1 – DE HOFPREDIKERS - VU-DARE Home

hofprediker fluctueerde sterk – en dat had zijn redenen. De geschiedenis van de negentiendeeeuwse
hofpredikers is levendig en interessant. Alle reden om er aan onderzoek aan te wijden.
1.2 Vraagstelling
Koning Willem I (1772-1843) stelde spoedig na zijn terugkomst in Nederland – hij was nog
Soeverein Vorst – een Nederlandse en een Waalse hofprediker aan, zoals ook zijn kleinzoon
koning Willem III (1817-1890) dat bijna driekwart eeuw later nog deed. In de registers van de
hofhouding en in de gepubliceerde almanakken werd in 1890 voor hen nog dezelfde
formulering gebezigd als in de begintijd van het koninkrijk: tot het Nederlands hof behoorden
hofkapelaans. Het is evident dat de eerste hofkapelaans in een heel andere tijd opereerden dan
hun collegae aan het eind van de negentiende eeuw. Het Koninkrijk der Nederlanden was
geografisch een stuk kleiner geworden en de macht van de koning was drastisch ingeperkt.
Bovendien was de Nederlandse Hervormde Kerk waartoe de hofkapelaans behoorden niet
meer dezelfde kerk als in de eerste decennia van de negentiende eeuw. Deze verschillende
ontwikkelingen moeten repercussies hebben gehad op de hofpredikers. De Hervormde Kerk
was niet alleen gescheurd, maar kende ook intern een grote diversiteit aan opvattingen. Die
hadden zich in de loop van de eeuw gemanifesteerd. De vraag dringt zich op welke gevolgen
al deze veranderingen hadden voor de taak en functie van de hofpredikers. Welke
ontwikkeling heeft het hofpredikerschap in het Koninkrijk der Nederlanden tussen 1815 en
1890 doorgemaakt en waarom? Deze probleemstelling staat in dit onderzoek centraal.
Om de hoofdvraag goed te kunnen beantwoorden is het noodzakelijk te weten wie de
negentiende-eeuwse hofpredikers waren. De titel hofprediker was uitsluitend van toepassing
op een hoveling in dienst van de vorst, een ambtenaar met specifieke taken op religieus terrein
en niet op een willekeurige geestelijke die het hof frequenteerde. Het behoeft geen betoog dat
aan de hofpredikers specifieke eisen gesteld werden. Om aan het hof te functioneren moesten
ze over meer dan alleen goede theologische kwaliteiten beschikken. De hofpredikers dienden
zich adequaat in de hoogste kringen te kunnen bewegen en zonder problemen aan het
hofleven deel te kunnen nemen. Waren zij daarvoor toegerust? Aan welke voorwaarden
moesten zij voldoen en welke eigenschappen dienden zij te bezitten om aan het hof te
opereren? Uit welke kringen waren de hofpredikers afkomstig? En hoe waren zij opgeleid?
Vervolgens wordt in beeld gebracht welke taken en functies de hofpredikers
opgedragen kregen. Het is moeilijk voor te stellen dat die van de eerste hofprediker van
koning Willem I en van de laatste hofprediker van koning Willem III identiek waren. Welke
betekenis hadden de hofpredikers in het algemene kerkelijke en maatschappelijke leven?
Waren zij raadgevers bij godsdienstvraagstukken, waren zij leidende geestelijken op de
belangrijkste post? Waren zij strijdbare auteurs die hun theologische overtuiging helder en
krachtig uiteenzetten? En wanneer zij daadwerkelijk sturend en strijdbaar optraden, liepen ze
dan het gevaar verdacht te worden van heterodoxie?
Ook proberen we een antwoord te geven op de vraag wat de betekenis van de
hofpredikers voor de koninklijke familie was. Dit kunnen we feitelijk opvatten en kijken naar
de cognitieve en rituele componenten van religie. Aan het cognitieve aspect werd door de
Oranjes grote aandacht besteed gedurende het godsdienstonderwijs. Dat voltrok zich
weliswaar achter de schermen, maar mondde uit in de (meer of minder openbare) rite van de
geloofsbelijdenis, waarvan zowel de kerkelijke gemeente als het Nederlandse volk op de
hoogte gesteld werd. Dat geldt eveneens voor de andere rites de passage: dopen, trouwen en
begraven. De emotionele component van religie is de meest subjectieve. Zich begeven op dit
terrein zou gemakkelijk kunnen leiden tot psychologiseren of onderzoeken van het hart, wat
ik niet alleen als onwenselijk maar ook als onmogelijk beschouw. Dit aspect kan echter ook
anders geïnterpreteerd of van een andere kant benaderd worden, namelijk vanuit het
perspectief van de receptie van het werk van de hofpredikers. We kunnen speuren naar
5