1 – DE HOFPREDIKERS - VU-DARE Home

De begrippen hof, hofhouding, hofleven, hofcultuur, hofkapel en hofkapelaan worden in
diverse contexten gebruikt. Het lemma hof in het etymologisch woordenboek geeft drie
betekenissen: een omheind stuk grond, de omgeving van een vorst, een rechtbank. In deze
studie is de tweede betekenis aan de orde. De gehele omgeving te midden waarvan een vorst
leeft, inclusief de personen, vormen het hof. Het gebruik van het woord ‘hof’ voor het gebouw
waar de vorst leeft, kwam pas in zwang toen de vorsten een vaste residentie hadden. Tot in de
zestiende eeuw verplaatste de vorst zich regelmatig in zijn rijk vanwege politieke doeleinden
en betekende het woord hof uitsluitend de persoonlijke omgeving van de vorst en zijn gevolg.
Deze studie heeft betrekking op de negentiende eeuw; er is dan sprake van een vaste
residentie van de vorsten, daarom wordt onder het hof verstaan ‘de gehele omgeving van de
vorst, inclusief de personen die aan het hof werken en de gebouwen waarin de vorst resideert’.
De hofhouding is ‘de organisatie die de Koning en de leden van het Koninklijk Huis
ondersteunt bij de uitoefening van hun functie, bij het hooghouden van de koninklijke
waardigheid, en in het verlengde daarvan bij de inrichting van de koninklijke huishouding.’ 37
Dit komt overeen met artikel 41 van de Grondwet, ‘De Koning richt, met inachtneming van
het openbaar belang, zijn Huis in’.
Onder leden van de hofhouding of hovelingen verstaan we diegenen die rechten en
plichten hebben aan het hof en onderworpen zijn aan de daar geldende regels. Er moet sprake
zijn van een benoeming door de vorst of een lid van de koninklijke familie. In de negentiende
eeuw vormde de hofhouding een conglomeraat van (ere)functies en titels. Sommige personen
hadden meerdere functies en verschillende personen van de koninklijke familie hadden hun
eigen hofhouding. Deze hofhoudingen werden meestal geleid door een (opper)hofmaarschalk.
Als leidinggevend orgaan bestond er een hofcommissie. 38 Al aan het hof van Willem van
Oranje waren er hovelingen die permanent op of rond de paleizen verbleven (zoals
adjudanten, hofdames, stalmeesters, thesauriers) én hovelingen die door de vorst benoemd
waren maar elders woonden. 39 Dit was in de negentiende eeuw niet anders. Hofartsen en
hofpredikers vielen bijvoorbeeld in de laatste categorie.
Het begrip hofleven versta ik als een doorlopende reeks sociale activiteiten voor een
adellijke bovenlaag. Deze definitie ontleen ik aan Duindam, 40 die daarbij aantekent dat een
dergelijk hofleven zich aan veel hoven pas systematisch in de achttiende eeuw ontwikkelde.
Strikt genomen is dit begrip dus niet met dezelfde inhoud te gebruiken in de periode vóór de
negentiende eeuw, maar voor de kern van mijn onderzoek, de negentiende eeuw, voldoet deze
definitie. Het begrip hofcultuur dat voorheen vooral gebruikt werd om hofhouding, patronage
en mecenaat mee aan te duiden, is in feite een synoniem voor hofleven geworden. Deze
begrippen zullen in het onderzoek geen problemen opleveren.
Ook de benaming hofkapelaan behoeft toelichting. Een geestelijke aan het hof werd
tot in de vorige eeuw hofkapelaan genoemd. De etymologie van het woord ‘kapelaan’ is terug
te voeren op het woord capella, een soortnaam voor bedehuisjes, die ook dienst deden als
bewaarplaats voor relieken; aanvankelijk uitsluitend voor religieuze, later echter ook voor
belangrijke wereldlijke attributen zoals oorkondes, rijksinsignes en archiefstukken. 41 De
hulppriester die in de capella zijn werk verrichtte, werd capellanus genoemd. 42 In de loop der
eeuwen zien we de benaming kapelaan zich in talloze variaties en in combinatie met het
37 EKH, 128.
38 EKH, 128.
39 Zie hiervoor ook Delen, Willem van Oranje, 13-14.
40 Duindam, ‘Vroegmoderne hof’, 44.
41 Fleckenstein, Hofkapelle, 17.
42 Fleckenstein, Grundlegung, 23-28 beschrijft de etymologie van het woord kapelaan, dat pas in de tweede helft
van de negentiende eeuw algemeen gebruikt werd.
11