouwen toegewezen en hun voorgangers werden uit officiële
kassen gehonoreerd. 5 De Waalse kerk was een deftige kerk 6 met een eigen karakter, zij kende
een sterk historisch bewustzijn en betoonde zich doorgaans verdraagzaam. 7
Vanaf 1815 waren de hofpredikers voor het eerst in dienst van een koning. Op
initiatief van Willem I kreeg de ‘gereformeerde kerk’ een andere naam – voortaan was zij de
Nederlandse Hervormde Kerk – en een andere gecentraliseerde bestuursvorm. De opperste
machthebber in de staat zag zich ook graag als voornaamste gezagsdrager in de kerk. 8 De rol
die hij als vorst en aan het hof innam was in feite exemplarisch: hij manifesteerde zich als een
koning die kerk en geloof belangrijk vond, ging frequent naar de kerk en kende haar als
instituut een belangrijke plaats toe. De kerk had volgens het ‘Algemeen Reglement’ 9 zorg te
dragen voor ‘vermeerdering van godsdienstige kennis’, ‘bevordering van christelijke zeden’
en ‘aankweking van liefde voor Koning en Vaderland’. 10 Daarmee was de koning, de burger
en uiteraard de eenheidsstaat gediend.
Naast Waalse hofpredikers benoemden de koningen in de negentiende eeuw ook
Nederlands hervormde hofpredikers. Die werden gerekruteerd uit de Haagse hervormde
gemeente. Op een enkele uitzondering na waren alle hofpredikers dus Haagse dominees,
theologen die al een toppositie bereikt hadden. De beroeping in een grote stad, de benoeming
tot hoogleraar en het lidmaatschap van de ‘Algemeene Synode’ werden namelijk beschouwd
als een toppositie en de bekroning van een predikantenloopbaan. 11 Het Haagse
predikantenkorps telde de meeste gepromoveerde theologen van alle grote steden. 12 Het moest
dus niet moeilijk zijn ‘grote sterren’ aan het hof te benoemen. Zo kunnen de bekende
hofpredikers I.J. Dermout (1777-1867) en C.E. van Koetsveld (1807-1893) wel genoemd
worden. Voor andere predikanten met een officiële benoeming aan het hof lijkt daarvoor
minder aanleiding te zijn. Sommige zijn in de vergetelheid geraakt: wie kent Gerrit
Ruitenschild (1801-1877), die 24 jaar in dienst was van koning Willem III, of de Waalse
hofprediker Emile Bourlier (1845-1911), die de helft van zijn leven (33 jaar) aan het hof
verbonden was? Had Wilhelmina wel gelijk? Als de hofpredikers grote sterren waren,
waarom zijn verschillende van hen dan volslagen onbekend?
Koningin Wilhelmina had geen goede herinneringen aan het godsdienstonderwijs dat
ze van een hofprediker kreeg. 13 Zij was ook degene die de ‘oude regel’ beëindigde: na de
Tweede Wereldoorlog benoemde ze ‘gewone’ dominees zoals het volk die ook had. 14 En na
haar overlijden in 1962 was het instituut hofprediker voorgoed verleden tijd. 15 Dat kan de
indruk wekken dat het hofpredikerschap gaandeweg uitgehold werd en ten slotte een
langzame dood stierf, maar dat is allerminst het geval. De relevantie van het instituut
5 De Jong, Kerkgeschiedenis, 241-242.
6 Sleebe, ‘Religie’, 269.
7 Praamstra, Busken Huet, 17.
8 Van Eijnatten en Van Lieburg, Religiegeschiedenis, 255.
9 Algemeen Reglement voor het bestuur der Hervormde Kerk, 1816.
10 Zie Bijleveld, Vaderland, 109-142.
11 Bos, Koninkrijk, 304-305.
12 Namelijk 15 van de 41; een verhouding van 37,5 %. In Amsterdam gaat het om 25 van de 101 (bijna 25%), in
Rotterdam 19 van de 67 (ruim 28%), in Leiden om 5 van de 45 (ruim 10%), in Utrecht om 16 van de 52 (30%),
en in Groningen om 10 van de 40 (25%). Gebaseerd op Bos, Koninkrijk, 377, tabel 6e.
13 Wilhelmina, Eenzaam, 53, 80.
14 Booy, Levensavond, 286.
15 EKH, 132.
4

hofprediker fluctueerde sterk – en dat had zijn redenen. De geschiedenis van de negentiendeeeuwse
hofpredikers is levendig en interessant. Alle reden om er aan onderzoek aan te wijden.
1.2 Vraagstelling
Koning Willem I (1772-1843) stelde spoedig na zijn terugkomst in Nederland – hij was nog
Soeverein Vorst – een Nederlandse en een Waalse hofprediker aan, zoals ook zijn kleinzoon
koning Willem III (1817-1890) dat bijna driekwart eeuw later nog deed. In de registers van de
hofhouding en in de gepubliceerde almanakken werd in 1890 voor hen nog dezelfde
formulering gebezigd als in de begintijd van het koninkrijk: tot het Nederlands hof behoorden
hofkapelaans. Het is evident dat de eerste hofkapelaans in een heel andere tijd opereerden dan
hun collegae aan het eind van de negentiende eeuw. Het Koninkrijk der Nederlanden was
geografisch een stuk kleiner geworden en de macht van de koning was drastisch ingeperkt.
