1953 BRABANTS HEEM JAARGANG 5 (V) - Hops

DE BRABANTSE BOERENMUTS.
Het zal wel iedereen duidelijk zijn dat het dragen van de Brabantse boerenmuts
binnenkort tot het verleden behoort. Het scheen mij daarom gewenst
toe om een en ander, dat op het ogenblik nog te achterhalen is, bijeen
te brengen en degenen die rechtstreeks of zijdelings met het dragen, wassen
en vervaardigen der mutsen te maken hebben te laten vertellen, wat zij er
nog van weten.
Ik vond het prettig om de resultaten van de speurtocht op mutsengebied
al aan verschillende kringen te hebben mogen voorleggen. Menigeen toch
onder mijn gehoor verschafte mij waardevolle aanvullingen en wetenswaardige
bijzonderheden over de muts en wat daarmee samenhangt, bijzonderheden,
gewoonlijk van zeer lokale aard, die aan deze dracht een aparte
charme geven en daarom waard zijn te worden opgetekend, ook al omdat
ze anders onder het algemeen begrip „muts" al te zeer schuil zouden
gaan.
Als men er op uitgaat is het wonderlijk te ervaren hoeveel er aan de
boerenmuts vastzit en men kan niet anders dan bewondering en waardering
hebben voor de mutsenmaaksters en wassters, die door hun vaardigheid en
eindeloos geduld de boerenbevolking in staat hebben gesteld deze dracht zo
lange tijd in ere te houden.
Was het tijdens en na de eerste wereldoorlog al moeilijk de geschikte
materialen bijeen te krijgen, op het ogenblik is het in het geheel niet meer
mogelijk de juiste versierselen te betrekken en daar de leeftijd van degenen,
die thans de muts nog dragen, rond de zestig zal liggen, kan er menselijkerwijze
gesproken niet meer dan een twintigtal jaren overheen gaan en ook
de laatste mutsendraagster zal verdwenen zijn. De muts is hard op weg
louter historie te worden.
De zin voor versiering van de kleding bestaat even lang als de kleding
zelf; daardoor vooral was het dat het ene individu zich van het andere, dat
de ene groepering zich van de andere groepering ging onderscheiden. De
typische klederdracht vormde niet zelden een van de voornaamste onderscheidingen
tussen bepaalde gemeenschappen, tussen deze streek en de
naburige.
De welvaart en de ligging van een streek bepaalden sterk de aard en de
kostbaarheid van de kleding en het meer of minder vasthouden aan de
traditionele snit en opsmuk. In ons land is er ten deze een groot verschil
tussen de welvarende kustgebieden en de arme landprovincies Drente, Overijssel
en Noord-Brabant. In deze laatste bleef alles veel langer bij het oude.
Er was hier een economische stilstand of achteruitgang, die in levenswijze,
woning en kleding tot uiting kwam.
Als men zich in onze gewesten een kledingstuk moest aanschaffen, speel-

den kostbaarheid, pronk en sieraden aanvankelijk hoegenaamd geen rol. Er
moest gekeken worden naar degelijkheid, eenvoud en een model, dat niet te
veel aan verandering onderhevig was, zodat het jaren mee zou kunnen. Het
was geen uitzondering dat de rokken van moeder en grootmoeder door de
dochters en kleindochters werden doorgedragen en menig paar heeft zijn
gouden bruiloft gevierd, de bruidegom nog gehuld in zijn trouwjas en de
bruid nog de zware rok van zwart merinos dragend, die niet alleen tot haar
bruidskledij had behoord, maar die ook, ingenomen met een fluwelen band,
als communiejapon had dienst gedaan. De stof mocht al een groene weerschijn
hebben gekregen, haar deugdelijkheid was in elk geval volkomen
bewezen.
Het is misschien teleurstellend als gezegd moet worden dat, wat onze
provincie betreft, er van een eigen typische vrouwenkleding nauwelijks
sprake kan zijn. Het meest kenmerkend en opvallend is de hoofdbedekking.
De verdere kledij is altijd min of meer aan de mode onderhevig geweest,
zij het op lange afstand en in een vertraagd tempo. Op het platteland drongen
de laatste nouveauté's natuurlijk niet zo vlug door als in de grote steden,
waar men in de regel al weer met iets nieuws voor de dag kwam, als de
provincie er nog niet aan toe was de vorige mode te dragen. Op het platteland
waren de mensen, ook al bij gebreke aan goede verbindingen, gewoonlijk
zo honkvast, dat zij niet eens bemerkten dat zij eigenlijk een verouderde
kleding droegen.
Letten we eens op de bekende antieke neusdoeken. Deze waren rond 1860
de grote mode in Parijs, oorspronkelijk geïmporteerd uit Kashmir, maar
later in Europa nagemaakt en daardoor onder vrijwel ieders bereik gekomen.
Als „neuzik", d.i. eigenlijk „puntdoek" zijn ze in Brabant sterk ingeburgerd.
Behalve de Kashmir-doeken waren er ook neuziken in andere
kleur, vooral zwart, maar ook wel wit.
Ook de z.g. pelerines — schoudermantels met git, kralen en franjes versierd
— werden hier, hoewel ze ook van uitheemse oorsprong waren, zo
algemeen gedragen dat wij ze zijn gaan beschouwen als behorende bij de
Brabantse dracht. Men onderscheidde de zomer-pelerine en die voor de
winter, welke wel kardinaal werd genoemd.
De kapmantel, een cape met ruime kap, waaraan franje was genaaid, werd
ook veel gedragen. Hij was zo wijd en zozeer geplooid dat, bij koude of
regenweer, gemakkelijk enige kinderen onder de plooien konden worden
geborgen. Aanvankelijk werden deze mantels gemaakt van laken, later van
Franse merinos. Gewoonlijk was er aan zo'n kapmantel een zwartfluwelen
rand.
De kleuren van rokken, blouses en japonnen waren in de regel zeer stemmig.
Meestal waren deze kledingstukken vervaardigd van zware merinos, in
zwart, donker bruin of donker groen en met fluwelen opnaaisels als versiersel.

