1972 BRABANTS HEEM JAARGANG 24 (XXIV) - Hops

WAAR LAG HET OORSPRONKELIJKE HOOGERHEIDE ?
In zijn artikel Het landgoed „Goeree" bij Bergen op Zoom: van Ansemare
tot Hengstmeer, rekent W. A. van Ham mij tot de toponymisten (B.H. XXII,
1970, p. 54). Wel, zover heb ik het niet gebracht. Ik ben sociaal geograaf
met specialisatie historische-geografie en fysische geografie. Dat ik mij
veroorloofde tot wat Van Ham noemt „een romantische verklaring" van
de naam Hengstmeer uit een spookpaard, kwam niet zo maar uit de lucht
vallen.
Ik gaf deze mogelijke verklaring op grond van het artikel van W. Knippenberg
„Het Witte Paard" (B.H. XXI, p. 21 en 100) en omdat ik in de Ghulden
Roos no. 27, 1967 op pag. 85 in het artikel van Dr. J. Theunisse „Volksverhalen"
las over een spookverhaal, dat zich afspeelde in het gebied
tussen Roosendaal en Pindorp, waarbij een hond veranderde in een spookpaard.
Het grootste bezwaar heb ik tegen noot 10. Hierin schrijft Van Ham het
volgende: „Deze schrijver (bedoeld is ondergetekende), hanteert voortdurend
een korrupte Franse kaart uit 1709, een nadruk van oudere Nederlandse
kaarten. Het ergste is, dat hij daaraan zo verregaande konklusies
verbindt.
In het jaarboek ,,de Ghulden Roos" 1967 pag. 28-29 beweert hij op grond
van die kaart, dat het dorp Hoogerheide zich zou hebben verplaatst.
Studie van de vele handgetekende, originele kaarten in het Gemeentearchief
Bergen op Zoom (ruim 270 stuks van de i6de t/m i8de eeuw)
leert, dat dit feit niet heeft plaats gehad. De gesignaleerde „turfvaart" is
het stroompje de Vliet of Kille, dat niet verder oostwaarts liep dan de
huidige dorpskom".
90

1. Ik heb deze kaart slechts 2 x gebruikt, waarvan één keer alleen om
op de naam Peerdenberg te wijzen. Dit wat betreft het woord „voortdurend".
2. Dat ik alleen op grond van die kaart beweer, dat het dorp is verplaatst
is natuurlijk onzin, omdat het nu eenmaal bekend mag worden verondersteld,
dat vele dorpen tengevolge van bv. zandverstuivingen in het historische
verleden zijn verdwenen. Lees bv. de groeiende litteratuur over
het Wüstungsverschijnsel. Dat de Franse kaart een korrupte kaart is,
lag niet zo voor de hand. Op welke wijze is zij eigenlijk korrupt?
3. Wat de turfvaart betreft. Op de Nieuwe Verbeterde Kaart van het Landt
en Baanderye van Breda voorkomend in van Goors Beschrijving der
Stadt en Lande van Breda staat de turfvaart van Nieuwmoer via Hoogerheide
richting Schelde aangegeven. Ook op de kaart van 1633 van Joan.
Janssonium (Tabula Castelli ad Sandflitam, etc.). Op de Waterstaatkundige
kaart van Van Loon, die de situatie omstreeks 1750 weergeeft is de Sluyskille
van Prins Carels Polder te Woensdrecht stroomopwaarts te vervolgen
door het brede Laatglaciale dal bij Cortvenne tot de Afgelate venne.
Op de korrupte kaart van N.de Fer is genoemde turfvaart, die te Nieuwmoer
begint getekend westelijk van de laagte Eiland te Huybergen om dan om
te.buigen en zijn weg te vervolgen cloor het Laatglaciale dal van Cortvenne.
De opmerking van Van Ham „liep niet verder oostwaarts dan de huidige
dorpskom" slaat nergens op. Langs Woensdrecht is er in het dal van Cortvenne
in het concessiegebied van de Vijver de door Van Loon aangegeven
vaart, die via Slyskille van de Carels polder is te vervolgen en langs Hoogerheide
is er de Hoogerheyde R(riole), die begint in Nieuwmoer in België.
Wij kunnen toch moeilijk aannemen, dat de kaart van Van Loon, de kaart
van Joan. Janssonium en de Nieuwe Verbeterde Kaart van het Landt en
Baanderye van Breda ook korrupt zijn? Ik vind deze opmerking van
archivaris Van Ham onbegrijpelijk, temeer daar hij zo gemakkelijk toegang
heeft tot diverse kaarten.
4. Van Ham meent ten onrechte op grond van de 270 kaarten uit de
periode i6de tot i8de eeuw, dat Hoogerheide zich niet verplaatst kan
hebben. In hetzelfde nummer van de Ghulden Roos wees ik in een ander
artikel op het Wüstungsverschijnsel in Noordbrabants-Zuidwesthoek in
het midden van de ijde eeuw. Het aantal haardsteden liep sterk terug met name
te Hoogerheyde. Turfvaarten, die overigens nog al eens van plaats veranderden,
werden in West-Brabant al minstens in de i4de eeuw aangelegd.
Langs Hoogerheide liep de Hoogerheyde R afkomstig uit het Belgische
Nieuwmoer. Door de turfvaarten kwam er in een gebied met een van
nature slechte ontwatering een afwatering op gang, die de grondwaterstand
deed dalen en het mogelijk maakte, dat het van de hoogste delen uit
kon gaan stuiven. Ik situeerde het oorspronkelijke Hoogerheyde dan ook
9 1

