De Utrechtse munten ten tijde van bisschop David van Bourgondië

DE UTRECHTSE MUNTEN TEN TIJDE VAN BISSCHOP DAVID VAN
BOURGONDIË
door Dr. H. Enno van Gelder
Uit de lange regering van David van Bourgondië, bisschop van Utrecht, is een
omvangrijke reeks munten overgeleverd, sommige in groot aantal voorkomend,
-andere bijzonder zeldzaam. Noch de chronologie van deze muntslag, noch de
onderlinge samenhang is echter tot nu toe duidelijk geworden. In het volgende
wordt een poging gedaan in deze reeks ordening te brengen met behulp van de
vrij uitvoerige, zij het lang niet volledige schriftelijke documentatie.
Politieke geschiedenis 1
Op 24 maart 1455 overleed na een regering van ruim 30 jaar bisschop Rudolf
van Diepholt. De verkiezing van een opvolger in het al jaren lang door felle
partijstrijd verscheurde Sticht leidde tot grote spanningen. Het generaal-kapittel
wees reeds op 7 april aan de domproost Gijsbrecht van Brederode, lid van een
vooraanstaand Hollands geslacht, dat vanouds tot de Hoekse, dus anti-Bourgondische
partij behoorde. De machtige buur van het bisdom, hertog Philips de
Goede van Bourgondië, kwam hiertegen onmiddellijk in verzet, bevreesd voor
een vijandelijk gezinde regering in het aan het aan zijn Nederlandse bezittingen
grenzende gebied. Zijnerzijds schoof hij als candidaat voor de bisschoppelijke
waardigheid naar voren zijn natuurlijke zoon David, geboren omstreeks 1427
en sedert 1451 bisschop van Terwaan in Artesië. Hij intervenieerde bij de paus
om de vereiste bekrachtiging van de keuze van Gijsbrecht tegen te gaan, met
verwijzing naar de noodzakelijkheid van een goede verstandhouding met
Utrecht met het oog op de Bourgondische kruistochtplannen, en zond tegelijk
Bourgondische troepen uit Holland naar Utrecht om de verkiezing van David
af te dwingen. In het Nedersticht zakte de beweging voor Gijsbrecht ineen na
een militaire demonstratie voor de stad Utrecht, maar het Oversticht, dat verder
af lag en ook vroeger de basis geweest was van de anti-bourgondische bisschop
Rudolf, bleef zich verzetten: de stad Deventer moest door een beleg in het voorjaar
van 1456 tot opgeven van het verzet worden gedwongen. De kapittelheren
legden tenslotte het hoofd in de schoot: de verkozen bisschop Gijsbrecht 2
deed
3 augustus 1456 afstand, waarop David, die al op 12 september 1455 de pause-
1
2
S. B. J. Zilverberg, David van Bourgondië, bisschop van Terwaan en Utrecht, Utrecht 1951 en
N. B. Tenhaeff, Bisschop David van Bourgondië en zijn stad, Utrecht 1920.
Een kroniekbericht dat de elect Gijsbrecht gouden nobels zou hebben geslagen (RBN 1874,
p. 143), berust vermoedelijk op een onjuiste lezing.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 11
lijke benoeming ontvangen had, de 6e augustus als bisschop geïnstalleerd kon
worden.
Het kortstondige schisma was hiermee beëindigd, maar de positie van de
tegen de zin van een groot deel van het bisdom benoemde bisschop, bleef nog
jarenlang uiterst zwak: David bleef in hoge mate afhankelijk van de blijvende
steun van zijn vader, de hertog van Bourgondië. Pas in de loop van de jaren '60
wist hij dankzij een verstandige en tegemoetkomende politiek meer algemene
erkenning te verwerven en kwam een verzoening met de partij van Gijsbrecht
van Brederode, die in het genot van een jaargeld gesteld was, tot stand.
Na de dood van hertog Philips, die in 1467 werd opgevolgd door Karei de
Stoute, begon echter ook in Davids bewind een nieuwe phase. Naar het voorbeeld
en met onmiskenbare steun van zijn energieke broer Karei begon ook hij
een krachtiger binnenlandse politiek te voeren, gericht op verbetering van het
bestuur en versteviging van de positie van de landsvorst, zoals Karei dat in de
Nederlanden deed. Dit leidde echter tot herleving van de ontevredenheid van de
Staten der beide landsdelen, in het bijzonder van de steden, al bleef het zolang
hertog Karei leefde bij protesten. Het onverwacht sneuvelen van de Bourgondische
hertog voor Nancy op 5 januari 1477 brak echter de ban: zowel in de
Nederlanden als in de onder Bourgondische invloed staande aangrenzende gebieden
barstte allerwegen het verzet los. De jonge hertogin Maria, gehuwd met
aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk, had de handen vol aan de opstandige
bewegingen in de erflanden, aan wie zij in het zg. Groot Privilege aanzienlijke
concessies moest doen. Van interventie in Gelre dat de verjaagde hertog Karei
van Egmond erkende en in Utrecht, dat nu openlijk in verzet kwam tegen de
als autoritair beschouwde hervormingen van bisschop David, kon geen sprake
zijn. In verdragen met de Staten van het Oversticht en van het Nedersticht
moest ook hij in juni en juli 1478 belangrijke tegemoetkomingen verlenen, die
de bisschoppelijke macht aanzienlijk verzwakten.
In het Nedersticht bleven in de volgende jaren de partijen fel tegenover elkaar
staan; vooral in de stad Utrecht waren de tegenstanders van de bisschop bijzonder
invloedrijk. Na verloop van tijd kwam het dan ook tot een openlijke
breuk. In de zomer van 1481 verscheen een aantal anti-Bourgondische partijgangers
die ontsnapt waren uit Leiden, dat zojuist door het leger van Maximiliaan
heroverd was, voor Utrecht. Onder leiding van burggraaf Jan van Montfoort
en met behulp van de anti-bisschoppelijke factie in de stad, maakten zij
zich meester van het stadsbestuur en de aanhangers van bisschop David werden
verdreven. Een bijna twee jaar durende guerilla tussen Montfoort en de stedelijke
troepen enerzijds en de geringe, op Wijk-bij-Duurstede gebaseerde, macht
van David anderzijds vloeide hieruit voort. De nieuwe machthebbers, die ook
elders in het Sticht aanhang vonden, erkenden Davids gezag niet meer en zagen

12 H. ENNO VAN GELDER
uit naar hulp van buiten. Zij vonden die bij hertog Jan II van Kleef, die een
aantal ruiters zond, waaronder zijn broer jonker Engelbert. Ridders en steden
van het Nedersticht benoemden hem, in afwachting van de aanwijzing van een
nieuwe bisschop, op 11 februari 1482 tot ruwaard om in plaats van David het
wereldlijk gezag uit te oefenen.
De oorlog werd intussen met wisselend succes en ten detrimente van het
Utrechtse platteland voortgezet, althans zolang het Bourgondische leger door
de oorlog met Frankrijk aan de zuidgrens van de Nederlanden gebonden was.
Na de vrede van Atrecht (23 december 1482) echter kreeg Maximiliaan de handen
weer vrij en kon David een beroep doen op militaire ondersteuning door
zijn neef. Deze verscheen inderdaad met troepen, sloeg het beleg voor de stad en
veroverde deze na een insluiting van twee maanden op 3 september 1483. Jonker
Engelbert en de burggraaf van Montfoort waren al in juli verdwenen, de
leiders van de partij werden uit de stad verbannen en de bisschop werd in zijn
gezag hersteld.
De laatste regeringsjaren van bisschop David zijn betrekkelijk rustig verlopen.
Het opleven van de burgeroorlog in de Bourgondische Nederlanden in dé jaren
1488-1492 en de in 1492 begonnen oorlog in Gelderland hebben in het Utrechtse
sticht geen directe politieke gevolgen meer gehad. De Bourgondische invloed
aan het bisschoppelijke hof te Wijk-bij-Duurstede, die door de veldtocht van
1483 was gevestigd, bleef in sterke mate bestaan. Vooral het Nedersticht werd
meer en meer een aanhangsel van de Bourgondische staat. Toen bisschop David
dan ook op 16 april 1496 in zijn residentie overleed, kon Philips van Bourgondië,
een veel jongere halfbroer van de bisschop, die vestingcommandant van
Duurstede was, ondanks verzet te Utrecht weer de benoeming van een Bourgondische
protégé doorzetten: de nieuwe bisschop werd Frederik van Baden,
die 17 september 1496 geïnstalleerd werd.
Het Utrechtse geldstelsel
De basis van het geldstelsel 3
is ten tijde van bisschop David de stuiver. Deze
wordt te Utrecht ingedeeld in 12 witten, ieder van 4 duitkens (ook deutken,
doytkin geschreven). Als hogere eenheid fungeert meestal de Rijnse gulden,
d.w.z. de gouden gulden van de keurvorsten aan de Rijn, die in tegenstelling tot
de inheemse en Bourgondische goudstukken gedurende het grootste deel van de
15e eeuw een vrijwel constante intrinsieke waarde behield.
Dit systeem van Rijnse gulden, stuiver en wit was echter aan een inhaerente
spanning onderhevig. Terwijl de waarde van de gouden gulden nauwelijks
3
De uiteenzettingen van N. B. Tenhaeff over het Utrechtse geldwezen dienen met omzichtigheid
te worden gebruikt: Inleiding in Bronnen tot de bouwgeschiedenis van den Dom te
Utrecht, deel II, 1, 's-Gravenhage 1946en Tijdschrift voor Geschiedenis 49(1934), p. 454-476.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 13
varieerde, in ieder geval in de praktijk als waardevast beschouwd werd, was
het laat-middeleeuwse zilvergeld voortdurend aan waardevermindering onderhevig.
De circulerende geldstukken gingen, behalve door natuurlijke slijtage,
achteruit door het versmelten van zwaardere exemplaren en door vermenging
met minderwaardige imitaties. Bovendien werd veelal door de regeringen de
waarde van het zilvergeld opzettelijk verminderd, hetzij door gewicht en/of
gehalte te verlagen, hetzij door de nominale waarde te verhogen. Na verloop
van tijd werd dan ook voor hetzelfde goudstuk een groter aantal, inmiddels
slechter geworden zilveren munten geëist. Op deze wijze kwam een achteruitgang
van het zilvergeld tot uitdrukking in een hogere koers van de goudstukken
uitgedrukt in zilveren munten.
Ook te Utrecht doet dit zeer algemene verschijnsel zich voor. In 1464 kwam -
de waarde van de gouden Rijnse gulden overeen met die van 20 zilveren stuivers*.
In de volgende jaren worden echter voor dezelfde munt 21, 22, 24 enz.
slechtere stuivers genoteerd. De schijnbare stijging van de gulden betekent een
feitelijke achteruitgang van de zilveren basismunt. Dat deze laatste inderdaad de
variabele was, blijkt bovendien daaruit, dat een - zij het dikwijls vertraagde -
stijging van de prijzen van goederen en diensten uitgedrukt in zilvergeld, met de
koersstijging van de gouden munten gepaard pleegt te gaan.
Een bijzondere moeilijkheid voor ons biedt de boekhoudkundige terminologie.
Het zilvergeld was zozeer de basis van de voorstelling die de tijdgenoten van
hun geld hadden, dat bij de term Rijnse gulden veelal niet in de eerste plaats gedacht
wordt aan het concrete goudstuk, maar aan het bedrag van 20 stuivers
zilvergeld waarmee deze munt op een bepaald ogenblik overeenkwam. Wanneer
enkele jaren na 1464 de gulden meer dan 20 zilveren stuivers waard is, wordt de
term Rijnse gulden toch nog gebruikt om een bedrag van 20 stuivers aan te
duiden. Zo nodig wordt dan ter verduidelijking in dit laatste geval „Rijnse gulden
current" gezegd (in moderne woorden: Rijnse gulden als rekenmunt) en
wordt het goudstuk zelf aangeduid als „gouden Rijnse gulden". In een rekening
wordt dan de ontvangst of uitgave van een werkelijke gulden genoteerd
als 1 Rijnse gulden + enkele stuivers. De rekenmunt, gebruikt voor de aanduiding
van prijzen, heeft steeds het zilvergeld als basis: zijn waarde daalt met
het verval van het zilvergeld. De gouden munten hebben, min of meer evenals
goederen, een prijs uitgedrukt in variabel zilvergeld.
De bijgevoegde tabel geeft een beeld van de feitelijke ontwikkeling van het
Utrechtse geld tijdens de regering van bisschop David. Kolom 1 geeft de constante
waarde van de sedert 1464 gebruikelijke rekenmunt, de rijnsgulden current
van 20 stuiver = 40 kromstaart (slechts in de allerlaatste jaren treedt een
4
Ontleend aan de in noot 3 genoemde Domrekeningen (deel II, 1 en deel II, 2, 's-Gravenhage
1970).