Het is alleszins aannemelijk dat de huidige boerenmuts zich langs wegen
der geleidelijkheid heeft ontwikkeld uit de vroeger algemene dracht der
hoofddoeken. Op schilderijen van Brueghel dragen de vrouwen voornamelijk
een witte doek, die over het hoofd is gevouwen. Daar is soms al een
eerste aanleg van een klein mutsje te onderkennen.
Rond 1700 draagt de Nederlandse vrouw veelal een wit gesteven mutsje
of kanten kapje. In die tijd werd ook de z.g. neepjesmuts gedragen. Dit
was eveneens een gesteven mutsje, waarin enige plooien waren gelegd.
In de Biedermeiertijd en het begin van de ige eeuw droeg men de z.g.
floddermuts, een groter model gesteven muts, meestal met linten en strikken
versierd.
In onze streken werd in de eerste helft van de ige eeuw een witte gesteven
muts met grote bol gedragen, waaruit waarschijnlijk de huidige boerenmuts
is voortgekomen. Als men spreekt van boerenmuts, dan is dat omdat deze
dracht bij de plattelandsbevolking tot nu toe bewaard is gebleven. Maar in
vroeger jaren was de muts niet uitsluitend boerendracht. Ook de burgemeestersvrouw
en de vrouwen van de andere dorpsnotabelen droegen de
muts. In die kringen kwam men echter meer in aanraking met de stad, wat
er toe heeft bijgedragen spoediger de landelijke kleding voor een van algemener
en modieuser snit te laten varen. De meer behoudensgezinde boerenbevolking
bewaarde de streek-eigen kleding het langst.
Het valt al dadelijk op dat én de Meierij van 's Hertogenbosch én de
Baronie van Breda én het Markiezaat van Bergen op Zoom een eigen mutsendracht
hebben, maar in deze gebieden vertoont vaak elk dorp weer iets
a'parts. Het gebied, waarin de muts met poffer wordt gedragen, omvat geheel
midden en Oost-Noord-Brabant. In het Noorden van de provincie, o.a.
het land van Heusden en verder langs de Maas waren de kleine mutsen
meer in zwang, terwijl de mutsendracht van onze Zuidelijke Kempen een
overgang vormde naar die van de Belgische Kempen.
Ten Oosten en ten Zuiden van Den Bosch treft men wel de meest eigenaardige
Meierijse dracht aan. Deze bestaat uit een wijde witte muts, die over
een zwarte ondermuts wordt gedragen. Rondom de bol of bodem van de
muts is een ruim geplooide strook aangebracht, die breed uithangt zowel
naar de achterkant als naar de zijkanten en gedeeltelijk ook over de schouder.
Het grondmodel van deze muts lijkt nog veel op de boerenmuts, zoals
die vóór ruim honderd jaar in deze streken werd gedragen, alleen was de
bol toen iets hoger en was de stijve muts meestal zonder versierselen. Aan
de voorkant van de muts is een strook gepijpte kant aangebracht, die het
voorhoofd omlijst. Bij een rouwmuts gebruikte men geen kant, maar een
doffe witte stof, soft books genaamd of organdine.
Naarmate de boerenstand zich meer opwerkte komt er grotere opsmuk
in de hoofdbedekking. Tussen 1850 en 1860 waren het alleen de meest-

