Thesis - Saxion Hogescholen

Pagina | Vertrouwelijk
Thesis
Thesis
[Geef hier de samenvatting van het document op. De samenvatting is een korte
beschrijving van de inhoud van het document. Geef hier de samenvatting van
het document op. De samenvatting is een korte beschrijving van de inhoud van
het document.]
Rein Teterissa
Pagina
22-8-2011

Titelpagina
Titel:
Thesis
Auteur:
Rein Teterissa
Opleiding:
Facility Manament, Saxion Hogescholen
Plaats van uitgave:
Deventer
Opdrachtgever(s):
Kenniscentrum Hospitality Business; Ruth Pijls- Hoekstra
Facility Management Nederland; Dorien Michiels
Examinatoren:
Hester van Sprang
Diana Keizer
Onderzoekdocent:
Marije Nije Bijvank
1

Voorwoord
De scriptie die voor u ligt, is opgesteld in het kader van mijn thesis Facility Management, aan de
Hospitality Business School van Saxion Hogescholen. Deze thesis is uitgevoerd in opdracht van het
Saxion Kenniscentrum ‘Business Development & Hospitality’ en Facility Mangement Nederland.
Graag wil ik van deze gelegenheid gebruik te maken om een aantal mensen te bedanken die een rol
hebben gespeeld in de totstandkoming van deze scriptie;
Mevrouw H. van Sprang en mevrouw E.M.H. Keizer, 1 ste en 2 e examinator, voor het geven
van feedback tijdens de Thesis Proposal. Daarnaast wil ik mevrouw Van Sprang bedanken
voor haar rol als ‘mede-onderzoeker’ in dit onderzoek.
Mevrouw M. Nije Bijvank, onderzoeksdocent Saxion, voor de hulp bij het opstarten van het
onderzoek.
De heer D.J.M. van der Voordt, universitair hoofddocent bij de TU Delft en werkzaam bij het
Center for People and Buildings, voor de feedback op de vragenlijst.
De heer R.S.F. van Marle, onderzoeksdocent Saxion, voor de feedback en hulp tijdens het
onderzoek en de analyse ervan.
Mijn mede student D.C. Wieman, waarmee ik samen het onderzoek heb uitgevoerd.
Rest mij niets meer dan u veel leesplezier te wensen!
Deventer, augustus 2011
Rein Teterissa
2

Managementsamenvatting
De Bolognaverklaring, in 1999, was het startpunt waarmee het Bolognaproces in gang is gezet in de
hele Europese Unie. Een onderdeel hiervan is de vervlechting van onderwijs, onderzoek en innovatie
in het hoger onderwijs. Dit heeft in 2003 geleid tot de oprichting van kenniscentra binnen hoger
onderwijsinstellingen. Hoewel de huisvesting van de meeste onderwijsinstellingen voornamelijk
gericht waren op het geven van onderwijs, dienden de kenniscentra ook een plek te krijgen.
Daarnaast werd tijdens het Bolognoproces de overheidsbijdrage verlaagd, wat de
onderwijsinstellingen dwong om niet alleen beter op de uitgaven te letten, maar ook om nieuwe
financieringsoplossingen te vinden.
Met minder geld, dient er toch een goed huisvestingsconcept voor de kenniscentra gemaakt te
worden. In de praktijk blijkt dat de manier van huisvesting van de kenniscentra sterk uiteenloopt. In
sommige gevallen krijgt een kenniscentrum een (herkenbare) eigen ruimte, in andere gevallen
dienen de kenniskringleden zelf een werkplek te zoeken in de beschikbare ruimte voor de academie.
Momenteel is er een onderzoek naar de kritische succesfactoren van huisvesting van lectoren, met
betrekking tot de inrichting van de omgeving (gebouwen en facilities). In deze rapportage is een
deelonderzoek daarvan uitgevoerd, met als hoofdvraag: “Welk effect heeft de werkomgeving op de
mate van interactie tussen lectoren, (docent)onderzoekers en onderzoeksassistenten, en wat is het
effect hiervan op de zelfervaren kennisproductiviteit van deze kenniswerkers binnen lectoraten in het
HBO?”. Het Kenniscentrum Business Development & Hospitality, Saxion Hogescholen en Facility
Management Nederland zijn de opdrachtgevers.
In totaal zijn er 748 uitnodigingen naar diverse kenniscentra, verspreidt over heel Nederland, gegaan.
Hierbij is gevraagd of zij de uitnodigingen naar hun collega’s wilden doorsturen. Mogelijk zijn er nog
meer kenniswerkers benaderd. Hiervan zijn 336 respondenten aan de enquête begonnen, en hebben
188 respondenten de enquête geheeld voltooid.
Belangrijkste conclusies heruit zijn dat de aspecten ‘rust (bezettingsgraad)’ , ‘middelen’ en de
‘werkgerelateerde interactie’ het meest genoemd worden in relatie tot effectief werken. Verbetering
van de aspecten ‘Werkplekconcept’, ‘rust (bezettingsgraad)’ en de organisatorische
‘randvoorwaarden’ worden het meest genoemd in relatie tot productiviteitstoename. De sociale
dimensie blijkt een belangrijke factor in het effectief werken. Een lage bezettingsgraad in combinatie
met de kenniswerkers waarmee er werkgerelateerde interactie plaats kan vinden, zijn de
voornaamste wensen van de kenniswerker. Het aantal voorzieningen om informeel te ontmoeten
heeft de meeste invloed op de mate van interactie van kenniswerkers.
De aanbevelingen in dit rapport bestaat uit een globaal Programma van Eisen, dat ingaat op de plaats
van de werkplek, gebruik van de werkplek, indeling van de werkomgeving en informatiebeheer. De
rol van de plaats van de werkplek is niet altijd even relevant. Bij concentratiewerkplek heeft de
kenniswerker geen collega’s nodig. Verderop in het proces dient er interactie plaats te vinden, om de
bevindingen tot zover te bespreken. Hierbij is de werkplek dus wel van belang. Het gebruik van de
werkplek is dus ook niet altijd hetzelfde. Doordat er pieken en dalen in zitten is het mogelijk om
flexwerkplekken in te zetten. De balans tussen concentratie en communicatie is ongeveer gelijk.
Hierdoor dient er van een werkplek voorzien te worden, die deze activiteiten ondersteunt. In het
3

informatiebeheer dienen er keuzes gemaakt te worden op het gebied van het archief (grootte, plaats
en vorm). Voor alle onderdelen van het PvE geldt dat er nadere informatie verkregen dient te
worden over de type mensen, en daarbij horende wensen en eisen voor het specifieke
kenniscentrum. De aanbevelingen kunnen gezien worden als graadmeter, waartegen de verkregen
resultaten afgezet kunnen worden. Hiermee kan een betere huisvestingsconcept voor de lange
termijn neergezet worden.
4

Inhoudsopgave
Inleiding ................................................................................................................................................... 6
Aanleiding ............................................................................................................................................ 6
Relevantie ............................................................................................................................................ 7
Onderzoeksmodel ............................................................................................................................... 8
Opdrachtgever ..................................................................................................................................... 9
Doelstelling .......................................................................................................................................... 9
Leeswijzer ............................................................................................................................................ 9
1. Onderzoeksopzet ............................................................................................................................... 10
1.1 Hoofd- en deelvragen .................................................................................................................. 10
1.2 Onderzoeksstrategie ................................................................................................................... 10
1.3 Populatie & steekproef................................................................................................................ 11
1.4 Respons ....................................................................................................................................... 11
1.5 Betrouwbaarheid- en validiteitverhogende maatregelen .......................................................... 12
1.5 Literatuuronderzoek .................................................................................................................... 13
2. Analyse & conclusie ........................................................................................................................... 25
2.1 Analyse respondenten ................................................................................................................. 25
2.2 Univariate analyse ...................................................................................................................... 29
2.5 Bivariate analyse.......................................................................................................................... 38
2.6 Conclusie ..................................................................................................................................... 42
3. Aanbevelingen ................................................................................................................................... 45
3.1 Plaats van de werkplek ................................................................................................................ 45
3.2 Gebruik van de werkplek ............................................................................................................. 46
3.3 Indeling van de werkomgeving ................................................................................................... 46
3.4 Informatiebeheer ........................................................................................................................ 47
3.5 Nader onderzoek ......................................................................................................................... 48
3.6 Haalbaarheid & implementatie ................................................................................................... 49
Literatuurlijst ......................................................................................................................................... 50
Bijlagen .................................................................................................................................................. 52
Bijlage 1: Vragenlijst .......................................................................................................................... 52
Bijlage 2: Indeling open vragen ......................................................................................................... 63
Bijlage 3: Samenhang variabelen ..................................................................................................... 78
Bijlage 4: Verantwoording vrije competenties .................................................................................. 82
5

Inleiding
In dit inleidende hoofdstuk zijn de aanleiding, relevantie en kaders beschreven. Het hoofdstuk is
afgesloten met een leeswijzer voor de rest van het document.
Aanleiding
De indirecte aanleiding van dit onderzoek vond plaats in 1999. In dit jaar ondertekenden 29 Europese
ministers de Bolognaverklaring, waarin zij afspraken hun nationale hogeronderwijssystemen op een
aantal cruciale punten op elkaar af te stemmen. Met het tekenen van deze verklaring, is het
Bolognaproces in gang gezet. Dit proces kent de volgende tien actielijnen, zoals ze gevormd zijn in de
jaren 1999-2007:
gelijke kansen voor toegang tot kwalitatief onderwijs: de deelname aan het hoger
onderwijs dient te worden verruimd en met name voor studenten uit
ondervertegenwoordigde groepen dienen de nodige voorwaarden voor deelname te worden
geschapen;
grotere participatie in een leven lang leren: de toegankelijkheid, kwaliteit en transparantie
van de informatie over een leven lang leren dienen te worden gewaarborgd. Het beleid ter
zake moet samen met nationale kwalificatiekaders en middels sterke partnerschappen
tussen alle belanghebbenden ten uitvoer worden gelegd;
bevordering van inzetbaarheid: de belanghebbende partijen dienen samen te werken om de
initiële kwalificaties hoger te tillen, de geschoolde beroepsbevolking te vernieuwen en de
verlening, toegankelijkheid en kwaliteit van loopbaan- en werkbegeleiding te verbeteren.
Bovendien moeten stages in het kader van studieprogramma’s en opleidingen op de
werkvloer verder worden aangemoedigd;
ontwikkeling van studentgerichte leerresultaten en onderwijsopdrachten: dit betekent
onder meer de ontwikkeling van internationale referentiepunten voor verschillende vakken
en de verbetering van de onderwijskwaliteit van studieprogramma’s;
vervlechting van onderwijs, onderzoek en innovatie: de verwerving van
onderzoeksbekwaamheden dient te worden gestimuleerd, onderzoek dient beter
geïntegreerd te worden in doctoraatsprogramma’s en de loopbaanontwikkeling van jonge
onderzoekers dient aantrekkelijker te worden gemaakt;
openstelling van hogeronderwijsinstellingen voor internationale fora: de Europese
instellingen dienen de internationale dimensie van hun activiteiten te versterken en meer op
internationaal niveau samen te werken;
bevordering van kansen voor en kwaliteit van mobiliteit: tegen 2020 dient 20 % van de
afstuderende studenten een studie- of opleidingstijdsvak in het buitenland te hebben
doorgebracht;
betere gegevensverzameling: er dienen gegevens verzameld te worden om de vorderingen
met betrekking tot de doelstellingen van het Bolognaproces te volgen en te evalueren;
ontwikkeling van multidimensionele transparantie-instrumenten: met het oog op de
verzameling van gedetailleerde informatie over hogeronderwijsinstellingen en hun
programma's dienen in samenwerking met de belangrijkste belanghebbenden transparantieinstrumenten
te worden ontwikkeld. Deze instrumenten moeten stoelen op vergelijkbare
gegevens en geschikte indicatoren en dienen in overeenstemming te zijn met de beginselen
van het Bolognaproces inzake kwaliteitsborging en erkenning;
6

waarborging van financiering: er dienen nieuwe, uiteenlopende financieringsoplossingen te
worden gevonden als aanvulling op de openbare middelen. 1
Het 5 e punt, “onderwijs, onderzoek en innovatie koesteren als noodzakelijke driehoeksrelatie”, heeft
geleid tot de oprichting van kenniscentra binnen hbo-instellingen. Europa wil toonaangevend blijven
op het gebied van innovatie en techniek. De opkomende Aziatische economie ontwikkelt zich
momenteel razendsnel en maakt een flinke inhaalslag. Het antwoord hierop is de oprichting van de
kenniscentra. Een bedreiging voor deze ontwikkeling is de economische crisis. De crisis heeft geleidt
tot veel bezuinigingen, hierdoor is een wrijving van tegengestelde belangen ontstaan. Het
kenniscentrum dient een plek te krijgen in de onderwijsinstelling, maar geld is een schaars middel.
Dit wordt nogmaals onderstreept door het laatste punt uit het Bologna akkoord: “Er dienen nieuwe,
uiteenlopende financieringsoplossingen te worden gevonden als aanvulling op de openbare
middelen”. Dit betekent dat er minder overheidsgeld ontvangen wordt en er nieuwe
inkomstenbronnen gegenereerd dienen te worden. Het beschikbare budget voor de huisvesting van
kenniscentra, dient dus zo efficiënt mogelijk ingezet te worden. Momenteel verschuift de nadruk
binnen Facility Management van kosten besparing naar de aandacht voor toegevoegde waarde.
Daarnaast is komt ‘plaats- en tijdsonafhankelijk’ werken ook steeds meer voor. In deze opvatting ligt
een uitdaging voor de facilitaire afdeling. Hoe kunnen mensen ondersteunt worden, zodat zij op elke
willekeurige plek en elk moment van de dag aan het werk gaan. Met behulp van dit onderzoek wordt
er een beeld gecreëerd van de behoeften van de kenniswerker, waardoor er een betere aansluiting
gemaakt kan worden tussen de kenniswerker en de werkomgeving.
Relevantie
In vervolg op het Bologna-akkoord is er in 2001 tussen de toenmalige minister van OCW en de HBOraad
een convenant gesloten, waarbij subsidie werd verstrekt om lectoren en kenniskringen in het
HBO te introduceren voor praktijkgericht onderzoek. Het wetsvoorstel Versterking Besturing regelt
de wettelijke verankering van het onderzoek aan hogescholen. In de memorie van toelichting wordt
het doel van onderzoek door hogescholen als volgt verwoord:
“…kunnen hogescholen de beroepspraktijk verder helpen door een antwoord te geven op concrete
vragen die daar leven, en zo het bestaande kennisaanbod aanvullen. Hiermee fungeert de
hogeschool als kennispartner en wordt een directe bijdrage geleverd aan de innovatie. Het onderzoek
aan hogescholen is gericht op toepassing, niet op fundamenteel begrip”.
De ontwikkeling van de onderzoeksfunctie sluit naadloos aan bij de omslag die hogescholen maken
van onderwijs- naar kennisinstellingen oftewel van Institutions of Professional Education naar
Universities of Applied Sciences.
De introductie van lectoren heeft de onderzoeksfunctie van hogescholen aanzienlijk versterkt. Het
aantal lectoren groeide van 20 in 2001/2002 naar ruim 450 in maart 2010. Met een aantal van nog
geen 400 lectoren op 380.000 studenten en een totaal onderzoeksbudget van ca. 75 miljoen euro
kan vooralsnog gesproken worden van een bescheiden omvang ten opzichte van universiteiten die
2.800 hoogleraren op ca. 220.000 studenten hebben en 2 miljard euro overheidsgeld ontvangen voor
1 http://europa.eu/legislation_summaries/education_training_youth/lifelong_learning/c11088_nl.htm,
geraadpleegd op 4 april 2011
7