14 H. ENNO VAN GELDER
afwijking op, doordat deze gulden niet meer gedefinieerd wordt als 20 stuiver,
maar als 10 vuurijzers en daardoor de waarde met die van de vuurijzers oploopt).
In kolom 2 is daarnaast geplaatst de feitelijke koers van de gouden Rijnse
gulden. Deze koersen zijn ontleend aan de gedrukte rekeningen van de Domfabriek
(de instantie die bouw en onderhoud van de Dom verzorgde), maar
kunnen als te Utrecht algemeen geldend beschouwd worden, omdat zij bevestigd
worden door gegevens in de - ongedrukte - rekeningen van de stedelijke
Cameraars; deze laatste geven ook een aanvulling voor de enkele jaren waarvoor
de Domrekeningen niet zijn bewaard.
Het blijkt dat de koers van de gouden gulden aanvankelijk langzaam, na
1474 steeds sneller oploopt om in 1489 meer dan het dubbele van die bij de aanvang
van de reeks te bereiken. In feite betekent dit dat de waarde van zilveren
stuivers in dezelfde mate aanvankelijk langzaam, vervolgens steeds sneller daalde.
In 1490 daalt de koers abrupt tot zelfs beneden het oorspronkelijke niveau:
dit is een gevolg van de revaluatie van het geld, die in Utrecht op 1 februari 1490
werd gepubliceerd. Onmiddellijk daarna treedt opnieuw een geleidelijke stijging
in.
Ter vergelijking is in kolom 3 de koers van dezelfde gouden gulden te Deventer
opgenomen 5
, zoals die blijkt uit de Cameraarsrekeningen van die stad. Ondanks
verschillen in terminologie, doordat tot 1475 in kromstaarten en pas daarna in
stuivers wordt geboekt, is de ontwikkeling dezelfde; in Deventer wordt in die
tussenliggende jaren de kromstaart gesteld op 5/9 stuiver, zodat na omrekening
in stuivers dezelfde koersen als in Utrecht te voorschijn komen. Tot 1487 zijn
dan de koersen geheel gelijk, behoudens kleine verschillen, veroorzaakt doordat
de boekjaren niet geheel samenvallen. Alleen had hier de revaluatie die in
Utrecht begin 1490 intrad, al in de zomer van 1488 plaats door invoering van
een eigen Overijsselse stuiver (aangeduid als Stichtse stuiver), die echter in 1493
weer verlaten werd.
Kolom 4 geeft ter aanvulling de koersen die voorkomen in de door de stad
Utrecht gepubliceerde officiële tarieven 6
. Deze vertonen weliswaar kleine afwijkingen
van de aan de rekeningen ontleende koersen, doordat publicatie op
zeer uiteenlopende tijdstippen binnen het boekjaar plaats had, maar komen
verder geheel daarmee overeen. Deze tarieven moeten trouwens meer als een
registratie ter voorlichting van het publiek van de in de praktijk ontstane koersen
beschouwd worden dan als een poging van de overheid het verloop van de
5
6
Ontleend aan de ongedrukte Cameraarsrekeningen van Deventer (Oud-archief van Deventer).
Gedrukt (weliswaar met een aantal onjuiste lezingen en foute interpretaties) door Van der
Chijs, Utrecht, p. 349-376.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË ' 15
koersen wezenlijk te beïnvloeden, iets waartoe deze in feite allerminst in staat
was.
Kolom 5 geeft tenslotte de koersen van de gouden Rijnse gulden in de tariefplakkaten
van de Bourgondische Nederlanden 7
. Ook hier blijkt weer - afgezien
van kleine discrepanties veroorzaakt door uiteenlopende publicatiedata - de
ontwikkeling volkomen gelijk te lopen.
Deze parallellie is voor de beoordeling van de Utrechtse ontwikkeling van bijzonder
belang. Immers, wanneer het waardeverloop van de zilveren stuiver -
want daar komen deze cijfers in feite op neer - in het grote gebied van de
Bourgondische Nederlanden en in het in vergelijking zeer kleine Utrechtse
Nedersticht dezelfde blijkt te zijn, mag wel aangenomen worden, dat de oorzaken
van deze ontwikkeling niet in Utrecht, maar in de Nederlanden liggen.
Met andere woorden, de zilveren stuiver die de basis van het Utrechtse geldwezen
vormt, is niet een afzonderlijke Utrechtse munt, maar de zilveren stuiver
van de Bourgondische Nederlanden. Dit was ook trouwens wel te verwachten.
Alleen al het woord stuiver, dat in de Utrechtse rekeningen tegen 1450 opduikt
ter aanduiding van een concreet zilverstuk, is aanvankelijk alleen gebruikt als
naam van de in 1434 door Philips de Goede ingevoerde munt van vierlandertype.
In dezelfde richting wijzen de Nederstichtse muntvondsten, waarin gedurende
de gehele periode van David Bourgondische munten de grootste homogene
groep vormen. Kennelijk heeft het Bourgondische geld het verkeer in het
Nedersticht, dat toch altijd al zo nauw met Holland verbonden was, beheerst.
De muntslag te Wijk in opdracht van bisschop David heeft aan de circulatie
geen eigen karakter gegeven, waarbij de vraag voorlopig in het midden gelaten
kan worden of deze muntslag vrijwillig dan wel noodgedwongen aan het Bourgondische
voorbeeld aangepast werd.
In ieder geval is de munt van de Bourgondische Nederlanden bepalend geweest
voor het Nedersticht. De geschiedenis van deze munt 8
dient dan ook hier
in hoofdtrekken in herinnering geroepen te worden. De invoering van de stuiver
had in 1434 eenheid van munt gebracht in de gewesten die onder bewind van
Philips de Goede stonden. Na een zeer overvloedige aanmunting in de jaren
1434 - ca 1440, waardoor de meeste oudere zilverstukken versmolten werden,
trad een periode van zeer geringe productie in. In de volgende kwart eeuw ging
de gemiddelde waarde van de omlopende stuivers, zoals hiervoor beschreven,
achteruit door slijtage, door snoeien enz. en door bijmenging van minderwaar-
7
8
Bijeen te vinden in: C. R. Hermans, Nederlandsche Munt-evaluatien uit de jaren 1474-1499,
's-Hertogenbosch 1846.
P. Spufford, Monetary Problems and Policies in the Burgundian Netherlands 1433-1496,
Leiden 1970 en H. Enno van Gelder in JMP 38 (1951), p. 42-54.

16 H. ENNO VAN GELDER
•dige vreemde munten, hetgeen tot uiting kwam in stijging van de koersen der
goudstukken. In 1466 werd de aanmunting van stuivers van het oude type, en
thans ook van dubbele stuivers, weer opgenomen; de muntvoet moest daarbij
•echter, in overeenstemming met de feitelijke situatie, met ruim 10% worden
verlaagd. Opnieuw had een zeer ruime productie plaats, zeer waarschijnlijk gestimuleerd
door een stijging van de zilverproductie der midden-Europese mijnen:
ook buiten het gebied van Karei de Stoute is na ca 1465 een grote opleving
van de aanmunting van zilver te constateren, o.a. in de noord-oostelijke
Nederlanden en in het Rijnland.
Met de invoering van de vuurijzer-reeks in 1474 verliet de regering echter de
-politiek om de stabiliteit van de munt, zover dat mogelijk was, te handhaven.
De nieuwe uitgifte betekende niet alleen een verdere verzwakking van de stuiver,
maar tevens een verhoging van de sleischat: het begin van een streven om
-de muntslag aan fiscale doeleinden dienstbaar te maken. Vooral tijdens het regentschap
van Maximiliaan (1482-1494), toen de regering voor enorme kosten
van binnen- en buitenlandse oorlogen stond, werd de muntslag in sterke mate
ten bate van de schatkist geëxploiteerd. In snel tempo volgden de emissies elkaar
op, waarbij de nieuwe munten telkens voor hogere nominale koersen werden
uitgegeven en de winst uit de verwerking van oudere, lager getarifieerde
istukken in de vorm van sleischat in de regeringskas vloeide. Op de vuurijzers
volgden de Mechelaars van 1485, At griffioenen van 1487 en de Bommelaars van
1488; het 3 stuiverstuk in deze laatste reeks bevatte nauwelijks meer zilver dan
de enkele stuiver van 1466. De intrinsieke waarde van de stuiver was in ruim 20
jaar tot bijna een derde gedaald; in overeenstemming daarmee liepen de koersen
van de gouden munten, uitgedrukt in deze povere stuivers tot astronomische
getallen op.
In 1489 maakte de regering van de Nederlanden echter abrupt een einde aan
•deze ontwikkeling. Met Kerstmis van dat jaar werden nieuwe munten, even
goed als die van Philips de Goede, ingevoerd, waarbij van exorbitante sleischat
werd afgezien, en werden de koersen teruggebracht tot het lage niveau van 30
jaar geleden. Ondanks een aantal overgangsbepalingen leidde deze plotselinge
revaluatie tot veel verzet bij het met de inflatie van de afgelopen jaren vertrouwd
geraakte publiek. Enige verzachting bleek dan ook noodzakelijk: de nieuwe
vuurijzers van 1492 bevatten iets minder zilver dan de vroegere, maar dit was
noodzakelijk om ze in omloop te kunnen brengen als gelijkwaardig met de
exemplaren uit 1474, die inmiddels door slijtage hadden geleden en met Luikse,
Utrechtse en andere naslagen waren vermengd. Daarna begint een periode van
-vrijwel stabiele munt, die meer dan een halve eeuw zou duren.
Deze ontwikkeling van de muntslag in de Bourgondische Nederlanden is de
-voornaamste factor geweest die de geschiedenis van de muntslag van bisschop

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 17
David heeft bepaald. Perioden van nauwe conformering aan het Bourgondische
voorbeeld wisselen hier echter af met tijden van wat grotere zelfstandigheid;
bovendien heeft de binnenlandse politieke situatie, zowel de tegenstelling tussen
Neder- en Oversticht als de spanning binnen het Nedersticht, meermalen de
muntslag beïnvloed.
Terwille van de overzichtelijkheid volgt hier eerst een algemeen overzicht van'
de ontwikkeling tijdens Davids regering; daarna zal afzonderlijk een verantwoording
worden gegeven van de indeling van de talrijke tijdens deze regering
geslagen munttypen in het door de monetaire ontwikkeling en de overgeleverde
archivalische documentatie verschafte kader.
De monetaire geschiedenis
Reeds vrij spoedig nadat zijn gezag enigermate gevestigd was, gaf bisschop
David in januari 1457 opdracht munten in zijn naam te slaan. Alleen al om de
naam van de nieuwe landsheer bekend te maken was een aanmunting geboden.
De nieuwe munten tonen dan ook voluit wapen, naam en titel van de jonge
vorst en het gouden schild legt meteen het verband tussen David en zijn illustere
naamgenoot, de Bijbelse koning David die als harpspeler wordt afgebeeld. De
nieuwe zilveren stuiver sluit duidelijk aan bij de munten van Davids vader en
politieke beschermer, hertog Philips van Bourgondië. Dit neemt echter niet
weg dat de muntvoet vrij wat lager was dan die van het voorbeeld: zonder dat
zou een muntslag waarschijnlijk niet mogelijk geweest zijn in deze periode van
betrekkelijke schaarste aan zilver, waarin noch in de Bourgondische munthuizen
noch in Gelre en Overijssel aanmunting van betekenis plaats had.
De aanmunting van Davidschilden en Davidstuivers moet al na enkele jaren
tot stilstand gekomen zijn. Zilver is verder gedurende de zestiger jaren nauwelijks
meer uitgegeven; van enige omvang was slechts een uitgifte in 1469/1470
van kleingeld, halve en kwart groten die nog nauwkeuriger dan de munten van
1457 bij het Bourgondische type aansluiten en als regelrechte imitaties daarvan
beschouwd moeten worden. Van veel meer betekenis was de invoering in 1464
van de gouden Davidsgulden, waarmee een meer zelfstandig muntbeleid werd
ingeluid. Hiermee werd de aansluiting bij de verouderde Hollandse schilden
verlaten en de voorkeur gegeven aan de Rijnse gulden die in de Nederlanden
steeds verder opdrong. In de Bourgondische Nederlanden gebeurde twee jaar
later trouwens hetzelfde met de vervanging van de gouden leeuw door de Andriesgulden.
De nieuwe Davidsgulden werd uitgegeven als gelijkwaardig met de
Rijnse gulden, al was het gehalte iets lager om lonende aanmunting mogelijk te
maken. Voor het eerst verschijnt hier de tronende Sint Maarten op een Utrechtse
munt, naar analogie van soortgelijke afbeeldingen op Rijnlandse munten.
Deze Davidsguldens zijn gedurende een jaar of twintig met ongewijzigde