gegoeden die met een toen nog bescheiden poffer op de muts begonnen.
De primitiefste vorm van de poffer is wel het z.g. brugske, dat uit kleine
lusjes van lint was samengesteld. De eenvoudigste eigenlijke poffer was
een klein samenstel van bloempjes, blaadjes en lint. Toen de landbouw o.a.
door het gebruik van kunstmeststoffen meer begon op te leveren en het
dus de draagsters van de mutsen maatschappelijk beter ging, werd de hoofdtooi
uitgebreider. Met de toenemende welvaart groeiden de poffers uit in
hoogte en breedte, ze werden vaak breder dan de schouders. Een gewone
poffer haalde 50 tot 60 c.M. De poffer vormde als het ware een dak boven
de moederlijkheid, de gastvrijheid en de blijmoedigheid van de Brabantse
vrouw. Niet zelden echter zag men poffers van zodanige omvang dat met
een tikje jalousie werd gesproken van ,,'ne poffer, waar 'nen os genog aan
te weien" had.
De eigenlijke poffer bestaat uit een krans van kunstbloemen, geplooide tule
en kant op stijf gaas genaaid. Van deze kroon of krans hangen gebloemde
zijden of tulen linten, af, aan weerszijden een of twee. Deze linten zijn wit,
ooit heel lichtblauw. Onder aan de linten is zijden franje bevestigd; dit alles
bijeen hangt dan wel tot het middel af. Boven op die linten is hier en daar
weer een tak bloemen bevestigd. De bloemen zijn meestal in tere pasteikleuren
gehouden, zacht rose, zacht groen, lila met af en toe enige weerschijn.
De poffer heb ik altijd een ideale bruidstooi gevonden.
Ik herinner me dat wij vroeger in Den Bosch vol bewondering bleven
stilstaan, als daar de processies uit de omliggende dorpen naar de Sint Jan
trokken, de rustige gang van de biddende boerenvrouwen, de trillingen van
de honderden bloempjes, die op de poffers bevestigd waren, het opwaaien
van de zijden linten, de weerschijn van de kleurige bollekes, die overal tussen
gewerkt zaten, dit alles zette zeer zeker meer luister bij aan deze bedevaarten.
De onderlinge verschillen van dorp tot dorp zijn niet groot, maar sommige
dorpen stonden toch bekend om hun rijke poffers, o.a. Veghel, Uden, St.
Oedenrode, Oirschot, Haaren en Boxtel. Er bestond natuurlijk tussen de
verschillende dorpen wel enige naijver; zo hadden b.v. in Boxtel de Rooijse
vrouwen de naam dat ze dikwijls vuile mutsen droegen, wat wel een generalisering
zal zijn geweest van een individuele tekortkoming.
De Boxtelse muts sluit om het hoofd, de Rooijse is iets wijder en meer
ten Oosten van Den Bosch staat de gepijpte strook kant, die zich voor aan
de muts bevindt, ongeveer horizontaal.
Behalve de poffer heeft ook de eigenlijke muts een groot aandeel aan de
kostbaarheid van deze dracht. De muts toch bestaat dikwijls voor een voornaam
deel uit handgekloste, zogenaamde ijsgronte kant, waarvoor men een
vijftigtal jaar geleden ƒ 18,— en ƒ 20,— per el betaalde en er waren verscheidene
ellen nodig om langs de rand te zetten. Ook de bol of bodem was
33

van kant vervaardigd en door de zwarte ondermuts werden de fraaie kantpatronen
nog geaccentueerd. Aan deze bodem werd dan een ruime strook
tule bevestigd en hieraan werd met ragfijne steekjes de kostbare ijsgronte
kant genaaid. De benaming ijsgronte kant schijnt er op te duiden dat deze
kant wegens de uiterste breekbaarheid van de draad werd geklost op koele
plaatsen, bij voorkeur in kelders.
Zo was ook de Brabantse boerenmuts een specimen van vrouwelijke ijdelheid
en het zal wel niemand verwonderen dat de prijzen der mutsen ver
uiteen liepen. Een eenvoudig kovelmutske had je al voor een rijksdaalder of
ƒ 3,50, maar de volledige kanten muts met de rijkgebloemde poffer liep tot
ƒ 10,—, soms zelfs tot ƒ 200,—. Als we dit omrekenen in de huidige geldswaarde
dan blijkt dat er een klein kapitaal mee gemoeid was. Maar men
moet hierbij niet vergeten dat zo'n muts vaak een mensenleven dienst deed,
terwijl onze dames tegenwoordig liever elk seizoen dan elk jaar een nieuwe
hoed op hebben.
Het spreekt van zelf dat mutsen en poffers zuinig werden bewaard en
o wee als een van de kinderen een hand naar de mooie bloempjes dorst uitsteken.
Als moeder de vrouw 's Zaterdagsavonds het kerkgoed voor de
Zondag te voorschijn haalde en de poffer uit het kabinet nam, mocht er die
avond geen man meer ene stap in de goei-kamer zetten, opdat er toch maar •
niets aan de poffer zou komen. Ja, in de goei-kamer — of in het voorhuis —
waar zoals gebruikelijk op de kast de stolpen prijkten, werd de muts over
een daarvan gehangen, want zo bleef ze beter in model. Kreeg men bij feestelijke
gelegenheden veel bezoek, dan werden de poffers zolang afgezet en
zorgvuldig op het bed in de bedstee gelegd, achter de grove saaien gordijnen.
Het was bepaald een kleine ramp als ge „goed gemutst" onderweg in
regen of mist raakte. Er bestond dan immers groot gevaar dat de fijn gesteven
muts slap werd en neersloeg, zoals men zei. Mist werd nog meer
gevreesd dan regen, omdat mist overal in doordringt. Men kon dan ook
vaak bij zulk weer boerenvrouwen tegenkomen die hun bovenste rok over
het hoofd hadden geslagen, om zo de muts te beschermen. Dit was niet
zo heel erg, omdat er nog voldoende „lagen" onder die bovenrok zaten. Een
minder omslachtige methode bij onverwachte weersverandering is de schone
witte of rode zakdoek, die iedere boerenvrouw bij zich draagt, over de
muts uit te vouwen.
Behalve de boerenstatiemuts, om de muts met poffer zo maar eens te
noemen, worden er nog andere modellen gedragen: de z.g. kleine of korte
muts, bekend als Vlijmense of Tilburgse muts, ook wel kornetmuts of drietoerkens-muts
geheten. Deze kleine muts vindt men zowel in Oost als in
West Brabant, weliswaar met régionale en lokale verschillen. In het Noorden
der provincie zijn ze veel kleiner en van minder versiering voorzien
dan in de Peel en in Kempenland. Hoe Noordelijker, hoe strenger van lijn en
34

