Geuzepenningen, napjes en kalebasjes

Bericht van de redactie
Anders dan de laatste jaren gebruikelijk
was is het eerste nummer van deze nieuwe
jaargang geen themanummer, maar een
varianummer. De onderwerpen van de hier
samengebrachte bijdragen tonen geen
andere overeenkomst dan dat zij zich
bezighouden met het verleden, wat uiteraard
van een historisch tijdschrift mag
verwacht worden.
Mevr. G. van der Meer, conservator van
het Rijksmuseum Het Koninklijk Penningkabinet
te Leiden, gaat in op de herkomst
en achtergrond van de geuzenpenningen,
die zowel bij de tijdgenoten als in latere
eeuwen sterk tot de verbeelding hebben
gesproken. Ook Hendrik van Brederode,
een der belangrijkste propagandisten van
de geuzengedachte, schrok er niet voor
terug uitdagend met deze voorloper van
onze huidige button te pronken. Het leek
de redactie een goed idee mevr. Van der
Meer te vragen om haar korte studie, die
eerder is verschenen in De Beeldenaar,
jrg. IV (1980), voor ons tijdschrift ter beschikking
te willen stellen.
Eveneens uit Leiden werd ons de oplossing
aangedragen van een mysterie, dat in
jaargang VII (1982) van ons tijdschrift aan
de orde werd gesteld en waarvoor een
weinig bevredigende opheldering was
gesuggereerd. Het handelde over een
door Frans Baars uit de grond opgedolven
bronzen beeldje, dat als een "veenmol"
werd geïdentificeerd. Welnu, H.E. Muller,
zeer geïnteresseerd antiekverzamelaar,
en L.B. Holthuis, ruim 35 jaar conservator
van het Rijksmuseum van Natuurlijke
Historie te Leiden, die met recht deskundig
genoemd kunnen worden, hebben de
Viaanse "veenmol" ontmaskerd als een
uitheemse indringer uit het Verre Oosten.
Desondanks blijft sprake van een opmerkelijke
en intrigerende vondst.
Van ons lid H. van Vliet te Utrecht kreeg de
vereniging de beschikking over een aantal
anonieme 19e eeuwse fotoafdrukken met
stadsgezichten van Vianen. In dit nummer
zal een van deze gezichten worden geconfronteerd
met een eigentijdse foto, genomen
vanaf dezelfde positie. Deze 20e
eeuwse opname werd gemaakt door
M.A.R. van der Vlerk te Vianen, wiens
foto's regelmatig zijn te zien in de plaatselijke
pers. Voor zover er ruimte beschikbaar
is, zal deze vergelijkende reeks Vianen
toen en nu in de komende nummers
worden voortgezet. Zij bieden ons een
inzicht in hoeverre het gezicht van Vianen
zich gedurende de afgelopen eeuw heeft
gewijzigd.
Geuzenpenningen,
napjes en kalebasjes
Op 8 april 1566 waren de verbonden
edelen, die drie dagen daarvoor onder
aanvoering van Hendrik van Brederode en
Lodewijk van Nassau het bekende smeekschrift
aan landvoogdes Margaretha
hadden aangeboden, bijeen op een banket
in Brussel. Daar werd voor het eerst het
woord geus, met de betekenis van bedelaar,
als een eretitel gebruikt, en werden
bedelzak en nap als symbolen aangenomen.
Contemporaine bronnen vermelden,
dat de edelen niet lang daarna penningen
om de hals gingen dragen, als een soort
badge. Allen zijn het erover eens, dat op
de voorzijde het portret van koning Philips
II stond, en op de keerzijde twee in elkaar
gevlochten handen, die een bedelaarstas
vasthielden, met in het Frans de Umschriften:
de koning in alles getrouw, tot aan het
dragen van de bedelzak toe. Waarschijnlijk
kan deze leus het beste geïnterpreteerd
worden als: wij blijven de koning trouw,
zelfs nu nog, nu men ons de naam van
bedelaars geeft. 1 .