18 H. ENNO VAN GELDER
beeldenaar in enorme aantallen geslagen: het is de enige munt van bisschop
David die nog in de 16e en 17e. eeuw in de circulatie voorkwam. Dit was overigens
alleen mogelijk door in de loop van de jaren enige malen het gehalte te
verlagen en op die wijze aan de concurrentie om het aanbod van goud het hoofd
te bieden. Overigens werd daardoor het oorspronkelijk verband met de Rijnse
gulden verbroken. De late emissies van 1492 en 1494 hebben dan ook een andere
beeldenaar dan de oudere Davidsguldens.
In dezelfde periode dat in de bisschoppelijke munt te Wijk-bij-Duurstede wel
goud, maar nauwelijks zilver werd aangemunt, begon de aktiviteit van een ander
munthuis op Stichts gebied. De stad Deventer begon in 1466 met de uitgifte van
eigen zilveren munten: jagers, witpenningen, halve witpenningen en kleinere stukken.
Deze zijn geheel buiten medewerking van de bisschop uitgegeven, al vertonen
de grotere stukken diens wapen als landsheer, maar niet zijn naam of waardigheid
9
. Deze emissie heeft voortgeduurd tot 1474 en is bijzonder omvangrijk
geweest. Kennelijk hangt deze overvloedige aanmunting samen met het, na een
schaarste van vele jaren, weer in toenemende mate beschikbaar komen van zilver.
De grote aanmuntingen van Karei de Stoute behoren in hetzelfde kader, evenals
de na een verslapping weer toenemende productie van jagers en vliegers door
de stad Groningen.
Een onvermijdelijk nevenverschijnsel van deze hausse in de aanmunting van
zilver was ook een toeneming van de aanmaak van minderwaardige nabootsingen.
In de Stichtse gebieden drongen in het bijzonder vliegers door van laag
gehalte sedert 1473 geslagen door de Friese steden als Bolsward, Sneek en
Leeuwarden. Zij komen weldra vrij geregeld in Nederlandse vondsten voor,
evenals Duitse imitaties uit Essen, Mors, Limburg e.a. Zowel te Deventer
als te Utrecht wordt door de overheden hiertegen gewaarschuwd 10
. Deze toenemende
concurrentie heeft wel veroorzaakt dat de muntslag te Deventer, dat
kennelijk geen verzwakking van de sinds 1464 geldende muntvoet wilde aanvaarden,
in 1474 gestaakt werd.
Tegen deze achtergrond moet de hervatting van de zilveraanmunting door
bisschop David zelf in 1474 worden gezien. In dat jaar begint te Wijk een omvangrijke
uitgifte van jagers, witpenningen en halve witpenningen, dezelfde denominaties
die kort te voren te Deventer geslagen waren. Voor de jager wordt het
te Deventer, en vroeger te Groningen, gebruikte type met dubbel omschrift gekozen.
Voor de witpenning kon de Deventerse beeldenaar met opvallend stedelijk
wapen niet worden gebruikt, maar werd teruggegrepen op het Rijnlandse
type, waarbij Sint Pieter door Sint Maarten werd vervangen als op de guldens
van 1464. Op de jagers wordt voor het eerst de psalmspreuk „Memento Domine
10
9
Van der Chijs, Utrecht, pl. 17,11 - 18,22 en Overijssel,.^.. 12, 17-18.
Van der Chijs, Utrecht, p. 484 en (ongepubliceerd) Oud-archief Deventer, cat. 926, f° 58.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 19
David" gebruikt, die ook op vele munten uit de volgende jaren de naam van de
bisschop vervangt. De algemene daling van de waarde der zilveren munten, in
de Bourgondische Nederlanden om fiskale redenen bevorderd en door de toenemende
concurrentie en imitatie in de hand gewerkt, maakte het echter onmogelijk
de muntvoet onveranderd te laten. Bisschop David, die in deze jaren politiek
sterk stond doordat hij de oppositie in zijn eigen gebied de baas geworden
was en kon rekenen op de ruggesteun van zijn halfbroer, hertog Karei van
Boürgondië, kon nu wel een verzwakking van de munt tolereren. In de volgende
jaren werd nog enkele malen, in nauwe aansluiting bij de Bourgondische ontwikkeling,
gewicht en gehalte van de jagers verminderd, met uitdrukkelijke vermelding
van de reden „soe dan die payementen in den landen hier ommetrent
seer verloopende ende veranderende sijn". De eerste verlaging had plaats een
half jaar na de invoering van de vuurijzers door Karei de Stoute, de tweede onmiddellijk
na diens sneuvelen bij Nancy, de derde kort na de invoering van
hogere koersen door diens opvolgster hertogin Maria. De beide eerste verzwakkingen
gingen bovendien gepaard met een evenredige verlaging van het gehalte
van de Davidsgulden. De betekenis uit het oogpunt van bisschoppelijke inkomsten
blijkt ook wel daaruit dat de sleischat daarbij tevens verhoogd werd en
op een vroeger niet gebruikelijk niveau kwam. De uitgifte, vooral in de jaren
1477 en 1478 moet massaal geweest zijn: in lokale vondsten uit de eerstvolgende
jaren vormen de jagers dikwijls de meerderheid van de schat en nog steeds zijn
deze jagers de meest voorkomende munten van bisschop David. Nog tegenwoordig
is dit de enige munt uit de gehele regeringsperiode die bepaald niet zeldzaam
is.
De plotselinge dood van hertog Karei in 1477 bracht echter een geweldige
ommekeer. In de Nederlanden rees allerwegen verzet tegen zijn opvolgster, de
jonge hertogin Maria, en in de nevengebieden verloren de regeerders zijn
machtige steun. Het bisdom Luik kwam in opstand tegen de Bourgondischgezinde
bisschop; het pas onderworpen Gelre herkreeg tijdelijk zijn onafhankelijkheid
(in naam van de jonge Karei van Egmond werden daar onmiddellijk
jagers en witpenningen naar Utrechts voorbeeld geslagen) en ook in het Sticht
leefde de oppositie krachtig op.
In de loop van 1479 is de aanmunting van jagers, en vermoedelijk tegelijk die
van de bijbehorende kleinere munten, tot stilstand gekomen. Omdat de aanmunting
van overeenkomstige jagers en witpenningen in Gelderland, zowel in
de hertogelijke munt als in de stadsmunt van Zutphen, wel langer geduurd heeft,
moet hiervoor een specifiek Stichtse oorzaak gezocht worden. Deze is zeer
waarschijnlijk te vinden in de tegenstand die de steden van het Sticht aan de
muntpolitiek van de bisschop boden. Het conflict met de steden van Neder- en
Oversticht was in deze jaren groeiende, wat o.a. tot uitdrukking kwam in door

20 H. ENNO VAN GELDER
beide landsdelen afgedwongen concessies als de Landbrief van 1478. Ook op
muntgebied kwamen de steden in verzet. Utrecht was er al in 1478 toe overgegaan
na een onderbreking van vele jaren weer eigen klein geld te slaan op een
betere muntvoet dan de bisschop deed. In het Oversticht verbonden Deventer,
Kampen en Zwolle zich met Groningen, om aan de muntverzwakking paal en
perk te stellen 11
. Zij kwamen, in duidelijke oppositie tot de bisschop, overeen
eigen munten van betere kwaliteit dan de bisschoppelijke jagers te slaan: met
deze nieuwe stuivers, die te Deventer en Kampen zijn geslagen - Zwolle had nog
geen eigen munthuis - werd getracht de muntpariteit van vóór 1464 te herstellen.
Weliswaar bleef de omvang van deze nieuwe uitgifte zeer beperkt, zodat
met de nieuwe munten niet effectief een herstel bereikt kon worden, maar het
gevolg was althans wel dat de bisschoppelijke muntslag te Wijk-bij-Duurstede
werd gestaakt en hiervan geen verdere verzwakkende invloed uit kon gaan.
De bisschop was trouwens voorlopig in het geheel niet meer in staat een zelfstandige
politiek op muntgebied te voeren. Het reeds smeulende conflict met de
stad Utrecht sloeg in 1481 in een openlijke oorlog om, waarin David slechts
dankzij militaire bijstand van zijn neef Maximiliaan tenslotte de overhand kon
behalen. Zijn volledige afhankelijkheid gedurende de Utrechtse oorlog komt
ook in de muntslag tot uitdrukking. In de bisschoppelijke residentie Wijkwerd in
1482 de muntslag hervat door een waarnemend muntmeester: geslagen werden
zilveren munten die zowel in gewicht en gehalte als in uiterlijk nauwkeurig overeenkwamen
met de vuurijzers van de Bourgondische Nederlanden. De afhankelijkheid
van het machtige buurland vond zijn neerslag in serviele imitatie van de
munten.
In dezelfde jaren gaf ook de tegenpartij eigen geld uit, dat te Utrecht zelf geslagen
werd, overigens door de nu tot de tegenpartij behorende vroegere bisschoppelijke
muntmeester. Geslagen werden braspenningen op naam van het
formele hoofd van de opstandelingen, Engelbert van Kleef, die copieën zijn van
de Kleefse braspenningen van diens vader. De keuze van dit uitheemse type is
overigens niet zo verwonderlijk: de Kleefse braspenningen waren reeds vrij goed
bekend in de omloop en vertegenwoordigden bovendien dezelfde waarde als de
Utrechtse jagers, zodat zij gemakkelijk tezamen met deze laatste konden circuleren.
Ook een zeer klein aantal Davidsguldens op naam van jonker Engelbert
werd geslagen. Tegen het einde van de oorlog in 1483 kwam nog een kleine
emissie van stuivers met Sint Maarten, geslagen op naam van de stad Utrecht
zelf uit.
Na de capitulatie van de stad voor het Bourgondische leger kwam uiteraard
een einde aan de afzonderlijke muntslag op naam van ruwaard en stad binnen
Utrecht. De muntslag te Wijk in opdracht van de bisschop werd voortgezet als
11
H. Enno van Gelder, In Dona Numismática, Hamburg 1965, p. 281-300.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 21
vroeger. Veel meer echter dan in de jaren voor de burgeroorlog was bisschop
David nu op Bourgondische bescherming aangewezen, wat in de muntslag duidelijk
tot uitdrukking komt. Uit de voorschriften omtrent de muntvoet en de
toen uitgegeven geldstukken komt een bijzonder nauwe aansluiting bij de ontwikkeling
in de Nederlanden naar voren. De voortdurende waardevermindering
van de munten die de jaren 1482-1489 kenmerkt, wordt in de bisschoppelijke
munt vrijwel stap voor stap gevolgd: telkens worden nieuwe munttypen uitgegeven,
zij het bijna alle in zeer klein aantal geslagen, die iedere keer een lagere
intrinsieke waarde hebben dan de voorafgaande.
De eerste emissie na de vrede met Utrecht, de driekwart-stuiver van 1485
vertoont nog een eigen beeldenaar, voor het eerst sinds jaren weer met het samengestelde
wapenschild van het Sticht en de bisschop, maar betekent wel duidelijk
een waardedaling ten opzichte van de vuurijzers van 1482-83. De volgende
emissie, die van 1487, is een kennelijke navolging van de Bourgondische van
1485: evenals ginds worden munten van het oude vierlander-type met een veel
hogere koers dan die van Philips de Goede in omloop gebracht: de Utrechtse
stukken roepen de herinnering op aan de Davidstuivers uit het begin van de
regering. De Bourgondische griffioenen-reeks van 1487 wordt in het bisdom
eveneens gevolgd door een uitgave van wederom lagere zilverinhoud, waarvan
overigens alleen de allerkleinste denominaties teruggevonden zijn. Een parallel
met de Bourgondische Bommelaar-reeks van 1488, die in de Nederlanden het
dieptepunt van de inflatie markeerde, is in Utrecht echter niet meer tot stand
gekomen.
Het waren de Overijsselse steden die inmiddels maatregelen namen tegen de
muntverzwakking 12
. In het najaar van 1488 verbonden de Drie Steden en Groningen
zich opnieuw, ditmaal met meer succes dan in 1479, dankzij een meer
omvattende politiek. Niet alleen werden de koersen van de munten weer tot een
veel lager niveau teruggebracht en werden wederom, deze keer wel in aanzienlijke
hoeveelheden, eigen gouden guldens en zilveren stuivers in omloop gebracht,
maar ook werd samenwerking gekregen met de vorsten en steden in
Westfalen, die eveneens aan de ontreddering van het muntwezen een einde wilden
maken. Inderdaad blijkt in Overijssel sinds 1489 de muntverzwakking tot
stilstand gekomen te zijn, terwijl in het Nedersticht en in de Nederlanden deze
nog een jaar voortduurde. Dit betekende tevens een scheiding op het gebied van
de munt tussen Over- en Nedersticht. Het Overijsselse geld, gesteund door de
muntslag van de Drie Steden, neemt verder een eigen ontwikkeling, zodat de
waarde van Overijsselse en Utrechtse stuivers blijvend uiteen gaat lopen. In deze
ontwikkeling past ook dat de bisschop in zijn laatste regeringsjaar een afzonderlijke
munt te Hasselt liet oprichten, waar munten van andere aard dan in het
1 2
Als voren en A. O. van Kerkwijk in JMP 3 (1916), p. 131 vlg.

22 H. ENNO VAN GELDER
Nedersticht geslagen zouden worden, al schijnt het door zijn dood niet meer tot
werkelijke aanmunting gekomen te zijn. Ookte Wijk was intussenaan de inflatoire
emissies een einde gekomen. Nadat met Kerstmis 1489 de Bourgondische regering
tot deflatie overgegaan was, moest ook het Nedersticht volgen, ongetwijfeld
goeddeels op aandringen van de stadsregering van Utrecht. Begin februari
1490 kwam tussen bisschop en stad een overeenkomst tot stand: de stad kondigde
een nieuwe valuatie af, die evenals de onmiddellijk voorafgaande Bourgondische
het koersniveau drastisch verlaagde tot het niveau van omstreeks
1464 en de bisschop verplichtte zich tegelijk nieuwe munten van goede kwaliteit,
in overeenstemming met dit tarief, te laten slaan. De emissie is in feite zeer weinig
omvangrijk gebleven, evenals trouwens de Bourgondische van 1489.
De muntslag te Wijk leefde pas weer op toen in de Nederlanden in 1492 de
maatregelen van 1489, die zeer veel verzet hadden opgewekt, enigszins gemitigeerd
werden met de uitgifte van de vuurijzers van 1492. Bisschop David sloot
zich daar nauw bij aan: in 1492 en 1494 hadden vrij omvangrijke emissies plaats
van munten, die in muntvoet en typen bijzonder getrouwe copieën zijn van de
gelijktijdige Bourgondische munten; slechts de opvallende aan de psalmen ontleende
omschriften van het Utrechtse zilvergeld en de beeldenaar met koning
David van de gouden munten onderscheiden deze van de Bourgondische prototypen.
De Nederstichtse munt was hiermee opnieuw volledig in afhankelijkheid
van die van de Nederlanden gekomen en in de laatste dertig jaren van de politieke
onafhankelijkheid van dit gebied zou daarin nauwelijks nog verandering
komen.
De bisschoppelijke munten
Een vaste grondslag voor de indeling van de overgeleverde muntengeeft het z.g.
Liber Officiatorum van bisschop David, een tot nu toe onuitgegeven register
waarin afschriften (in een enkel geval uittreksels) zijn opgenomen van aanstellingen
van bisschoppelijke ambtenaren van allerlei aard 13
. Hierin is ook een lange
reeks commissies voor de muntmeesters te vinden. Deze aanstellingsbrieven
vermelden gewoonlijk de muntsoorten die de muntmeester in het verkeer mocht
brengen met een specificatie van gewicht en gehalte, benevens de verdere voorwaarden,
o.a. het bedrag van de aan de bisschop af te dragen sleischat. Zoals
regel is bij dergelijke commissies ontbreekt iedere beschrijving van de beeldenaar
van de uit te geven munten. Rekeningen betreffende de muntslag zijn in het
geheel niet bewaard, zodat niet kan worden nagegaan hoeveel stuks van iedere
soort in omloop zijn gebracht; zelfs is het niet zeker dat alle in de commissies
genoemde soorten inderdaad geslagen zijn..
1 3
Overigens schijnt het register, vooral tegen het einde van de regeringsperiode,
Rijksarchief Utrecht, Bisschoppelijk archief no 373.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 23
niet zeer nauwkeurig te zijn bijgehouden. Er zijn aanwijzingen dat tenminste
één commissie ontbreekt.
In de tabel hierachter worden de gegevens van de commissies samengevat.
Enkele van deze teksten zijn indertijd volledig of in excerpt gedrukt door Enklaar
14
; deze gaf ook een overzicht van de gegevens betreffende alle gouden
muntsn, dat echter niet geheel nauwkeurig en volledig is. Van sommige stukken
zijn regesten afgedrukt in Muller's catalogus van het bisschoppelijke archief 15
.
Aan de in acten voorkomende gegevens betreffende gewicht en gehalte is hier
een omrekening in grammen van het bruto-gewicht van iedere munt en van het
gewicht aan fijn goud, c.q. zilver dat deze bevatten moesten, toegevoegd. In de
acten wordt het gewicht uitgedrukt in stukken per mark Troois; het gehalte van
gouden munten wordt gegeven in karaten de Engelse nobel gerekend voor fijn
(d.w.z. 23f karaat als fijn goud beschouwd), van de zilveren aanvankelijk meestal
in penningen koningszilver (d.w.z. 23/24 als fijn zilver beschouwd), later in
penningen fijn zilver.
Behalve de genoemde commissies zijn in het register bovendien ingeschreven
een aantal zg. recesbrieven, acten waarin de bisschop verklaart dat de muntmeester
over een bepaalde periode de verschuldigde sleischat heeft voldaan.
Ook hierin wordt geen specificatie van de geslagen munten gegeven; slechts
wordt een enkele maal het totale afgedragen bedrag genoemd. De reeks loopt
met enkele kleine hiaten, die het gevolg kunnen zijn van tijdelijke stilstand in de
werkzaamheden, door tot midden 1487; daarna zijn geen recesbrieven meer ingeschreven.
Uit deze gegevens kan de reeks van de bisschoppelijke muntmeesters worden
afgeleid. De eerste aanstelling wordt in 1457 gegeven aan Danys van Levendael
(ook Lievedael of Leefdael). Of deze ook reeds onder Davids voorganger, bisschop
Rudolf van Diepholt, de munt beheerde, is niet bekend. In 1467 treedt
in zijn plaats op zijn broer, Lodewijk van Levendael. Maar in 1472 wordt
Danys opnieuw aangesteld, om in 1477 wederom door Lodewijk te worden vervangen.
Lodewijk van Levendael verkreeg 13 sept. 1481 toestemming om het muntmeesterambt
tijdelijk te doen waarnemen door Gerrit Claeszoon van Haarlem,
die verantwoordelijk was voor de bisschoppelijke munten van 1482. De in het
stuk aangeduide reden dat het hem „nyet gelegen is onse munte voirs. selve
voirt te bedienen", zal wel in de politieke situatie van deze jaren te zoeken zijn.
1 4
1 5
Bijdragen en Mededeelingen Historisch Genootschap te Utrecht Al (1928), p. 27-52. De daar
aangekondigde algemene studie is niet verschenen. Een kort résumé in RBN 76 (1924), p.
86-90.
S. Muller Fzn., Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht (722-1528), Utrecht
1917-1922.