van vorm, hoe Zuidelijker, hoe zwieriger: de mutsen weerspiegelen de aard
en de gesteldheid van bevolking en draagsters.
Deze korte mutsen werden hier veel door de week gedragen, ook al omdat
het model handiger is dan de poffer. Bij de Tilburgse muts zijn de afhangende
linten van zijde, bij de Vlijmense muts is veel tule verwerkt, in Boxtel
waren de hoofdbestanddelen neteldoek en 'cntre-deux, maar alle hebben ze
aan de voorkant — als omlijsting van het gezicht — drie gepijpte toeren
kant of neteldoek; vandaar de naam drie-toerkes-muts, die men rond Roosendaal
gebruikt. Deze mutsen sluiten onder de kin met een brede, meestal
witte strik; men zag als sluiting echter ook wel gekleurde linten en dit hangt
samen met de Kempische muts, zoals die in België en in de Brabantse
dorpen aan deze zijde van de grens wordt gedragen.
De Kempische muts — kornetmuts, kovelmuts, lintenmuts of strikkenmuts
— omlijst het gezicht niet, heeft eerder neiging het te verbreden. De
enige versierselen zijn de verschillende toeren gepijpte kant aan de voorzijde,
soms wel zeven of acht — maar dan heel fijn geplooid —, de strik
van gekleurd lint, rondom de bol waarvan de panden op de rug tot in de
lenden afhangen en de keelbanden, waarmee de muts sluit, van dezelfde
kleur als de linten aan de achterzijde. Met de gemoedsgesteldheid wisselen
de kleuren der linten: wit bij de Eerste Communie, zwart voor rouw, lichtgeel
bij feestelijke gelegenheden, goudgeel voor de Zondag, vaalbruin voor
door de week, verder nog rose, zalmkleur en meer speciaal voor Kalmthout
donker groen.
In de omgeving van Eindhoven, Lieshout, Son kent men voor de korte
muts ook de benaming „morgenmuts". Variaties zijn nog de kijf muts, de
slaapmuts, het werkmutsje en de muts, die aan de achterzijde gesplitst was,
het zogenaamde hekkengat.
Van een geheel andere constructie dan de tot nu toe genoemde mutsen
zijn die, welke in de Baronie van Breda worden gedragen. Men onderscheidt
de strakke en de dubbele muts, waarvan het model eigenlijk hetzelfde is,
alleen is de dubbele muts rijker en kostbaarder dan de strakke, die door
de week wordt gedragen. Ook hier treft men eerst een zwart ondermutsje,
dat dient om de muts langer schoon en beter in vorm te houden en om de
fijne kant op die zwarte achtergrond beter tot zijn recht te doen komen.
Het hoofdhaar legt men met twee platte strengetjes op het voorhoofd,
zodat deze twee biesjes als een ornamentje uit de muts te voorschijn komen.
Heeft men zelf geen donker haar, dan worden biesjes van kunsthaar gemaakt,
die, op een bandje genaaid, om het hoofd worden gelegd en van
achteren worden vastgestrikt. Hierop komt dan de muts, die helemaal van
kant is vervaardigd.
Aan een kanten bol, die met een schuiflintje strak over het hoofd wordt
aangehaald wordt van voren een strakke reep kant bevestigd. Dat is dan
de zogezegde strakke muts.
35

De dubbele muts heeft een dubbele strook kant aan de voorzijde die heel
fijn geplooid wordt. Dat plooien deed men vroeger met een koperen kammetje,
dat eerst verwarmd werd; later bezigde men hiervoor een soort
onduleertang, waarvan de ijzers zo'dun als breinaaldjes zijn. In plaats van
een poffer dragen de vrouwen uit de Baronie een kroon of kroezel op de
muts. Deze brede dikke rol bestaat uit zeer vele witte kunstbloempjes, klein
als vergeet-mij-nietjes, waartussen kleine zilverige of witte glazen kraaltjes
„dauwdruppeltjes" genaamd, door hun geglinster leven en afwisseling
brengen. Dit alles is aangebracht op wit gaas, dat op een breed wit of lichtblauw
zijden lint is 'bevestigd. Dit lint loopt boven over de muts van oor tot
oor en wordt aan de achterkant met haak en oog gesloten. De kroezel
dateert eerst van omstreeks 1890. In het begin van deze „mode" waren de
kroontjes nog vrij smal en bescheiden maar spoedig, naar gelang van rang
en stand van de draagsters, groeiden zij uit tot de omvangrijke zware versiering,
die tot op heden wordt gedragen.
Qp de strakke muts had men een veel eenvoudiger garnering, een zogenaamd
bandje, dat veel overeenkomt met het „brugske", dat op de Meierijse
muts werd gedragen. Dit bandje bestond uit heel smalle, lichtblauwe lintjes
in haast ontelbare smalle lusjes stijf naast elkaar gelegd, op een band vastgenaaid
en dan met een paar steken op de muts geregen. Bij het afzetten
van de muts kan het bandje op de muts blijven zitten, maar de kroon moet
altijd.apart afgenomen worden.
De gegevens over de West-Brabantse mutsen zijn ontleend aan een artikel
van mej. E. VAN HASSELT in het Jaarboek van de Oudheidkundige
Kring te Roosendaal „de Ghulden Roos" (II).
De muts in het land van Bergen op Zoom is eigenlijk een overgangsmodel
naar de Zeeuwse dracht. Ze is smaller en platter en heeft geen kroon. De
protestantse vrouwen rond Willemstad, Fijnaart, Dinteloord droegen een
neepjesmuts, waar, bij plechtige gelegenheden nog een zwart hoedje aan
werd toegevoegd, dat men twee lange linten onder de kin werd vastgeknoopt.
Als door-de-weekse dracht wordt hier de plooimuts gebruikt. Een derde
model was de zogenaamde „keuvel", waar gouden oorijzers bij hoorden en
waarbij dus zeer sterk de invloed van de Zeeuwse en Zuidhollandse eilanden
merkbaar was.
In West-Brabant werd in de vorige eeuw ook wel, in plaats van een
muts, een zogenaamd spaanhbedje gedragen, ook wel Biekorf of Victoriahoedje
geheten. .
Dan is er nog een klein mutsje dat overal in Brabant wordt gedragen
als werkmuts of huismuts. Het is een klein kapje met gepunte randjes aan
de voorzijde, geheel overeenkomend met de nachtmuts en dikwijls droeg
men dit overdag gewoon door. De bandjes hingen vaak los, wat door sommigen
werd aangezien als een zeker teken dat de draagster niet in een goed
36