onderzoek. Het aandeel van de personele lasten in het totaal van de lasten van de hogescholen ligt
rond de 70%. Het aandeel van de huisvestingskosten in de totale lasten vertoont een gestaag
dalende lijn en bedraagt in 2010 7%. Afschrijvingen en beheerskosten zijn goed voor de resterende
23% van de kosten van de hogescholen 2 .
In haar brief aan Minister Plasterk van 4 februari 2009 concludeert de HBO-raad dat hiermee een
basis is gelegd, maar dat uitbouw van de onderzoekfunctie noodzakelijk is om meer doorwerking
naar het onderwijs te realiseren en om innovatie in bedrijfsleven en publieke sector te
bewerkstelligen. (HBO-raad, 2009)
Onderzoeksmodel
Momenteel voert het Saxion kenniscentrum Business Development & Hospitality een onderzoek uit
naar de kritische succesfactoren van huisvesting van lectoren, met betrekking tot de inrichting van de
omgeving (gebouwen en facilities). Het doel is de optimale omgeving voor de ontwikkeling van
kennis, de transfer van kennis van lectoraten naar het onderwijs en de transfer van kennis van en
naar de markt te achterhalen. Binnen dit onderzoek hebben twee studenten, Daan Wieman en Rein
Teterissa, een deelonderzoek uitgevoerd. Het onderzoeksmodel van het totale onderzoek ziet er als
volgt uit:
Figuur 1: Onderzoeksmodel
Het onderzoeksmodel is gebaseerd op een combinatie van de onderzoeksresultaten van Haynes
(2007) en de bevindingen van Appel-Meulenbroek (2010).
2 http://www.hbo-raad.nl/bedrijfsvoering/financien-hbo, geraadpleegd op 4 april 2011.
8

In dit deelonderzoek zal vooral gekeken worden naar de relatie tussen deel D. Sociale Dimensie,
Persoonskenmerken en E. Productiviteit. Het deelonderzoek van Daan Wieman zal in verder ingaan
op deel C. Fysieke Dimensie en E. Productiviteit.
Opdrachtgever
Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Kenniscentrum Business Development & Hospitality
van Saxion Hogescholen te Deventer. Het Kenniscentrum heeft dit onderzoek geïnitieerd en
ingediend bij Facility Management Nederland (FMN). Na goedkeuring van Facility Management
Nederland (FMN) is een subsidie ontvangen om het onderzoek uit te voeren. Hoewel FMN geen
directe baat heeft bij de resultaten, wil de organisatie wel graag de resultaten presenteren in haar
vakblad. De twee opdrachtgevers worden hieronder kort geïntroduceerd:
• Kenniscentrum Business Development & Hospitality, Saxion Hogescholen.
Het Kenniscentrum, vertegenwoordig door Ruth Pijls - Hoekstra, is een breed lectoraat met
verschillende aandachtsvelden op het gebied van Hospilitality.
• Facility Management Nederland.
FMN Nederland is de beroepsvereniging voor het facilitaire domein dat als platform bindt en
verbindt. FMN heeft als doel om de positie van de professional en het vakgebied te
versterken.
FMN zorgt in dit onderzoek voor de subsidie. Er wordt verder geen directe eisen gesteld aan
het onderzoek vanuit FMN. De resultaten van het onderzoek zullen gepresenteerd worden in
het vakblad. Dorien Michiels is namens FMN aanspreekpunt voor dit onderzoek.
Doelstelling
Het doel van dit project is om een bijdrage te leveren aan de oplossing van het vraagstuk hoe
kenniscentra het beste ingericht kunnen worden, door inzicht te geven in hoe er binnen kenniscentra
gewerkt wordt en advies te geven over de optimale afstemming van de inrichting van de
werkomgeving, in relatie tot de zelfervaren productiviteit en interactie.
Leeswijzer
Hoofdstuk 1 bevat de onderzoeksopzet. Hierin komen zaken aan bod zoals de hoofd- en deelvragen,
onderzoeksstrategie en literatuuronderzoek. Het tweede hoofdstuk gaat verder in op de analyse en
de daar bijbehorende conclusies. In het derde en laatste inhoudelijke hoofdstuk worden de
aanbevelingen besproken. De daarachterliggende hoofdstukken bevat de literatuurlijst en de
bijlagen.
9

1. Onderzoeksopzet
In dit hoofdstuk is het onderzoek verder uitgelegd en besproken. De hoofd- en deelvragen,
onderzoeksstrategie, populatie & steekproef en de betrouwbaarheid- en validiteitverhogende
maatregelen zijn onderdelen die in dit hoofdstuk aan bod komen. Het hoofdstuk wordt afgesloten
met het literatuuronderzoek.
1.1 Hoofd- en deelvragen
Op basis van het eerdergenoemde onderzoeksmodel zijn de volgende hoofd- en deelvragen
opgesteld. Hoofdvraag in dit deelonderzoek luidt:
“Welk effect heeft de werkomgeving op de mate van interactie tussen lectoren,
(docent)onderzoekers en onderzoeksassistenten, en wat is het effect hiervan op de zelfervaren
kennisproductiviteit van deze kenniswerkers binnen lectoraten in het HBO?”
Deelvragen in dit onderzoek zijn:
1. Wat zijn fasen in kennisontwikkeling en welke rol speelt interactie hierin?
2. Welke (delen van) gevalideerde vragenlijsten zijn geschikt als basis voor de te
ontwikkelen vragenlijst?
3. Welke invloed hebben persoonskenmerken op de beleving van de interactie?
4. Wat is de invloed van de inrichting van de fysieke werkomgeving aan de mate waarin
gebruikers interacteren?
5. Wanneer is interactie gewenst en leidt het tot een hogere productiviteit en wanneer is
de interactie ongewenst en als verstoring ervaren?
Deelvraag 1 tot en met 3 zal via literatuuronderzoek worden beantwoord. Voor deelvraag 4 en 5
dient middels het veldonderzoek een antwoord verkregen te worden.
1.2 Onderzoeksstrategie
Het ontwerp van dit onderzoek kan getypeerd worden als een survey. Deze onderzoeksstrategie is
geschikt om van een grote populatie onderzoekseenheden, een of enkele afzonderlijke kenmerken in
kaart te brengen. In dit geval vormt de groep ‘kenniswerkers’ de grote populatie, ‘het effect van de
werkomgeving’, ‘mate van interactie’ en ‘de zelfervaring kennisproductiviteit’ vormen de gemeten
kenmerken. Kenmerkend voor een survey, dit onderzoek, zijn de volgende punten:
• Er is een steekproef getrokken;
• Het aantal onderzoekseenheden is (vrij) groot;
• Er is een gestandaardiseerde vragenlijst gebruikt;
• De meeste vragen zijn gesloten;
(Schreuder Peters, 1999 p. 66)
Na de dataverzameling is de data geanalyseerd met behulp van het programma SPSS. Met SPSS
kunnen alle gangbare statistische procedures uitgevoerd worden (te Grotenhuis & Matthijssen,
2006). In hoofdstuk 2 zijn de uitkomsten van de analyse terug te vinden.
1
0

Om de populatie te bereiken, is gekozen voor een vragenlijst via internet met behulp van ‘Parantion
Web Survey’. Deze vorm is in dit geval de meest geschikte manier. De PC of laptop is een hulpmiddel
waar deze groep mensen veelal gebruik in hun dagelijkse werkzaamheden, waardoor deelname aan
dit onderzoek laagdrempelig is. Daarnaast verhoogt dit de respons omdat niet-volledig ingevulde
vragenlijsten ook bekeken kunnen worden. Verder is met Parantion de mogelijkheid om de
verzamelde data direct om te zetten in een SPSS bestand. Dit leidt tot verkleining van de foutmarge
en tijdwinst.
1.3 Populatie & steekproef
Zoals in de vorige paragraaf beschreven is, vormt de groep ‘kenniswerkers’ de populatie. In dit
onderzoek is deze groep onderverdeeld in drie categorieën; lectoren, (docent)onderzoekers en
onderzoeksassistenten. In bepaalde lectoraten zijn er ook studenten betrokken. In dit onderzoek is
deze groep niet meegenomen, omdat de verbinding tussen het lectoraat en student per lectoraat
verschilt. Zo wordt er bijvoorbeeld in sommige gevallen een minor verzorgd, terwijl er bij andere
lectoraten een thesis gedaan kan worden.
In de inleiding is te lezen dat er in maart 2010 ruim 450 lectoren waren. Helaas is er over de
(docent)onderzoeker en onderzoeksassistenten minder bekend. De grootte van de populatie precies
is dan ook onduidelijk. Voor dit onderzoek zijn er 748 uitnodigingen via e-mail verstuurd. Hiervan is
het grootste gedeelte naar lectoren gegaan. De contactgegevens van deze groep is gevonden op de
website www.lectoren.nl en via de website van het desbetreffende lectoraat zelf. Sommige
lectoraten gaven ook de contactgegevens van (docent)onderzoeker en onderzoeksassistenten weer
op hun website. Indien mogelijk, zijn deze groepen ook benaderd. Bij het benaderen van de
respondenten, is gevraagd of zij de e-mail door wilden sturen naar kenniswerkers binnen hun
netwerk. Hiermee is getracht het ‘sneeuwbaleffect’ op gang te brengen.
In totaal zijn er 748 e-mails verstuurd naar lectoraten, zoveel mogelijk persoonlijk (op naam) en altijd
met het verzoek om de enquête door te sturen naar de andere leden van de kenniskring. In totaal
zijn er 188 volledig ingevulde enquêtes ontvangen, wat neer komt op een respons van 25%.
1.4 Respons
In totaal zijn er 336 mensen begonnen aan de enquête. Hiervan heeft ruim de helft de hele
vragenlijst ingevuld (188), 148 mensen zijn vroegtijdig afgehaakt en hebben de vragenlijst niet
afgemaakt. Bij nadere bestudering blijkt dat ruim een derde helemaal niets ingevuld heeft (51), de
overige respondenten (97) heeft met ‘wisselend succes’ de enquête ingevuld; sommige
respondenten zijn na 3 vragen al afgehaakt, terwijl anderen op 80% van de enquête zaten, maar toch
nog zijn gestopt. Na overleg is besloten om deze vragenlijsten als ‘niet-bruikbaar’ te beschouwen,
omdat dit kan leiden tot een vertroebeld beeld. Zo zou er anders in de analyse van de respondenten
een hoge totaalscore te zien zijn (veel respondenten hebben dit in gedeelte wel ingevuld), maar de
univariate en bivariate analyse zijn dan op beduidend minder respondenten gebaseerd. Voor het
onderzoek houdt deze maatregel in, dat de steekproef uit 188 respondenten bestaat. Na overleg met
een docentonderzoeker, zijn de volgende richtlijnen opgesteld:
• Om statistische bewerkingen uit te voeren op de data, is een respons van minimaal 120
nodig. Deze is met 188 ruimschoots behaald.
1
1

• Per subgroep zijn er minimaal 30 respondenten nodig om analyses te kunnen uitvoeren
op subgroepniveau. Dat betekent dat bijvoorbeeld de onderzoeksassistenten niet als
aparte categorie kunnen worden gerekend, want in die categorie zijn er slechts 12
respondenten (zie tabel 10, hoofdstuk 2.1, pagina 26).
1.5 Betrouwbaarheid- en validiteitverhogende maatregelen
Bij dit onderzoek zijn er een aantal maatregelen getroffen, om de betrouwbaarheid- en validiteit te
verhogen. Zo is het onderzoeksmodel gebaseerd op een gevalideerd model van Haynes (2007) en
Appel-Meulenbroek (2010). Daarnaast is ook de opbouw van de vragenlijst gebaseerd op de door
Haynes geïdentificeerde constructen en variabelen (zie tabel 1).Verder is de begripsvaliditeit
verhoogd door begrippen te operationaliseren vanuit de literatuur.
In het onderzoeksmodel wordt de relatie gelegd tussen het activiteitenpatroon van een
kenniswerker, de persoonskenmerken en de productiviteit. Om het complete onderzoeksmodel te
kunnen toetsen zijn de variabelen activiteitenpatroon, werkstijl, leeftijd en zelfervaren productiviteit
toegevoegd.
Construct Variabelen
Layout Informele
Vergaderruimten Stilteruimten Privacy
Kantoor- ontmoetings-ruimten
omgeving Persoonlijke
Algemene archiefruimte Werkplek
archiefruimte
concept
Comfort Ventilatie (literatuur) Verwarming (literatuur) Natuurlijke lichtinval
(literatuur)
Ambiance
Reinheid (literatuur) Algemeen welbevinden Fysieke veiligheid Meubilair en
ergonomie
Interactie Sociale interactie Werkgerelateerde Creativiteit fysieke
interactie
omgeving
Algemene sfeer Positionering tov Algemene
benodigde faciliteiten kantoorindeling en
cateringfaciliteiten
Afleiding Onderbrekingen Drukte (bezetting) Lawaai
Tabel 1: Opbouw vragenlijst (uit: Office productivity, a theoretical framework, Journal of Corporate Real Estate, Vol 9 (2),
pp. 97-110)
Met behulp van bovenstaande variabelen zijn vragen uit reeds bestaande, gevalideerde vragenlijsten
gezocht. Hiervoor is geput uit de WODI-LIGHT, het werkomgevingsdiagnose-instrument van het
Center for People and Buildings. Daarnaast is er gebruik gemaakt van Baars & van de Werf (anders
leren, beter werken) en de vragenlijst van So Young Lee. Verder is er ook gebruik gemaakt van de
expertise van dr. ir. D.J.M. van der Voordt, universitair hoofddocent bij de TU Delft en tevens
werkzaam bij het Center for People and Buildings. Hij heeft diverse malen feedback gegeven, waarna
de vragenlijst is aangepast.
Om de betrouwbaarheid van de vragenlijst te verhogen, is de vragenlijst anoniem in te vullen.
Hierdoor kunnen de respondenten de vragen eerlijk beantwoorden, en wordt de kans dat overal
‘sociaal wenselijke antwoorden’ gegeven worden, verkleind. Om op de hoogte gesteld te worden van
de resultaten, kon er wel een naam en e-mailadres achtergelaten worden. Bij de analyse worden
deze persoonskenmerken niet meegenomen. Daarnaast is de vragenlijst getest door twee
proefpersonen, om te checken of alle vragen duidelijk waren. Voor de proefpersonen waren de
1
2

