1 – DE HOFPREDIKERS - VU-DARE Home

hadden. Vanaf het ontstaan van de Republiek tot aan de Franse tijd waren de hofpredikers dan
ook voorgangers in de oudste gereformeerde kerk: de Waalse kerk, waar van oorsprong
Franse gereformeerden bijeenkwamen, die als geloofsgenoten in de Republiek werden
aanvaard. Ze kregen kerkgebouwen toegewezen en hun voorgangers werden uit officiële
kassen gehonoreerd. 5 De Waalse kerk was een deftige kerk 6 met een eigen karakter, zij kende
een sterk historisch bewustzijn en betoonde zich doorgaans verdraagzaam. 7
Vanaf 1815 waren de hofpredikers voor het eerst in dienst van een koning. Op
initiatief van Willem I kreeg de ‘gereformeerde kerk’ een andere naam – voortaan was zij de
Nederlandse Hervormde Kerk – en een andere gecentraliseerde bestuursvorm. De opperste
machthebber in de staat zag zich ook graag als voornaamste gezagsdrager in de kerk. 8 De rol
die hij als vorst en aan het hof innam was in feite exemplarisch: hij manifesteerde zich als een
koning die kerk en geloof belangrijk vond, ging frequent naar de kerk en kende haar als
instituut een belangrijke plaats toe. De kerk had volgens het ‘Algemeen Reglement’ 9 zorg te
dragen voor ‘vermeerdering van godsdienstige kennis’, ‘bevordering van christelijke zeden’
en ‘aankweking van liefde voor Koning en Vaderland’. 10 Daarmee was de koning, de burger
en uiteraard de eenheidsstaat gediend.
Naast Waalse hofpredikers benoemden de koningen in de negentiende eeuw ook
Nederlands hervormde hofpredikers. Die werden gerekruteerd uit de Haagse hervormde
gemeente. Op een enkele uitzondering na waren alle hofpredikers dus Haagse dominees,
theologen die al een toppositie bereikt hadden. De beroeping in een grote stad, de benoeming
tot hoogleraar en het lidmaatschap van de ‘Algemeene Synode’ werden namelijk beschouwd
als een toppositie en de bekroning van een predikantenloopbaan. 11 Het Haagse
predikantenkorps telde de meeste gepromoveerde theologen van alle grote steden. 12 Het moest
dus niet moeilijk zijn ‘grote sterren’ aan het hof te benoemen. Zo kunnen de bekende
hofpredikers I.J. Dermout (1777-1867) en C.E. van Koetsveld (1807-1893) wel genoemd
worden. Voor andere predikanten met een officiële benoeming aan het hof lijkt daarvoor
minder aanleiding te zijn. Sommige zijn in de vergetelheid geraakt: wie kent Gerrit
Ruitenschild (1801-1877), die 24 jaar in dienst was van koning Willem III, of de Waalse
hofprediker Emile Bourlier (1845-1911), die de helft van zijn leven (33 jaar) aan het hof
verbonden was? Had Wilhelmina wel gelijk? Als de hofpredikers grote sterren waren,
waarom zijn verschillende van hen dan volslagen onbekend?
Koningin Wilhelmina had geen goede herinneringen aan het godsdienstonderwijs dat
ze van een hofprediker kreeg. 13 Zij was ook degene die de ‘oude regel’ beëindigde: na de
Tweede Wereldoorlog benoemde ze ‘gewone’ dominees zoals het volk die ook had. 14 En na
haar overlijden in 1962 was het instituut hofprediker voorgoed verleden tijd. 15 Dat kan de
indruk wekken dat het hofpredikerschap gaandeweg uitgehold werd en ten slotte een
langzame dood stierf, maar dat is allerminst het geval. De relevantie van het instituut
5 De Jong, Kerkgeschiedenis, 241-242.
6 Sleebe, ‘Religie’, 269.
7 Praamstra, Busken Huet, 17.
8 Van Eijnatten en Van Lieburg, Religiegeschiedenis, 255.
9 Algemeen Reglement voor het bestuur der Hervormde Kerk, 1816.
10 Zie Bijleveld, Vaderland, 109-142.
11 Bos, Koninkrijk, 304-305.
12 Namelijk 15 van de 41; een verhouding van 37,5 %. In Amsterdam gaat het om 25 van de 101 (bijna 25%), in
Rotterdam 19 van de 67 (ruim 28%), in Leiden om 5 van de 45 (ruim 10%), in Utrecht om 16 van de 52 (30%),
en in Groningen om 10 van de 40 (25%). Gebaseerd op Bos, Koninkrijk, 377, tabel 6e.
13 Wilhelmina, Eenzaam, 53, 80.
14 Booy, Levensavond, 286.
15 EKH, 132.
4