Martien Coppens - Copyright

Marden Coppens - Copyright

De twee Helmondse kanonnen uit Den Bosch op de Tentoonstelling „Oud Helmond"

humeur was en men dus maar beter deed haar uit de weg te blijven. Op
sommige plaatsen noemt men dit mutsje ook wel 'n ongelukske.
Als sluitstuk van de mutsen-modellen zij hier de Bossche dienstbodenmuts
vermeld. Deze is gemaakt van fijn wit katoen met er boven op een torentje
van kleine gepijpte plooit j es; onder de kin is deze muts ook met linten dichtgestrikt.
Ze werd behalve door de dienstboden ook door vele oudere burgervrouwen
gedragen.
Bij rouw werd de gewone muts vervangen door de rouwmuts. Dit was
een effen witte muts var\ tule, soft books, gaas of neteldoek, dus zonder
kant. Als poffer werd dan de rouwpoffer gedragen, die gegarneerd was met
bloemen en blaadjes van dezelfde soort stof als waaruit de muts was vervaardigd,
voorts met stroken gaas, waar een korte franje aan werd geknipt
en randen neteldoek, waar kleine gaatjes in geponst waren.
De kleine of korte muts had bij rouw bovenop, in plaats van kant en
bloemen, twee stukken knipsel.
In de Peel werd als rouw ook een geheel zwarte poffer op de muts gedragen.
Een poffer in zwart en wit was ook niet onbekend.
Tijdens de rouwtijd werd in West-Brabant de kroon of kroezel afgezet.
Na zes weken werd wederom een kroezel gedragen, nu was het er echter
een van'enkel witte bloempjes, zonder kraaltjes of verdere opsmuk.
Een merkwaardig kledingstuk, dat ook bij rouw werd gedragen, is de falie.
De oorsprong van de falie ligt in een eeuwenoud verleden. Het woord stamt
van het Latijnse velum, d.i. sluier. In de 8e of ge eeuw droegen de vrouwen
een doorzichtige sluier om uit te gaan, vooral als zij naar de kerk gingen.
Het kan zijn dat men die sluier in deze vorm niet de eeuwen door heeft
gedragen, maar in de 176 eeuw was de falie over heel Europa verspreid.
Zij zal toen waarschijnlijk weer in de mode gekomen zijn. L'histoire se
répète, ook op het terrein van de mode. De vrouwen op Malta dragen nu
nog de „faldetta", naar men meent een voortzetting van de falie die onder
invloed van de Franse bezetting op het eiland is ingevoerd.
De falie is thans een rechthoekig stuk zwarte stof, ongeveer drie meter
lang en één nieter breed. Aan beide smalle kanten is zij met franje afgeboord.
Als regel is ze gemaakt van fijne stof, camelot genaamd, een enkele
keer van zijde.
Als de falie tegenwoordig nog gedragen wordt, geschiedt dit vrijwel uitsluitend
bij rouw, tijdens de uitvaart en de begrafenis. De falie wordt dan
over de korte muts gedragen. De falies zijn zeer zeldzaam geworden. Ze
worden nagenoeg als gemeenschappelijk bezit beschouwd en men gaat ze
dan ook als regel in de buurt lenen.
Rond het begin van deze eeuw werd de falie in de Meierij en in de Kempen
nog gedragen om naar de kerk te gaan. Speciaal bij de kerkgang der
vrouwen was het een gewild kledingstuk.
37