De geuzenpenningen hebben de eeuwen
door, tot nu toe, tot de verbeelding van de
mensen gesproken en ze zijn dan ook veel
nagemaakt. Toch zijn zij nog nooit het
onderwerp van serieuze wetenschappelijke
studie geweest, hoewel verscheidene
auteurs wel over allerlei versies van het
hierboven beschreven type met de bedelzak,
en over andere typen, hebben geschreven.
2 Zij hebben echter nauwelijks
1

moeite gedaan om latere kopieën te
onderscheiden van echte 16e eeuwse
exemplaren. Dit is wel begrijpelijk, want
het is erg moeilijk om valsheid of echtheid
van geuzenpenningen met sluitende
bewijzen te staven. Verder hebben deze
auteurs penningen met verwante voorstellingen,
of met afbeeldingen van geuzen,
als authentieke geuzenpenningen geaccepteerd,
hoewel deze uit de contemporaine
bronnen niet bekend zijn. Zij zijn voor
het eerst aan het licht gekomen aan het
einde van de 17e eeuw. Waarschijnlijk zijn
zij dan ook van latere datum. Alle andere
typen dan dat met de bedelzak zullen hier
verder terzijde worden gelaten. 3
Er is één bron uit 1566 die ons indirect een
criterium aanreikt voor het bepalen van de
echtheid van geuzenpenningen, ni. de
correspondentie van kardinaal De Granvelle,
die toen in Madrid was, met zijn
secretaris Morillon. 4 Wij komen daaruit te
weten dat Jacques Jonghelinck de maker
was. Deze was een protégé van de kardinaal
en had zelfs zijn atelier in een van de
bijgebouwen van diens paleis in Brussel.
Op 15 juni 1566 stuurt Morillon een loden
geuzenpenning aan Granvelle, met de
honende opmerking, dat er meer worden
gemaakt in dat metaal en in tin en koper
dan in goud en zilver, 'affin peult-estre que
les Geutz demeurent en leur qualité', (vrij
vertaald: misschien om de penningen te
laten passen bij hun kwaliteit van bedelaars).
Tegelijk vermeldt hij dat hun buurman
de 'tourneur' (= een metaal- of
houtbewerker) veel houten napjes maakt
die zo klein zijn dat de dames deze aan de
oren dragen, en hij heeft gehoord dat in
Antwerpen verscheidene leden van gewapende
burgercompagnieën de napjes op
hun harnas dragen. Op 7 juli verwijst
Morillon naar zijn zending van de loden
penning, en zegt dat hij boos is geweest
op zijn vriend Jonghelinck omdat deze de
eerste geuzenpenning die hij gemaakt had
gebroken had, maar dat Jonghelinck hem
wel weer kan produceren, als hij wil, want
Morillon zal hem er zeker aan herinneren.
Bedoelt hij hiermee dat Jonghelinck de
eerste gietmodellen vernietigd had?
Verder zegt hij, dat de medailleur in het
geheel niet die winst gemaakt heeft die hij
Zi
verwacht had, omdat de Geuzen geen
rode cent bezitten. Hij wou maar dat
Jonghelinckerzich niet mee ingelaten had.
Het lijkt vreemd, dat deze koningsgetrouwe
medailleur, die in Brussel en Antwerpen
werkte en die van 1572 tot zijn
dood in 1606 waardijn van de Munt van
Antwerpen was, penningen maakte voor
de geuzen. De verklaring is waarschijnlijk,
dat in het begin, vóór de beeldenstorm, de
illusie bestond dat de edelen niet tegen
Philips II zelf in opstand waren, maar
alleen protesteerden tegen zijn slechte
raadgevers.