Bovendien was de Nederlandse Hervormde Kerk waartoe de hofkapelaans behoorden niet
meer dezelfde kerk als in de eerste decennia van de negentiende eeuw. Deze verschillende
ontwikkelingen moeten repercussies hebben gehad op de hofpredikers. De Hervormde Kerk
was niet alleen gescheurd, maar kende ook intern een grote diversiteit aan opvattingen. Die
hadden zich in de loop van de eeuw gemanifesteerd. De vraag dringt zich op welke gevolgen
al deze veranderingen hadden voor de taak en functie van de hofpredikers. Welke
ontwikkeling heeft het hofpredikerschap in het Koninkrijk der Nederlanden tussen 1815 en
1890 doorgemaakt en waarom? Deze probleemstelling staat in dit onderzoek centraal.
Om de hoofdvraag goed te kunnen beantwoorden is het noodzakelijk te weten wie de
negentiende-eeuwse hofpredikers waren. De titel hofprediker was uitsluitend van toepassing
op een hoveling in dienst van de vorst, een ambtenaar met specifieke taken op religieus terrein
en niet op een willekeurige geestelijke die het hof frequenteerde. Het behoeft geen betoog dat
aan de hofpredikers specifieke eisen gesteld werden. Om aan het hof te functioneren moesten
ze over meer dan alleen goede theologische kwaliteiten beschikken. De hofpredikers dienden
zich adequaat in de hoogste kringen te kunnen bewegen en zonder problemen aan het
hofleven deel te kunnen nemen. Waren zij daarvoor toegerust? Aan welke voorwaarden
moesten zij voldoen en welke eigenschappen dienden zij te bezitten om aan het hof te
opereren? Uit welke kringen waren de hofpredikers afkomstig? En hoe waren zij opgeleid?
Vervolgens wordt in beeld gebracht welke taken en functies de hofpredikers
opgedragen kregen. Het is moeilijk voor te stellen dat die van de eerste hofprediker van
koning Willem I en van de laatste hofprediker van koning Willem III identiek waren. Welke
betekenis hadden de hofpredikers in het algemene kerkelijke en maatschappelijke leven?
Waren zij raadgevers bij godsdienstvraagstukken, waren zij leidende geestelijken op de
belangrijkste post? Waren zij strijdbare auteurs die hun theologische overtuiging helder en
krachtig uiteenzetten? En wanneer zij daadwerkelijk sturend en strijdbaar optraden, liepen ze
dan het gevaar verdacht te worden van heterodoxie?
Ook proberen we een antwoord te geven op de vraag wat de betekenis van de
hofpredikers voor de koninklijke familie was. Dit kunnen we feitelijk opvatten en kijken naar
de cognitieve en rituele componenten van religie. Aan het cognitieve aspect werd door de
Oranjes grote aandacht besteed gedurende het godsdienstonderwijs. Dat voltrok zich
weliswaar achter de schermen, maar mondde uit in de (meer of minder openbare) rite van de
geloofsbelijdenis, waarvan zowel de kerkelijke gemeente als het Nederlandse volk op de
hoogte gesteld werd. Dat geldt eveneens voor de andere rites de passage: dopen, trouwen en
begraven. De emotionele component van religie is de meest subjectieve. Zich begeven op dit
terrein zou gemakkelijk kunnen leiden tot psychologiseren of onderzoeken van het hart, wat
ik niet alleen als onwenselijk maar ook als onmogelijk beschouw. Dit aspect kan echter ook
anders geïnterpreteerd of van een andere kant benaderd worden, namelijk vanuit het
perspectief van de receptie van het werk van de hofpredikers. We kunnen speuren naar
5

eacties op hun diensten in brieven, dagboeken en verslagen, zowel van de Oranjes als van
hun hovelingen. Blijkt uit die egodocumenten van de leden van de koninklijke familie hoe de
hofpredikers gewaardeerd werden en waarom? Onderhielden zij een meer dan alleen formele
relatie met hun hoge publiek? Verrichtten de hofpredikers ook pastorale arbeid? Was er
sprake van vertrouwelijke gesprekken, van raad geven en van advies dienen? En hebben de
hofpredikers in het oog van hun koninklijke publiek hun werk goed verricht?
Het is eveneens relevant om te onderzoeken hoe de hofpredikers hun eigen functie
beschouwd hebben. Lieten ze zich in hun privéleven uit over hun ambt aan het hof, schreven
ze erover in brieven aan vrienden en bekenden? Hoe profileerden ze zich? Achtten zij zich
koninklijke opvoeders, predikanten met een bijzondere roeping, representanten van de kerk
aan het hof, betekenisvolle hovelingen of slechts ornamenten? Vonden ze hun taak zwaar of
vooral eervol en interessant?
Naast de hofpredikers zwermden ook andere predikanten om het hof, zowel in Den
Haag als elders. Het is ondoenlijk alle predikanten die om wat voor reden dan ook de koning
benaderden de revue te laten passeren. Toch zijn er predikanten die meer dan andere
betrokken waren bij de Oranjes. Dat waren de geestelijken die verbonden waren aan de
gemeentes waar de Oranjes een gedeelte van het jaar resideerden: Brussel, Apeldoorn,
Soestdijk en Baarn, Tilburg, Luxemburg, Wassenaar en Voorburg. Gemeentepredikanten uit
deze plaatsen zagen de koninklijke kerkgangers onder hun gehoor, maar meestal waren er ook
andersoortige contacten. Daarnaast was er nog een selecte groep predikanten die om
bijzondere redenen door de Oranjes werd geïnviteerd. Een van hen was bijvoorbeeld Nicolaas
Beets (1814-1903), een vurig aanhanger van het Oranjehuis, die zijn dichtader bij iedere
enigszins relevante gebeurtenis liet vloeien. Naast Beets waren ook enkele andere predikanten
bij de Oranjes favoriet. Het gaat dus uitdrukkelijk alleen om predikanten die op instigatie van
de Oranjes naar het hof kwamen. Het is de moeite waard om te ontdekken om wie het ging en
van welke aard hun relaties met het hof waren.