De falie moet vroeger wel algemeen gedragen zijn, want er zijn verschillende
zegswijzen aan ontleend.
Zo noemt men een vleier een falievouwer. Iemand kan zowel letterlijk als
figuurlijk op d'r falie krijgen, al is dit misschien ook faliekant verkeerd.
In Vlaanderen spreekt men over iets dat zo effen is als een begijnenfalie.
Er zijn ook vertelsels rond de falie in omloop. In onze streken wordt
gesproken van de legende van het falie-wefke van Nistelrode. Zij zou daar
altijd maar stil onder 'ne struik zitten. Meer is mij over haar niet ter ore
gekomen.
Een apart onderdeel van de mutsendracht is de hoofdbedekking van de
kinderen en jonge meisjes. Vanaf zeer jeugdige leeftijd droegen de meisjes
een zwarte muts. Zes- of zevenjarige meisjes hadden dit wel erg onflatteuse
en sombere mutsje al op, zoals b.v. blijkt uit enige Essche schoolfoto's uit
de jaren 1890 en 1897, waarop bijna geheel de vrouwelijke schoolbevolking,
met dit mutsje getooid, te kijk staat
Het jongemeisjesmutsje is vervaardigd van dik zwart katoen en opgesmukt
met lint, tule, kraaltjes, fluweeltjes, gitjes en zwarte kant. Het heeft
achter twee afhangende met bloemen doorweven linten. Af en toe waren
op de mutsjes ook wel enige kleurige siersels aangebracht.
Het is merkwaardig dat er bijna nergens meer zo'n zwarte muts is overgebleven,
er zijn er toch minstens evenveel geweest als witte. Waarschijnlijk
komt het, omdat ze al gedurende ongeveer vijf en twintig jaar niet meer
gedragen worden. Veelal zullen ze in een rommelhoek zijn terecht gekomen
en tenslotte bij de grote schoonmaak als „stofnesten" weggeworpen.
De zwarte muts werd gedragen tot het meisje volwassen was. Het zwarte
mutsje werd dan voor de eigenlijke muts verwisseld; het meisje ging „in de
muts", zoals men zei.
Een populair kindermutsje was ook het zogenaamde kapertje.
Het dragen van het zwarte mutsje werd echter al vóór de huwbare leeftijd
enige malen met het opzetten van de witte muts met poffer afgewisseld.
Bij de eerste Communie — op elfjarige leeftijd — waren alle meisjes vrijwel
reeds gekleed als volwassenen. Bij de feestelijke poffer werd meestal een
zwarte jurk gedragen — soms echter droeg men wel bruin of mosgroen.
Over de japon werd een witte neuzik of wel een kardinaaltje gedragen. Dit
kardinaaltje was een opgesierde pelerine, het was wit of zwart voor degene
die het zelf konden bekostigen maar — het klinkt hard in onze oren —
voor degenen die het van den Arme of van de Conferentie moesten krijgen
was het per se zwart. Zo'n wit kardinaaltje was een korte tulen cape met
kant en strikken versierd; dikwijls een precieus kledingstukje. Muts en kardinaaltje
gaven aan het bruidje iets onzegbaar teers, liefelijks en blijmoedigs.
De witte muts werd vervolgens door de meisjes nog gedragen als ze „weerom
kwamen" voor de tweede, derde en vierde Communie en bij het Vormsel,
38

alsmede op hoogtijdagen als Pasen en Pinksteren. Overigens bleef de muts,
zorgvuldig gewikkeld in dun blauw papier, in een doos opgeborgen tot het
meisje tegen de twintig was. Over het dragen van muts, poffer en hoed
door de Eerste Communicantjes zijn enige gegevens bewaard.
Zo was er in 1845 te Boxtel slechts één Communicantje dat een hoed
droeg; de overigen hadden allen mutsen, let wel toen nog zonder poffer.
En in 1854 was er te St. Michiels-Gestel maar één Communicantje dat al
een poffer over haar muts had. Ongeveer 30 jaar later, in 1885, telde men te
Helmond bij de Communicanten 82 mutsen, allen met poffer en één hoedje.
De haardracht was kort, bij de meisjes werd vaak een smal bandje of een
lintje om de haren gedragen, dat bovenop werd vastgestikt, bij de vrouwen
had het haar in het midden een scheiding, rond het haar droeg men vaak,
in plaats van een lintje, een dikke vlecht, waaromheen het elastiek van de
poffer goed bleef zitten. In Oost-Brabant werd het als niet passend beschouwd
als er haar onder de muts uitkwam. Hierover gaat nog een verhaal
van de pastoor van Helvoort. Het is al wel meer dan vijftig jaar geleden
dat er op een Zondag onder het lof enige boerenmeisjes uit een ander dorp
de Helvoirtse kerk binnenkwamen. Bij deze meisjes kwamen meer haren
van onder de muts te voorschijn dan in Helvoirt gebruikelijk was De pastoor,
die juist op de preekstoel stond, had het meteen in de gaten en zei
hardop: „Ge kunt wel zien dat er da gin uit mijn parochie zijn; 't zou bij
mij nie gebeuren". Maar de tijden zijn veranderd!
Trouwens de oer-degelijke boerinnenkleding was er bewust op berekend
de natuurlijke vormen zoveel mogelijk te verdoezelen.
Nog dienen de sieraden te worden vermeld, die door de boerin in goede
doen werden gedragen. Als het meisje zestien jaar werd, kreeg ze dikwijls
al een broche en hanger van geel goud en een ketting met een schuif.
Bij de muts draagt men, althans bij feestelijke gelegenheden, grote oorbellen,
veelal in de vorm van waaiers. Zij werden waaierbellen genoemd en
ze werden niet in de oorlellen bevestigd, maar in de ondermuts. Hierbij
paste een korte halsketting van rode, zwarte of witte kralen met groot
gouden slot. Deze ketting werd kort om de hals gedragen en hierover werd
vaak een zijden halsdoekje gestrikt. Voorts droeg men lange gouden kettingen
met schuif en gouden kwastjes. Aan de ketting waren vroeger ook de
zogenaamde „ende goud" bevestigd. Ende goud waren dunne gouden sierplaten,
waarvan als ongeschreven wet gold, dat de boerin niet meer „ende
goud" mocht dragen dan ze stuks vee op stal had.
Het kort goud kwam vooral onder de muts met poffer prachtig tot zijn
recht. In West-Brabant zag men ook wel gouden halskettingen met zes a
zeven toeren en kegelvormige oorbellen, klokken genaamd.
Al draagt men in onze streken dan al geen gouden oorijzers of een
gouden kap onder de muts, het is toch altijd nog de moeite waard de Bra-
39