Geuzenpenningen met de signatuur van
Jonghelinck bestaan niet. Wel is er een
uiterst zeldzame versie van het bedelzaktype,
die duidelijk door een goede 16e
eeuwse kunstenaar is gemaakt, en die
geheel de stijl van Jonghelinck vertoont,
vooral in het naar links gekeerde portret
van Philips II en in de vorm van de letters
(afb. 1). Bovendien is het jaartal ingesneden
in de afsnede van de buste, wat
karakteristiek voor hem is. Deze ovale
gegoten versie moet wel als echt beschouwd
worden. Dan is er nog een ovale
gegoten gouden geuzenpenning aan een
gouden ketting, die volgens de overlevering
aan de graaf van Hoorne toebehoord
heeft en waarvan de authenticiteit als
zeker aangenomen kan worden. 5 Deze
penning komt echter uit een andere gietvorm
dan de hierboven aan Jonghelinck
toegeschreven versie. Wat zijn stijl betreft,
zou deze ook wel door Jonghelinck ge-
1a. Geuzenpenning met portret van koning
Philips II met tekst "en tout fidelies au Roy" (in
alles trouw aan de koning). Rijksmuseum
Koninklijk Penningkabinet Leiden.

1b. Keerzijde afb. 1 met twee in elkaar
gevlochten handen die een bedelaarstas
vasthouden met tekst "iusques a porter la
besage" (tot aan het dragen van de bedelzak
toe). Rijksmuseum Koninklijk Penningkabinet
Leiden.
maakt kunnen zijn. Misschien heeft hij
inderdaad met meer dan één gietvorm
gewerkt. De penning zou echter ook door
een tijdgenoot kunnen zijn vervaardigd.
Het is heel goed mogelijk dat meer dan
één medailleur aan de plotseling grote
vraag heeft voldaan.
Er bestaan veel kopieën van deze penningen.
De meeste zijn onmiddellijk als zodanig
te herkennen door hun moderne
makelij. Geslagen geuzenpenningen
vallen al direct af, omdat zij beslist niet in
een officeel muntatelier gemaakt zijn, en
daarbuiten bezaten de medailleurs in die
tijd niet de benodigde apparatuur voor
slagpenningen. Ook slechte gietsels van
dit type kunnen als niet-authentiek terzijde
geschoven worden. In 1872 en 1972 bij de
herdenkingen van de inname van Den
Briel, is er een hausse geweest in de
vervaardiging van kopieën.
Er blijven echter enkele varianten over,
waarvan niet te zeggen is, of zij uit de
begintijd van de Opstand stammen, of
later in de 17e of 18e eeuw zijn gemaakt.
De beoordeling van de echtheid van
geuzenpenningen blijft helaas een kwestie
van ervaring met 16e eeuwse penningen
en van 'Fingerspitzengefühl'.
Al geven de bronnen uit de tijd van de
80-jarige oorlog dan ook nauwelijks houvast
voor het bepalen van die echtheid,
toch zijn er bij nauwkeurige bestudering
nog wel enkele gegevens uit te halen, die
meer duidelijkheid geven over bepaalde
aspecten van deze penningen. Naast de
hierboven vermelde correspondentie van
Granvelle met Morillon, zijn de volgende
bronnen belangrijk. In de eerste plaats de
geschiedschrijvers Pieter Bor 6 (1559-
1635) en Emanuel van Meteren 7 (1535-
1612). Beiden zijn zeer betrouwbaar,
omdat zij niet afgingen op geruchten,
maar hun gegevens zoveel mogelijk bij
ooggetuigen en in authentieke geschriften
verifieerden. Dan zijn er enkele kronikeurs,
die over de geuzenpenningen spreken,
o.a. Broeder Hendrik van Biesten, orateur
van de minderbroeders te Amsterdam, 8 ,
wiens kroniek de periode 1534-1567
behandelt, en de Antwerpenaar Godevaert
van Haecht, 9 die alles wat hij meemaakte
en hoorde in de periode 1565-1574 opschreef.