vragen helder en duidelijk, waarna de vragenlijst is uitgezet. De complete vragenlijst is terug te
vinden in bijlage 1.
1.5 Literatuuronderzoek
Zoals reeds te lezen was, luidt de hoofdvraag van dit onderzoek:
“Welk effect heeft de werkomgeving op de mate van interactie tussen lectoren,
(docent)onderzoekers en onderzoeksassistenten, en wat is het effect hiervan op de zelfervaren
kennisproductiviteit van deze kenniswerkers binnen lectoraten in het HBO?”
In deze hoofdvraag zitten een aantal kernbegrippen, die vooraf gedefinieerd en toegelicht zullen
worden. Het gaat om de volgende begrippen:
• Werkplek en werkomgeving
• Interactie
• Kennisproductiviteit
• Kenniswerker
Werkplek en werkomgeving
De werkplek van een baliemedewerker is een geheel andere dan die van een vertegenwoordiger. In
het eerste voorbeeld betreft dit veelal een fysiek afgebakende plaats, bijvoorbeeld de bankinstelling,
terwijl voor een vertegenwoordiger de hele regio als werkplek fungeert. De vertegenwoordiger kan
thuis de administratie doen, onderweg in de auto met het hoofdkantoor telefonisch de afspraken
doornemen en hij bezoekt de klanten op diverse locaties. Het is dan ook niet mogelijk om de
werkplek nog te definiëren in termen van één strak afgebakende fysieke locatie. Ongeacht de
plaats(en) waar de medewerker de werkzaamheden uitvoert, is deze evenwel altijd in functie als
werknemer. (Klink, 1999)
Dit beeld wordt versterkt door de metafoor “het kantoor is, waar jij bent” (van Akkeren, van Herpen,
Gorgievski, Voordt, 2010). In deze scriptie wordt onder werkplek verstaan de plaats(en) waar de
werknemer de werkzaamheden uitvoert die behoren bij zijn of haar functie.
De huidige situatie van de huisvesting van lectoraten is heel divers. Waar het ene lectoraat een eigen
ruimte krijgt toegewezen, dient een ander lectoraat een plek te vinden in de flexwerkplekken die
bestemd zijn voor de medewerkers in het onderwijs. Uit eigen ervaring (rondleidingen op Saxion
Enschede & Deventer en de Hogeschool van Utrecht) is gebleken dat de huisvesting van de lectoren
gebaseerd is op bestaande kantoorconcepten. In deelvraag 1 (pagina 16) worden deze
kantoorconcepten verder toegelicht.
Interactie
In het boek ‘Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkunde’ (Keukens, R. & Stapel J., 2004, p. 27)
wordt interactie op de volgende manier gedefinieerd: “Het begrip interactie wil zeggen: het gedrag
van mensen ten opzichte van elkaar in onderlinge wisselwerking. Het gedrag van de een leidt tot een
reactie van de ander. Die reactie is gebaseerd op een interpretatie ofwel een subjectieve definitie
van de situatie. Die definitie bepaalt het gedrag, of die definitie nu objectief waar is of niet. Mensen
1
3

eageren niet zozeer op elkaars gedragingen, maar op de betekenissen en bedoelingen die daaraan
worden toegekend. Zowel taal (het verbale aspect) als lichaamshouding (het non-verbale aspect)
speelt daarbij een belangrijke rol.”
Kennisproductiviteit
Het begrip ‘kennisproductiviteit’ is tweeledig, en bestaat uit de samentrekking van de begrippen
‘kennis’ en ‘productiviteit’. Deze twee begrippen worden hieronder nader toegelicht.
Kennis
Volgens Nonaka & Takeuchi (1997) is kennis onder te verdelen in persoonsgebonden (tacit) en
expliciete (explicit) kennis. Persoonsgebonden kennis is persoonlijk, contextspecifiek en kan
daardoor moeilijk geformaliseerd en gecommuniceerd worden. Expliciete kennis is kennis waarbij het
wel mogelijk is deze over te brengen op anderen.
De definitie van Weggeman (1997) sluit hierop aan:
“Kennis = Informatie x Ervaringen, Vaardigheden en Attitude”
Stam et al. (2004) beschrijft dat kennis het geheel van persoonsgebonden deskundigheid
(vaardigheden, ervaring, houding etc.) en vastgelegde gegevens en informatie (documenten,
databases, procedures etc.). Kennis gaat zowel over datgene wat tussen de oren zit, de houding en
gedrag, als over datgene wat op papier staat of in systemen is opgeslagen
Productiviteit
In bedrijfskunde staat productiviteit voor de verhouding tussen het bereikte resultaat en de daarvoor
gebrachte offers. Het is de verhouding tussen de opbrengsten (output) en de productiemiddelen die
nodig waren om deze opbrengsten te produceren (input). Productiviteit is ook de mate waarin
effectief en efficiënt wordt geproduceerd, want effectiviteit geeft aan in hoeverre een organisatie in
staat is de beoogde doelen te realiseren (resultaat, output) terwijl efficiëntie staat voor de relatie
tussen inspanning (offers, grondstoffen, input) en het resultaat. Effectiviteit en efficiëntie zijn
verhoudingsgetallen die aangeven wat de oorzaken zijn van een productiviteit onder het maximaal
haalbare. Effectiviteit is de verhouding tussen het werkelijk bereikte en het beoogde resultaat.
Efficiëntie is de verhouding tussen de beoogde inzet van offers en de werkelijk gebrachte offers om
het beoogde resultaat te bereiken. Hieruit volgt dat productiviteit ook als volgt te definiëren is:
Productiviteit = Effectiviteit x Efficiëntie
(Stam et al., 2004)
Kennisproductiviteit
Kennisproductiviteit omvat aan de ene kant de productiviteit, die bestaat uit resultaat en offers, en
aan de andere kant uit kennis, die bestaat uit informatie, ervaringen, vaardigheden en attitude. In
feite gaat het bij kennisproductiviteit om de wijze waarop medewerkers, teams en afdelingen op
basis van kennis verbeteringen en vernieuwingen bewerkstelligen. Het gaat dus niet om het
1
4

‘produceren’ van kennis op zich. In het economisch verkeer krijgt kennis pas waarde in de toepassing,
in het productief maken daarvan. (Kessels, Keursten, Kwakman en Verdonschot, 2006)
Kenniswerker
Kessels (1996, geciteerd in Leenheers (2006)) definieert kenniswerkers als mensen die het vermogen
hebben om kennisproductief te zijn. Deze vaardigheid omvat de volgende aspecten:
• Expertise
• De vaardigheid om problemen op te lossen
• De vaardigheid om te reflecteren
• Communicatieve vaardigheden (entree tot het kennisnetwerk)
• Zelfregulatie van motivatie, attitude, affiniteit en emoties
In dit onderzoek bestaat de groep kenniswerkers uit de functies ‘lector’, ‘(docent)onderzoeker’ en
‘onderzoeksassistent’. Lectoren in het hoger beroepsonderwijs zijn aangesteld om het onderwijs en
het bedrijfsleven beter op elkaar te laten aansluiten, zodat studenten die kennis meekrijgen waar in
het bedrijfsleven behoefte aan is. De lector geeft leiding aan een kenniskring, ook wel lectoraat
genoemd. Dit is een groep onderzoekers (veelal docenten) die praktijkgericht onderzoek doen.
Inmiddels zijn er circa 450 lectoren in Nederland actief. De meeste lectoren werken in deeltijd voor
de hogeschool en hebben daarnaast nog een andere functie in de samenleving, zodat er een goede
kruisbestuiving kan ontstaan tussen hogeschool en praktijk.
Lectoren en kenniskringen hebben vier doelen:
• verbetering van de externe oriëntatie,
• curriculumvernieuwing,
• professionalisering van docenten en
• versterking van kenniscirculatie en kennisontwikkeling binnen hbo-instellingen. 3
3
http://www.lectoren.nl/algemene-info/wat-zijn-lectoren-en-lectoraten.html, geraadpleegd op 7 april 2011
1
5

Deelvragen
Welke ruimtetyperingen zijn bruikbaar in dit onderzoek om ruimten te kunnen classificeren?
In de begripsbepaling is het begrip ‘werkplek en werkomgeving’ kort besproken. In deze paragraaf
komen een aantal ruimtetyperingen aan bod die bruikbaar zijn in het kader van dit onderzoek. In
‘Jellema 13: Beheren’ ( Bonebakker et al., 2004) worden de volgende huisvestingsvormen
beschreven:
Kamerkantoor
Een kamerkantoor bestaat uit kamers, waar maximaal 3 medewerkers gehuisvest zijn. De kamers
worden per afdeling geclusterd, vaak in de nabijheid van het secretariaat. Deze vorm is uitermate
geschikt voor organisaties met zelfstandig werkende medewerkers die behoefte hebben aan privacy.
Figuur 2:Kamerkantoor (uit: Bonebakker et al., 2004, pp. 147)
Kantoortuin
In deze huisvestingsvorm werken
grote groepen mensen in één ruimte.
De voordelen zijn de ruimtelijke
flexibiliteit en het positief
beïnvloeden van de teamgeest. Deze
voordelen kunnen ook nadelig
uitpakken. Privacy is zeer klein, wat
afleiding c.q. verstoring met zich mee
kan brengen. Daarnaast is de
flexibiliteit niet altijd even hoog.
Wanneer een afdeling dusdanig groeit
Figuur 3: Kantoortuin (uit: Bonebakker et al., 2004, pp. 146)
dat het niet meer in de ruimte past,
zullen er toch bouwtechnisch fysieke maatregelen getroffen dienen te worden. Dit concept is
algemeen geschikt voor routinematig/projectmatig werk verrichten, waarbij eveneens visueel
1
6

contact nodig is. Voor organisaties met grote uniforme afdelingen is deze opzet geschikt.
Organisaties waarbij veel extern contact is, behoefte aan privacy of waar veel concentratiewerk
gedaan wordt, zullen dit concept minder snel hanteren.
Team office
In het algemeen kan worden gesteld dat de kantoortuin niet veel meer wordt toegepast,
toenemende behoefte aan geconcentreerd werken en technologische ontwikkelingen op ICT gebied
liggen hier aan ten grondslag. Gevolg hiervan is het ontstaan van een tussenvorm van de
kamerkantoor en kantoortuin: de team office. In deze vorm zitten ongeveer zes tot acht werknemers
in een grote ruimte, afgewisseld met kamerkantoren.
Figuur 4: Team office (uit: Bonebakker et al., 2004, pp. 147)
Flexwerkplekken
Technologische ontwikkelingen op ICT gebied in de afgelopen jaren hebben een nieuwe vorm van
werken mogelijk gemaakt: Flexwerken. Het idee hierachter is dat de medewerker zowel thuis (of
elders buiten het kantoorpand) als op het kantoor kan werken. Op kantoor haalt de medewerker de
benodigde persoonlijke spullen uit een opslagvoorziening, en zoekt een vrij werkplek. Nadien wordt
de werkplek weer achtergelaten zoals die aangetroffen is: leeg. Kenmerkend voor flexwerken is dat
werknemers niet meer beschikken over een eigen werkplek. Doordat er minder werkplekken zijn dan
werknemers, zijn organisaties compacter te huisvesten.
Figuur 5: Flexwerken (uit: Bonebakker et al., 2004, pp. 148)
1
7

In figuur 6 wordt beschreven welke werkplek in welke situatie ingezet kan worden.
Figuur 6: Overwegingen bij keuze huisvestingsnorm (uit: Bonebakker et al., 2004, pp. 149)
In dit geval vallen de types ‘factory’ en ‘denn’ af, aangezien medewerkers van lectoraten een hoge
autonomie hebben. ‘Cell’ en ‘club’ zouden eventueel ingezet kunnen worden, afhankelijk van de
werkzaamheden.
Naast dit boek, is er ook gebruik gemaakt van de ‘Werkplekwijzer’ (Hofkamp et al., 2010). In deze
wijzer worden de verschillende typen werkplekken die mogelijk zijn binnen een kantoorgebouw kort
en bondig beschreven. De plaatjes uit onderstaande tabellen zijn ook uit dit boek ontleend.
Hieronder volgen deze typeringen:
1-Persoonsruimte
Alternatieve
benamingen
Eenpersoonskamer, kantoorkamer, cel, managementkamer.
Omschrijving Afgesloten ruimte met 1 werkplek en eventueel overlegplek.
Gebruik Geconcentreerd solistisch bureauwerk.
Optioneel: klein overleg.
Indeling/aanbeveling Zorg voor rugdekking van de gebruiker.
Vanuit de werkplek moet de gebruiker zicht hebben op de deur en
het raam.
Situering Aan de gevel (daglicht/uitzicht/mogelijkheid raam te openen).
Nabijheid van drukke functies is geen probleem, mits er sprak is van
voldoende geluidsisolatie.
Aandachtspunten In de praktijk worden deze ruimtes vaak gebruikt door
managers vanwege culturele redenen (status) of
functionele redenen (veel overleg). Om de ruimte beter
te benutten zou deze ruimte echt als vergaderkamer
ingericht kunnen worden, met slechts een klein
werkbureau. Hierdoor kan de ruimte bij afwezigheid van
de manager door anderen als overlegruimte gebruikt worden.
Tabel 2: 1-Persoonsruimte (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 29)
1
8