Veranderden gedurende de negentiende eeuw de staat, de natie, de mentaliteit van het
volk en de plaats van de monarchie, de predikant was aan het eind van de eeuw ook niet meer
de deftige vertegenwoordiger van de geestelijke stand en de bestaande orde zoals voorheen.
Bovendien veranderde de Oranjefamilie zelf, zowel in omvang – waren er aan het begin van
deze eeuw nog vier generaties Oranje, hun aantal was aan het eind gereduceerd tot één gezin
van drie personen – als in opvattingen. Het instituut hofprediker moet wel ingrijpend
gewijzigd zijn om in een veranderde en veranderende situatie adequaat te hebben kunnen
functioneren. We zullen zien hoe en waardoor dat heeft plaatsgehad.
1.3 Historiografie
Religie aan het hof is in de internationale historische literatuur geen onbekend thema, zeker de
laatste tien jaar niet. Eerder (in 1959) verscheen van Rudolf von Thadden een uitgebreide
studie over de hofpredikers in Brandenburg-Pruisen in de vroegmoderne tijd. Deze
hofpredikers genoten een hoge status en oefenden een sterke invloed uit. Ze waren vaak
politiek actief. Von Thadden bewijst dat ze als raad fungeerden en een belangrijke rol
speelden in de centralisering van de kerk in Brandenburg-Pruisen. Veranderingen werden
onder hun leiding doorgevoerd. Een opvallend fenomeen dat Von Thadden constateerde was
een hecht netwerk van relaties tussen de hofpredikerfamilies.
In 2006 verscheen Die lutherischen Hofprediger in Dresden van Wolfgang Sommer. 16
Sommer had al eerder studie gemaakt van twee ‘Dresdner Hofprediger’ en werd door Von
Thadden geïnspireerd de hofpredikers over een langer tijdvak te volgen. Sommers onderzoek
behelsde eveneens de vroegmoderne tijd; van de zestiende tot het eind van de achttiende eeuw
deden veertien hofpredikers aan het hof dienst. Evenals Von Thadden constateerde Sommer
16 Sommer, Hofprediger.
6

een netwerk van relaties (familie, huwelijken en vrienden) tussen de Dresdener hofpredikers.
Sommers perspectief was anders dan dat van Von Thadden: hij spitste zijn onderzoek toe op
de ‘Obrigkeitsverständnis’ van de hofpredikers. Sommer ging uit van de veronderstelling dat
de verkondiging van de christelijke boodschap in het centrum van de politieke macht, de
verhouding tussen religie en politiek en tussen persoonlijk geloof en de verantwoordelijkheid
voor een ‘Vielzahl von Menschen’ spanning moest opleveren. 17 Het ligt voor de hand dat de
hofpredikers daarom hun prediking aan het hof aanpasten. Dat bestaande vooroordeel kon
Sommer in zijn onderzoek ontkrachten: de lutherse hofpredikers aan het Dresdener hof pasten
zich over het algemeen niet aan, maar betoonden zich doorgaans kritisch. De verscheidenheid
aan omstandigheden had uiteraard haar weerslag op de stellingname van de hofpredikers.
Sommigen steunden de absolutistische ambities van de vorst, anderen keurden die af. De
lutherse hofpredikers hadden een ambivalente houding ten opzichte van de overheid en waren
minder ‘obrigkeitshörig’ dan de gereformeerde.
In 2007 verscheen de interessante studie Monarchy and Religion. The transformation
of Royal Culture in Eighteenth-Century Europe. 18 Het boek is een bundeling van referaten die
betrekking hebben op de geestelijke aspecten rond het koningschap in het achttiende-eeuwse
Europa (ca. 1688-1789). Een zeer interessant artikel in deze publicatie is ‘The clergy at the
Courts of George I and George II’ van Stephen Taylor. Hij schetst het Britse hof dat lange tijd
als ‘ambtenbeurs’ voor de anglicaanse clerus diende. De Dean of Sub-Dean en later de lord-
Chamberlain regelden de predikbeurten. Daarbij konden ze een beroep doen op de chaplains
uit de hofhouding of op externe kandidaten. Een plaats op de door hen samengestelde
predikantenlijst werd fel begeerd: 19 preken aan het hof was een opstap naar een hoger ambt,
voornamelijk dat van bisschop. Als een geestelijke eenmaal die positie bereikt had, kon hij
invloed uitoefenen op de religieuze politiek. 20 Voor een West-Europees gereformeerd hof
heeft deze studie echter weinig relevantie, tenzij men de machinaties van de hofclerus in het
kader van nieuwe benoemingen wil aanmerken. Die zijn waarschijnlijk van alle tijden en
plaatsen.
Peter E. McCullough heeft in Sermons at court: politics and religion in Elizabethan
and Jacobean preaching (1998) de prediking aan het Engelse hof in de periode 1558-1626
onderzocht. Hij breekt een lans voor wetenschappelijk onderzoek naar preken aan het hof,
maar behandelt ook de context waarin de clerus zijn werk deed, zoals de bouw en inrichting
van de chapels en de Royal closets. 21 Deze casus is specifiek voor de anglicaanse kerk in die
tijd.