Bor en Van Meteren zeggen, dat de edelen
gouden penningen om de hals hingen van
het type met Philips II en de bedelzak. Zij
droegen ook volgens Van Meteren kleine
fraaie 'Bedelschotelkens en Ampullekens'
€enmcu#etH
fen Eteöctt Boecrftcn /
îDarniinr üfgrrpen fjf/bcn gantfrfjen
©anbei bet $ebtrtamrcf)etgliefiJ)iebe»
niffcn/öees booilrbm %atrm totnorfï
tot grjetnagtn / e«ifbedsonur,ü)p»
Un tn ©suth lurgljtaam f cnf«
btt\0 nu nieu bp-gjjt«
uort&f.
JDttitUtOtti bftmttcBftt ort* titrtrctm.
Viuer>ieu,La Santé du Roy,& Ia ProC
penti de* Geut, ANNO 1581.
2. Een nieu Geusen Lieden Boecxken 1581.
Foto auteur.

aan hun mutsen en hoeden. Van Biesten
vermeldt dat de 'gemeente ... oock een
napken van ijvoer aen haer hoeden (hing)
ende een penninxken om haer hals... het
welcke men noemde een silveren guesken
ende sommighe hadden 't van fyn gout
doen maken'. Van Haecht zegt alleen dat
de edelen 'pennincxkens aen haeren hals'
droegen, waarna hij het type met de
bedelzak beschrijft. Zij spreken dus alleen
over de penningen van de rijke edelen, die
gouden en zilveren exemplaren konden
betalen. 10 Aan de opmerking van Morillon,
dat de meeste penningen die Jonghelinck
maakte van lood, tin en koper waren, moet
echter grote waarde gehecht worden. Hij
kende de medailleur immers persoonlijk
en had geregeld contact met hem. Het
grootste deel van deze goedkope producten
zal waarschijnlijk in de loop der eeuwen
vergaan of weggegooid zijn. De gouden en
zilveren penningen zullen veel langer
bewaard gebleven zijn, al zullen zij ook wel
eens in de smeltkroes verdwenen zijn,
maar deze waren en zijn zeldzaam.
De bedelschotelkens en ampullekens,
3. Portret van Lodewijk van Nassau van Antonie
Mor (?), detail geuzenpenning, 's Gravenhage,
Dienst verspreide Rijkscollecties.
4. Ovale geuzenpenning. De rechter geus heeft
een lint om de hals en de linker geus een napje
en/of een kalebasje aan zijn gordel. Rijksmuseum
Koninklijk Penningkabinet Leiden.
waarover Van Meteren sprak, zijn de zgn.
napjes en kalebasjes (d.w.z. kleine flesjes,
zoals die door bedelaars en pelgrims
gebruikt werden). Zij worden afgebeeld,
samen met een buste van Philips II en een
bedelzak, naast elkaar, op het titelblad van
'Een nieu Geusen Lieden Boecxken 11 (afb.
2).
Door de meeste verzamelaars wordt een
geuzenpenning als niet compleet beschouwd,
als er geen oogjes, links en
rechts en onderaan, aan zitten, waaraan
resp. twee kalebasjes en een napje hangen.
Ook in de handel brengt een penning
met deze aanhangsels meer op dan een
exemplaar waaraan zij ontbreken. Bij de
moderne kopieën zitten zij er vaak aan.
Toch spreken de bronnen uit de tijd er
nooit over, dat zij aan de penningen bevestigd
zouden zijn. Wel wordt gezegd, dat zij
aan gordels, mutsen, hoeden, harnassen,
oren, etc. werden gedragen. De als authentiek
beschouwde penningen hebben
geen aanhangels (aan de gouden ketting,
waaraan de penning van Hoorne hangt,
zijn separaat een gouden pijlenbundeltje,
een napje en een bedeltasje bevestigd).