Stiltewerkplek
Alternatieve
benamingen
Concentratiewerkplek, cocon, cel, cockpit.
Omschrijving Afgesloten werkruimte voor tijdelijk gebruik door 1 persoon (max. 2 uur
conform de Arbowet).
Gebruik Geconcentreerd solistisch bureauwerk.
Voeren telefoongesprekken (zonder anderen te storen).
Indeling/aanbeveling Zorg voor rugdekking van de gebruiker.
Vanuit de werkplek moet de gebruiker zicht hebben op een deur.
Een ruimte smaller dan 2.40 m wordt als onprettig ervaren.
Te veel transparantie kan voor afleiding zorgen.
Situering Kan inpandig vanwege tijdelijk gebruik.
Voorkeur voor indirecte daglichttoetreding.
Bij situering op het midden van de vloer moet wel voorkomen
worden dat de stilteplek van twee kanten ‘inkijk’ biedt.
Bij voorkeur in een stille zone situeren.
Aandachtspunten Wanneer gekozen is voor een flexibel werkplek-
Gebruik blijken deze ruimten voor medewerkers
(m.n. managers) aantrekkelijk om geleidelijk te
worden gebruikjt als vaste werkplek. Dit kan leiden
tot een tekort aan concentratiemogelijkheden.
Bij een kleine oppervlakte houden mensen vaak de
deur open, wat ten koste kan gaan van de functionaliteit.
De gemiddelde en maximale bezettingsgraad van stilteruimtes in een
flexibel concept is hoog. Zorg voor voldoende aanbod.
Tabel 3: Stiltewerkplek (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 31)
2-Persoonsruimte
Alternatieve
benamingen
Tweepersoonskamer, kantoorkamer.
Omschrijving Afgesloten werkruimte voor 2 personen.
Gebruik Semi geconcentreerd bureauwerk.
Teamwerk.
Bij een flexibel concept ook te gebruiken of in te delen als
overlegplek.
Indeling/aanbeveling Zorg voor rugdekking van de gebruikers.
Vanuit de werkplek moeten beide gebruikers zicht hebben op raam
en deur.
Op een twee-persoonskamer is de tevredenheid van de medewerker
ook erg afhankelijk van de persoonlijke voorkeur voor de
kamergenoot. Bij te grote verschillen in werkpatronen (bellen versus
lezen) kan de kamer indeling voor een probleem zorgen.
1
9

Situering Aan de gevel (daglicht/uitzicht/mogelijkheid raam te openen).
Nabijheid van drukke functies is geen probleem, mits er sprak is van
voldoende geluidsisolatie (en visuele afscherming?) of wanneer de
functie zich daartoe leent (aanloopfunctie).
Bij het gebruik van glazen wanden kunnen drukke functies voor de
deur afleiden.
Tabel 4: 2-Persoonsruimte (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 33)
Teamruimte
Alternatieve
benamingen
Groepskantoor, teamwerkplek, projectkamer.
Omschrijving Afgesloten werkruimte voor 3 of meerdere personen.
Gebruik Semi geconcentreerd bureauwerk.
Teamwerk/projectwerk.
Onderlinge vervanging (bijv. secretaresses).
Indeling Tafels kunnen zo geplaatst worden dat medewerkers met de gezichten:
van elkaar af, met de gezichten één kant op of naar elkaar toe zitten.
Naar elkaar toe verhoogt de mogelijkheid voor communicatie, maar
verminderd de privacy en kan meer afleiding geven.
Situering Aan de gevel (daglicht/uitzicht/mogelijkheid raam te openen).
Nabijheid van drukke functies is geen probleem, mits er sprak is van
voldoende geluidsisolatie.
Bij het gebruik van glazen wanden kunnen drukke functies voor de
deur afleiden.
Aandachtspunten Hoe ga je om met scheiding/koppeling van
communicatie en concentratie. Afhankelijk van de
inhoud van het werk en de bezetting is doorgaans
een separate concentratieruimte (of
communicatieruimte) in de directe omgeving van de
teamruimte raadzaam.
Tabel 5: Teamruimte (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 35)
Open werkruimte
Alternatieve
benamingen
Groepskantoor, kantoortuin.
Omschrijving Open werkruimte voor meerdere personen.
Gebruik Semi geconcentreerd bureauwerk.
Routinematige activiteiten.
Teamwerk/projectwerk.
Werkzaamheden waarbij sprake is van een aanloopfunctie.
Bufferwerkplekken (niet-persoonsgebonden werkplekken voor
2
0

gebruik op piekuren/-dagen).
Indeling Tafels kunnen zo geplaatst worden dat medewerkers met de gezichten:
van elkaar af, met de gezichten één kant op of naar elkaar toe zitten.
Naar elkaar toe verhoogt de mogelijkheid voor communicatie, maar
verminderd de privacy en kan meer afleiding geven.
Situering Aan de gevel (daglicht/uitzicht/mogelijkheid raam te openen).
Nabijheid van drukke verkeersruimte of faciliteiten vermijden
vanwege geluidsoverlast.
Aandachtspunten Vormgeving en uitstraling van het meubilair is in
een open ruimte belangrijker dan in een
omsloten werkruimte.
Afhankelijk van de inhoud van het werk en de
bezetting is doorgaans het plaatsen van
stilteruimtes en overlegruimtes in de directe
omgeving van de teamruimte raadzaam.
Gedragsregels over telefoneren, computergeluid en overleg op de
werkplek zijn raadzaam.
Tabel 6: Open werkruimte (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 37)
Half-open werkruimte
Alternatieve
benamingen
Cubicles
Omschrijving Een half-open werkruimte voor meerdere personen. Half hoge wanden
worden gebruikt om individuele werkplekken of teams van elkaar te
scheiden.
Gebruik Activiteiten die vragen om interne communicatie, of relatief weinig
concentratie vereisen.
Bufferwerkplekken (niet-persoonsgebonden werkplekken voor
gebruik op piekuren/-dagen).
Indeling/aanbeveling Tafels kunnen zo geplaatst worden dat medewerkers met de
gezichten: van elkaar af, met de gezichten één kant op of naar elkaar
toe zitten. Naar elkaar toe verhoogt de mogelijkheid voor
communicatie, maar verminderd de privacy en kan meer afleiding
geven.
De halfhoge scheidingswanden kunnen ook tussen de medewerkers
worden geplaatst opdat er ‘cubicles’ of ‘coupes’ ontstaan: meerdere
halfopen-éénpersoonswerkplekken binnen één ruimte. De werkplek
blijft dan slechts geschikt voor semi-geconcentreerd werk.
Situering Aan de gevel (daglicht/uitzicht/mogelijkheid raam te openen).
Indien voor kort verblijf, ook inpandig te plaatsen.
Nabijheid van drukke functies geen probleem, indien er sprake is van
voldoende geluidsisolatie.
Aandachtspunten Het gebruik van halfhoge wanden om geluidsoverlast tegen te gaan is
slechts effectief bij wanden van ca. 1.40 m hoog. De halfhoge
wanden kunnen wel een stuk visuele privacy geven.
Afhankelijk van de inhoud van het werk en de bezetting is doorgaans
het plaatsen van stilteruimtes en overlegruimtes in de directe
2
1

omgeving van de teamruimte raadzaam.
Gedragsregels over telefoneren,
computergeluid en overleg op de werkplek zijn
raadzaam.
Tabel 7: Half-open werkruimte (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 39)
Loungewerkplekken
Alternatieve
benamingen
Club, café, bufferruimte, coupé.
Omschrijving Open werkruimte met een werkbank voor meerdere personen voor
tijdelijk gebruik.
Gebruik Laptopwerk.
Lezen.
Informeel overleg.
Teamwerk/projectwerk.
Extra niet persoonsgebonden werkplekken voor gebruik op
piekuren/-dagen.
Indeling/aanbeveling De opstelling is meestal geclusterd rond een tafel, wat ook een
salon- of keukentafel kan zijn. Ook het meubilair gebruik van
loungewerkplekken loopt uiteen van luxe verstelbare banken tot
standaard tafels en stoelen.
Situering Kan inpandig vanwege tijdelijk gebruik.
Situering in de buurt van de toegang is aantrekkelijk, om verkeer
langs de andere werkplekken te verminderen en de drempel om
gebruik te maken van deze werkplek laag te houden.
Bewust kiezen voor een geluidsarme of juist drukke omgeving.
Aandachtspunten Wanneer aan de ruimte een hogere kwaliteit wordt meegegeven,
krijgt de ruimte een eigen aantrekkingskracht.
Door gebruik van banken hebben mensen de
neiging wat verder van elkaar af te gaan zitten
dan op stoelen. 2-Persoonsloungeplekken
worden daarom vaak gezien als bezet als er
maar 1 persoon gebruik van maakt.
Een loungewerkplek is niet geschikt als baliewerkplek omdat de
stoelen niet kunnen worden verschoven van de banken en men toch
vaak moet gaan staan en zitten.
Tabel 8: Loungewerkplek (uit: Hofkamp et al., 2010, pp. 41)
2
2

Wat zijn fasen in kennisontwikkeling en welke rol speelt interactie hierin?
Zoals reeds vermeld, hebben Nonaka & Takeuchi het verschil tussen ‘tacit’ en ‘explicit’ knowledge
gedefinieerd. Hiermee zijn zij een stap verder gegaan en hebben een model ontwikkeld voor
ontwikkeling van kennis (Nonaka & Takeuchi, 1997), met daarin de vier vormen van
kennisontwikkeling: socialisatie, externalisatie, combinatie en internalisatie. Deze vormen worden
verbonden door de kennisspiraal (figuur 7).
Figuur 7: De Kennisspiraal (uit: Nonaka & Takeuchi, 1997, p. 85)
De vier begrippen op de overgang tussen de vormen geven aan waardoor die overgang plaatsvindt:
Field building; het creëren van gedeelde motivatie en een omgeving waarin deze motivatie
omgezet kan worden door middel van socialisatie.
Dialogue; externalisatie door middel van dialoog en collectieve reflectie.
Linking explicit knowledge; het combineren van nieuwe en bestaande expliciete kennis door
het met elkaar in verband brengen.
Learning by doing; internaliseren door de nieuwe kennis in de praktijk te brengen.
Om de kennisspiraal te activeren moet aan een aantal voorwaarden worden voldaan:
Intention; er moet motivatie voor zijn, ‘the knowledge spiral is driven by organizational
intention’.
Autonomy; individuen in de organisatie moeten over voldoende autonomie beschikken.
Fluctuation and creative chaos; de interactie tussen de organisatie en haar omgeving moet
gestimuleerd worden door de aanwezigheid van fluctuaties en creatieve chaos.
Redundancy; Een zekere mate van overtolligheid van informatie (te veel leidt tot information
overload), zodat deze ook beschikbaar is voor degenen die het niet direct nodig hebben.
Requisite variety; interne diversiteit dient overeen te komen met de variatie en complexiteit
van de omgeving.
Kennisontwikkeling gaat dus verder dan alleen het menselijk brein. Ook de randvoorwaarden (vanuit
de organisatie) spelen hierin een cruciale rol. Kessels (1997) gaat verder in op die randvoorwaarden.
Volgens hem dient de organisatie de omgeving zo aan te kleden, dat het individu kan groeien. Het
gaan met name om:
2
3

Het verwerven van materiedeskundigheid en vakkennis die direct verband houdt met de
kerncompetenties van de organisatie.
Het leren opsporen en aanpakken van nieuwe problemen met behulp van de verworven
vakkennis.
Het ontwikkelen van reflectieve vaardigheden en metacognities die helpen bij het vinden van
wegen om nieuwe kennis op het spoor te komen, hoe deze te verwerven en toepasbaar te
maken.
Het verwerven van communicatieve en sociale vaardigheden die ons toegang verschaffen
tot het kennisnetwerk van anderen en die het leerklimaat van een werkomgeving
veraangenamen.
Het verwerven van vaardigheden voor het zelf reguleren van motivatie, affiniteiten, emoties
en affecties rond het werken en het leren.
Het bevorderen van rust en stabiliteit, zodat verdieping en verbetering mogelijk zijn.
Het veroorzaken van creatieve onrust, wat aanzet tot innovatie.
3. Welke invloed hebben persoonskenmerken op de beleving van de interactie?
In de uiteenzetting van de kernbegrippen, is onder andere het begrip interactie behandeld: “Het
begrip interactie wil zeggen: het gedrag van mensen ten opzichte van elkaar in onderlinge
wisselwerking. Het gedrag van de een leidt tot een reactie van de ander.” Hoe die reactie van de
ander is, verschilt per persoon. We denken misschien wel dat we rationeel op basis van feitelijke
waarheden waarnemen; onze emotie echter vormt onze persoonlijke bril die de waarheid aardig kan
verkleuren op basis van onze eigen cognities. Het gevolg is dat niet de objectieve kenmerken van
stimuli onze reacties en ons gedrag bepalen, maar onze eigen interpretatie (Vonk, 2001, geciteerd in
Bakker, 2010). Het is zelfs zo dat bij ogenschijnlijk rationele beslissingen ons emotionele brein een
belangrijke functie heeft: primair geven onze gevoelens richting aan ons denken, waarna dat denken
vervolgens een meer rationele uitwerking krijgt (Damasio, 1994, geciteerd in Bakker 2010). Hoe
mensen met elkaar interacteren, hangt sterk samen met de persoonlijkheid. Gedrag wordt door
ieder individu op een eigen manier geïnterpreteerd, en dus op een eigen manier op gereageerd.
(Bakker, 2010)
2
4