24 H. ENNO VAN GELDER
Lodewijk blijkt nl. een der vooraanstaande figuren van de anti-bisschoppelijke
partij in de stad Utrecht geweest te zijn 16
. Hij was tijdens het beleg in de stad en
verzorgde als stedelijk muntmeester de muntslag in de laatste periode van het
beleg; na de onderwerping aan de bisschop komt hij voor op de lijst van ballingen
die de stad moesten verlaten. Blijkbaar heeft hij zich echter weer met de
bisschop verzoend, want hij hervatte zijn functie al op 1 november 1483. Eind
1487 verdwijnt hij van het toneel en werd hij opnieuw opgevolgd door Gerrit
Claesz., die ook ditmaal niet als muntmeester, maar als bewaarder van de munt
wordt aangeduid. Wat de reden van dit interim was, blijkt niet.
In 1490 trad als muntmeester op Daniël van der Heyde, doch slechts voor
korte tijd, hoewel hij later, onder bisschop Frederik van Baden, nogmaals de
munt beheerd heeft. Reeds in 1492 trad de laatste muntmeester van bisschop
David, Johan van Papenvelt, in functie.
Minder aaneensluitend zijn de gegevens betreffende de stempelsnijders 17
.
Bekend is een aanstelling in deze functie van Arend Kerstenzoon in 1472,
zonder dat blijkt of hij reeds eerder als zodanig werkzaam geweest was. In
1474 werd hij opgevolgd door Hendrik de Vries, die later naar Cleve vertrok,
waar hij eind 1500 als stempelsnijder overleed 18
. Of hij voor bisschop David gewerkt
heeft tot 1492, toen een nieuwe graveur Rutger de Maelre werd benoemd,
blijft onzeker.
Ook over de plaats van vestiging van de munt zijn de gegevens wat onvolledig.
Pas in 1474 wordt voor het eerst in een aanstelling uitdrukkelijk gezegd dat
de muntmeester zijn werkzaamheden te Wijk-bij-Duurstede zal gaan uitoefenen.
Ook in de volgende jaren komt deze vermelding regelmatig voor. Pas
Johan van Papenvelt krijgt, na in 1492 en 1494 opdrachten als muntmeester te
Wijk te hebben gekregen, daarnaast in 1494 en 1495 afzonderlijke commissies
voor een tweede munthuis te Hasselt in het Oversticht.
Het is waarschijnlijk dat bij het begin van bisschop Davids regering de munt
gevestigd was te Rhenen. Daar was de Nederstichtse munt van Davids voorganger,
bisschop Rudolf, geweest en David resideerde in deze jaren gewoonlijk
op het slot Ter Horst bij Rhenen. In 1459 verkreeg hij door erfenis het kasteel
Wijk-bij-Duurstede, dat hij zeer uitbreidde en verfraaide. Het ligt voor de hand
aan te nemen dat ook de munt betrekkelijk spoedig van Rhenen naar Wijk is
meegegaan, maar het jaar van de verplaatsing is niet bekend. Te Utrecht zelf is
voor rekening van de bisschop, die zoals de meeste geestelijke vorsten in die tijd
zelden in zijn hoofdstad resideerde, nooit gemunt.
16
17
1 8
Uit deze stukken blijkt tevens onmiskenbaar dat het bisschoppelijk bestuur
Tenhaeff (zie noot 2), p. 146 noot 5.
D. Th. Enklaar in Jaarboekje van Oud-Utrecht 1926, p. 76-83 (met onjuiste conclusies).
A. Noss, Die Münzen von Cleve, München 1931, p. 157.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 25
gedurende de regering van bisschop David geen bemoeienis heeft gehad met de
munt te Deventer. De omvangrijke reeks van jagers, witpenningen en halve witpenningen,
die van 1466 tot 1474 te Deventer is geslagen, draagt weliswaar het
wapen van bisschop David - niet zijn naam of spreuk - maar is geslagen onder
verantwoordelijkheid van de stedelijke regering van Deventer 19
. Zij sluiten
trouwens in uitvoering geheel aan bij de plakken en halve plakken die in dezelfde
jaren te Deventer zijn geslagen zonder het wapen van bisschop David. Bovendien
blijkt uit de naam „wevelers", waaronder deze Deventerse witpenningen
veelvuldig in latere valuaties worden aangeduid, dat zij zijn vervaardigd door
Arent Wevell, die stedelijk wisselaar en muntmeester van Deventer was 20
. Tenslotte
wordt in de stadsrekeningen van Deventer sedert 1464 regelmatig een post
van inkomsten uit het „waardijnschap" verantwoord, waaruit blijkt dat de
baten van deze muntslag aan de stad en niet aan de bisschop ten goede gekomen
zijn. Deze stedelijke munten worden hier dan ook verder niet ter sprake
gebracht, voorzover zij niet voor de verklaring van de bisschoppelijke muntslag
van belang zijn.
De munten (PI. II-VI) geslagen volgens de instructie van 1457 kunnen gemakkelijk
worden aangewezen. In verschillende muntvondsten, die blijkens de niet-
Utrechtse munten in de beginjaren van bisschop Davids regering gedateerd
moeten worden - de vondsten 's-Hertogenbosch, Tilburg en Arnhem - komen
slechts twee Utrechtse typen voor: het grote goudstuk met voorstelling van de
harpspelende koning David (no 1) en de zilveren stuiver met samengesteld
wapen in het veld (no 2). Het gewicht van deze munten komt nauwkeurig met
het voorschrift van 1457 overeen. Het goudstuk blijkt oorspronkelijk Davidschild
geheten te hebben, wat begrijpelijk is omdat het brede formaat en de
drukke versiering duidelijk teruggrijpen op de nog veelvuldig circulerende Hollandse
schilden van Willem VI en Philips de Goede; de stuiver is kennelijk een
adaptatie van de algemeen bekende Bourgondische vierlanders. Ook de bijbehorende
kleinere zilveren munten van overeenkomstige beeldenaar - de halve en
kwart stuivers - zijn bekend (nos 3 en 4), al zijn geen exemplaren in dateerbare
vondsten aan te wijzen. De uitvoering van de gehele reeks is zeer homogeen:
alle stukken dragen de volledige naam en titel van de bisschop, nogmaals diens
naam op de keerzijde en - behalve het kleinste stuk - het later zelden gebezigde
samengestelde wapen van het bisdom en de vorst. De uitgifte van deze munten
heeft enkele jaren geduurd: nog in 1461 wordt sleischat afgerekend.
Moeilijker aan te wijzen zijn de munten die in 1464 werden ingevoerd. De
nieuwe instructie vervangt het Davidschild door een Davidsgulden, blijkens het
19
2 0
Reeds opgemerkt door W. H. Cost Jordens in Overijsselsche Almanak voor Oudheid en
Letteren 1854, p. 17.
Van der Chijs, Overijssel, p. 197.

26 H. ENNO VAN GELDER
hogere gehalte duidelijk een andere munt. In de instructies van de volgende
jaren tot en met 1482 wordt telkens een Davidsgulden als goudstuk genoemd,
zij het dat het gehalte tij vrijwel gelijkblijvend gewicht geleidelijk verlaagd
wordt van 18 tot 16 karaat. Naar alle waarschijnhjkheid is hiermee bedoeld de
gulden van Rijnlands type met tronende Sint Maarten (no 5), het meest voor­
2 1
komende goudstuk uit Davids regering. Uit 16e eeuwse wisselaarsinstructies
is bekend dat deze guldens inderdaad in twee verschillende gehaltes voorkwamen:
18 karaat met de afkorting EPIS in het omschrift der voorzijde en 16 karaat
met EPS (dit blijkt overigens een simplificatie te zijn van een iets geleidelijker
ontwikkeling). Deze gulden is dus gedurende bijna 20 jaar krachtens verschillende
instructies zonder wezenlijke verandering van de beeldenaar geslagen.
Naast de nieuwe ingevoerde gulden schrijft de instructie van 1464 zilveren
munten voor die aangeduid worden met de niets-zeggende naam Utrechtse penning.
Kennelijk zijn bedoeld stuivers en onderdelen. Gewicht en gehalte van de
nieuwe munten zijn slechts een fractie lager dan die van 1457. Het ziet er naar
uit dat hier een voortzetting bedoeld werd van de voorafgaande reeks met een
kleine aanpassing aan de inmiddels opgetreden slijtage, zoals dat in 1466 ook in
de Bourgondische Nederlanden gedaan werd. In ieder geval is de uitgifte - ook
als een niet teruggevonden nieuwe beeldenaar werd ingevoerd - uiterst beperkt
geweest: de recesbrief van 1469 wekt de indruk, dat alleen gouden munten, dus
de nieuwe Davidsguldens, werden afgeleverd.
In 1464 werd behalve de reeds uit 1457 daterende stuiver, halve en kwart
stuiver ook een munt van een achtste stuiver genoemd. Aanvullende instructies
van 1469 en 1470 wijzigen gewicht en gehalte van deze denominatie en die van
de kwart stuiver, maar noemen de grotere zilverstukken niet meer. Dit wijst op
een hervatting - op enigszins aangepaste muntvoet - van deze kleine soorten.
Deze kunnen met grote waarschijnlijkheid herkend worden in de kwart en
achtste stuiver van zuiver Bourgondisch type (nos. 8 en 9), die inderdaad het
door de instructie vereiste gewicht hebben. Dat de kwart stuiver in deze periode
gedateerd moet worden, blijkt ook uit muntvondsten: hij komt niet in de oudere
schatten voor, maar wel geregeld in ca 1480 afgesloten complexen - vondsten
Utrecht, Hoensbroek en Nederheim -, zodat hij aan de munten uit de jaren '70
moet voorafgaan. De achtste stuiver is hiermee, door het type en het over beide
zijden doorlopende omschrift, onmiskenbaar verbonden.
Tegelijk werd in 1469 voor het eerst tijdens deze regering een kleine munt van
1 duitken (= 1/48 stuiver) genoemd. Daar deze kleine munten vrijwel nooit in
vondsten voorkomen, kan slechts met reserve verondersteld worden dat hier
-de zeldzame duitkens met borstbeeld van Sint Maarten (no 10) thuis horen: het
- 21
Hierover H. Enno van Gelder in American Numismatic Society, Centennial Publication,
New York 1958, blz. 239-272.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 27
borstbeeld verbindt deze met de gelijktijdige guldens, het over beide zijden
doorlopende omschrift met de andere munten van 1469.
Met volledige zekerheid kunnen wederom aangewezen worden de munten
geslagen volgens de instructie van 1474, gewijzigd in 1475, 1477 en 1478. Als
gouden munt fungeert nog steeds de Davidsgulden geslagen sedert 1464.
De zilveren munten zijn blijkens gewicht en gehalte geheel nieuw. De grootste
hiervan wordt in de tekst aangeduid met de weinig specifieke naam van bisschopsgroot,
wat wel begrepen moet worden als „munt van de bisschop" in het
algemeen. Ongetwijfeld zijn hier bedoeld de zware zilverstukken met dubbel
omschrift, die bestaan met jaartallen 1474-1479 (no 11). De beeldenaar van
deze zilverstukken gaat globaal terug op de al sedert 1437 in zeer groot aantal
geslagen jagers van de stad Groningen. Zij worden dan ook in tarieven, zowel te
Utrecht als elders, zonder uitzondering aangeduid als Utrechtse jagers of Davidsjagers.
De tussentijds voorgeschreven wijziging van het gewicht komt bij de
bewaarde exemplaren duidelijk tot uiting: de exemplaren van 1474 en 1476 zijn
belangrijk lichter - maar van beter zilver - dan die van 1477-1479. Ook de wijzigingen
van het gehalte worden voor de jagers van bisschop David in wisselaarsinstructies
uit het begin van de 16e eeuw uitdrukkelijk conform de voorschriften
gesignaleerd.
Naast de jagers, uitgegeven voor 20 wit of 1 2/3 stuiver, werden ook halve en
kwart jagers ingevoerd, waarvoor overeenkomstige veranderingen van gewicht
en gehalte gelden (in de laatste instructie wordt dat alleen voor de jagers vermeld;
analoge correctie moet ook voor de onderdelen worden verondersteld,
tenzij de vervaardiging van die onderdelen in 1478 gestaakt is). Kleinere munten
van hetzelfde type als de jagers zijn echter niet bekend. De bedoelde onderdelen
kunnen echter worden herkend in de ongedateerde munten met borstbeeld
van Sint Maarten die in twee groottes voorkomen (nos 12 en 13). Hoewel
de beeldenaar geen enkele gelijkenis met die van de jager vertoont, is de samenhang
onmiskenbaar. De valuaties noemen de onderdelen soms halve jager,
maar even vaak wordt een geheel andere naam, philippus, gebruikt, wat erop
wijst dat er een uiterlijk verschil tussen de jagers en de kleinere stukken bestond.
Verder komen de jagers met jaartal en de munten met Sint Maarten
geregeld tezamen voor in vrijwel alle vondsten die na 1480 gedateerd kunnen
worden - het eerst in de vondst Venray. Bewijzend is echter vooral dat de munten
met Sint Maarten uiteenvallen in twee duidelijk onderscheiden groepen: er
zijn lichtere exemplaren zonder teken boven het wapenschild en zwaardere met
een ster boven het wapenschild, die bovendien gewoonlijk een andere interpunctie
hebben. Deze gewichten komen goed overeen met die van de voorschriften
van resp. 1474-1475 en 1477, op dezelfde wijze als bij de jagers. Er
kan dan ook geen twijfel zijn dat deze philipussen de gezochte onderdelen van