antse boerenvrouw in vol ornaat te zien uittrekken bij bedevaart, bruiloft
of schuttersfeest. Zo stond b.v. in Kevelaar de processie uit Veghel, van
wege het vele boerengoud dat te bewonderen was, bekend als „de gouden
processie".
Het goud van de boerin werd na haar overlijden door de kinderen met
piëteit verder gedragen of zorgvuldig bewaard. Ik hoorde van een gebruik
dat het goud van de moeder, als er geen dochters waren, in het Lieve
Vrouwe kastje werd gehangen.
Zoals al is opgemerkt hebben de mutsenmaaksters en wassters een groot
aandeel gehad in het voortbestaan van de muts. Thans zijn er nog enigen
die mutsen wassen. Nieuwe mutsen maken is niet meer mogelijk, omdat er
geen materiaal meer voor te krijgen is.
Bijna alle artikelen toch, die voor een nieuwe muts nodig zijn, komen uit
het buitenland. Neteldoek uit Zwitseland, kant uit België, de kleine bloemetjes
uit Frankfort aan de Main, de zijden linten uit Frankrijk en Engeland.
Ongeveer niets van de benodigde materialen werd in ons land vervaardigd.
Vroeger kwamen er bij de mutsenmaaksters geregeld handelsreizigers,
van wie men het benodigde materiaal kon betrekken. Met de
achteruitgang van de mutsendracht zijn ook de reizigers geleidelijk weg
gebleven.
De boerinnen, die de mutsen nog dragen worden zoveel mogelijk door de
mutsenwasster voortgeholpen. Er is echter ook niemand meer die het vak
van mutsen maken leert, dus moet het over enige jaren wel uitsterven.
In Boxtel alleen waren in vroegere jaren ten minste een zestal mutsenmaaksters
en wassters. Dorp aan dorp werd deze stiel uitgeoefend, waarbij
handigheid, kundigheid en nauwkeurigheid een grote rol speelden. Ik had
het geluk in Esch kennis te maken met de — inmiddels overleden — mutsenmaakster
Hanneke van Munster, die dit werk gedurende zestig jaar heeft
uitgeoefend. „De mutsen, die ik gemaakt heb, kunnen in Boxtel op de mert
nie liggen", zei ze.
Een muts wassen eist evenveel, zo niet meer zorg, dan een nieuwe maken.
Ze moet daartoe helemaal uit elkaar worden gehaald, gewassen, gesteven,
van nieuw karkas en soutien (dun ijzerdraad en ijzerdraadgaas) x ) voorzien
en vervolgens weer in elkaar worden gezet. Hierbij bezigt men o.a. de plooilat,
de plooiplank en de knijper. Met de plooilat worden kleine golfjes gemaakt
in de stroken neteldoek die voor de opmaak dienen; met de knijper
kon men kleine evenwijdige plooitjes maken en de plooiplank diende voor
de vervaardiging van de toeren gepijpte kant voor op de mutsen.
Het toeren maken is het moeilijkste werk, waarbij de mutsenmaakster en
wasster al haar handigheid ten toon kon spreiden. Het plooien geschiedde
1) Een oude mutsendraagster vertelde mij dat „Sint Jan" steun aan de muts
verleende. Het duurde enige tijd eer ik begreep dat zij „soutien" bedoelde.
40