Heel duidelijk zijn ook verschillende afbeeldingen
van geuzen uit het begin van
de opstand. Op een portret van Brederode
door Anthonie Mor 12 hangt een ovale
geuzenpenning aan een lint, waarvan de
kant met de buste van Philips II zichtbaar

5. Tekening van een geus met ovale penning
aan een lint om zijn hals en een napje aan zijn
gordel. ARA 's Gravenhage.
is (foto van dit detail, afb. 3). Op een van
de, waarschijnlijk niet contemporaine,
penningen waarop geuzen afgebeeld
staan, heeft de rechtergeus een ovale
penning aan een lint om de hals en de
linkergeus een napje en/of een kalebasje
aan zijn gordel (afb. 4). Op een oude
tekening van een geus (afb. 5), die bewaard
wordt in het Algemeen Rijksarchief
te 's-Gravenhage, 14 heeft deze een ovale
penning aan een lint om, terwijl een napje
aan zijn gordel hangt. Op al deze afbeeldingen
ontbreken de aanhangsels.
Ook in een handschrift en een publicatie
uit de eerste helft van de 17e eeuw zijn
geuzenpenningen met napje en kalebasjes
eraan niet bekend. 15 Voor het eerst komen
zij tevoorschijn in de tweede Franse editie
van Bizot, uitgegeven in Amsterdam in
1688 en bewerkt door Joachim Oudaen.
Deze heeft de gravure in Bizot's Parijse
editie van 1687, van een geuzenpenning
zonder aanhangsels, met de portretbuste
naar rechts, vervangen door een plaatje,
waarop links aan de voorzijde van de
penning een kalebasje hangt en rechts aan
de keerzijde een napje (afb. 6). Het lijkt
waarschijnlijk dat er toen al kopieën van
geuzenpenningen voor de verzamelaars
bestonden, waaraan de andere attributen
van de geuzen, om ze interessanter te
maken, bevestigd waren. Misschien heeft
hierbij het plaatje op het titelblad van het
geuzenliedboek, dat algemeen bekend
was en telkens herdrukt werd, een rol
gespeeld.
In de latere penninghandboeken, te beginnen
met Van Loon, zijn geuzenpenningen
van het bedelzaktype afgebeeld met
kalebasje en napje, en daardoor is het
misverstand in de wereld gekomen, dat zij
er in de tijd van de geuzen ook aan vast
zaten. Dit betekent niet, dat alle geuzenpenningen
waaraan zij hangen vals zijn.
6. Geuzenpenningen uit de eerste helft van de
17e eeuw met napjes en kalebasjes. Gravure uit
de tweede Franse editie van Buizot, Amsterdam
1688.
Het is mogelijk, dat zij later ter kompletering
aan echte exemplaren toegevoegd
zijn. In de meeste gevallen van geuzenpenningen
met aanhangels is wantrouwen
echter op zijn plaats.
G. van der Meer

Noten
1. S. Wigersma Hzn., 'De Draagteekens van
het jaar 1566', De Vrije Fries, 20 (1902-1906)
280-282.
2. Wigersma, 'De draagteekens', 261 -309;
E.M. Braekman, Les médailles des Gueux
et leurs résurgences modernes (Brussel,
1972); J.D.A. Thomson, 'The Beggars'
Badges and the Dutch Revolt', Numismatic
Chronicle, 7th Series 12 (1972) 289-294.
3. De halve manen, die volgens de overlevering
door de watergeuzen werden gedragen,
maar waarschijnlijk ook al eerder bij
hagepreken, kunnen als type wel als
authentiek worden aangemerkt. Zie M. de
Man, 'De oorsprong der zilveren Manen',
Tijdschrift voor Munt- en Penningkunde, 5
(1897) 22-25. Ook hier is het echter moeilijk
uit te maken welke uit de tijd van de geuzen
dateren, en welke later zijn gemaakt.
4. E. Poullet et C. Piot, Correspondance du
Cardinal de Gramelle (1565-1586) (Brussel,
1877-97) 307, 335, 523. Gedeelten daaruit
die op Jonghelinck betrekking hebben zijn
gepubliceerd door V. Tourneur in de Revue
belge de numismatique, 79 (1927) 79-93.
Over de geuzenpenning zie p. 86, aangevuld
door Wigersma, 'De draagteekens',
83, en Braekman, Les médailles, 14.