28 H. ENNO VAN GELDER
de jager zijn; een verklaring voor het opvallende onderscheid in beeldenaar
binnen één reeks komt verderop ter sprake.
De emissie van 1482 levert geen enkel probleem op. Gewichten en gehaltes
in de instructie zijn geheel gelijk aan die van gelijktijdige munten van de Bourgondische
Nederlanden. Inderdaad komen Utrechtse dubbele en enkele vuurijzers
voor met jaartal 1482 (nos 14 en 15), die slaafse copieën van de Bourgondische
zijn. Ook het voorgeschreven halve vuurijzer is bekend, al draagt dit stuk
geen jaartal (no 16): overeenkomst in omschriften en muntteken laten hieraan
nauwelijks twijfel.
Even gemakkelijk is de in de instructie van 1485 voorgeschreven munt van f
stuiver terug te vinden: de munt (no 17), na lange onderbreking weer eens voorzien
van het grote samengestelde wapen, die het duidelijke jaartal 1485 draagt
(al is de 15e eeuwse 5 in oudere werken dikwijls ten onrechte als een 7 gelezen).
De munten bedoeld in de instructie van 1487 daarentegen vereisen weer een
nadere uiteenzetting. De nieuwe munten die voor 2, 1 en \ stuiver in omloop
gebracht werden, komen in intrinsieke waarde ongeveer overeen met de onmiddellijk
voorafgaande Bourgondische reeks, de Mechelaars van 1485 (de
uitgifte van de griffioenen van 1487 begint pas een maand na de datum van de
Utrechtse instructie). Het ligt dus voor de hand te zoeken naar een type dat
evenals de Mechelaars een herhaling toont van de typen uit de tijd van Philips
de Goede. Nu zijn inderdaad een dubbele en een enkele stuiver van dat type,
zonder jaartal, bekend die aan de gewichten van de instructie beantwoorden
(nos 18 en 19). Zeer waarschijnlijk hoort hier ook bij een halve stuiver, die weliswaar
als hoofdmotief niet een wapen, maar de uitkomende leeuw van de halve
vuurijzers draagt, maar anderzijds met de beide grotere stukken duidelijk verbonden
is door het opvallende wapentje van het Sticht op de keerzijde (no 20).
Al deze stukken hebben dezelfde omschriften en hetzelfde muntteken als die
van de emissie 1482.
Bijzonder moeilijk te traceren zijn de munten bedoeld in de beide instructies
van 1488. In het begin van het jaar wordt opdracht gegeven tot het slaan van
kleine muntjes van 3 en 1 duitken (f en \ wit). Bekend is één bij elkaar horend
stel van kleine muntjes, die een tondeldoos als hoofdmotief vertonen (nos 21 en
22): mogelijk horen deze tot deze uitgifte, omdat geen andere instructie een
dergelijke groep noemt. Enig positief argument om deze stukken op 1488 te dateren
is echter niet aan te voeren; het gewicht van de weinige bekende exemplaren
zegt niet veel, omdat bij kleine munten de speling bijzonder groot pleegt te
zijn. Indien het grootste hiervan inderdaad aanvankelijk voor f wit is uitgegeven,
moet de waarde vrij spoedig op 1 wit gebracht zijn, aangezien in stedelijke
tarieven van de onmiddellijk volgende jaren sprake is van bisschoppelijke witjes
en duitkens en over muntjes van f wit niet gerept wordt.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 29
De instructie van juli 1488 geeft nog een extra probleem, omdat de overgeleverde
tekst kennelijk corrupt is. Voorgeschreven worden munten van 6 en 3
wit en l stuiver). Het in de tekst voor de halve stuiver genoemde gewicht en
gehalte zijn in 1488 zeer aanvaardbaar, maar een niet reeds elders geclassificeerd
muntstuk van dit gewicht is niet bekend. Voor de kwart stuiver worden daarentegen
een gewicht en gehalte opgegeven dat veel te laag is (welk van beide cijfers
een verschrijving bevat is niet te raden). Slechts één muntje, waarvoor in geen
enkele andere reeks redelijkerwijze een plaats te vinden is, kan met grote reserve
hier geplaatst worden (no 24). Het is een type dat aan de stukken van 1469/70
herinnert, maar blijkens het aan Bourgondische munten uit de jaren '80 ontleende
leliekruis op de kz. later geslagen moet zijn.
Voor de emissie van 1490 is de eigenlijke instructie niet in het commissieboek
ingeschreven, noch elders teruggevonden. Wel is bekend 22
de aanstelling op 1
februari van een nieuwe muntmeester, waarin diens verplichtingen slechts in het
algemeen omschreven worden, en een overeenkomst met de stad Utrecht van 3
februari, waarin de bisschop op zich neemt nieuwe munten te laten slaan, nl.
guldens, stuivers, halve en kwart stuivers, alles in overeenstemming met het
nieuwe munttarief dat in navolging van de Bourgondische revaluatie van Kerstmis
1489 tegelijk werd afgekondigd. Uit dit laatste volgt dat gewicht en gehalte
van de nieuwe munten ongeveer gelijk aan die van de Bourgondische reeks van
1489 geweest moeten zijn. Verder blijkt uit Utrechtse tarieven dat inderdaad in
1490 een muntslag heeft plaats gehad: uitdrukkelijk worden genoemd een
Utrechtse halve stuiver „anno XC gemunt" en stuivers die in het eerstvolgende
tarief na 1490 als „laetst gemunt" worden aangeduid; deze stukken worden in
waarde gelijk gesteld aan de overeenkomstige Bourgondische munten van 1490.
De in 1490 geslagen halve stuiver kan met enig vertrouwen herkend worden in
een stuk van het vereiste gewicht, met samengesteld wapen in het veld (no 27) en
zeer waarschijnlijk sluit daarbij aan een kwart stuiver die weliswaar een ander
wapen draagt (no 28), maar dezelfde interpunctie heeft en de op geen andere
munten van bisschop David gebruikte spreuk „Sit nomen Domini benedictum".
De ongetwijfeld eveneens geslagen stuiver is niet teruggevonden en van de gulden
ontbreekt zelfs iedere aanwijzing dat uitgifte inderdaad heeft plaats gevonden.
In tegenstelling tot de voorafgaande emissies zijn de munten geslagen krachtens
de instructie van 1492 weer vrij gemakkelijk aan te wijzen. Zij zijn te herkennen
aan het jaartal. Van de in de instructie voorgeschreven stukken is alleen
de dubbele stuiver niet teruggevonden. Voor de hele en halve gulden werd een
nieuwe beeldenaar ontworpen, waarin de afbeelding van koning David, evenals
2 2
Van der Chijs, Utrecht, p. 305.

30 H. ENNO VAN GELDER
in 1457, het hoofdbestanddeel vormt (nos 29 en 30). De zilveren munten (nos 32
en 33) vertonen, evenals de munten van 1482, het vuurijzertype, dat ook in de
Bourgondische Nederlanden in hetzelfde jaar opnieuw was ingevoerd. Iedere
munt van de reeks draagt thans op de keerzijde een verschillende aan het boek
der Psalmen ontleende spreuk.
Ook de munten van 1494 leveren betrekkelijk weinig problemen. Voorgeschreven
werden drie goudstukken, een gulden en halve gulden van 16 karaat
zoals de voorafgaande Davidsguldens, en een gulden van 18 karaat, het gehalte
van de contemporaine guldens van de Rijnse keurvorsten. Nu is wel een gulden
met tronende Christus bekend (no 35), die hetzelfde type als de keurvorstelijke
guldens vertoont, maar in de wisselaarsinstructies wordt dit stuk op een gehalte
van 16 karaat gesteld, zodat we hierin de Davidsgulden van 1494 moeten zien.
De Rijnse gulden en de halve Davidsgulden zijn blijkbaar niet teruggevonden of
wellicht in het geheel niet geslagen. Dubbele en enkele stuivers met jaartal 1494
zijn evenmin bekend; aangezien echter voor deze denominaties de voorschriften
niet waren gewijzigd, is vermoedelijk, indien nog aanmunting heeft plaats gehad,
het type van 1492 onveranderd gehandhaafd. Wel zijn de voorgeschreven halve
en kwart stuiver, waarvan gewicht en gehalte iets waren verlaagd, met het nieuwe
jaartal 1494 bekend (nos 38 en 39). Bovendien blijkt nog, hoewel de instructie
daar niet van spreekt, een achtste stuiver (no 40) van aansluitend type te zijn
geslagen. Tenslotte is nog bekend een halve stuiver zonder jaartal die op de kz.
in plaats van de gebruikelijke leeuwtjes en lelietjes afwisselend leeuwtjes en
cirkeltjes vertoont (no 37). Omdat deze versiering ontleend is aan de Bourgondische
halve stuivers, van 1493, moet dit stuk in 1493 of 1494 zijn geslagen, vermoedelijk
voorafgaand aan het definitieve type met jaartal 1494.
Het in hetzelfde jaar 1494 nog afzonderlijk voorgeschreven duitken is niet
teruggevonden. Evenmin zijn aan te wijzen stuivers en halve stuivers van Overijssels
type die krachtens een instructie van 1495 in de nieuw op te richten munt
te Hasselt in Overijssel geslagen zouden worden. Wellicht zijn de voorbereidingen
voor de oprichting van dit atelier door de dood van de bisschop in het volgende
jaar onderbroken. Van aktiviteit van dit atelier blijkt trouwens pas in de
eerste jaren van Davids opvolger bisschop Frederik van Baden: eind 1497 werd
daar opnieuw personeel aangesteld.
Een enkel woord moet gewijd worden aan de koersen waarvoor de muntstukken
in het verkeer gebracht zijn. In de instructies wordt hier bij de goudstukken
nooit, bij de zilverstukken slechts in een aantal gevallen uitdrukkelijk melding
van gemaakt. Voor de laatste is echter meestal de daar genoemde benaming wel
duidelijk genoeg. Er behoeft bijv. niet aan getwijfeld te worden dat de Davidsstuiver
van 1457 inderdaad bij uitgifte een koers van 1 stuiver had, al is deze

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 31
later tengevolge van het teruglopen van de waarde van de rekenmunt veelal'
hoger geweest, zoals uit latere valuaties blijkt. Enige voorzichtigheid blijft echter
wel geboden. De instructie van 1482 spreekt van een dubbele stuiver. Deze
munt blijkt echter het type te hebben van het Bourgondische dubbele vuurijzer
dat toen al 1\ stuiver gold. Het is ondenkbaar dat het Utrechtse stuk niet voor
dezelfde.waarde in omloop gebracht is. Hetzelfde doet zich voor met het dubbele
vuurijzer van 1492 dat op het ogenblik van uitgifte inderdaad conform de
terminologie van de instructie 2 stuiver gold; in 1494 werd in de instructie deze benaming
gehandhaafd, hoewel inmiddels de koers weer tot 2\ stuiver verhoogd
was.
Uitvoeriger moet ingegaan worden op de munten van 1474-1479, de jagers
en onderdelen, die in de instructie met de nietszeggende naam van „bisschopsgroot"
worden aangeduid. Omdat geen waardebepaling uit de periode van aanmunting
bekend is, moet de koers uit indirecte gegevens worden afgeleid. In de
oudste uitvoerige valuatie van zilveren munten, die van 1483, wordt de jager
gewaardeerd op 2 philippus. Dat betekent 20 wit of 1 2/5 stuiver, want het woord
philippus duidt al sinds de jaren '60 steeds een bedrag van 10 wit aan, wat de
oorsprong van deze benaming ook moge zijn. Anderzijds sluiten de jager en
halve jager in beeldenaar zeer duidelijk aan bij de Deventerse jager en witpenning
van 1466-1474, die ongetwijfeld een waarde hadden van 1/12 en 1/24 goudgulden
(van 20 stuiver), wat eveneens neerkomt op resp. 20 en 10 wit. Hieruit
mag geconcludeerd worden dat de jager gedurende de zes jaren van aanmunting,
ondanks de geleidelijke vermindering van de intrinsieke waarde, uitgegeven
is voor 20 wit. Een bevestiging daarvan biedt de stedelijke instructie van
1478, waarin de halve jagers die toen te Wijk werden geslagen uitdrukkelijk als
philippus, dus munt van 10 wit worden aangeduid.
Voor de gouden munten zijn de gegevens zeer spaarzaam. Het Davidschild
wordt zelden met name in rekeningen genoemd en komt zelfs in de meeste
tarieven uit het einde van de regering niet voor. De Raad van Utrecht hield in
1460 een tarifiëring aan 23
omdat onzekerheid over de waarde bestond; in 1461
verrekende de Cameraar Davidschilden voor 17 stuiver per stuk. Vermoedelijk
is de oorspronkelijke koers van uitgifte in 1457 16 stuiver geweest.
Wat duidelijker ligt de zaak bij de in 1464 ingevoerde Davidsgulden. Bij de
uitgifte was deze munt even zwaar en slechts 1 karaat geringer van gehalte dan
de Rijnse gulden. Hij is dan ook naar alle waarschijnlijkheid voor dezelfde
waarde, in 1464 dus 20 stuiver, uitgegeven. Pas nadat in de volgende jaren geleidelijk
het gehalte van de te Wijk geslagen exemplaren was verlaagd, zodat dit in
1477 2 karaat lager was dan aanvankelijk, trad een onderscheid aan de dag tussen
de „David rijnse gulden" en de eigenlijke gouden Rijnse gulden. In de valua-
2 3
K. Burman, Utrechtsche Jaarboeken, deel II, Utrecht 1751, p. 407.