Als laatste maar als meest recente 22 en interessante voorbeeld van internationaal
onderzoek moet het multidisciplinaire onderzoek naar Oberhofprediger in Braunschweig-
Wolfenbüttel genoemd worden. Onder de titel ‘Obrigkeitskritik und Fürstenberatung: die
Oberhofprediger in Braunschweig-Wolfenbüttel 1568-1714’ wordt onderzoek verricht naar
drie Oberhofpredigers: Basilius Sattler (1549-1624), Joachim Lütkemann (1608-1655) en
Eberhard Finen (1668-1726). Ze vormden een invloedrijke groep in het spectrum van de
vroegmoderne elite: ze opereerden op het snijvlak van pastoraat aan het hof, geleerde
theologische discoursen, geïnstitutionaliseerde ‘Herrschaftsgestaltung’, politieke adviezen en
persoonlijk geloof. Hun speelruimte oversteeg het pastoraat; vooral het feit dat ze in politieke
gremia meewerkten verleende hun invloed op het politieke en maatschappelijke gebeuren.
Soms maakten ze deel uit van een hofraad en waren ze deelnemer aan of voorzitter van een
17 Sommer, Hofprediger, 7.
18 Schaich, Monarchy and Religion.
19 Taylor, ‘Clergy’, 147-148.
20 Taylor, ‘Clergy’, 129.
21 McCullough, Sermons, 11-18.
22 In 2009 werd het project gestart, het loopt in ieder geval tot 2013; zie www.oberhofprediger.de.
7

Consistorium. De Oberhofpredigers publiceerden, onderwezen aan universiteiten en
onderhielden nauwe contacten met in intellectueel en politiek opzicht leidende personen, ook
over de grenzen van hun werkgebied heen. Vanwege hun hoge opleidingsgraad en hun morele
voorbeeldfunctie werkten de hofpredikers vaak als opvoeders van de vorstelijke kinderen.
Soms werden ze daarvoor formeel benoemd, maar ze werden ook wel incidenteel als
raadgevers op diverse terreinen geconsulteerd. Daarbij konden de vormen variëren: soms
zocht de vorst met de hofprediker het vertrouwelijke tweegesprek, in andere situaties betrok
men hem bij besprekingen of vroeg men zijn schriftelijke goedkeuring. Als academisch
gevormde en retorisch geschoolde expert zetten vorsten hun hofpredikers bovendien in als
diplomatieke vertegenwoordiger en raadgever bij confessionele en kerkpolitieke
onderhandelingen. Daarnaast hadden de hofpredikers de opgave om voor de levensstijl van de
vorst en zijn hof te waken en voor de samenleving bindende normen te formuleren. Zij
konden in een vertrouwelijk gesprek, maar ook in brieven, preken of drukwerk kritiek
leveren. Was deze bewakersfunctie niet zonder risico, dat was nog meer van toepassing op
theologische controversen en conflicten. Doordat de hofpredikers raadgevers bij
godsdienstvraagstukken waren, strijdbare auteurs en leidende geestelijken op de belangrijkste
post – het hof – zetten ze hun theologische overtuiging helder en krachtig uiteen. Daardoor
konden ze echter ook gemakkelijk verdacht worden van heterodoxie, van cryptocalvinisme of
-katholicisme. En dat kon hen niet alleen hun (beroeps)positie kosten, maar zelfs hun leven.
De geschiedenis van de Nederlandse hofpredikers heeft volgens Van Lieburg nog
maar ‘weinig van haar geheimen prijsgegeven’. 23 Er zijn wel enkele wetenschappelijke
werken verschenen over bekende predikanten aan het hof (Taffin, Loyseleur de Villiers, Van
Balen, Rivet) 24 en in een artikel werd recent de zeventiende-eeuwse hofprediker Goethals
(1611-1673) belicht, 25 maar daarmee zijn lang nog niet alle geheimen die de Nederlandse
hofclerus betreffen prijsgegeven. In publicaties over de Nederlandse hofcultuur komen ook
maar sporadisch en fragmentarisch hofpredikers voor. 26 Bovendien behelzen de meeste
studies naar hofpredikers of religie aan het hof de vroegmoderne tijd, in ons land de periode
van de Republiek. De Nederlandse gereformeerde kerk, ouder dan de Republiek 27 , kreeg een
bevoorrechte positie. De lastige situatie met de Staten die soeverein waren, een stadhouder die
de Staten diende maar van wie de Staten niet altijd gediend waren en een bevoorrechte kerk
maakt het ingewikkeld om over hofpredikers en politieke macht te spreken, zoals Sommer en
Von Thadden gedaan hebben.
Naast de studies waarin de hofclerus centraal staat, is er ook Nederlandse
‘Oranjeliteratuur’ voorhanden. Er zijn biografieën van de drie koningen, evenals van andere
Oranjes. De bekendste zijn opgenomen in de bundel Nassau en Oranje in de Nederlandse
geschiedenis en dateren uit 1979: Bornewasser schilderde de koningen Willem I en Willem II
en Tamse koning Willem III. In deze biografieën komen godsdienstige kwesties sporadisch
aan de orde. Ze geven een algemeen beeld van de vorsten waarbij kerk en religie wel ter
sprake komen, maar in een bestek van 30 tot 50 pagina’s kan men geen uitgebreide gegevens
over hun hofpredikers verwachten. Voor koning Willem I geldt dat er wel een uitgebreide
studie te raadplegen valt over de periode-Fulda. De dissertatie van Bornewasser, Kirche und
Staat in Fulda unter Wilhelm Friedrich von Oranien 1802-1806, richtte zich op de
verhouding tussen kerk en staat aldaar en dat onderzoek geeft interessante zaken weer met
23
Van Lieburg, Profeten, 93.