2. Analyse & conclusie
In dit hoofdstuk zijn de resultaten uit de enquête terug te vinden. Deze resultaten zijn met behulp
van SPSS geanalyseerd. Het hoofdstuk opent met de toelichting van de respons, gevolgd door een
analyse van de respondenten. Vervolgens komt de univariate en bivariate analyse aan bod. Dit
hoofdstuk eindigt met de belangrijkste conclusies.
2.1 Analyse respondenten
In de enquête zijn er diverse vragen gesteld over persoonlijke kenmerken. In deze paragraaf zullen de
uitkomsten per vraag behandeld worden.
In de enquête is gevraagd naar het geboortejaar. Op basis van het ingevulde geboortejaar is een
generatie indeling gemaakt. Hiervoor is de generatie indeling van Becker (1993) gebruikt. Die
indeling is als volgt:
• De protestgeneratie of vroege babyboom-generatie (geboren in de periode 1946-1954)
• De verloren generatie, late babyboom-generatie of generatie X (1955-1970)
• De pragmatische generatie, babyboomers of generatie Y (1971-1985)
• De generatie van screenagers (vanaf in 1985)
Volgens Becker lopen de geboortejaren van ‘generatie Y’ en de ‘Screenagers’ gedeeltelijk door
elkaar. Hierdoor is er geen duidelijke scheiding tussen deze twee generaties en blijft dit een grijs
gebied. Er zijn 4 respondenten die aangeven dat zij in 1985 geboren zijn. Om deze 4 respondenten zo
eerlijk mogelijk te spreiden over de generaties, zijn deze in willekeurige volgorde, 2 om 2 verdeeld.
Op deze manier wordt de kans dat de balans verkeerd is, het kleinst gemaakt. Wanneer de verdeling
toch anders had moeten zijn, zijn er maximaal 2 respondenten verkeerd ingedeeld. Wanneer alle
respondenten uit 1985 naar de generatie Y of de screenagers, zou het aantal in het minst gunstige
geval op 4 kunnen liggen.
In tabel 9 is te zien hoe de generaties in de steekproef zich tot elkaar verhouden. Opvallend hierbij is
de kleine groep ‘Screenagers’.
Aantal Percentage
Vroege Babyboom generatie 38 20,2
Generatie X 89 47,3
Generatie Y 53 28,2
Screenagers 8 4,3
Totaal 188 100,0
Tabel 9: Indeling naar generatie
2
5

Daarnaast is er gevraagd naar de functie van de respondent. In tabel 10 is te zien hoe de
functieverdeling onder de steekproef was.
Aantal Percentage
Lector 44 23,4
(docent)onderzoeker 132 70,2
onderzoeksassistent 12 6,4
Totaal 188 100,0
Tabel 10: Indeling naar functie
Bij deze vraag is er een categorie ondervertegenwoordigd, namelijk de ‘onderzoeksassistent’.
Opvallend is het hoge aantal ‘(docent)onderzoekers’ dat respons gegeven heeft, hoewel de meeste
‘directe’ uitnodigingen naar lectoren zijn verstuurd. De (docent)onderzoeker zijn benaderd door
middel van het eerder genoemde sneeuwbaleffect. Ook wanneer er gekeken wordt naar de verdeling
onder de niet volledig ingevulde enquêtes, is er de volgende onderverdeling:
• Lector 25
• (Docent)onderzoeker 69
• Onderzoekassistent 3
De contractomvang, uitgedrukt in het aantal uren per week, is ook een geïnventariseerd
persoonskenmerk. De gemiddelde contractomvang ligt op 27,15 uur per week. In onderstaande tabel
(11) is te zien hoe vaak, een bepaald aantal uur is ingevuld.
Aantal Percentage
7 1 ,5
8 19 10,1
12 4 2,1
14 1 ,5
15 1 ,5
16 24 12,8
18 1 ,5
20 12 6,4
24 25 13,3
28 6 3,2
30 3 1,6
32 26 13,8
35 1 ,5
36 15 8,0
38 2 1,1
40 46 24,5
45 1 ,5
Totaal 188 100,0
Tabel 11: Indeling naar contractomvang
2
6

Uit de resultaten blijkt dat de meeste mensen (46) 40 uur per week werken, gevolgd door 32 uur per
week (26) en 24 uur per week (25). Opvallend is het aantal mensen dat een contractomvang heeft
van 8 uur per week (19) en 16 uur per week (24). Dit wil niet zeggen dat die respondenten niet
fulltime werken. Zoals reeds beschreven is, zijn lectoren en (docent)onderzoekers niet alleen
werkzaam bij het lectoraat, maar hebben zij daarnaast ook andere functies.
Verder is er ook gevraagd naar de sector waar het lectoraat mee verbonden is, waar de respondent
werkt. De score op deze vraag is in tabel 12 terug te vinden.
Aantal Percentage
Bouw & Ruimtelijke ordening 12 6,4
Communicatie & Media 9 4,8
Economie & Management 29 15,4
Gastvrijheid & Recreatie 13 6,9
Kunst & Cultuur 5 2,7
Ondernemen (inclusief MVO en ethiek) 7 3,7
Onderwijs 31 16,5
Personeel & Organisatie 3 1,6
Techniek & IT 20 10,6
Zorg & Welzijn 46 24,5
Overig 13 6,9
Totaal 188 100,0
Tabel 12: Indeling naar sector
Wat er in deze tabel opvalt, is de hoge score op ‘Zorg & Welzijn’ (46), gevolgd door ‘Onderwijs’ (31)
en ‘Economie & Management’ (29). Verder zijn er slechts 3 respondenten die verbonden zijn aan de
sector ‘Personeel & Organisatie’.
Ten slotte zijn er vier ‘type’ kenniswerkers aan de respondenten voorgelegd. Gevraagd is of zij een
keuze wilden maken uit vier verschillende types uit de literatuur (Greene & Meyerson, 2011).
Volgens Greene & Myerson is er een onderscheid in de volgende typeringen:
Het Anker
Ankers zijn kenniswerkers met een vaste plaats van werkzaamheden. Je kunt er van op aan
dat zij hun werkdagen op kantoor doorbrengen en zij kunnen meestal achter hun bureau
gevonden worden. Ankers organiseren hun dag het liefst in duidelijke tijdsbrokken voor
sociale activiteiten, informele samenwerking, formele samenwerking en solo activiteiten.
Ankers zijn de mensen die door anderen worden opgezocht als zij informatie nodig hebben.
Ze spelen een vitale rol in de kennistransfer binnen een organisatie.
De Verbinder
De Verbinder is de “naald en draad” binnen een organisatie. Verbinders brengen een
substantieel deel van hun werktijd door op verschillende plekken in het gebouw: in
vergaderruimtes, in het café of op de werkplek van collega’s. De verbinder is afhankelijk van
2
7

interactie met mensen van verschillende afdelingen en verschillende secties in het gebouw,
maar de focus is voornamelijk intern gericht.
De Verzamelaar
De verzamelaar is afhankelijk van vele relaties buiten het kantoor. Verzamelaars brengen een
substantieel deel van hun werktijd door buiten het kantoorgebouw, op afspraken bij klanten,
op andere vestigingen of op social venues. De verzamelaar brengt informatie, nieuwe
opdrachten en nieuwe contacten mee terug naar kantoor. De verzamelaar communiceert
voortdurend onderweg met behulp van mobiele technologie.
De Navigator
De Navigator is zelden op kantoor, maar werkt op afstand. Navigators zijn vaak sleutelfiguren
voor een organisatie, die veel verantwoordelijkheid dragen. Voorbeelden van navigators zijn
projectmanagers en consultants.
In tabel 13 is te zien hoe de respondenten zichzelf typeren. De meeste respondenten typeren zichzelf
als ‘het Anker’ (67). Het minst aantal respondenten (24) gaven aan dat zij zichzelf in de omschrijving
van ‘de Navigator’ herkenden.
Aantal Percentage
Het Anker 67 35,6
De Verbinder 58 30,9
De Verzamelaar 39 20,7
De Navigator 24 12,8
Totaal 188 100,0
Tabel 13: Indeling naar typering
2
8

2.2 Univariate analyse
Nu de persoonskenmerken van de steekproef behandeld zijn, komt nu de univariatie analyse aan
bod. In deze analyse zijn de resultaten per vraag besproken. Na de persoonskenmerken zijn er een
drietal vragen geweest, waarbij de respondent een inschatting diende te maken van de werktijd, om
die vervolgens te zetten in percentages. Daarna konden zij kiezen uit de antwoordcategorieën, zoals
in de onderste rij van tabel 14 is te zien.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
% 0 - 10 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 50 50 - 60 60 - 70 70 - 80 80 - 90 90 - 100
Tabel 14: Antwoordcategorieën
De resultaten uit de volgende drie tabellen (15, 16 en 17) zijn aan de hand van deze schaal te
interpreteren (ter illustratie: ‘Algemeen PC werk’ scoort gemiddeld een 3,39, wat inhoudt dat er
tussen 20 en 40 % aan besteed wordt).
Hoeveel procent van uw werktijd besteedt u aan de volgende activiteiten?
Aantal Gemiddeld
Algemeen PC werk 183 3,39
PC werk met een vertrouwelijk karakter 161 1,55
PC werk waarbij interactie met collega’s gewenst of noodzakelijk is 176 2,06
PC werk waarbij interactie met collega’s niet gewenst is 160 2,80
Gepland overleg 187 2,45
Ongepland overleg 185 1,98
Onderwijs 174 2,46
Telefoneren 184 1,40
Lezen; aaneengesloten langer dan een half uur 187 2,18
Archiveren en documentverzorging 180 1,53
Overig 161 1,74
Tabel 15: Werktijd / activiteiten
Verder is te zien dat niet iedereen overal wat ingevuld heeft, want de waarde onder de kolom
‘aantal’ staat nergens op 188. Dit was mogelijk, omdat er ook gekozen kon worden uit het antwoord
‘niet van toepassing’. Hieruit valt op te maken dat de antwoordmogelijkheden niet de hele lading
verschillende werkzaamheden dekten. Dit wordt bevestigd door het hoge aantal antwoorden op de
categorie ‘Overig’ (161).
2
9

Aantal Gemiddeld
Kantooromgeving/schoolgebouw 188 6,10
Thuis 183 2,74
Bij klanten 158 1,61
Onderweg 163 1,43
Extern overig 167 1,72
Tabel 16: Werktijd / plaats
Opvallend is de hoge score op ‘Kantooromgeving/schoolgebouw’ (6,10, wat 50 tot 70 % van de tijd
inhoudt), waar alle respondenten een bepaalde tijd doorbrengt (de waarde van ‘aantal’ ligt hier op
188).
Aantal Gemiddeld
Persoonlijke werkplek (1:1) 135 4,99
Gedeelde werkplek (1:X) 123 3,22
Flexibele werkplek 2-3 personen 111 2,50
Flexibele werkplek 4-6 personen 104 1,68
Flexibele werkplek >6 personen 107 2,09
Concentratiewerkplek 113 1,57
Besloten overlegruimte 171 1,95
Open overlegruimte 148 1,57
Ontmoetingsplek (coffee corner, lounge plek, meeting point) 161 1,52
Overig 118 1,28
Tabel 17: Werktijd / type werkplek
Gemiddeld gezien wordt de meeste tijd doorgebracht op een ‘persoonlijke werkplek (1:1)’ (4,99, 30
tot 50 % van de tijd), wat wordt aangegeven door 135 respondenten. Opvallend is het hoge aantal
respondenten (171) dat aangeeft wel eens gebruik te maken van een ’besloten overlegruimte’.
Verder hebben de respondenten drie aspecten van de werkomgeving die maken dat er effectief
gewerkt kan worden, en drie verbeterpunten waardoor de productiviteit zou kunnen toenemen
benoemd. Hier is gekozen voor open vragen om een zo representatief mogelijk beeld te krijgen. In de
tabellen 18 en 19 (volgende pagina’s) zijn de antwoorden terug te vinden, gerubriceerd naar de
indeling van Haynes (2007) zoals deze ook gebruikt is bij het maken van de vragenlijst.
3
0

Vraag 10: Welke drie aspecten van de werkomgeving maken dat u effectief kunt werken?
Construct
Variabelen
FD: Layout
Kantooromgeving
N = 83
FD: Comfort
N = 80
SD:
Interactie
N = 99
SD:
Afleiding
(reversed)
N = 134
Informele
ontmoetingsruimten
N = 3
Persoonlijke
archiefruimte
N = 19
Ventilatie
N = 3
Reinheid
N = 4
Sociale interactie
N = 21
Algemene sfeer
N = 12
Geen verstoring
N = 17
Virtuele ICT
dimensie
N = 133 N = 44
Organisa- Regelvrijheid
torische
dimensie N = 8
N = 8
Tabel 18: Effectief werken
Vergaderruimten
N = 6
Algemene
archiefruimte
N = 15
Temperatuur
N = 15
Algemeen
welbevinden
N = 25
Werkgerelateerde
interactie
N = 28
Positionering tov
benodigde faciliteiten
N = 2
Rust (bezetting)
N = 89
Middelen
N = 89
Stilteruimten
N = 2
Werkplek
Concept
N = 30
Natuurlijke lichtinval
Privacy
N = 8
Ambiance
N = 20
N = 2
Fysieke veiligheid Meubilair en
ergonomie
N = 1
N =10
Creativiteit fysieke
omgeving
N = 8
Algemene kantoorindeling en
(catering)faciliteiten
N = 28
Stilte (geluid)
N = 28
Opvallend in tabel 18 is dat het construct ‘Sociale dimensie: Afleiding’ het meest genoemd wordt,
gevolgd door de ‘Virtuele dimensie’ en ‘Interactie’, vooral omdat dit in een open vraag gesteld wordt.
Blijkbaar wordt er veel waarde gehecht aan de ‘middelen’ binnen de virtuele dimensie, de ‘rust
(bezetting)’ in het gebouw en de ‘werkgerelateerde interactie’, die overigens even vaak genoemd
wordt als de ‘algemene kantoorindeling en (catering) faciliteiten’. Bijbehorende antwoorden bij de
variabele ‘middelen’ zijn bijvoorbeeld ‘goede computer’, ‘persoonlijk netbook/laptop’ en ‘telefoon’.
‘Rust (bezetting)’ bestaat uit antwoorden zoals ‘rustige omgeving’, ‘weinig sociale afleiding’ en
‘weinig mensen op een kamer’. Onder de variabele ‘werkgerelateerde interactie’ zitten antwoorden
zoals ‘korte lijnen om informatie uit te wisselen’, ‘relevante collega’s werken in dezelfde kamer’ en
‘collega’s om mee te sparren’. Het gehele overzicht van de opgebouwde constructen, variabelen en
antwoorden is terug te vinden in bijlage 2.
3
1