5. R. Fritz, Die Geusenschüssel des Grafen
van Hoorn, Oud Holland, 79 (1964) 175-8.
6. P. Bor, Oorsprongk, begin ende aenvang
der Nederlantscher oorlogen, beroerten
ende Borgerlijcke oneenicheyden, I (1 e
editie; Utrecht, 1595) fol. 37v.
7. E. van Meteren, Belgische ofte Nederlantsche
historie van onsen tyden (1 e editie;
Delft, 1599) fol 26v.
8. Gepubliceerd in de Dietsche Warande, 7
(1866) 519-550. Deze verwijzing dank ik
aan de HeerA. Pol.
9. De Kroniek van Godevaert van Haecht over
de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen
en elders, Rob. van Roosbroeck ed., I,
(Antwerpen, 1929)48-9.
10. Felix Rachfahl, Wilhelm von Oranien und
der niederländische Aufstand, II (Halle a.S.,
1908) 600, heeft, waarschijnlijk in onuitgegeven
correspondentie, vermeld gevonden,
dat de gouden penningen 5 dukaten
kostten, vier dukaten voor het goud en een
voor het arbeidsloon.
11. Eerste bekende editie 1581, maar al in 1574
geeft Godevaert van Haecht een tekeningetje
van het plaatje op het titelblad.
12. S. Groenveld e.a., De kogel door de kerk?
(Zutphen, 1979) 72. Volgens mevr. Tiethof-
Spliethof en de heer L.J. van der Klooster,
die hierover onlangs voor onze vereniging
een lezing hielden, betreft het hier geen
portret van Hendrik van Brederode, maar
van Lodewijk van Nassau (toevoeging
redactie).
13. Cat. K.P.K. 209. Ook dit type is voor het
eerst in Oudaen's Franse editie van Bizot
van 1688 gepubliceerd. Het is niet bekend
aan welk voorbeeld de voorstelling met de
geuzen ontleend is.
14. Handschriftenverzameling van de Derde
Afdeling van hetA.R.A. no.. 1672. Aan de
Heer J. Fox ben ik dank verschuldigd voor
de toezending van deze foto.
15. Beukei van Zanten, Chronologia numismatica,
1657,18e eeuwse geschreven kopie
van dit ongepubliceerde handschrift in het
K.P.K.; J.J. Luckius, Sylloge Numismatum
Elegantiorum (Straatsburg, 1620), de
eerste publicatie over Nederlandse penningen,
heeft op p. 221 een zeer onnauwkeurige
gravure van een geuzenpenning van
het bedelzaktype, met het portret van
Philips II naar rechts. Ook bij Bizot is de
buste naar rechts gekeerd. Hiernaar zijn
waarschijnlijk de penningen gemaakt,
afgebeeld bij Wigersma op PI. II, nrs. 1 -3.
De "veenmol" van Vianen blijkt
een bronzen langoest
Enkele jaren geleden verscheen in een
aflevering van In het land van Brederode
(jaargang 7 (1982) 30-31) een artikeltje
getiteld 'De mysterieuze "veenmol" van
Vianen'. Het betrof een bronzen beeldje
van een dier dat door de heer Frans Baars
tijdens het aardappelrooien in de herfst
van 1965 gevonden werd in een akker te
Vianen. Van het beeldje dat een totale
lengte had van 22 cm werd een fraaie
afbeelding bij het artikeltje afgedrukt
(afb. 1).
Informatie die toen bij diverse instanties
ingewonnen werd gaf aan dat het
'waarschijnlijk een veenmol van hoogwaardig
brons, daterende uit de 13e eeuw'
zou zijn. Tevens werd vermeld dat de
toenmalige provinciaal-archeoloog,
H. Sarfatij, twijfelde aan de determinatie
van het dier als veenmol. Het artikel
besloot met een verzoek om nadere
inlichtingen over de identiteit van het dier
en de betekenis van het voorwerp. Tot nu