1 – DE HOFPREDIKERS - VU-DARE Home

etrekking tot de visie van de vorst op de kerk. Zijdelings komen ook persoonlijke gegevens
met betrekking tot de vorst en ‘zijn’ predikanten ter sprake.
Over het geslacht Oranje-Nassau en het geloof zijn in de loop der jaren diverse
uitgaven verschenen. Historicus Maarten den Admirant bezorgde vrij recent twee publicaties
over dit thema: in Hofpredikers van Oranje (2006) laat hij in chronologische volgorde de
hofpredikers en vermeende hofpredikers de revue passeren, zonder echter de laatste te
‘ontmaskeren’. Dit werk is geen wetenschappelijke studie; het is voor een brede doelgroep
geschreven. Een jaar later verscheen De Oranjes in hogere sferen. Religie en spiritualiteit in
het Huis van Oranje-Nassau (2007). In dit werkje, een mix van Oranjegeschiedenis en
kerkhistorie, behandelt de auteur in vogelvlucht de religieuze overtuiging van Willem van
Oranje (1533-1584) in 1573 tot die van koningin Beatrix.
De laatste jaren is over de verhouding kerk en natie in de negentiende eeuw onderzoek
verricht door diverse historici. Deze studies raken gedeeltelijk aan het onderhavige onderzoek.
Had Rasker in zijn zeer bekend geworden overzichtswerk De Nederlandse Hervormde Kerk
na 1795 uitputtend de theologiegeschiedenis van genoemde kerk beschreven, in de studies
van David Bos, In dienst van het koninkrijk (1999) en van Nikolaj Bijleveld, Voor God, volk
en vaderland (2007), staan de predikanten centraal. Uit deze onderzoeken blijkt dat in de
eerste helft van de negentiende eeuw de band van de Hervormde Kerk met de staat zeer sterk
was. In de begintijd van het koninkrijk was godsdienst vooral een bron van burgerlijke
gehoorzaamheid en sociale cohesie en dus een voorwaarde voor nationale welvaart. 28 Had
men in de achttiende eeuw ook al de ‘Christelijken godsdienst’ aan het ‘volksgeluk’
gekoppeld, 29 nu kwam er door de historische ontwikkelingen een dimensie bij. Die
ontwikkelingen duidden er volgens de meeste negentiende-eeuwse burgers op dat ‘een
constitutioneel vorstengezag in een sterke eenheidsstaat de beste garantie [bood] voor de
handhaving van nationale eenheid en onafhankelijkheid, het herstel van ’s lands aanzien en
van het economische leven’. 30 De christelijke koning zou als een vader zijn volk leiden en ook
in de kerk gezag hebben. De hervormde predikanten functioneerden als een soort
rijksambtenaren: ze waren aan een Rijksuniversiteit opgeleid, ontvingen een rijkstraktement
en moesten derhalve loyaal zijn aan de staat en dus aan de koning. 31 Door zich te presenteren
als man van de wetenschap en zich toe te leggen op welsprekendheid kon de dominee zijn
gemeente beïnvloeden en zodoende de natievorming bevorderen. 32 Bijleveld stelt dat de
hervormde predikant door zijn preken en publicaties functioneerde als een ‘agitator die
nationale begrippen politiseerde en populariseerde’. 33 Dat roept de vraag op of de hofprediker,
die zijdelings in beide werken voorkomt, daarvan een bijzondere exponent is.
Ten slotte: de negentiende eeuw is de eeuw van de domineedichters. Voordat Willem
Kloos (1859-1938) hen zou afserveren en Frederik van Eeden (1860-1932) hun goedbedoelde
werk zou parodiëren tierde de domineespoëzie welig. Daarom kan de invalshoek van de
letterkunde niet genegeerd worden. Een van de hofpredikers die wel als domineedichter werd
betiteld, was de bekende Cornelis Elisa van Koetsveld. Als dichter was hij niet geslaagd;
daarover deden, volgens Korteweg en Idema, zijn tijdnoten al wijselijk het zwijgen toe. 34 Als
prozaïst, vooral als novellist, verdiende hij terdege een plaats in de negentiende-eeuwse
letterkunde. Aan Van Koetsveld werd een dissertatie 35 gewijd, waarin naast de letterkunde
andere belangrijke aspecten uit zijn leven eveneens belicht werden. Ook in recentere
28 Bijleveld, Vaderland, 185.
29 Zie Muntinghe, Verhandelingen.
30 Tamse, Het Huis, 181.
31 Bos, Koninkrijk, 357-358; Houkes, Vaderlanders, 41 en nt. 51.
32 Bos, Koninkrijk, 357-358.
33 Bijleveld, Vaderland, 186.
34 Korteweg en Idema, ‘Nawoord’, 300.
35 Onstenk, ‘Ik behoor bij mezelf’.
9