24
Boer, Hofpredikers; Van der Linde, Taffin; De Vrijer, Van Balen; Van Opstal, Rivet.
25
Verhoeve, ‘Piëtist’.
26
Delen, Willem van Oranje, 75, 119-120, 179, 188, 251- 273; Zandvliet, Maurits, 53, 439; Keblusek, ‘Boeken’,
146-147; Schutte, ‘Beschermer’, 148, 151.
27 Van Lieburg, Profeten, 25.
8

etrekking tot de visie van de vorst op de kerk. Zijdelings komen ook persoonlijke gegevens
met betrekking tot de vorst en ‘zijn’ predikanten ter sprake.
Over het geslacht Oranje-Nassau en het geloof zijn in de loop der jaren diverse
uitgaven verschenen. Historicus Maarten den Admirant bezorgde vrij recent twee publicaties
over dit thema: in Hofpredikers van Oranje (2006) laat hij in chronologische volgorde de
hofpredikers en vermeende hofpredikers de revue passeren, zonder echter de laatste te
‘ontmaskeren’. Dit werk is geen wetenschappelijke studie; het is voor een brede doelgroep
geschreven. Een jaar later verscheen De Oranjes in hogere sferen. Religie en spiritualiteit in
het Huis van Oranje-Nassau (2007). In dit werkje, een mix van Oranjegeschiedenis en
kerkhistorie, behandelt de auteur in vogelvlucht de religieuze overtuiging van Willem van
Oranje (1533-1584) in 1573 tot die van koningin Beatrix.
De laatste jaren is over de verhouding kerk en natie in de negentiende eeuw onderzoek
verricht door diverse historici. Deze studies raken gedeeltelijk aan het onderhavige onderzoek.
Had Rasker in zijn zeer bekend geworden overzichtswerk De Nederlandse Hervormde Kerk
na 1795 uitputtend de theologiegeschiedenis van genoemde kerk beschreven, in de studies
van David Bos, In dienst van het koninkrijk (1999) en van Nikolaj Bijleveld, Voor God, volk
en vaderland (2007), staan de predikanten centraal. Uit deze onderzoeken blijkt dat in de
eerste helft van de negentiende eeuw de band van de Hervormde Kerk met de staat zeer sterk
was. In de begintijd van het koninkrijk was godsdienst vooral een bron van burgerlijke
gehoorzaamheid en sociale cohesie en dus een voorwaarde voor nationale welvaart. 28 Had
men in de achttiende eeuw ook al de ‘Christelijken godsdienst’ aan het ‘volksgeluk’
gekoppeld, 29 nu kwam er door de historische ontwikkelingen een dimensie bij. Die
ontwikkelingen duidden er volgens de meeste negentiende-eeuwse burgers op dat ‘een
constitutioneel vorstengezag in een sterke eenheidsstaat de beste garantie [bood] voor de
handhaving van nationale eenheid en onafhankelijkheid, het herstel van ’s lands aanzien en
van het economische leven’. 30 De christelijke koning zou als een vader zijn volk leiden en ook
in de kerk gezag hebben. De hervormde predikanten functioneerden als een soort
rijksambtenaren: ze waren aan een Rijksuniversiteit opgeleid, ontvingen een rijkstraktement
en moesten derhalve loyaal zijn aan de staat en dus aan de koning. 31 Door zich te presenteren
als man van de wetenschap en zich toe te leggen op welsprekendheid kon de dominee zijn
gemeente beïnvloeden en zodoende de natievorming bevorderen. 32 Bijleveld stelt dat de
hervormde predikant door zijn preken en publicaties functioneerde als een ‘agitator die
nationale begrippen politiseerde en populariseerde’. 33 Dat roept de vraag op of de hofprediker,
die zijdelings in beide werken voorkomt, daarvan een bijzondere exponent is.
Ten slotte: de negentiende eeuw is de eeuw van de domineedichters. Voordat Willem
Kloos (1859-1938) hen zou afserveren en Frederik van Eeden (1860-1932) hun goedbedoelde
werk zou parodiëren tierde de domineespoëzie welig. Daarom kan de invalshoek van de
letterkunde niet genegeerd worden. Een van de hofpredikers die wel als domineedichter werd
betiteld, was de bekende Cornelis Elisa van Koetsveld. Als dichter was hij niet geslaagd;
daarover deden, volgens Korteweg en Idema, zijn tijdnoten al wijselijk het zwijgen toe. 34 Als
prozaïst, vooral als novellist, verdiende hij terdege een plaats in de negentiende-eeuwse
letterkunde. Aan Van Koetsveld werd een dissertatie 35 gewijd, waarin naast de letterkunde
andere belangrijke aspecten uit zijn leven eveneens belicht werden. Ook in recentere
28 Bijleveld, Vaderland, 185.
29 Zie Muntinghe, Verhandelingen.
30 Tamse, Het Huis, 181.
31 Bos, Koninkrijk, 357-358; Houkes, Vaderlanders, 41 en nt. 51.
32 Bos, Koninkrijk, 357-358.
33 Bijleveld, Vaderland, 186.
34 Korteweg en Idema, ‘Nawoord’, 300.
35 Onstenk, ‘Ik behoor bij mezelf’.
9

letterkundige onderzoeken en publicaties blijft Van Koetsveld een plaats houden. 36 Naast deze
predikant zouden andere hofpredikers zeker ook voor de titel domineedichter in aanmerking
kunnen komen. Onder de hofpredikers bevond zich ook een Frans dichter van goed niveau,
evenals een letterkundige vriend van Potgieter (1808-1875). Het is tijd dat deze feiten onder
het stof vandaan gehaald worden; daarbij kan de negentiende-eeuwse periodiekenpers –
inmiddels voor een aanzienlijk deel digitaal beschikbaar – van dienst zijn.