Vraag 11: Kunt u drie verbeterpunten noemen waardoor uw productiviteit zou kunnen toenemen?
Construct
Variabelen
FD: Lay-out
Kantooromgeving
N = 77
FD: Comfort
N = 46
SD:
Interactie
N = 37
SD:
Afleiding
(reversed)
N = 77
Informele
ontmoetingsruimten
N = 4
Persoonlijke
archiefruimte
N = 11
Ventilatie
N = 3
Reinheid
N = 1
Sociale interactie
N = 2
Algemene sfeer
N = 1
Geen verstoring
N = 31
Virtuele ICT
dimensie
N = 34 N = 21
Organisa- Regelvrijheid
torische
dimensie N = 12
N = 66
Tabel 19: Productiviteit toename
Vergaderruimten
N = 6
Algemene
archiefruimte
N = 16
Binnenklimaat
N = 20
Algemeen
welbevinden
N = 3
Werkgerelateerde
interactie
N = 11
Positionering tov
benodigde faciliteiten
N = 0
Rust (bezetting)
N = 35
Middelen
N = 13
Focus
N = 15
Stilteruimten
N = 9
Werkplek
Concept
N = 25
Natuurlijke lichtinval
N = 4
Fysieke veiligheid
N = 0
Creativiteit fysieke
omgeving
N = 4
Algemene
kantoorindeling en
(catering)faciliteiten
N = 19
Stilte (geluid)
N = 11
Randvoorwaarden
N = 24
Privacy
N = 6
Ambiance
N = 11
Meubilair en
ergonomie
N = 4
Besturing
N = 15
Het is opvallend te noemen dat de constructen ‘Fysieke dimensie: Lay-out Kantooromgeving’,
wederom ‘Sociale dimensie: Afleiding’ en de ‘ Organisatorische dimensie’ het meest genoemd
worden. De variabele ‘Rust (bezetting), in het construct ‘Sociale dimensie: Afleiding’, is een cruciale
factor. Wanneer de deze positief ervaren wordt, zorgt dit ervoor dat men productief is. Maar
wanneer deze negatief ervaren wordt, heeft dit een negatieve invloed op de productiviteit. Binnen
het construct fysieke dimensie: Lay-out Kantooromgeving, wordt de variabele ‘werkplekconcept’ het
meest genoemd. Onderliggende uitspraken in deze variabele zijn onder andere ‘eigen werkplek’, ‘een
grote ruimte voor onderzoekers bij elkaar’ en ‘thuiswerkplek’. In het construct ‘Organisatorische
dimensie’ heeft de variabele ‘Randvoorwaarden’ onderliggende uitspraken zoals ‘flexibiliteit van de
onderwijsorganisatie’, ‘minder e-mail’ en ‘geschikte project-ondersteuning’. ‘Rust (bezetting)’
bestaat uit dezelfde type antwoorden als bij de vorige tabel. Ook voor deze tabel is het gehele
overzicht van de opgebouwde constructen, variabelen en antwoorden is terug te vinden in bijlage 2.
Met deze informatie, kan de deelvraag ‘Wat is de invloed van de inrichting van de fysieke
werkomgeving aan de mate waarin gebruikers interacteren?’ beantwoord worden. Onder het
construct sociale dimensie: interactie, is in beide gevallen de algemene kantoorindeling en
(catering)faciliteiten het meest voorkomende antwoord. De meeste respondenten geven aan dat de
3
2

algemene kantoorindeling en faciliteiten, de meeste invloed heeft de mate waarin zij interactie
hebben. Hieronder vallen onder andere de open indeling van de werkplek en dichter bij overige
kenniskringleden onder (zie bijlage 2 voor het totaal overzicht)
In de volgende items gaat het over tevredenheid. Bij deze vragen zijn er twee schalen gebruikt:
Rapportcijfer tussen de 1 op 10, waarbij de 1 staat voor het minst positieve oordeel en de 10
voor het meest positieve oordeel.
Verschillende waarderingen met een schaal van 1 tot en met 5, waarbij deze getallen de
volgende mogelijke waardes hebben:
1 Zeer ontevreden 1 Niet of nauwelijks 1 Oneens
2 Ontevreden 2 Enigszins 2 Meer mee oneens, dan eens
3 Neutraal 3 In redelijke mate 3 Niet mee oneens, niet mee eens
4 Tevreden 4 In behoorlijke mate 4 Meer mee eens, dan oneens
5 Zeer tevreden 5 In zeer grote mate 5 Eens
Scores lager dan 3, zijn in rood gedrukt. Hiermee is sneller duidelijk welke scores naar negatief
neigen. Per tabel is aangegeven welke antwoordschaal van toepassing is.
Bij vragen waar er een gemiddeld score is weergegeven, is er in de laatste kolom de
‘standaarddeviatie’ opgenomen. De standaarddeviatie zegt wat over de gemiddelde spreiding van de
gegeven antwoorden. Wanneer deze laag is, lagen de antwoorden van de respondenten gemiddeld
dicht bij elkaar, en zijn de respondenten het dus vrij eens met elkaar. Bij een hoge standaarddeviatie
lag de gemiddelde spreiding verder uit elkaar, wat betekent dat de respondenten, bij een aan de
uitersten van de antwoordschaal zaten.
In onderstaande tabel (20) is te zien hoe de respondenten de desbetreffende onderdelen
beoordelen.
Geef een rapportcijfer voor uw totale waardering over…:
Rapportcijfer tussen 1 (minst positief) en 10 (meest positief) Aantal Gemiddeld Stddeviatie
...de faciliteiten 188 6,62 1,552
...de huisvesting 188 6,39 1,866
...de mate waarin u de werkomgeving als prettig ervaart 188 6,73 1,646
...de mate waarin u productief bent in uw werkomgeving 188 6,80 1,537
Tabel 20: Algemene tevredenheid
Hoewel de waarderingen dichtbij elkaar liggen, is te zien dat zij het meest positief zijn over de mate
waarin zij productief zijn in de werkomgeving (6,8). De huisvesting wordt het minst positief
beoordeeld.
Op de volgende pagina is tabel 21 terug te vinden. In deze tabel staan vragen opgenomen, die
betrekking hebben op de werkomgeving. Opvallend is de lage score voor ‘het archief en de opslag
mogelijkheden’ (2,57). De standaarddeviatie bij deze score is 1,034. De gemiddelde spreiding lag iets
meer dan 1 van het gemiddelde antwoord af. De respondenten verschillen hier dus in per persoon /
3
3

omgeving die zij tot hun beschikking hebben. Binnen dit item steekt ‘de uitstraling van het gebouw
als geheel’ er bovenuit met een score 3,70. Ook hier ligt de standaarddeviatie dicht tegen 1 (0,941).
Schaal: 1. Zeer ontevreden – 5. Zeer tevreden
...de beschikbare faciliteiten om buiten uw eigen
kantooromgeving te werken? (denk aan ICT-infrastructuur,
smartphones, laptops et cetera)
...de diversiteit van de ruimten in de kantooromgeving? Hierbij
kunt u denken aan de werkplek(ken) die u zeer regelmatig gebruikt,
inclusief de vergaderruimten, teamruimten, concentratieruimten en
ruimten voor informeel overleg en ontmoeting.
...de functionaliteit van de ruimten in de kantooromgeving? Het
gaat om de algemene tevredenheid over de werkplek(ken) die u zeer
regelmatig gebruikt, inclusief de vergaderruimten, teamruimten,
concentratieruimten en ruimten voor informeel overleg en
ontmoeting.
...de indeling van het gebouw? Denk hierbij aan de oriëntatie in
het gebouw, de ligging van ruimten ten opzichte van elkaar en de
praktische bruikbaarheid van het gebouw.
...de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw
directe werkomgeving? U kunt hierbij denken aan de
werkplek(ken) die u zeer regelmatig gebruikt, inclusief de
vergaderruimten, teamruimten, concentratieruimten en ruimten voor
informeel overleg en ontmoeting.
...het archief en de opslag mogelijkheden? Deze vraag heeft
zowel betrekking op het persoonlijke als het afdelingsarchief, in
digitale en fysieke vorm.
Aantal Gemiddeld Stddeviatie
188 3,56 ,982
188 3,38 ,878
188 3,37 ,877
188 3,27 ,957
188 3,29 ,945
188 2,57 1,034
...de uitstraling van het gebouw als geheel? 188 3,70 ,941
Tabel 21: Tevredenheid werkomgeving
Schaal: 1. Zeer ontevreden – 5. Zeer tevreden
Aantal Gemiddeld StdDeviatie
...de uitstraling van het interieur van de werkomgeving? 188 3,32 ,995
...de transparantie en openheid van de directe werkomgeving? 188 3,50 ,939
...het kleurgebruik op en rond uw werkplek? 188 3,19 1,037
...het gebruik van decoraties op en rond uw werkplek (bijv. foto’s en
schilderijen)?
188 2,93 ,956
...de aanwezigheid van planten op en rond uw werkplek? 188 2,72 ,986
...de mate waarin de aankleding van de werkomgeving u inspireert? 188 2,72 ,948
...de mate waarin u uw werkplek mag personaliseren? 188 3,16 ,992
...de mate waarin u uw meubilair zelf kunt rangschikken? 188 3,02 ,922
...de kwaliteit (degelijkheid) van uw meubilair? 188 3,51 ,868
...de stijl van mijn meubilair? 188 3,23 ,899
...de mate waarin u uw meubilair kunt instellen? 188 3,51 ,818
3
4

...het binnenklimaat? 188 2,62 1,091
...de mate waarin u invloed kunt uitoefenen op het binnenklimaat? 188 2,46 1,010
...de verlichting op de werkplek? 188 3,30 ,930
...de akoestiek? 188 3,15 ,972
...de reinheid van de werkplek? 188 3,16 ,928
...de veiligheidsvoorzorgsmaatregelen die zijn genomen binnen de
werkomgeving? (vluchtwegen, nooduitgangen, blusmiddelen)
Tabel 22: Tevredenheid werkplek
188 3,64 ,683
Over de tevredenheid van de werkplek is de hoogste score op de mate waarin het meubilair zelf in te
stellen is (3,51). Gezien de ARBO-regels zou het vreemd zijn wanneer hier laag op gescoord zou
worden. De laagste score is op de mate waarin er invloed uitgeoefend kan worden op het
binnenklimaat (2,46). Gezien de score die naar negatief neigt voor het binnenklimaat zelf (2,62),
hangen deze twee variabelen hoogst waarschijnlijk met elkaar samen.
Schaal: 1. Zeer ontevreden – 5. Zeer tevreden Aantal Gemiddeld Stddeviatie
...de mogelijkheden voor communicatie en sociale interactie?
Onder communicatie valt de kwaliteit, de mogelijkheid en de
ondersteuning van het formele en informele overleg met uw
collega’s; leidinggevenden en externen.
...het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw
werk om anderen informeel te ontmoeten? (koffiecorners,
meeting point loungeplek, etc.)
...de diversiteit van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
(koffiecorners, meeting point loungeplek, etc.)
...het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking heeft
op uw werk om anderen informeel te ontmoeten? (koffiecorners,
meeting point, loungeplek, etc.)
...de ligging van de voorzieningen die u ter beschikking heeft
op uw werk om anderen informeel te ontmoeten ten opzichte
van de door u meest gebruikte werkplek? (koffiecorners, meeting
point, loungeplek, etc.)
Tabel 23: Tevredenheid ontmoeten & contact
188 3,78 ,821
188 3,53 ,904
188 3,40 ,899
188 3,27 ,990
188 3,34 ,971
In tabel 23, is te zien hoe er gescoord is op de vragen ‘ontmoeten & contact’. Opvallend is dat de
gemiddelde scores hoger zijn dan 3. De scores op deze aspecten neigen dan ook iets naar positief. De
mogelijkheden voor communicatie en sociale interactie wordt met 3,78 als meest positief
beoordeeld, op ‘het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om
anderen informeel te ontmoeten’ wordt het minst positief gereageerd.
Opvallend in tabel 24 is de lage score op ‘concentratiewerk’. Daarnaast is de standaarddeviatie bij
alle vragen hoger dan 1. Dit houdt in de onderlinge verdeeldheid van meningen op deze aspecten,
meer dan 1 punt (dus meer dan 1 tevredenheidsschaal) uit elkaar liggen.
3
5

Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving uw eigen arbeidsproductiviteit ondersteunt ten aanzien van:
Aantal Gemiddeld Stddeviatie
PC werk 188 3,24 1,111
Concentratiewerk 188 2,42 1,266
Ontmoeten 188 3,20 1,081
Overleggen 188 3,36 1,017
Tabel 24: Tevredenheid ondersteuning arbeidsproductiviteit
Ook in tabel 25 liggen de meningen van de respondenten met meer dan 1 punt uit elkaar. De laagste
score is op de mate waarin de werkomgeving de saamhorigheid onder directe collega’s hindert
(2,30). Opvallend is dat de tegenpool, (In welke mate bevordert de werkomgeving saamhorigheid
onder directe collega’s?) , van deze vraag ook onder de 3 ligt. Hieruit kan opgemaakt worden dat de
respondenten gemiddeld vinden dat de werkomgeving de saamhorigheid niet hindert of bevordert.
Daarnaast is te zien dat de werkomgeving de gehele organisatie beter ondersteunt dan het team op
zich.
Schaal: 1. Niet of nauwelijks – 5. In zeer grote mate
In welke mate bevordert de werkomgeving saamhorigheid onder
directe collega’s?
In welke mate hindert de werkomgeving saamhorigheid onder
directe collega’s?
Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
arbeidsproductiviteit van uw team als geheel ondersteund?
Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
arbeidsproductiviteit van de gehele organisatie ondersteunt?
Tabel 25: Tevredenheid samenwerken
Aantal Gemiddeld Stddeviatie
188 2,89 1,210
188 2,30 1,146
188 2,76 1,062
188 2,84 1,063
Onderstaande tabel (26) van de geeft weer, wat de respondenten aangeven als de persoonlijk
ervaren meest effectieve werkplek. De persoonlijke werkplek staat hierbij ruim bovenaan (91),
gevolgd door de werkplek thuis (58) en de gedeelde werkplek (26).
Aantal Percentage
een persoonlijke werkplek (1:1) 91 48,4
gedeelde werkplek (1:x) 26 13,8
flexibele werkplek 2-3 personen 4 2,1
flexibele werkplek 4-6 personen 1 ,5
flexibele werkplek >6 personen 4 2,1
thuis 58 30,9
sociale ontmoetingsplekken buiten het kantoor 3 1,6
onderweg 1 ,5
Totaal 188 100,0
Tabel 26: Voorkeurswerkplek
3
6