vroeger ook wel met behulp van stengels van het buntgras, die ook gebruikt
werden om de pijp schoon te maken.
De mutsen moesten geregeld worden gewassen, geen boerin, die zichzelf
respecteert zal immers een niet-heldere muts dragen.
Als de muts alleen 's Zondags werd gedragen werd ze gewoonlijk eens
per jaar gewassen. Maar als de muts geregeld door werd opgezet, moest ze
wel om de 7 a 8 weken naar de mutsenwasster. Die had aan het lostornen,
wassen en strijken van één muts minstens een halve dag werk, als men
welverstaan met een i6-urige werkdag rekent. Het is dan ook begrijpelijk
dat in huis zoveel mogelijk het werkmutsje of de wijde witte muts werd
gedragen, die men zelf kon wassen en stijven.
Het is gemakkelijk te begrijpen dat de mutsen zo prijzig waren: het vele
en kostbare materiaal, de zeer vele werkuren — die overigens toentertijd
niet eens zo bijzonder beloond werden —, maakten dat de goedkoopste Brabantse
muts toch altijd minstens ƒ 25,— kostte. Een eenvoudige korte muts
had men echter al vanaf ƒ 4,50. Zo gauw de kostelijke ijsgronte handgekloste
kant er aan te pas kwam lag de prijs rond de ƒ 10,— en deze werd nog
hoger als ook de bodem uit echte kant bestond. De eigenlijke poffer kostte
belangrijk minder. De prijs hiervan varieerde van ongeveer ƒ 12,— tot
ƒ 50,—. Voor een prachtige rouwpoffer moest men ƒ 45,— neertellen. De
zwarte meisjesmutsen kon men kopen in prijzen van ƒ 3,— tot ƒ 15,—, wat
toch ook een hele uitgaaf was.
Zat er ergens een erkend goede mutsenmaakster of wasster dan kwam
men uit de verre omtrek er naar toe. Zo hadden b.v. sommige mutsenmaaksters
in grensdorpen van de Vlaamse Kempen meer klandizie van de Nederlandse
kant dan uit het eigen dorp.
Al met al was het mutsen maken en wassen een mooie en aantrekkelijke
broodwinning. Menige mutsenmaakster maakte rond Pasen en Pinksteren
wel voor duizend gulden aan mutsen en poffers.
Hoe komt het nu, dat de mutsendracht bijna geheel is verdwenen. De
teruggang van deze dracht is al duidelijk waarneembaar tijdens de oorlogsjaren
1914—'18, ongetwijfeld voor een groot gedeelte veroorzaakt door de
schaarste en de duurte van het materiaal. Maar het zijn vooral de moderne
middelen van vervoer geweest die de mutsenmode hebben belaagd; zo gauw
de landelijke bevolking per fiets, trein of autobus uit het isolement van het
dorp geraakte, werd' de grote muts met poffer een grote handicap. Op de
fiets was men blootgesteld aan weer en wind, een reden dus om de muts
thuis te laten. Bij het reizen met trein of bus werd veel last ondervonden
bij het in- en uitstappen. Reisde men vroeger per rijtuig of boerenkar, dan
werd zoveel ruimte genomen als nodig was om de muts niet in de verdrukking
te brengen. In bus en trein zat men dikwijls opgepakt, de kostbare
poffer bleef dus in het kabinet en de hoed kwam te voorschijn. De boerenmeisjes
gingen in betrekking in de stad en kleedden zich liefst zo gauw

mogelijk als de stadsmensen, om niet voor „van den buiten" aangezien te
worden. Onder het jonge geslacht kreeg de muts de naam — en niet geheel
ten onrechte — van duur en ouderwets te zijn en ook de boerenmeisjes
wilden graag in haar uiterlijk voorkomen, zo al niet „modern", dan toch vlot
en van deze tijd zijn. Al tientallen jaren gaat er geen Brabants meisje meer
„aan de muts". De grote uitgaaf voor het aanschaffen van de muts en de
geregeld terugkerende kosten van het wassen deden zich ook gelden. Een
hoedje kon heel wat voordeliger worden aangeschaft!
Dit alle zijn factoren die tot de verdwijning hebben bijgedragen. De muts
is uitzondering geworden, waar ze vroeger het monopolie had. Zo werden
in de Boxtelse St. Petruskerk in de Nachtmis op Kerstmis 1950 zeven
mutsen geteld — waarbij slechts èèn met poffer — terwijl er vroeger een
haast onafzienbare zee van witte mutsen moet te zien zijn geweest.
De verdwijning van de muts is niet te stuiten, zij is gegrepen door het
natuurlijk proces van het verloop van vele dingen. Haar ondergang zal niet
worden voorkomen door goedbedoelde reddingspogingen, met de waarde
van. de Brabantse muts uit aesthetisch, poëtisch, historisch, folkloristisch of
economisch oogpunt, als inzet.
En bovendien: zij zou toch weldra geheel uit de toon zijn gevallen bij
de machtige landbouwmachines en tractors, die de Brabantse akkers omwoelen
en bewerken, bij de electrische dorsmachines, die het werk van de
oude dorsvlegels hebben overgenomen. De muts past niet meer in dit kader
van het nieuwe Brabant.
Maar het is goed, zoals het nu is, want elke tijd heeft zijn winst. Laten we
ons daarmee troosten.
De Brabantse muts was eenmaal een fraaie uiting van het Brabantse
volkseigene. Zij gaf aan de boerenvrouw een bijzondere charme en aan het
land iets feestelijks, guls en zwierigs.
Wij bewaren dan ook in ons hart de herinnering aan muts en poffer als
een tere witte schoonheid van kant en bloemen, die gedurende zo lange jaren
de Brabantse vrouw heeft gesierd en haar voorkomen heeft bepaald: zo
moederlijk, zo deftig, zo rustig.
" TREES DORENBOSCH—MEYER f
LITTERATUUR:
E. VAN HASSELT: Onze West Brabantsche mutsen. („De Ghulden Roos" Jaarboek
nr. 2).
URI NOOTEBOOM: De strijd voor het behoud der gewestelijke kleding. (Brabantia
Nostra 5e jg. Jan. 1940). De Brabantse muts en boerinnedracht (Msb. 21 Aug. 1940).
WILLY VERSTER: Over de Brabantse muts. (Kath. 111. 10 Mei 1933; en idem
„Buiten" 29e jg. 1935 nrs. 5 en 6, Febr. 1935).
Dr. PAULA STERKENS-CIETERS: Volksklederdrachten in Vlaanderen.
TH. MOLKENBOER: De Ned. Nationale klederdrachten. 1917.
D. J. VAN DE VEN: Neerlands Volksleven. 1920.
Dr. P. VAN THIENEN: in „Volk van Nederland" o.l.v. Dr. Jan de Vries. 1937.
CRUYS VOORBERGH: Erfenis van eeuwen. 1941.
A. SPOORENBERG: De Noordbrabantsche Poffermuts, („Ter Verpoozing", 2e
bundel, Helmond 1930).
42