De Nederlandse geschiedenis is een eigenzinnige: werden na de Franse revolutie
overal de monarchieën impopulair, ons land werd een monarchie. Daarmee waren in
Nederland voor het eerst de hofpredikers werkzaam in een koninkrijk. Dat is een interessant
gegeven om te onderzoeken. Anders dan bij Bos ligt de nadruk dus niet op de
beroepsontwikkeling van de predikant en evenmin op predikanten ten dienste van het
vaderland zoals bij Bijleveld. De Nederlandse Hervormde Kerk komt uitgebreid ter sprake,
maar is niet – zoals bij Rasker – het belangrijkste thema. Dat is zelfs de familie Van Oranje-
Nassau niet. Ik onderzoek de rol van de hofpredikers in dienst van de negentiende-eeuwse
koningen en de ontwikkelingen in die functie. Om het op z’n Kuyperiaans te zeggen: het
hofpredikerschap in rapport met de tijd.
1.4 Opzet
Omdat dit onderzoek over hofpredikers gaat, ligt het voor de hand om bronnen te zoeken aan
het hof. Dat is in dit geval het Koninklijk Huisarchief (KHA), dat een schat aan primaire
bronnen herbergt. Ik heb onderzoek gedaan in de persoonlijke archieven van de leden van de
koninklijke familie, evenals de archieven van de hofmaarschalk en de ceremoniemeester.
Daarnaast heb ik bronnen in Nederlandse en buitenlandse archieven en andere bewaarplaatsen
geraadpleegd, voor zover die een relatie met het hof hadden.
Omdat dit onderzoek over hofpredikers gaat, speur ik naar informatie in bronnen die
de kerk betreffen. Het archief van het Departement voor de Hervormde Eredienst, de
archieven van de Nederlandse Hervormde gemeente en van de Waalse kerk van Den Haag
vormden objecten van onderzoek. Zijdelings kwamen ook de gemeentearchieven van plaatsen
waar de Oranjes voor kortere of langere tijd resideerden onder de aandacht: Brussel, Soest en
Baarn, Apeldoorn en Het Loo, Tilburg, Voorburg, Wassenaar en Luxemburg.
Het feit dat de hofprediker een hoveling was, geeft aanleiding om andere hovelingen te
consulteren en te ontdekken wat hun perceptie van het hofpredikerschap was. Diverse
hovelingen hadden een belangrijke publieke functie; velen kwamen uit eeuwenoude families
met aanzienlijke voorouders en niet minder interessante archivalia. De meeste van deze
stukken, ondergebracht in het Nationaal Archief, gaven een aanvullend inzicht op de
hofpredikers en de mores aan het hof.
Naast een instituut is de hofprediker ook een privépersoon. Hij heeft naast zijn
hofpredikerschap diverse andere taken en functies en kent zowel binnen als buiten het hof zijn
relaties. In diverse archiefbewaarplaatsen zijn particuliere en familiearchieven ondergebracht,
waarin brieven, dagboeken, egodocumenten van allerlei aard en een diversiteit aan drukwerk
en memorabilia te vinden zijn. Deze lieten veelal een interessant en persoonlijk licht schijnen
op het hofpredikerschap.
Daarnaast komen in allerhande literatuur over de Oranjes verschillende hofpredikers
voor. In bestaande literatuur over de koningen, koninginnen, hun familie en hun hovelingen
figureert regelmatig een hofprediker. Zoals het met figuranten echter meestal het geval is,
bepalen ze hooguit enigszins de couleur locale, maar zijn ze zelf niet relevant. Desondanks
gaven Oranjepublicaties nogal eens een aanwijzing, een naam, een feit. Dergelijke gegevens
zijn niet systematisch op te sporen, maar als je ze aantreft kun je er wel gebruik van maken.
36 Mathijsen, Gemaskerde eeuw, 71; idem, Romantiek, 129-130, 135, 188, 236; Streng, ‘Realisme’, 3, 295, 311,
397-398, 438;Van der Wiel, Balkostuum, 450, 452, 455, 480, 707, 716.
10

De begrippen hof, hofhouding, hofleven, hofcultuur, hofkapel en hofkapelaan worden in
diverse contexten gebruikt. Het lemma hof in het etymologisch woordenboek geeft drie
betekenissen: een omheind stuk grond, de omgeving van een vorst, een rechtbank. In deze
studie is de tweede betekenis aan de orde. De gehele omgeving te midden waarvan een vorst
leeft, inclusief de personen, vormen het hof. Het gebruik van het woord ‘hof’ voor het gebouw
waar de vorst leeft, kwam pas in zwang toen de vorsten een vaste residentie hadden. Tot in de
zestiende eeuw verplaatste de vorst zich regelmatig in zijn rijk vanwege politieke doeleinden
en betekende het woord hof uitsluitend de persoonlijke omgeving van de vorst en zijn gevolg.