32 H. EN NO VAN GELDER
ties wordt in 1478 de Davidsgulden nog niet afzonderlijk getarifieerd, maar van
1483 af wordt hij wel apart genoemd en steeds 2 of 3 stuiver lager dan de Rijnse
_gulden gezet, en sedert dezelfde tijd wordt de Davidsgulden ook in rekeningen
meermalen uitdrukkelijk genoemd, omdat hij kennelijk niet meer met de gewone
goudgulden gelijk gesteld kon worden. De aanmunting in Wijk moet
overigens omstreeks 1483 wel gestaakt zijn.
Toen in 1492 de aanmunting van Davidsguldens, nu met een nieuwe beeldenaar
en opnieuw verlaagd gewicht, hervat werd, kon van gelijkstelling in koers
met de Rijnse gulden natuurlijk geen sprake meer zijn. Het was inmiddels een
aparte muntsoort geworden die een eigen koers had. Formeel werd dit in 1494
ook erkend, doordat naast de Davidsgulden van 16 karaat een Rijnse gulden
van dezelfde intrinsieke waarde als de echte Rijnse gulden (18 karaat) werd
voorgeschreven.
De stedelijke munten
De terminologie waarmee in de raadsbesluiten de stedelijke munten worden
aangeduid is bijzonder verwarrend. De naam doytkin {duitgen) die in het Utrechtse
rekenstelsel en in de bisschoppelijke instructies een muntje ter waarde van
1/4 wit of 1/48 stuiver aanduidt, wordt hier kennelijk in meer algemene betekenis
gebruikt om het grootste stuk van de serie stedelijk klein geld aan te duiden.
Ook de termen brabantse en hollandse zijn niet specifiek, maar betekenen niet
meer dan de helft, resp. het kwart van de grotere munt.
Het duidelijkst blijkt dit uit de gegevens van 1477 24
. In deze tekst wordt de
waarde van de grootste munt, aangeduid als doytkin, uitdrukkelijk gesteld op
1/5 philippus; omdat de philippus een waarde van 10 wit had, was dit dus een
dubbele wit of 1/6 stuiver. Het muntstuk kan gemakkehjkherkend worden in de
stukken met stadswapen in rozet en jaartal 1478 (no 43), die inderdaad het
vereiste gewicht hebben. De beeldenaar is duidelijk ontleend aan de blijkens
vondsten en valuaties ook in Utrecht goed bekende Kleefse muters van 1/6 stuiver.
In latere stedelijke valuaties wordt deze munt dan ook gewoonlijk aangeduid
als stedelijke muterkens of muterkens met de roos. De onderdelen die in
1477 tegelijk werden voorgeschreven, zijn vermoedelijk in werkelijkheid niet
2 5
uitgegeven, want in een stedelijke regeling over klein geld van 16 mei 148 9 is
naast „onser stat muterkens metter roes" alleen sprake van „onser stat witgens
voirtijts gemaict" en bijbehorende halve witten.
Deze witten en halve witten, die dus enige tijd vóór 1477 waren geslagen,
moeten de muntjes zijn die geslagen waren volgens het raadsbesluit van 19 febr.
1460 en waarvan de aanmaak krachtens een nader besluit van 10 maart 1469
2 4
2 5
Van der Chijs, Utrecht, p. 304.
Ongedrukt: Gemeente-archief Utrecht, Buurspraken (inv. no 15), f° 150.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 33
was gestaakt 26
. De grootste munt van deze reeks, ook weer als doytkin aangeduid,
was dus een wit, wat in overeenstemming was met de waardebepaling als
1/6 butken of 1/12 stuiver. Deze witten en halve witten van 1460-1469 kunnen
met vrij grote waarschijnlijkheid herkend worden in de ongedateerde munten
met stedelijk wapenschild en de Nederlandse tekst „Heer geef ons vrede" (nos
41 en 42). Dit zijn nl. de enige van de vrij talrijke bekende stedelijke munten en
armenpenningen die niet zijn voorgekomen in de vondsten Nijkerk en Barneveld
27
en daarom na het tweede kwart van de 15e eeuw gedateerd moeten worden.
Besluiten over andere kleine stedelijke munten zijn niet overgeleverd; evenmin
noodzaken de uitvoerige munttarieven uit de jaren 1483-1493 het bestaan
van andere reeksen te veronderstellen.
De stuiver tijdens de opstand tegen de bisschop geslagen is gemakkelijk te herkennen
in het stuk met rijdende Sint Maarten dat het jaartal 1483 draagt (no
44); de bijbehorende halve stuiver is nog niet teruggevonden. Deze stuiver
wordt in een tarief van 1488 uitdrukkelijk als „Sunte Martyns stuver" aangeduid.
Omdat inderdaad blijkt dat een stuiver, en niet een kleinere munt, bedoeld
is, blijft het volkomen onduidelijk wat de zinsnede in het raadsbesluit dat deze
stuiver „sal hieten ene muter" betekent 28
.
Over de in de stad in naam van de ruwaard Engelbert van Kleef geslagen
guldens en braspenningen ontbreekt iedere schriftelijke documentatie 29
. Slechts
uit de beeldenaar kan de muntvoet worden afgeleid. De gulden (no 46) is afgezien
van het wapen een getrouwe copie van de Davidsgulden van de bisschop
en zal wel ongeveer conform de laatste bisschoppelijke instructie van 1482 zijn
uitgebracht. De braspenning (no 47), d.w.z. munt van 1 \ stuiver, volgt daarentegen
niet een Utrechts voorbeeld, maar is een copie van de Kleefse munten geslagen
door Engelberts vader, hertog Jan I van Kleef. Het gewicht is in overeenstemming
met de laatste Kleefse instructie van 3 juli 1479 30
.
36
27
28
29
3 0
Ongedrukt: Gemeente-archief Utrecht, Des Raads Dagelix Boek (inv. no 13),f° 4 en Van
der Chijs, p. 374.
In de beschrijving van de vondst Barneveld (JMP 45 (1958), p. 89 heb ik ten onrechte een
ex. van vdChijs 25,7 genoemd: bij nadere bestudering blijkt dit in het Kon. Penningkabinet
opgenomen stuk vdChijs 25,10 te zijn. Dienovereenkomstig moet de datering van reeks 4
(a.w. p. 97) op voor 1425 als ongemotiveerd vervallen.
Van der Chijs, blz. 305 (de tekst blijkt bij vergelijking met het origineel correct afgedrukt te
zijn).
Gedocumenteerd is alleen de slechte kwaliteit van deze mur.ten: A. Blanchet in JMP 40
(1953), p. 141.
Noss(noot 18), p. 117.

34
KOERSEN VAN DE GULDEN
1456
1457
1458
1459
1460
1461
1462
1463
1464
1465
1466
1467
1468
1469
1470
1471
1472
1473
1474
1475
1476
1477
1478
1479
1480
1481
1482
1483
1484
1485
1486
1487
1488
1489
1490
1491
1492
1493
1494
1495
1496
gulden
current
20 st.
22% st.
25 st.
Rijnse
gulden, in
Utrechtse
rekeningen
36 2/3 kro.
37| kro.
38 1/3 kro.
20 st.
20| st.
21 st.
21J st.
22 st.
23 st.
23 st.
24 st.
25 st.
26 st.
29 st.
31 st.
32J st.
33J st.
37 st.
42 st.
45 st.
19 st.
23 st.
24 st.
26 st.
28 st.
28 st.
30 st.
Rijnse
gulden, in
Deventerse
rekeningen
36 kro.
36i kro.
37 kro.
38 kro.
40 kro.
23 st.
23 st.
25 st.
26 st.
29 st.
30 st.
32 st.
36 st.
20 Sti. st.
25 st.
29 st.
30 st.
31 st.
Rijnse
gulden, in
Utrechtse
tarieven
26 st.
31 st.
31 st.
32 st.
45 st.
19 st.
20 st.
23 st.
27 st.
H. ENNO VAN GELDER
Rijnse
gulden, in
Bourgondische
tarieven
23 st.
26 st.
28 st.
32 st.
32 st.
31 st.
39 st.
48 st.
18J st.
23 st.
27 st.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGOND1Ë
MUNTVONDSTEN
3 1
60 >
q „
•2, O 0 0 0
Cu N
C_ :F>
_. _ •*
O —
° — _T
M q O
. D O
's-Hertogenbosch 1894 1457 1 - i 5g
Tilburg 1894 1457 1 - 17
Arnhem 18.. 1463 - 2 - - - - - - - _ _ _ 426
Essen (Gr.) 1871 1471 - - - 2 - - - - - _ _ _ Vele
Culemborg 1963 1476 — 1 — 1 — 1 _ _ _ _ _ _ 55
Utrecht 1842 1479 _ _ - 1 1 141 _ _ _ _ _ _ 19g
Putten 1861 1479 - - _ 2 - 42 _ _ _ _ _ _ 218
Venray 1957 1481 2 - 33 4 - - 4 566
Hoensbroek 1924 1481 - _ _ ] ] - ! - - _ _ _ 307
Nederheim 1859 1481 _ _ - - 2 _ 2 _ - - _ - 317
Horion-Hozémont 1877 1481- _ _ 2 - _ - - _ _ _ _ 292
Gingelom 1897 1481 _ _ l _ _ - l _ - _ _ _ 139
Utrecht 1972 1483 - - 1 _ - 73 12 - - - - - 302
Uerdingen 1913 1485 _ - ] - _ - _ _ _ _ _ _ 27
Driewegen 1902 1488 - _ 2 _ - _ - - - _ _ _ 169
Brussel 1894 1489 - - - - - 2 - - 1 - - - 236
Zandvoorde 1907 1490 _ - - 2 _ _ - - - - _ _ 350
Wijk-bij-Duurstede 1937 1492 - - - 4 2 22 15 1 - 4 2 - 299
Zelhem 1894 1496 - - - - - 15 5 - 2 1 - 1 433
Loerbeek 1887 1499 - - - - - _ 3 _ _ _ _ j 80
3 1
De meeste van deze vondsten zijn vermeld in H. Enno van Gelder en J. S. Boersma, Munten
in muntvondsten, Bussum 1967: nos 395, 394,203, 87, 205, 248, 206, 487, 488, 346, 250, 208
en 209. De vondst Utrecht 1972 is in deze afl. gepubliceerd. Voor de Belgische vondsten:
A. van Keymeulen, Les trésors monétaires modernes trouvés en Belgique, Bruxelles 1973:
nos 131, 82, 68, 28, 36 en 194.
35
T3
C
O

36
OVERZICHT VAN DE EMISSIES
Bisschop David van Bourgondië 32
H. ENNO VAN GELDER
A. Commissie voor Danys van Levendael, muntmeester, 24 jan. 1457
Enklaar I (volledige tekst) fo. 56
Goud Davidschild 16 k. nf/72 p mk 3.40 g/2.26 g
sleischat 1 stuk per mark
Zilver stuiver 4:20 kz/ 72 p mk 3.40 g/1.32 g
halve stuiver 3:20 kz/116 p mk 2.11g/0.66g
oord stuiver 2:20 kz/180 p mk 1.35 g/0.31 g
sleischat 1 stuiver per mark
B. Commissie voor Danys van Levendael, muntmeester, 23 maart 1464
Enklaar IV (excerpt) fo. 92vo
Goud Davidsgulden 18 k. nf/72 p mk 3.40 g/2.55 g
sleischat 12 witte stuiver per mark
Zilver Utrechtse penning 4:4 kz/72^ p mk 3.38 g/1.13 g
halve id. 4:4 kz/145 p mk 1.69 g/0.56 g
oord van id. 2:12 kz/200 p mk 1.22 g/0.25 g
achtste id. 2p kz/320pmk 0.76 g/0.12 g
sleischat \\ witte stuiver p mk
C. Commissie voor Lodewijk van Levendael, muntmeester, 9 febr. 1467
fo. 115
nf
Goud Davidsgulden 17:1 V8 /72 p mk 3.40 g/2.41 g
sleischat 1 stuk per mark
D. Commissie voor Lodewijk van Levendael, muntmeester, 26 sept. 1469
Enklaar VI (volledige tekst) fo. 136
Zilver oord van kromstaart 1:12 kz/240 p mk
doytkin 0:18 kz/850 p mk 0.29 g/0.02 g
sleischat niet genoemd
E. Wijziging van de vorige commissie, 17 maart 1470
Enklaar VI noten fo. 136
3 2
Verwezen wordt naar de foliering van het Liber Officiatorum (noot 13) en, voorzover opgenomen,
naar de publicatie van Enklaar (noot 14) en de Regesten van Muller (noot 15).
Afkortingen bij de vermeldingen van gehalte en gewicht: nf = goud de nobel gerekend voor
fijn; kz = koningszilver; fz = fijn zilver; p mk = aantal stuks per mark Troois.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 37
Zilver oord van kromstaart 2 p. kz/320 p mk
sleischat niet genoemd
0.76 g/0.12g
F. Aanvullende commissie voor dezelfde, 26 juli 1470
Enklaar VII (excerpt) fo. 141vo
Zilver oord van witte stuiver 3 p. kz/240 p mk 1.02 g/0.24 g
sleischat niet genoemd
G. Commissie voor Danys van Levendael, muntmeester, 6 dec. 1472
Enklaar IX (volledige tekst) fo. 165vo
Goud als toegestaan aan Lodewijk van Levendael
H. Commissie voor Danys van Levendael, muntmeester te Wijk, 31 jan. 1474
fo. 186 vo
Zilver bisschopsgroot 11 p. kz/ 99 p mk 2.47 g/2.26 g
halveid. 6p. kz/108 p mk 2.27 g/1.13 g
oord van id. 3:15 kz/144 p mk 1.70 g/O.53 g
sleischat 1 bisschopsgroot per mark
J. Commissie voor Danys van Levendael, muntmeester te Wijk, 20 aug. 1475
Enklaar XIV (excerpt) fo. 199
Goud Davidsgulden 16^ k. nf/73 p mk 3.35 g/2.28 g
sleischat 15 groot Vlaams payement per mark
Zilver bisschopsgroot 10 p. kz/97| p mk 2.51 g/2.00 g
halveid. 5 p. kz/97| p mk 2.51 g/1.00 g
oord van id. 3:12 kz/140 p mk 1.75g/0.49g
sleischat 6 groot Vlaams pay. (= 2\ bisschopsgroot) per mark
K. Wijziging van de vorige commissie, 12 febr. 1477
Enklaar XIV noot fo. 199
Goud Davidsgulden 16 k. nf/ 73 p mk . 3.35 g/2.23 g
sleischat 1 gulden per mark
Zilver bisschopsgroot 8 p. kz/ 82 p mk 2.99 g/1.90 g
halve id. 4 p. kz/ 84 p mk 2.91 g/O.93 g
oord van id. 3:12 kz/150 p mk 1.63 g/0.45 g
sleischat 3 bisschopsgroten per mark
L. Wijziging van de vorige commissie, ten name van Lodewijk van Levendael,
1 jan. 1478
Enklaar XV (regest); Reg. 4310 fo. 223