De vragenlijst is geëindigd met stellingen met betrekking tot de werkomgeving. In de tabel op de
volgende pagina zijn de scores op de stelling terug te vinden.
Schaal: 1. Oneens – 5 Mee eens Aantal Gemiddeld Stddeviatie
Mijn directe werkomgeving biedt mogelijkheden om informeel over
werk te praten.
Over het geheel genomen is mijn werkplek geschikt om mijn werk
uit te voeren.
Er is in de kantooromgeving een geschikte werkplek beschikbaar
voor elk van mijn verschillende taken
188 4,01 ,976
188 3,77 1,039
188 3,32 1,289
Ik kan altijd gebruik maken van de werkplek van mijn keuze 188 3,13 1,314
Ik kan kiezen waar en wanneer ik werk 188 3,71 1,238
Ik geef de voorkeur aan een kleine individuele werkplek, boven een
ruime werkplek die ik deel met anderen.
Ik geef de voorkeur aan meer ruimte voor overleg, boven meer
ruimte voor archief.
Ik geef de voorkeur aan een centraal gelegen zichtbare werkplek,
boven een achterafgelegen rustige werkplek.
Ik geef de voorkeur aan flexibel werken met behulp van een laptop
en smartphone, boven een eigen werkplek met een vaste pc.
Ik geef de voorkeur aan een inspirerende werkomgeving met minder
comfort, boven een minder inspirerende werkomgeving met meer
comfort.
Ik geef de voorkeur aan het gebruik van verder weg gelegen
voorzieningen waarbij ik de kans heb collega’s te ontmoeten, boven
voorzieningen in directe nabijheid van mijn werkplek waarbij de kans
dat ik collega’s ontmoet
Ik ben bereid in te leveren op comfort van de fysieke werkomgeving,
wanneer ik daar meer keuzevrijheid krijg ten aanzien van waar en
wanneer ik werk.
188 3,61 1,373
188 3,32 1,195
188 2,69 1,193
188 2,85 1,467
188 3,26 1,205
188 3,12 1,143
188 3,16 1,215
Het gebouw biedt ruim kansen om andere mensen te ontmoeten 188 3,64 1,006
Ik kan de mensen die ik nodig heb gemakkelijk vinden 188 3,72 1,039
Ik kan naar behoefte en ongepland werkoverleg voeren op mijn
werkplek
Op mijn werkplek heb ik gemakkelijk de gelegenheid om informatie
aan mijn collega’s te vragen en te geven
188 3,25 1,351
188 3,90 1,060
Ik kan leren van de collega’s waar ik de werkplek mee deel 188 3,79 1,092
Ik word op mijn werkplek afgeleid door geluid(en). (pratende
collega’s, muziek, telefoon, lawaai van buiten)
Het geluidsniveau op mijn werkplek is te hoog. (achtergrondgeluid,
lawaai van buiten)
188 3,32 1,269
188 2,82 1,319
Ik word op mijn werkplek afgeleid door visuele prikkels 188 2,47 1,243
3
7

Ik kan gemakkelijk een werkplek vinden met voldoende privacy,
waar ik niet ongewenst gezien wordt
Ik kan gemakkelijk een werkplek vinden met voldoende privacy,
waar ik niet ongewenst gehoord wordt
Ik heb een werkplek binnen de organisatie die rust en ruimte biedt
om op mijn gemak te zitten werken en lezen
Tabel 27: Stellingen
188 2,63 1,279
188 2,73 1,281
188 2,69 1,422
Voor het eerst in dit onderzoek wordt een 4 (of hoger) gescoord op een vijfpuntschaal. Met de
stelling ‘mijn directe werkomgeving biedt mogelijkheden om informeel over werk te praten’, zijn de
respondenten het meer mee eens, dan oneens.
2.5 Bivariate analyse
Na de univariate analyse, komt nu de bivariate analyse aan bod. In deze paragraaf worden meerdere
variabalen (bivariaat) tegenover elkaar gezet, om te kijken of er een samenhang (correlatie) bestaat
tussen deze variabelen. De laatste onbeantwoorde deelvraag, ‘wat is de invloed van de inrichting
van de fysieke werkomgeving aan de mate waarin gebruikers interacteren?’, is de basis om te
bepalen welke variabelen relevant zijn. Hieruit is af te leiden dat er gezocht gaat worden naar
aspecten van ‘de fysieke werkomgeving’ die samenhang hebben met de ‘mate waarin gebruikers
interacteren’. De volgende vragen uit de vragenlijst,
• Vraag 15a: Hoe tevreden bent u over de mogelijkheden voor communicatie en sociale
interactie?
• De volgende stellingen uit vraag 22:
o Ik kan naar behoefte, en ongepland, werkoverleg voeren op mijn werkplek.
o Op mijn werkplek heb ik gemakkelijk de gelegenheid om informatie aan mijn
collega’s te vragen en te geven.
De bovenstaande vragen zijn afgezet tegen vraag 12 tot en met 20. Hierbij is gebruik gemaakt van de
bivariate correlatie toets. Hierin wordt aangetoond hoe sterk de samenhang is, op schaal van 0 tot en
met 1, waarbij 1 een perfecte correlatie is. Daarnaast wordt ook de significantie berekend. De
significantie zegt iets over in hoeverre de samenhang daadwerkelijk bestaat, of op toeval berust. De
ondergrens ligt hierbij op 5%, welke is vastgesteld na consult met een onderzoeksdocent. Dit
betekent dat de kans dat de samenhang op toeval berust, 5% of kleiner is. Het resultaat hiervan is in
bijlage 3 terug te vinden. Om deze lijst niet onnodig lang te maken, zijn de vragen waarbij geen
significantie is berekend, verwijderd. Daarnaast zijn ook de vragen eruit gehaald, die geen betrekking
hebben op de fysieke werkomgeving. De volgende aspecten blijven over:
de akoestiek;
de diversiteit van de ruimten in de kantooromgeving;
de diversiteit van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen
informeel te ontmoeten;
de functionaliteit van de ruimten in de kantooromgeving;
de indeling van het gebouw;
3
8

de kwaliteit (degelijkheid) van uw meubilair;
de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw directe werkomgeving;
de ligging van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen
informeel te ontmoeten ten opzichte van de door u meest gebruikte werkplek;
de mate waarin de aankleding van de werkomgeving u inspireert;
de mate waarin u invloed kunt uitoefenen op het binnenklimaat;
de mate waarin u uw meubilair kunt instellen;
de mate waarin u uw meubilair zelf kunt rangschikken;
de mate waarin u uw werkplek mag personaliseren;
de reinheid van de werkplek;
de stijl van mijn meubilair;
de transparantie en openheid van de directe werkomgeving;
de veiligheidsvoorzorgsmaatregelen die zijn genomen binnen de werkomgeving;
de verlichting op de werkplek;
het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen informeel
te ontmoeten;
het archief en de opslag mogelijkheden;
het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen
informeel te ontmoeten;
het gebruik van decoraties op en rond uw werkplek;
het kleurgebruik op en rond uw werkplek;
De top 3 van bovenstaande aspecten per vraag, gebaseerd op de sterkte van de correlatie, is als
volgt:
Hoe tevreden bent u over de mogelijkheden voor communicatie en sociale interactie?
het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen informeel te
ontmoeten (,451)
de ligging van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen
informeel te ontmoeten ten opzichte van de door u meest gebruikte werkplek (,422)
de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw directe werkomgeving (,352)
Ik kan naar behoefte, en ongepland, werkoverleg voeren op mijn werkplek.
het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen informeel te
ontmoeten (,303)
de diversiteit van de ruimten in de kantooromgeving (,245)
het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen
informeel te ontmoeten (,257)
Op mijn werkplek heb ik gemakkelijk de gelegenheid om informatie aan mijn collega’s te vragen en te
geven.
3
9

het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk om anderen informeel te
ontmoeten? (,348)
de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw directe werkomgeving (,306)
de mate waarin u de werkomgeving als prettig ervaart (,307)
Nu de aspecten bekend zijn, is gekeken of de meningen
verschillen tussen de respondenten. Om dit goed uit te kunnen
Cronbach's Aantal
drukken, is er een construct gemaakt van de aspecten. Dit
Alpha
houdt in dat er een nieuwe variabele is aangemaakt, die de
,887 23
gemiddelde score van alle bovengenoemde aspecten bevat. Om te toetsen of deze variabele
betrouwbaar is, is de Cronbach’sAlpha berekend. Na consult met een onderzoeksdocent is besloten
dat deze een minimale waarde van 0,8 dient te hebben, om te kunnen zeggen dat de afzonderlijke
variabelen gebruikt mogen worden om dit construct te vormen. In tabel 28 is te zien dat de
Cronbach’sAlpha op ,887 ligt, dus betrouwbaar is.
In tabel 29 is te zien dat de Lector gemiddeld het meest positief is, over de aspecten. De mening van
de onderzoeksassistent is het minst positief in dit onderzoek. Deze bevinding kan helaas niet
gegeneraliseerd worden, wegens het tekort aan respondenten in deze categorie. De meningen van
de verschillende functiegroepen liggen vrij dicht bij elkaar (verschil tussen de hoogste en laagste
score is (0,0767). Ook de standaard deviatie is vrij klein.
Functie Gemiddeld Aantal Stddeviatie
Lector 3,2717 44 ,58671
(docent)onderzoeker 3,1950 132 ,46884
onderzoeksassistent 3,2029 12 ,50783
Total 3,2135 188 ,49936
Tabel 29: Waardering aspecten naar functie
Contractomvang in
uren per week
Tabel 28: Cronbach's Alpha construct
Gemiddeld Aantal Stddeviatie
7 3,1739 1 -
8 3,2929 19 ,47359
12 3,4783 4 ,28621
14 2,6087 1 -
15 2,7391 1 -
16 3,1848 24 ,49527
18 2,9130 1 -
20 3,4891 12 ,50060
24 3,1791 25 ,52510
28 3,3333 6 ,41491
30 3,2899 3 ,17572
4
0

In de bevindingen (tabel 30) is helaas
weinig generaliseerbaar. Alleen de
groep met een contractomvang van 40
uur per week, bestaat uit meer dan 30
respondenten (46). Ook hier liggen de
scores erg dicht bij elkaar, zonder een
hele hoge standaard deviatie.
Opvallend zijn de scores van de
personen met een contractomvang van
respectievelijk 14 en 15 uur. De mening van deze respondenten neigt naar negatief (2,6087 – 14 uur
om 2,391 – 15 uur).
Sector lectoraat Gemiddeld Aantal Stddeviatie
Bouw & Ruimtelijke ordening 3,2717 12 ,43404
Communicatie & Media 3,4058 9 ,31950
Economie & Management 3,2039 29 ,55947
Gastvrijheid & Recreatie 2,8763 13 ,52470
Kunst & Cultuur 2,9913 5 ,57385
Ondernemen (inclusief MVO en ethiek) 3,1615 7 ,40918
Onderwijs 3,2216 31 ,49780
Personeel & Organisatie 3,5507 3 ,12551
Techniek & IT 3,3087 20 ,41938
Zorg & Welzijn 3,1862 46 ,47828
Overig 3,3512 13 ,66615
Total 3,2135 188 ,49936
Tabel 31: Waardering aspecten naar sector
32 3,2692 26 ,37824
35 3,2174 1 -
36 3,1565 15 ,50001
38 3,0870 2 ,67636
40 3,1172 46 ,59796
45 3,4348 1 -
Total 3,2135 188 ,49936
Tabel 30: Waardering aspecten naar contractomvang
Bovenstaande tabel (31) geeft de meningen weer, ingedeeld naar de sector waar het desbetreffende
lectoraat aan verbonden is. Wederom is er een te klein aantal respondenten binnen de subgroepen
om de uitkomsten te kunnen generaliseren. Wat wél gesteld kan worden op basis van deze score is
dat respondenten uit de sector ‘onderwijs’ (3,2216), licht positiever zijn dan mensen uit ‘zorg &
welzijn’ (3,1862). Hoewel deze uitspraak op basis van respondentaantallen wel generaliseerbaar is,
zegt het verder helaas weinig, omdat de rest van de sectoren niet goed meegenomen kunnen
worden. Verder valt op dat, net zoals bij de indeling naar contractomvang, hier ook twee groepen
zijn met een licht negatieve mening. Het gaat hier om respondenten uit de sectoren ‘gastvrijheid &
recreatie’ (2,8763) en ‘kunst & cultuur’ (2,9913).
4
1