Deze studie heeft betrekking op de negentiende eeuw; er is dan sprake van een vaste
residentie van de vorsten, daarom wordt onder het hof verstaan ‘de gehele omgeving van de
vorst, inclusief de personen die aan het hof werken en de gebouwen waarin de vorst resideert’.
De hofhouding is ‘de organisatie die de Koning en de leden van het Koninklijk Huis
ondersteunt bij de uitoefening van hun functie, bij het hooghouden van de koninklijke
waardigheid, en in het verlengde daarvan bij de inrichting van de koninklijke huishouding.’ 37
Dit komt overeen met artikel 41 van de Grondwet, ‘De Koning richt, met inachtneming van
het openbaar belang, zijn Huis in’.
Onder leden van de hofhouding of hovelingen verstaan we diegenen die rechten en
plichten hebben aan het hof en onderworpen zijn aan de daar geldende regels. Er moet sprake
zijn van een benoeming door de vorst of een lid van de koninklijke familie. In de negentiende
eeuw vormde de hofhouding een conglomeraat van (ere)functies en titels. Sommige personen
hadden meerdere functies en verschillende personen van de koninklijke familie hadden hun
eigen hofhouding. Deze hofhoudingen werden meestal geleid door een (opper)hofmaarschalk.
Als leidinggevend orgaan bestond er een hofcommissie. 38 Al aan het hof van Willem van
Oranje waren er hovelingen die permanent op of rond de paleizen verbleven (zoals
adjudanten, hofdames, stalmeesters, thesauriers) én hovelingen die door de vorst benoemd
waren maar elders woonden. 39 Dit was in de negentiende eeuw niet anders. Hofartsen en
hofpredikers vielen bijvoorbeeld in de laatste categorie.
Het begrip hofleven versta ik als een doorlopende reeks sociale activiteiten voor een
adellijke bovenlaag. Deze definitie ontleen ik aan Duindam, 40 die daarbij aantekent dat een
dergelijk hofleven zich aan veel hoven pas systematisch in de achttiende eeuw ontwikkelde.
Strikt genomen is dit begrip dus niet met dezelfde inhoud te gebruiken in de periode vóór de
negentiende eeuw, maar voor de kern van mijn onderzoek, de negentiende eeuw, voldoet deze
definitie. Het begrip hofcultuur dat voorheen vooral gebruikt werd om hofhouding, patronage
en mecenaat mee aan te duiden, is in feite een synoniem voor hofleven geworden. Deze
begrippen zullen in het onderzoek geen problemen opleveren.
Ook de benaming hofkapelaan behoeft toelichting. Een geestelijke aan het hof werd
tot in de vorige eeuw hofkapelaan genoemd. De etymologie van het woord ‘kapelaan’ is terug
te voeren op het woord capella, een soortnaam voor bedehuisjes, die ook dienst deden als
bewaarplaats voor relieken; aanvankelijk uitsluitend voor religieuze, later echter ook voor
belangrijke wereldlijke attributen zoals oorkondes, rijksinsignes en archiefstukken. 41 De
hulppriester die in de capella zijn werk verrichtte, werd capellanus genoemd. 42 In de loop der
eeuwen zien we de benaming kapelaan zich in talloze variaties en in combinatie met het
37 EKH, 128.
38 EKH, 128.
39 Zie hiervoor ook Delen, Willem van Oranje, 13-14.
40 Duindam, ‘Vroegmoderne hof’, 44.
41 Fleckenstein, Hofkapelle, 17.
42 Fleckenstein, Grundlegung, 23-28 beschrijft de etymologie van het woord kapelaan, dat pas in de tweede helft
van de negentiende eeuw algemeen gebruikt werd.
11

substantief ‘hof’ manifesteren. Hoewel het ambt van kapelaan na de reformatie per definitie
een geestelijke van rooms-katholieke snit aanduidde, kon het in combinatie met het
substantief ‘hof’ een bredere inhoud hebben. Van Dale geeft bij het lemma hofkapelaan dan
ook als tweede betekenis ‘predikant die dienst doet aan het hof’. De benaming hofkapelaan
voor een protestantse hofgeestelijke is dus legitiem.
Naast hofkapelaan wordt de benaming hofprediker gebezigd. Inhoudelijk is er geen
verschil met de hofkapelaan. Een hofprediker is, wederom volgens Van Dale, een predikant
die de officiële geestelijke is aan het hof. Daarmee wordt het onderscheid gemaakt tussen
predikanten die formeel in hofdienst waren en alle andere die met het hof van doen hadden.
Soms wordt de term hofpredikant gebruikt; deze benaming is in feite niet correct. Een
predikant is een dienaar van de kerk, hij staat in het ambt, is formeel bevestigd en gebonden
aan de kerkorde. Hofprediker of hofkapelaan is een particuliere functie bij de koning. De
koning had het recht iedere willekeurige persoon die hij geschikt achtte te benoemen als zijn
hofprediker. De functies predikant en hofprediker zijn dus duidelijk onderscheiden, maar zij
kwamen samen in de negentiende-eeuwse hofpredikers: zij kregen een benoeming aan het
hof, en waren in tweede instantie predikant in de Nederlandse Hervormde Kerk, casu quo de
Waalse kerk. Dat de koning een predikant uit deze ‘gelederen’ als hofprediker koos, was
uiteraard niet toevallig. Het vorstenhuis kende een lange protestantse traditie en de
hofprediker bekleedde een functie met publieke aspecten. Wilde de koning de traditie
voortzetten, dan lag het voor de hand uit welke kerk hij zijn hofprediker zou rekruteren.