aan de turfvaart, die voorkomt op de korrupte kaart en wel daar, waar het
landschap het hoogste is en opvallend veel wegen elkaar kruisen. Op de
korrupte kaart stond hier een torentje getekend met daarbij de naam
Hoogerheyde. Kan N. de Fer dit gegeven niet hebben overgenomen uit
een kaart die ouder is dan de i6de eeuw? M.a.w. is die kaart wel korrupt
te noemen, omdat de ligging van Hoogerheide niet overeenkomt met de
ligging van deze plaats op de kaarten uit de i6de tot de i8de eeuw, die
Van 'Ham bekeek? De slechte natuurlijke afwatering was het gevolg van
de Laatglaciale dekzandafzetting, waarbij landduinen ontstonden. Het
water zocht 2ich een uitweg langs deze ruggen, waardoor wij langs de
gehele Westbrabantse steilrand tot Antwerpen toe op de topografische
kaart kunnen zien, dat de steilrand wordt geleed door korte, brede, asymmetrische
ONO - WZW gerichte Laatglaciale dalen: dal van de Grebbe te
Bergen op Zoom, Moolenbeek bij Zuidgeest, laagte bij Mattenburgh-
Hoekse Laag, dal van Korteven (Cortvenne), dal van de Heiloop te Ossendrecht,
dal van de Rijnwaterloop te Putte.
De Rijnwaterloop-Kabeljauw is de „benedenloop" van een turfvaart, die
in België bij de Overbroekse Heide begon. Zoowel de Hoogerheyde R als
deze turfvaart verdwenen vrijwel geheel.
Op de Nieuwe Verbeterde Kaart van de Baanderije van Breda en op de
kaart van Joan Janssonium uit resp. i8de eeuw en i 163 3 ligt Hoogerheyde
op zijn tegenwoordige plaats aan de Hoogerheyde R. Op de door Van Ham
genoemde corrupte kaart van N. de Fer 1709 ligt Hoogerheyde en de
Hoogerheyde R op een andere plaats. Dit hoeft niet te wijzen op een
verkeerde aanduiding van Hoogerheyde en Hoogerheyde R in het verleden.
Slechts de weergave van N. de Fer van dorp en turfvaart in 1709 was
op dat moment niet in overeenstemming met de werkelijkheid. Maar het
kan de situatie weergeven uit het midden van de 15 de eeuw. De benedenloop
van de Hoogerheyde R op de kaart van N. de Fer volgt het Laatglaciale
ONO - WZW gerichte dal van Korteven. Het is bekend, dat men
bij de aanleg van turfvaarten zoveel mogelijk gebruik maakte van de
natuurlijke laagtes. Toen door verstuivingen in het midden van de 15de
eeuw het dorp werd verlaten en westelijker werd opgebouwd, verlegde
men ook de benedenloop van de Hoogerheide R, zodat op de i6de eeuwse
kaarten Hoogerheide te vinden is op zijn huidige plaats met daarlangs de
Hoogerheyde R. Van de oudere Hoogerheyde R westelijk van de laagte
Eiland te Huybergen verdween alleen het zuid-noord gerichte gedeelte.
Op de waterstaatkundige kaart van Dr. Van Loon is de benedenloop in
het Laatglaciale dal van Korteven vanaf het „afgelate ven" nog aanwezig.
Als de naam Peerdenberg te Woensdrecht bij de uitmonding van de
Hoogerheyde R niets te maken heeft met een cultus rond het paard, dan
kunnen wij misschien denken, dat deze naam wijst op de paarden, die men

hield om de schuiten langs de turfvaart te trekken daar waar deze vaart
door de steilrand heenbreekt. drs. H. J. M. THIADENS