38 H. ENNO VAN GELDER
Zilver bisschopsgroot 7p. kz/ 82 p mk 2.99 g/1.66 g
sleischat niet genoemd
M. Commissie voor Gerrit Claesz. van Haerlem, waarnemend muntmeester,
10 sept. 1482
Reg. 4430 fo. 253
Zilver dubbele stuiver 9:12 fz/ 81 p mk 3.01 g/2.38 g
stuiver 4:17fz/82pmk 2.99 g/1.17 g
halve stuiver 3:18 fz/134 p mk 1.83 g/0.58 g
sleischat 8 groot Vlaamse pay. per mark
N. Commissie voor Lodewijk van Levendael, muntmeester te Wijk, 1 nov. 1483
Reg. 4454 fo. 267vo
Goud Davidsgulden 16 k. nf/ 73 p mk 3.35 g/2.23 g
sleischat 1 gulden per mark
Zilver als in vorige commissie
O. Commissie voor Lodewijk van Levendael, muntmeester, 10 april 1485
Enklaar XVIII (regest); Reg. 4515 fo. 271
Zilver 1^ groot Vlaams 3:2fz/96pmk 2.55 g/0.66 g
sleischat 1 stuk per mark
P. Commissie voor Lodewijk van Levendael, muntmeester, 12 maart 1487
Reg. 4573 fo. 288
Zilver dubbele stuiver 6:16fz/82pmk 2.99 g/1.66 g
stuiver 3:20fz/96pmk 2.55 g/0.82 g
halve stuiver 2:18 fz/144 p mk 1.70 g/O.39 g
sleischat 3 groot per mark
Commissie voor Gerrit Claisz., waarnemend muntmeester, 9 jan. 1488
Enklaar XIX (excerpt); Reg. 4604 fo. 290
Zilver 3 doitkens = 0:18 fz/448 p mk 0.55 g/0.035 g
1 /8 groot Vlaams
doitken 0: 9 fz/896 p mk 0.27 g/0.012 g
sleischat 1 groot Vlaams per mark

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 39
R. Commissie voor dezelfde, 4 juli 1488 fo. 293
Reg. 4619
Zilver 6 wit = 1 groot VI. 2: 6 fz/149 p mk 1.64 g/0.34 g
3 wit = \ groot VI. 1:3 fz/352 p mk 0.70 g/0.07 g
sleischat 2 groten Vlaams per mark
S. Commissie voor Daniël van der Heyde, muntmeester te Wijk, 1 febr. 1490
Enklaar XXI (volledige tekst) fo. *8
Details over de uit te geven munten worden niet vermeld
T. Commissie voor Johan van Papenvelt, muntmeester te Wijk, 4 mei 1492
Reg. 4770 fo. *20
Goud Davidsgulden 16 k. nf/ 75 p mk 3.25 g/2.16 g
halveid. 16 k. nf/150 p nik 1.62 g/1.08 g
sleischat \ gulden per mark
Zilver dubbele stuiver 9:12fz/85pmk 2.88 g/2.28 g
stuiver 4:17fz/85pmk 2.88 g/1.13 g
halve stuiver 3:18 fz/136 p mk 1.71 g/0.54 g
sleischat resp. 6 groot, 3| groot en 3 groot per mark
U. Commissie voor Johan van Papenvelt, muntmeester te Wijk, 3 maart 1494
Enklaar XXIV (regest) fo. *37vo
Zilver halve stuiver 3: 6 fz/140 p mk 1.75 g/0.46 g
oord van stuiver 2:11 fz/223 p mk 1.09 g/0.23 g
sleischat 1 groot per mark
V. Commissie voor dezelfde, 25 mei 1494
Goud gulden 18 k. nf/76 p mk
fo. *38vo
• 3.22 g/2.40 g
sleischat 3 oord gouds per mark
W. Commissie voor Johan van Papenvelt, muntmeester te Hasselt, 18 aug. 1494
Enklaar XXVI (excerpt); Reg. 4894 fo. *38vo
Goud Davidsgulden en halve id.: als 4 mei 1492
gulden: als 25 mei 1494
dubbele stuiver en stuiver': als 4 mei 1492
halve stuiver en oord-stuiver: als 3 maart 1494

40 H. ENNO VAN GELDER
X. Commissie voor Johan van Papenvelt, muntmeester te Wijk, 14 nov. 1494
fo. *37vo
Zilver doitkin 0:2fz/800pmk 0.30 g/0.002 g
sleischat niet genoemd
Y. Commissie voor Johan van Papenvelt, muntmeester te Hasselt, 29 april
1495
Enklaar XXVII (vermelding); Reg. 4918; Van fo. *43vo
der Chijs, p. 202 (volledige tekst)
Zilver 1/30 gouden gulden 5:15 fz/134 p mk 1.83 g/0.85 g
1/60 id. 3p. fz/146pmk 1.68 g/0.42 g
sleischat \ oord gouds per mark
De stad Utrecht
A. Raadsbesluit, 19 februari 1460
(G. A. Utrecht, Inv. 13: Des Raads Dagelix Boek 1460-1469)
Doytkin ter waarde van 1 / 6 butken
Brabantse ter waarde van 1/12 butken
Hollandse ter waarde van 1 /24 butken
B. Raadsbesluit, 18 december 1477
(Als boven, 1475-1481; Van der Chijs, p. 304)
Doytkin 2 p. kz/288 p mk 0.85 g/0.14 g
Brabantse 1:8 kz/432 p mk 0.56 g/0.065 g
Hollandse 1 p. kz/648 p mk 0.37 g/0.03 g
Halve hollandse 15 gr kz/948 p mk 0.25 g/0.015 g
C. Instructie op naam van de ruwaard Engelbert van Kleef in 1482:
niet overgeleverd
Gulden vermoedelijk gelijk aan Davidsgulden van Utrecht
(instructie K van 1477)
Braspenning vermoedelijk gelijk aan Kleefse braspenning van 1479
(3,77 g/1.26g)
D. Raadsbesluit, 3 juli 1483 (opdracht aan Lodewijk van Levendael, stedelijk
muntmeester)
(Als boven, 1481-1483; Van der Chijs, p. 305)
Stuiver • beter dan de Vlaamse munt
Halve stuiver beter dan de Vlaamse munt

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË
BESCHRIJVING VAN DE MUNTEN 33
Munten van bisschop David
Emissie 1457
1. Davidsharp (goud)
Uitgegeven voor 16? stuiver vdChijs 16, 2-4-
Vz. harpspelende koning David, staande achter schild met gevierendeeld
wapen; MEMENTO*DO-MINE*DAVID
Kz. gebloemd kruis, in de kantons letters D - A - V -1, onder tondeldozen,
in het hart letter D; +DAVID*DE*BVRGONDIA*EPISCOPVS*TRAIECTE(N)'
Interpunctie met * of met *
KPK 3,49 g, 3,44*g, 3,25 g, 3,25 g
CM 3,38 g, 3,32 g, 3,30 g, 3,11 g (cat. 2095-7)
2. Stuiver vdChijs 19, 44-45
Vz. gevierendeeld wapen in het veld; +DAVID°DE°BVRGONDIA°EPIS°:
TRAIECT(EN)'
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, in de kantons letters D-A-V-I,
in het hart letter D; +MONET-A°NOVA°-EPIS°TR-AIECTE(NS)'
KPK 3,28 g, 3,27 g, 3,22 g, 3,09 g, 2,75 g
CM 3,27 g, 3,01 g, 2,80 g, 2,71 g (cat. 2150-2)
3. Halve stuiver vdChijs 19,46
Vz. schild met gevierendeeld wapen; +DAVID°DE:BVRGO'DIA°EPIS°TRAIE'
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, in de kantons letters D - A - V
- I, in het hart letter D; +MONE-TA°NOV-A°EPIS'-TRAIE'
KPK 2,11 g
CM 1,97 g (cat. 2154)
4. Kwart stuiver vdChijs 19,47
Vz. enkelvoudig wapen in het veld; +DAVID*DE*BVRGO'DIA*EPIS*TRAIEC
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, in de kantons letters D - A - V —
I, in het hart letter D; +MONE-TA*NOV-A*EPIS-TRAIEC
KPK -
CM 1,22 g (cat. 2155)
Bij iedere muntsoort wordt vermeld het gewicht van de ex. aanwezig in de beide representatieve
collecties: KPK = Kon. Penningkabinet, 's-Gravenhage; CM — Centraal Museum,
Utrecht (met verwijzing naar Catalogus van het Historisch Museum der stad Utrecht*
Utrecht 1928).
41

42 H. ENNO VAN GELDER
3 4
Emissies 1464, 1467, 1475, 1477 en 1482
5. Davidsgulden (goud) vdChijs 17,9-10
Aanvankelijk uitgegeven voor 20 stuiver
Vz. Sint Maarten zittend op gothische zetel, onderaan wapentje van het
Sticht; SANCTVS - MARTIN'*EP(I)S'
Kz. enkelvoudig wapenschild binnen driepas; +MON'*NOVA*AVREA*
TRAIECTEN(S)'
De exemplaren met EPIS horen tot de emissie van 1464, die met EPS tot de
latere emissies.
EPIS: KPK 3,34 g, 3,32 g, 3,28 g
CM 3,39 g, 3,37 g (cat. 2098-9)
EPS KPK 3,34 g, 3,32 g, 3,22 g, 3,17 g
CM 3,29 g, 3,22 g (cat. 2100-1)
Emissies 1464, 1469 en 1470
6. Stuiver
Niet teruggevonden, mogelijk gelijk aan no 2
7. Halve stuiver
Niet teruggevonden mogelijk gelijk aan no 3
8. Kwart stuiver vdChijs 19,49
Vz. enkelvoudig wapen in het veld; +DAVID°DE°BVRGONDIA°
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, in de kantons lelietjes en leeuwtjes,
in het hart roosje; EPIS-COPVS-TRAIE-C°TNS'
KPK 0,97 g, 0,97 g, 0,71 g, 0,64 g
CM 0,90 g, 0,85 g, (cat. 2157-8)
9. Achtste stuiver vdChijs 19,48
Vz. enkelvoudig wapen in het veld; +DAVID°DE°BVRGONDIA°
Kz. gevoet kruis, in de kantons de letters D - A - V -1, in het hart letter D;
+EPISCOPVS°TRAIECTENSIS
KPK 0,46 g
CM 0,58 g (cat. 2156)
10. Duitken vdChijs 19,51 34
Vz. borstbeeld van Sint Maarten, onderaan wapentje van het Sticht;
EPIS' - TRAIEC'
Het muntje Van der Chijs 19,52 = CM 2161-2 is vermoedelijk verkeerd gelezen en schijnt
niet uit de tijd van bisschop David.

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 43
Kz. enkelvoudig wapenschild rustend op gevoet kruis dat omschrift door­
breekt ; DAVI-D.DE-BVRG-ONDIA
KPK -
CM 0,40 g(cat. 2160)
Emissies 1474, 1475, 1477 en 1478
11. Jager vdChijs 18,23-28 en 29,6
Uitgegeven voor 20 wit (= l 2
/ 3 stuiver)
Vz. enkelvoudig wapen binnen dubbel omschrift;rozet ANNO°DNI' 0
M C
CCCC°
LXXVII; buiten +MONETA°NOVA 0
EPIS'°TRAIECTEN(S)'
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend; MEM-E'TO-DNE'D-AVID ; daarbuiten
rand van 13 lelietjes in cirkels
1474 (lelie i.p.v. rozet voor ANNO)
KPK -
CM 2,62 g (cat. 2126)
1476 (interpunctie met kruisjes)
KPK 2,37 g
CM 2,26 g (cat. 2127)
1477 KPK 2,79 g, 2,69 g, 2,60 g
CM 2,80 g, 2,80 g (cat. 2128-9)
1478 KPK 2,96 g, 2,88 g, 2,84 g, 2,77 g, 2,54 g, 2,44 g
CM 3,12 g, 3,00 g, 2,90 g, 2,58 g (cat. 2130-3)
1479 KPK 2,91 g
CM 2,98 g, 2,30 g (cat. 2134-5)
12. Halve jager of philippus vdChijs 20,56-57 en 59-60
Uitgegeven voor 10 wit (= 5/6 stuiver)
A. Vz. Sint Maarten zittend onder een baldakijn, onderaan wapentje van
het Sticht; SANCTVS 0
- MARTIN'°EPIS'
Kz. enkelvoudig wapenschild; +MONETA°NOVA°EPIS' 0
TRAIECTEN'
B. Als voren, doch ster boven het wapenschild op de kz.; interpunctie
gewoonlijk met kruisjes, spelling EPIS' of EPS'
type A KPK 2,10 g
CMtype
B KPK 2,55 g, 2,40 g, 2,36 g, 2,33 g, 2,33 g, 2,22 g
CM 2,60 g, 2,49 g, 2,33 g, 2,32 g, 2,31 g, 2,30 g, 2,21 g,
2,16 g, 2,15 g (cat. 2166-2174)