Ten slotte de namen van de koningen. Deze kunnen gemakkelijk voor verwarring
zorgen: de Willems kunnen immers als prins, kroonprins en koning optreden. Ik gebruik
daarom de benamingen Willem I, Willem II en Willem III ook voor de periode vóórdat zij
koning waren. Een feitelijk onjuist weergegeven naam als prins Willem II schept helderheid
en voorkomt onnodig frequent terugkerende omschrijvingen.
Zoals de titel al zegt, beslaat dit onderzoek de negentiende eeuw. Het is chronologisch van
opzet en de hoven van de koningen Willem I, II en III staan erin centraal. Voor een goed
begrip van deze hoven is het nodig de voorgeschiedenis ook te bespreken. Met de inhuldiging
van koning Willem I begon weliswaar een geheel nieuwe situatie, maar die kan niet los gezien
worden van de stadhouderlijke geschiedenis. Voordat het Koninkrijk der Nederlanden in de
negentiende eeuw een feit was, waren twee eeuwen van traditie voorbijgegaan. In het kort zal
de geschiedenis van de hoven van de Oranje-Nassaus in Den Haag en de Nassau-Dietzfamilie
in Friesland belicht worden, 43 uiteraard met het oog op de predikers aan de hoven.
Vanaf het hof van Willem van Oranje tot aan 1747, toen het stadhouderschap erfelijk
werd, komen in hoofdstuk 2 kort de hoofdpersonen aan de orde met de geestelijken die hen
dienden, al dan niet in de hoedanigheid van hofprediker. De behandeling wordt breder
naarmate de negentiende eeuw nadert; aan de periode 1747-1795 zal dus meer aandacht
besteed worden dan aan de vorige.
Uiteraard kan de periode van de Franse inmenging en overheersing niet buiten beeld
blijven en de ballingschap van de Oranjes in Engeland en Duitsland evenmin. In het derde
hoofdstuk zijn de Oranjes de grote afwezigen. Het gaat dan over de erfenis van het Empire.
Na Bataafs en Frans bewind kwam er een periode van herstel en vernieuwing. Gedurende dit
Oranjeloze intermezzo werd de Republiek getransformeerd tot een eenheidsstaat. Dit
hoofdstuk eindigt met de terugkeer van de Oranjes.
Dan komen we tot de kern – de hoofdstukken 4 tot en met 7 – waarin de periode van
het Koninkrijk der Nederlanden van 1815 tot 1890 behandeld wordt. Aan het begin van deze
hoofdstukken worden kort de contemporaine politieke omstandigheden en de plaats van de
43 In het vervolg zal ik spreken van de Oranjes en de Nassaus.
12

monarchie daarin besproken. Dan wordt een algemene achtergrond geschetst van het hof van
de vorst, met aandacht voor de inbreng van de buitenlandse koningin, en de hofhouding
waarbinnen de hofpredikers functioneerden. Daarna treden de hofpredikers zelf uitgebreid
voor het voetlicht: hun biografie, hun benoeming, hun positie, hun theologische kleur, hun
publicaties en de manier waarop ze zich als hofprediker-auteur presenteerden. Hun taken aan
het hof worden besproken: prediking en eredienst, het voorgaan bij de rites de passage en hun
catechese aan de koninklijke jongeren. Daarnaast komt hun deelname aan het hofleven aan de
orde en wordt bezien of zij meer dan louter formele contacten met de Oranjes onderhielden.
Hoofdstuk 7 bevat, naast dezelfde ingrediënten als de andere hoofdstukken, een drietal
zijpaden: de prinsen Frederik (1797-1881) en Hendrik (1820-1879) met hun echtgenotes en –
in het geval van prins Frederik – kinderen, komen ter sprake, terwijl ook prinses Marianne
(1810-1883) die na haar echtscheiding veel in Nederland verkeerde, aandacht verdient. 44
Naast Den Haag komen dus ook de plaatsen waar zij resideerden in beeld: Wassenaar voor
prins Frederik, Soestdijk en Luxemburg voor prins Hendrik en Voorburg voor prinses
Marianne. Wellicht ten overvloede vermeld ik dat de na hun huwelijk in het buitenland
verkerende prinsessen en ‘hun’ predikanten buiten het bestek van deze studie vallen.
Het onderzoek wordt afgesloten met de dood van koning Willem III in 1890. Van
koningin Wilhelmina komen dus alleen de eerste tien levensjaren aan bod. Haar belijdenis en
religieuze belangstelling vallen buiten het bestek van het onderzoek. Over koningin
Wilhelmina bestaat al een uitgebreide biografie die ruime aandacht besteed aan haar
godsdienstig leven. 45 Bovendien treedt er met Emma (1858-1934) en Wilhelmina aan het hof
aan het einde van de negentiende eeuw een andere periode in, die getypeerd kan worden als
een koningschap dat vooral sociaal en unificerend van karakter is. Ik zal dat als eindstation
van deze studie wel noemen, maar op dit fenomeen niet dieper ingaan.
44 Van de leden van de negentiende-eeuwse Oranjefamilie zijn overzichten per gezin opgenomen in de bijlage.
45 Fasseur, De jonge koningin en Krijgshaftig.
13