1 – DE HOFPREDIKERS - VU-DARE Home

een netwerk van relaties (familie, huwelijken en vrienden) tussen de Dresdener hofpredikers.
Sommers perspectief was anders dan dat van Von Thadden: hij spitste zijn onderzoek toe op
de ‘Obrigkeitsverständnis’ van de hofpredikers. Sommer ging uit van de veronderstelling dat
de verkondiging van de christelijke boodschap in het centrum van de politieke macht, de
verhouding tussen religie en politiek en tussen persoonlijk geloof en de verantwoordelijkheid
voor een ‘Vielzahl von Menschen’ spanning moest opleveren. 17 Het ligt voor de hand dat de
hofpredikers daarom hun prediking aan het hof aanpasten. Dat bestaande vooroordeel kon
Sommer in zijn onderzoek ontkrachten: de lutherse hofpredikers aan het Dresdener hof pasten
zich over het algemeen niet aan, maar betoonden zich doorgaans kritisch. De verscheidenheid
aan omstandigheden had uiteraard haar weerslag op de stellingname van de hofpredikers.
Sommigen steunden de absolutistische ambities van de vorst, anderen keurden die af. De
lutherse hofpredikers hadden een ambivalente houding ten opzichte van de overheid en waren
minder ‘obrigkeitshörig’ dan de gereformeerde.
In 2007 verscheen de interessante studie Monarchy and Religion. The transformation
of Royal Culture in Eighteenth-Century Europe. 18 Het boek is een bundeling van referaten die
betrekking hebben op de geestelijke aspecten rond het koningschap in het achttiende-eeuwse
Europa (ca. 1688-1789). Een zeer interessant artikel in deze publicatie is ‘The clergy at the
Courts of George I and George II’ van Stephen Taylor. Hij schetst het Britse hof dat lange tijd
als ‘ambtenbeurs’ voor de anglicaanse clerus diende. De Dean of Sub-Dean en later de lord-
Chamberlain regelden de predikbeurten. Daarbij konden ze een beroep doen op de chaplains
uit de hofhouding of op externe kandidaten. Een plaats op de door hen samengestelde
predikantenlijst werd fel begeerd: 19 preken aan het hof was een opstap naar een hoger ambt,
voornamelijk dat van bisschop. Als een geestelijke eenmaal die positie bereikt had, kon hij
invloed uitoefenen op de religieuze politiek. 20 Voor een West-Europees gereformeerd hof
heeft deze studie echter weinig relevantie, tenzij men de machinaties van de hofclerus in het
kader van nieuwe benoemingen wil aanmerken. Die zijn waarschijnlijk van alle tijden en
plaatsen.
Peter E. McCullough heeft in Sermons at court: politics and religion in Elizabethan
and Jacobean preaching (1998) de prediking aan het Engelse hof in de periode 1558-1626
onderzocht. Hij breekt een lans voor wetenschappelijk onderzoek naar preken aan het hof,
maar behandelt ook de context waarin de clerus zijn werk deed, zoals de bouw en inrichting
van de chapels en de Royal closets. 21 Deze casus is specifiek voor de anglicaanse kerk in die
tijd.
Als laatste maar als meest recente 22 en interessante voorbeeld van internationaal
onderzoek moet het multidisciplinaire onderzoek naar Oberhofprediger in Braunschweig-
Wolfenbüttel genoemd worden. Onder de titel ‘Obrigkeitskritik und Fürstenberatung: die
Oberhofprediger in Braunschweig-Wolfenbüttel 1568-1714’ wordt onderzoek verricht naar
drie Oberhofpredigers: Basilius Sattler (1549-1624), Joachim Lütkemann (1608-1655) en
Eberhard Finen (1668-1726). Ze vormden een invloedrijke groep in het spectrum van de
vroegmoderne elite: ze opereerden op het snijvlak van pastoraat aan het hof, geleerde
theologische discoursen, geïnstitutionaliseerde ‘Herrschaftsgestaltung’, politieke adviezen en
persoonlijk geloof. Hun speelruimte oversteeg het pastoraat; vooral het feit dat ze in politieke
gremia meewerkten verleende hun invloed op het politieke en maatschappelijke gebeuren.
Soms maakten ze deel uit van een hofraad en waren ze deelnemer aan of voorzitter van een
17 Sommer, Hofprediger, 7.
18 Schaich, Monarchy and Religion.
19 Taylor, ‘Clergy’, 147-148.
20 Taylor, ‘Clergy’, 129.
21 McCullough, Sermons, 11-18.
22 In 2009 werd het project gestart, het loopt in ieder geval tot 2013; zie www.oberhofprediger.de.
7