44 H. ENNO VAN GELDER
13. Kwart jager of halve philippus vdChijs 20,58 en 61
Geheel als no 12, typen A en B (op vz. SANCTVS°M-ARTIN'°EPIS')
typeA KPKl,74g, 1,68 g, 1,66 g
CM 1,27 g(cat. 2176)
type B KPK 1,67 g
CM 1,79 g(cat. 2175)
Emissies 1482 en 1483
14. Dubbel vuurijzer vdChijs 18,29
Uitgegeven voor 2\ stuiver
Vz. twee toegewende zittende leeuwen, tussen de koppen een tondeldoos;
+MONETA*NOVA*EPI'*TRAIECTENS'
Kz. wapenschild rustend op gebloemd kruis; +MEMENTO*DOMINE*DAVID*
1482
KPK 2,80 g
CM 2,60 g(cat. 2136)
15. Vuurijzer vdChijs 18,30 en 32
Vz. zittende leeuw naar links, wapenschild voor zich houdend; tondeldoos
MONETA 0
NOVA°EPI'°TRAIECTENS'
Kz. gebloemd kruis; +MEMENTO°DOMINE°DAVID°1482
1482: KPK 2,89 g, 2,29 g
CM 2,56 g(cat. 2137)
1483: KPK 2,00 g
CM -
Vz. uitkomende klimmende leeuw naar links; tondeldoos? MEMENTO 0
16. Half vuurijzer RBN 1873, p. 298
DOMINE°DAVID
Kz. leliekruis; wapentje van het Sticht MON'°NOVA°EPIS' 0
TRAIECTEN
KPK 1,31 g
CM -
Emissie 1485
17. Drie-kwartstuiver vdChijs 18,34
Vz. gevierendeeld wapenschild omschrift doorbrekend; MONETA-EPISCOPI-
TRAIECTE'
Kz. gevoet kruis met opengewerkt hart, omschrift doorbrekend; MEME'T-
0*DNE*-DAVID-1485
KPK 2,51 g, 2,35 g
CM 2,40 g, 2,30 g (cat. 2142-3)

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIE 45
Emissie 1487
18. Dubbele stuiver vdChijs 19,42
Vz. wapenschild binnen driepas; tondeldoos MEMENTO°DOMINE°DAVID
Kz. gebloemd kruis, omschrift doorbrekend, op het hart een wapenschildje
van het Sticht; MON'-NOV'-EPI'-TRA
KPK 2,75 g
CM 2,90 g
Vz. wapen in het veld; tondeldoos MEMENTO 0
19. Stuiver vdChijs 19,43
DOMINE°DAVID'°
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, op het hart een wapenschildje van
het Sticht; MONE'-NOVA-EPHI'-TRAI'
KPK 2,08 g
CM 2,20 g(cat. 2153)
20. Halve stuiver vdChijs 18,31
Vz. uitkomende klimmende leeuw naar links; tondeldoos MEMENTO°DOMINE°
DAVID
Kz. gebloemd kruis, op het hart een wapenschildje van het Sticht; tondel­
doos MON ,0
NOVA°EPr°TRAIECTEN'
KPK 1,79 g
CM 1,61 g, l,40g(cat. 2140-1)
Emissies 1488
21. Wit vdChijs 20,54
Vz. tondeldoos met zwavelstokken en vonken; + DAVID*DE*BVRGONDIA
Kz. dubbelgevoet kruis; +DD*EPI'*TRAIECTENSIS
KPK 0,70 g
CM 0,57 g, 0,40 g (cat. 2164-5)
22. Duitken vdChijs 20,53
Vz. tondeldoos met zwavelstokken en vonken; -|-DAVID*DE*BVRGONDIA
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend; EP(I)S-TRA-IEC-TEN'
KPK 0,32 g, 0,21 g
CM 0,26 g (cat. 2163)
23. Halve stuiver
Niet teruggevonden

46 H. ENNO VAN GELDER
24. Kwart stuiver vdChijs -
Vz. enkelvoudig wapen in het veld; +DAVID DE BVRGONDIA
Kz. leliekruis; 4-EPISCOPVS TRAIECTEN'
KPK-
CM 0,55 g (cat. 2177)
Emissie 1490
25. Gulden
Indien geslagen, niet teruggevonden
26. Stuiver
Niet teruggevonden
27. Halve stuiver JMP 1946/7, p. 76
Vz. gevierendeeld wapen in het veld; +DAVID*DE*BVRGONDIA*EPS*TRA
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, in de kantons lelies; SIT*N-OME'-
DNI'*B-ENED'
KPK 1.70 g, 1,70 g
CM -
28. Kwart stuiver JMP 1953, p. 140
Vz. enkelvoudig wapen in het veld; +DAVID*DE*BVRGON'*EPS'*TRA'
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, waarop wapentje van het Sticht;
SIT*N-OMEN-DNI*B-ENED
KPK 1,07 g
CM 0,96 g (cat. 2159)
Emissie 1492
29. Davidsgulden (goud) vdChijs 17,6
Vz. koning David met harp en scepter, zittend op gothische zetel, onderaan
wapentje van het Sticht; *ELEGIT*DA-VIT*S'W*SVV*
Kz. wapenschild rustend op omschrift doorbrekend kruis; MO'*NO'-AVR'*E-
PI'*TRA-IECT'92
KPK 3,11 g
CM 3,26 g (cat. 2102)
30. Halve Davidsgulden (goud) vdChijs 16,5
Vz. koning David met harp en scepter, langs de rand van het veld sterretjes,
onderaan wapentje van het Sticht; +ESTVLIT*EV'-DE*GREGIB'*I'*O'
Kz. wapenschild binnen achtpas; +MONE'*NO'*AV'*EPI'*TRAIECT'92
KPK 1,68 g
CM 1,68 g (cat. 2104)

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 47
31. Dubbel vuurijzer
Niet teruggevonden
32. Vuurijzer vdChijs 18,35-36
Vz. zittende leeuw naar links, wapenschild voor zich houdend; +MONETA*
NOVA*EPI'*TRAIECTE'
Kz. gebloemd kruis; tondeldoos iNVENi*DAViD(of DAVIT)*SERVV'*MEV'*
1492
KPK 2,50 g, 2,24 g
CM 2,75 g, 2,15 g (cat. 2138-9)
33. Halve stuiver vdChijs 19,37
Vz. wapen in het veld; +MON'*NO'*EPr*TRAiECTE'*1492
Kz. gebloemd kruis, in het hart letter D; tondeldoos MEMOR*ESTO*VERBI* :
TVI
KPK 1,65 g
CM 1,51 g(cat. 2144)
Emissies 1494
34. Rijnse gulden (goud)
Niet teruggevonden
35. Davidsgulden (goud) vdChijs 17,8
Vz. Christus zittend op gothische zetel, onderaan gedeeld wapentje Sticht-
Bourgondië; ELEGI*DAV-ID*SERV'*MEV'
Kz. gebloemd kruis, op het hart en in de kantons schildjes met de kwartie­
ren van het wapen van de bisschop; -|-MO'*NO'*AV(E)'*DAVID*DE*BVRG'*
EPI'*TR'
KPK 3,24 g, 3,20 g
CM 3,10 g(cat. 2103)
36. Halve Davidsgulden
Niet teruggevonden
Halve stuiver
37. Ie type JMP 1953, p. 139'
Vz. wapen in het veld; wapentje van het Sticht; MONE'*NO'*EPI'*TRAIECTENSI'
Kz. omschrift doorbrekend kruis, in het hart lelie, in de hoeken afwisselend
leeuwtjes en stippen; FIAT*M-ISERIC-OR'*TVA-DOMIN'
KPK 1,89 g
CM -

48 H. ENNO VAN GELDER
38. 2e type vdChijs 19,38-39
Vz. wapen in het veld; +MON'*NO'*EPI'*TRAIECT(E)'*1494
Kz. omschrift doorbrekend kruis, in het hart wapentje van het Sticht, in
de hoeken afwisselend leeuwtjes en lelies; FIAT-MISE-RICOR-TVA*D of FIAT*M-
ISERIC-OR *T VA-DOMl' *
KPK 1,75 g
CM 1,72 g, 1,40 g, 1,39 g (cat. 2145-7)
39. Kwart stuiver vdChijs 19,40
Vz. wapen in het veld; tondeldoos MON'*NO'*EPI'*TRAIECT'*94
Kz. gebloemd kruis, wapentje van het Sticht in het hart; +INVENI*DAVID*
SERVV'*M'*
KPK 0,94 g
CM 1,00 g, 0,80 g (cat. 2148)
40. Achtste stuiver vdChijs 19,41
Vz. wapen in het veld; tondeldoos INVENI*DAVID*SERW'*ME'
Kz. gevoet kruis, in het hart lelie, in de kantons afwisselend leeuwtjes en
lelietjes; +MO'*NO'*EPI'*TRAIECTEN'*94
KPK 0,46 g
CM 0,41 g (cat. 2149)
Munten van de stad Utrecht
Emissie 1460
41. Wit vdChijs 25,5-7
Vz. wapenschild van de stad; +MVNT DE(R) STAT VAN VT(RE)
Kz. dubbel gevoet kruis; +HER GEFT ONS (OF VNS) VREDE
KPK 0,56 g, 0,42 g, 0,39 g, 0,36 g
CM 0,41 g, 0,41 g, 0,38 g (cat. 2513-15)
Verschillende interpuncties: rozetjes, dubbele punten of cirkeltjes.
42. Halve wit vdChijs 25,8-9
Vz. wapenschild van de stad; +MVNT DER STAT VA' VT(E)'
Kz. dubbel gevoet kruis; +HER GEFT ONS VREDE
KPK -
CM 0,20 g (cat. 2516)
Verschillende interpuncties: dubbele punten of cirkeltjes

UTRECHTSE MUNTEN DAVID VAN BOURGONDIË 49
Emissie 1477
43. Muter vdChijs 25,4
Vz. wapenschild van de stad in achtpas; +CIVITAS:TRAIECTENSIS:
Kz. gevoet kruis, omschrift doorbrekend, in de hoeken rozetten; ANNO -
MCCC - C°LXX - VIII
KPK 0.69 g
CM 0,60 g (cat. 2512)
Emissie 1483
44. Stuiver JMP 1952, p. 91
Vz. Sint Maarten te paard, zijn mantel delend met een bedelaar; S*MAR-
TINVS*EPS*PATRONVS
Kz. versierd kruis, omschrift doorbrekend, in het hart rozet, in de hoeken
de letters VTRE'; AN'*DN-I'*M*CC-CC*LX-XXIII
KPK -
CM -
45. Halve stuiver
Niet teruggevonden
Munten op naam van Engelbert van Kleef
Gulden (goud) vdChijs 20,1
46. Vz. Sint Maarten zittend op gothische zetel, onderaan wapentje Kleef-
Mark; SANCTVS*M - ARTIN'EPS'
Kz. gevierendeeld wapen Kleef-Mark rustend op lang kruis, dat omschrift
doorbreekt; MO*'NO-VA*AV-RE*TRA-IECTN'
KPK 2,74 g
CM 2,62 g(cat. 2178)
Braspenning (= IJ stuiver) vdChijs 20,2
47. Vz. tegen elkaar leunende wapenschilden van Kleef en Mark onder één
helm met helmtooi; ENGELBERT*DE*CLEVIS*Z*DE*MARKA
Kz. dubbel gelijnd versierd kruis, omschrift doorbrekend, in de hoeken
lelies, in het hart een kruisje; MON'*NO-VA*TRA-IECTEN-LXXXII
KPK 3,15 g, 2,51 g
CM 3,06 g (cat. 2179)
Er bestaan twee variaties: interpunctie met sterretjes en scherpe Z of interpunctie
met ruitjes en stompe Z in vz.-omschrift.

50 H. ENNO VAN GELDER
SUMMARY
The Utrecht Coinage during the Reign of Bishop David of Burgundy. Under strong pressure of
Philip Duke of Burgundy, his natural son David was appointed bishop of Utrecht in 1456.
At first David's position was weak, but he was able to strengthen it gradually. Around 1470 he
could pursue a vigorous and independent policy, also in monetary affairs. This situation was
abruptly changed by the death of Charles the Bold, Duke of Burgundy, in 1477, when a revolt
broke out in the Burgundian Netherlands. Also David's temporal domains rebelled against
him, which resulted in a civil war between the town of Utrecht and the bishop in 1482-1483.
His authority could only be restored when Archduke Maximilian came to his assistance with
troops. In his later regnal years till his death in 1496 bishop David was greaily dependent
on Burgundian support.
Analysis of the rates of the Rhenish guilder in Utrecht and Deventer accounts shows that
the development of the value of the bishop's coins runs practically parallel to that of the coins
struck in the Burgundian Netherlands. At first a light, very gradual, decrease in value of the
silver coins can be observed, but after 1474 the debasement develops at a rapid rate, until in
1490, a few weeks after the Burgundian revaluation, the coinage of Utrecht is considerably
strengthened again.
Details about weight and fineness of the coins struck by the bishop have been extracted
from a series of unpublished instructions to moneyers in the episcopal archives. A reconstruction
of the coin series struck at Rhenen and Wijk-bij-Duurstede by order of bishop David is
here made on the basis of the above data, which are supported by facts derived from the study
of hoards, from rates of exchange recorded in municipal tariffs, and comparison of coin types.
In addition a survey is given of the coins struck by order of the town of Utrecht in the same
period. Since the 14th century the town had had the right to strike coins of small denominations.
During the war of 1482-1483 it also struck larger denominations, partly in its own name,
partly in the name of Engelbert of Cleves whom the rebels had appointed regent of the bishop's
domains.

Munten van bisschop David van Utrecht
P L A A T I I
1 0

PLAAT III
" ^ ^ ^
SÉF*3"
^ÉÏË^
/4
I;:
1 3 13
Munten van bisschop David van Utrecht
12

» W'ö*»^
18
14
16
' ^
2 0
Munten van bisschop David van Utrecht
PLAAT IV

PLAAT V
2 1 2 2
Munten van bisschop David van Utrecht
2 8
Vs^>3 BA

4 1
• O
4 2
4 7 ~ 47
40
Munten van bisschop David en van de stad Utrecht
PLAAT VI