De indeling naar type kenniswerker,
tabel 32, vertoont gelijkenissen met
voorgaande tabellen. Zo ligt hier het
gemiddelde ook rond de 3, en is er een
groep ondervertegenwoordigd (de
‘navigator’). Daarnaast ligt de
standaard deviatie hier ook weer rond
de ,5. Hoewel de navigator in dit
onderzoek het meest positieve
gereageerd heeft (3,2935), mag deze score dus niet gegeneraliseerd worden. De overige groepen
hebben wel de benodigde 30 respondenten gehaald. Hierbij geeft de verbinder de meest positieve
waardering (3,2616).
Generatie Gemiddeld Aantal Stddeviatie
Vroege Babyboom generatie 3,2037 38 ,53624
X generatie 3,2135 89 ,51917
Y generatie 3,2174 55 ,44583
Screenagers 3,2391 6 ,55322
Total 3,2135 188 ,49936
Tabel 33: Waardering aspecten naar generatie
Type kenniswerker Gemiddeld Aantal Stddeviatie
Het Anker 3,1376 67 ,47991
De Verbinder 3,2616 58 ,49783
De Verzamelaar 3,2230 39 ,54278
De Navigator 3,2935 24 ,48589
Total 3,2135 188 ,49936
Tabel 32: Waardering aspecten naar typering
De informatie uit de laatste tabel (33) in de bivariate analyse, kan helaas ook niet voor verassingen
zorgen. Ook hier is te zien dat er een groep ondervertegenwoordigd is, de screenagers. Verder ligt de
gemiddelde iets boven de 3, met kleine onderlinge verschillen tussen de groepen. Hierbij is de Ygeneratie
is het meest positief. Ook hier is weer een kleine standaarddeviatie te zien, het ligt
allemaal zo rond de ,5.
2.6 Conclusie
Deze paragraaf bevat de conclusies. Deze bestaan uit de opvallendste resultaten uit de analyse.
De meeste werktijd wordt besteed aan ‘Algemeen PC werk’, waar er gemiddelde tussen de 20 en 40
procent van de tijd aan besteed wordt. Opvallend is het hoge aantal respondenten (99 %) dat
aangeeft tijd te besteden aan ‘Gepland overleg’ en ‘Lezen; aaneengesloten langer dan een half uur’
(187). Deze werkzaamheden passen in het model van de kennisspiraal van Nonaka en Takeuchi . Alle
respondenten geven aan dat zij tijd spenderen in ‘de Kantooromgeving / het schoolgebouw’ (50 tot
70 % van de tijd). Het hebben van een ontmoetings- en werkplek wordt dus zeer op prijs gesteld.
Gemiddeld gezien wordt de meeste tijd doorgebracht op een ‘persoonlijke werkplek’ (30 tot 50 %
van de tijd), wat wordt aangegeven door 135 respondenten. Opvallend is het hoge aantal (171) dat
aangeeft wel eens gebruik te maken van een ’besloten overlegruimte’, waarmee de overlegcultuur
binnen kennisinstellingen wordt benadrukt.
Op de open vraag “Welke drie aspecten van de werkomgeving maken dat u effectief kunt werken?”,
komen de variabelen ‘rust (bezettingsgraad)’ , ‘middelen’ en de ‘werkgerelateerde interactie’ het
4
2

meest naar voren. Op de tegenhanger van deze vraag, “Kunt u drie verbeterpunten noemen
waardoor uw productiviteit zou kunnen toenemen?”, komen de variabelen ‘werkplekconcept’, ‘Rust
(bezettingsgraad)’ en de organisatorische ‘randvoorwaarden’ het meest naar voren. De sociale
dimensie blijkt een belangrijke factor in het effectief werken. Een lage bezettingsgraad in combinatie
met de kenniswerkers waarmee er werkgerelateerde interactie plaats kan vinden, zijn de
voornaamste wensen van de kenniswerker.
Op een schaal van 1 – 10 geven de respondenten geven de hoogste waardering aan de ‘mate waarin
u productief bent in uw werkomgeving’ (6,80). Het minst tevreden, hoewel nog steeds voldoende, is
voor ‘de huisvesting’ (6,39). Hier zijn mogelijkheden tot verbetering. Uit onderzoek (Leaman &
Bordass, 2005) blijkt dat dat het productiviteit en de ervaring van de werkomgeving nauw met elkaar
samenhangen.
Op de vragen met betrekking tot tevredenheid is gemiddeld vrij eenduidig gereageerd. Zo lagen de
waarderingen veelal rond de 3 (op een schaal van 1 – 5). In het eerste onderwerp, lay-out van de
kantooromgeving, valt de lage score voor ‘het archief en de opslag mogelijkheden’ (2,57) op. Hoogste
score is voor ‘de uitstraling van het gebouw als geheel’ (3,70).
De volgende serie vragen ging over de waardering voor de werkplek zelf. De hoogste score hierin is
de mate waarin het meubilair zelf in te stellen is (3,51). Gezien de ARBO regeling is dit geen rare
uitkomst, het meubilair dient aan te sluiten op de afmeting van de gebruiker. De laagste score is op
de mate waarin er invloed uitgeoefend kan worden op het binnenklimaat (2,46). De meeste
kennisinstellingen werken met centrale instelbare installaties.
Bij het derde onderwerp van vragen lag de focus op ‘ontmoeten & contact’. Opvallend is dat alle
gemiddelde scores hoger zijn dan 3. Dit sluit dan ook goed aan op het beeld dat bij de twee open
vragen ontstaan is. De mogelijkheden voor communicatie en sociale interactie wordt met 3,78 als
meest positief beoordeeld, op ‘het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw
werk om anderen informeel te ontmoeten’ wordt met een score van 3,27 het minst positief
gereageerd.
De waardering van de mate waarin de werkomgeving de eigen arbeidsproductiviteit ondersteunt, ten
aanzien van concentratiewerk wordt licht negatief beoordeeld (2,42). De respondenten zijn het
meest tevreden over de ondersteuning ten aanzien van overleggen (3,36). Hieruit kan geconcludeerd
worden dat de werkplek op communicatievlak voldoende is, maar op de concentratiemogelijkheden
voor verbetering vatbaar zijn.
Opvallend in de vragen met betrekking de collectieve prestaties, is dat deze allemaal net onder de 3
scoren (2,76 op ‘Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de arbeidsproductiviteit van uw
team als geheel ondersteund?’). De vraag ‘Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
saamhorigheid onder directe collega’s hindert’ scoort lager (2,30), maar omdat deze vraag negatief
geformuleerd is dit resultaat positief. Daarnaast wordt aangegeven dat de werkomgeving de gehele
organisatie beter ondersteunt dan het team op zich. Dit is op zich ook logisch; de
onderwijsinstellingen zijn primair opgericht om les in te geven. De lectoraten zijn later deel uit gaan
maken van de onderwijsinstellingen.
4
3

De meeste respondenten geven aan dat zij het liefst op een persoonlijke werkplek werken (91),
gevolgd door de werkplek thuis (58) en de gedeelde werkplek (26).
Het laatste onderdeel bevat stellingen, waar met een vijfpunt-schaal op gereageerd kon worden.
Voor het eerst in dit onderzoek wordt een 4 (of hoger) gescoord op een vijfpuntschaal. Met de
stelling ‘mijn directe werkomgeving biedt mogelijkheden om informeel over werk te praten’, zijn de
respondenten het meer mee eens, dan oneens. Het minst eens zijn de respondenten met de stelling
‘ik word op mijn werkplek afgeleid door visuele prikkels’ (2,47).
Ten slotte is er een bivariate analyse uitgevoerd. In deze analyse stonden drie vragen met betrekking
tot interactie centraal, te weten:
Hoe tevreden bent u over de mogelijkheden voor communicatie en sociale interactie?
Ik kan naar behoefte, en ongepland, werkoverleg voeren op mijn werkplek.
Op mijn werkplek heb ik gemakkelijk de gelegenheid om informatie aan mijn collega’s te
vragen en te geven.
Op al deze vragen vertoonde het aspect ‘aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw werk
om anderen informeel te ontmoeten´ de meeste samenhang. Het aantal voorzieningen om
informeel te ontmoeten heeft de meeste invloed op de mate van interactie van kenniswerkers.
4
4

3. Aanbevelingen
In dit hoofdstuk komen de aanbevelingen aan bod. Bij het lezen van dit hoofdstuk dient het feit dat
de huisvesting van lectoren per kennisinstelling (soms zelfs per academie) momenteel sterk
uiteenloopt, in acht genomen te worden. Om een voorbeeld hiervan te geven; waar lectoraat A een
eigen werkruimte heeft, dienen de kenniswerkers lectoraat B een flexwerkplek tussen de andere
werknemers van de academie te zoeken. Hierdoor is het onmogelijk om gerichte aanbevelingen te
doen. De aanbevelingen in dit hoofdstuk komen dan ook terug in een globaal Programma van Eisen
(PvE). Dit PvE bestaat uit de volgende hoofdlijnen:
Plaats van de werkplek
Gebruik van de werkplek
Indeling van de werkomgeving
Informatiebeheer
Deze hoofdlijnen zijn de cruciale keuzes in het werkplekconcept, volgens de werkplekwijzer
(Hofkamp et al., 2010). De hoofdlijnen worden per paragraaf behandeld, hierin wordt een korte
introductie gegeven, de belangrijkste overwegingen, de invloed van het onderzoeksresultaat op deze
overwegingen en ten slotte de aanbeveling. Met behulp van dit Programma van Eisen kan een
kennisinstelling een beter beeld krijgen van de wensen van lectoren, wat leidt tot een werkplek met
een hoge(re) efficiëntie.
3.1 Plaats van de werkplek
De werkplek beperkt zich niet tot het fysieke kantoorgebouw. Met de snelle ontwikkelingen op het
gebied van ICT is het mogelijk, mits uitgerust met de juiste voorzieningen, om plaatsonafhankelijk te
werken. Belangrijke overwegingen met betrekking tot de plaats van de werkplek :
In hoeverre hebben medewerkers behoefte aan vrijheid in plaats en tijd van werken?
In hoeverre kunnen werkzaamheden ‘op afstand’ worden uitgevoerd?
In hoeverre gaat elders werken ten koste van noodzakelijk contact op kantoor?
In het onderzoek is naar voren gekomen dat de lectoren de meeste tijd doorbrengen in het
schoolgebouw/kantoor, gevolgd door de thuiswerkplek. Hieruit kan geconcludeerd worden dat
kenniswerkers ook graag thuiswerken, en dus behoefte hebben aan vrijheid in plaats en tijd van
werken. Daarnaast betekent dit dat de kenniswerkers hun werkzaamheden ook op afstand kunnen
uitvoeren. Het ontwikkelen van kennis kan niet plaatsvinden, zonder interactie. De kenniswerker zal,
hoe dan ook, ook tijd doorbrengen in de nabijheid van zijn of haar collega’s.
Met betrekking tot de plaats van de werkplek zijn er twee aandachtspunten die in het voordeel van
‘plaatsonafhankelijk werken’, hier staat er eentje tegenover. Dit betekent dat de plaats van de
werkplek voor kenniswerkers, op bepaalde momenten van het kennisontwikkelingsproces, niet van
cruciaal belang is. Wel dient er rekening gehouden te worden met het feit dat interactie een cruciaal
onderdeel van de kennisontwikkeling is. Met inachtneming van dit gegeven, dient er dus minimaal
voorzien te worden in een ruimte in het schoolgebouw waar de kenniswerkers elkaar kunnen
ontmoeten.
4
5

3.2 Gebruik van de werkplek
Het gebruik van de werkplek, gaat over de bezetting van de werkplek. Krijgt elke kenniswerker een
eigen werkplek, of worden de werkplekken flexibel gebruikt? Het flexibel gebruik is in diverse
gradaties onder te verdelen. Krijgen de kenniswerkers een eigen ruimte, waarbinnen zij dienen te
‘flexen’, delen zij de werkplekken met de andere medewerkers van de academie of kunnen zij zelfs
de werkplekken door het hele gebouw gebruiken? Belangrijke overwegingen met betrekking tot het
gebruik van de werkplek :
Hoe hoog (of laag) is de bezetting van het kantoor?
Zijn er veel ambulante functies?
Zijn de juiste ICT-voorzieningen voorhanden?
Is er sprake van digitaal archiveren?
Hoe groot zijn de potentiële kostenbesparingen?
Hoewel in dit onderzoek er niet specifiek gevraagd is naar de bezettingsgraad, is het opvallend dat de
bezettingsgraad in de open vraag wel erg vaak naar voren komt. De respondenten geven aan dat de
bezettingsgraad een belangrijke factor is in de productiviteit, en dat de bezettingsgraad (met name
rust) een verbeterpunt is waardoor hun productiviteit zou kunnen toenemen. De bezettingsgraad op
de werkplek is dus vaak hoog. Zoals in de vorige paragraaf naar voren kwam, kunnen kenniswerkers
op bepaalde momenten plaatsonafhankelijk werken. De ICT-voorzieningen op scholen zijn over het
algemeen vrij goed. Het primaire proces, het onderwijs, is erg afhankelijk van het functioneren van
de ICT. Hoewel digitaal archiveren een trend is binnen facility management, verschilt het digitaal
archiveren per school. Zo zijn scholen bijvoorbeeld verplicht om bepaalde materiaal fysiek te
archiveren. Over het algemeen wordt er een bepaald oppervlak aan fysiek archiefruimte beschikbaar
gesteld, waarbij het overtollige archief op een andere manier (digitaal, dan wel buiten het
schoolgebouw) opgeslagen dient te worden. De potentiële kostenbesparingen verschillen per
lectoraat. Dit is onder andere afhankelijk van de grootte en de schaal waarop de flexibele werkplek
gebruikt gaat worden (binnen het lectoraat, academie of het hele gebouw(en)).
Met betrekking tot het gebruik van de werkplek zijn er twee punten die pleiten voor flexibel werken,
is er eentje die tegen pleit en zijn er twee punten die alleen per school of lectoraat ingevuld kan
worden. Hierdoor is het moeilijk om hier een goede aanbeveling over te geven. Voor wat betreft het
gebruik van de werkplek dient er dan ook altijd aanvullende informatie ingewonnen te worden,
waardoor het inzichtelijk welke kant de laatste twee punten op gaan.
3.3 Indeling van de werkomgeving
Bij de indeling van de werkomgeving, dienen er keuzes gemaakt te worden over de ruimtelijke
inrichting van werkplekken. Primair gaat dit over de balans tussen concentratie en communicatie. In
open kantoren zullen mensen eerder geneigd zijn ongepland te communiceren, dan in bijvoorbeeld
kamerkantoren. Naast open en gesloten kantoren, zijn er ook tussenvormen. In bijvoorbeeld een
‘activiteitengerelateerdkantoor’ kunnen medewerkers kiezen uit verschillende plekken voor
verschillende werkzaamheden. Belangrijke overwegingen met betrekking tot de indeling van de
werkomgeving :
Wat voor werkprocessen en activiteiten vinden er in de ruimte plaats?
4
6

Wat is de gewenste balans tussen communicatie en concentratie?
Hoe efficiënt en flexibel moet het kantoor zijn?
In het literatuuronderzoek kwam al naar voren dat de kantoortypes ‘cell’ en ‘club’ eventueel ingezet
zouden kunnen worden, afhankelijk van de werkzaamheden. Daarnaast blijkt uit het onderzoekdat
de meeste respondenten aangeven tijd te besteden aan gepland overleg en aan langer dan een half
uur aaneengesloten lezen. Gemiddeld wordt de meeste tijd besteedt aan algemeen PC werk en PC
werk waarbij interactie met collega’s niet gewest is. Kenniswerkers hebben interactie nodig om
kennis te kunnen ontwikkelen. Opvallend is dat de respondenten aangeven thuis te werken, wanneer
zij concentratiewerk doen. De werkzaamheden van de kenniswerkers vrij divers van aard zijn,
communicatie en concentratie houden elkaar dan ook redelijk in balans. De verhouding tussen de
contractomvang van respondenten die full time (32 uur per week of meer) en part time ( < 32 uur per
weer) bij het lectoraat ligt ook redelijk dicht bij elkaar (48,4% om 52,6%). Bij de indeling van de
werkomgeving dient dus rekening gehouden te worden met het aantal personen dat full time
aanwezig is op de werkplek. Geld is in kennisinstellingen een schaars middel. Hierdoor dient de
ruimte zo efficiënt mogelijk gebruikt te worden. De mate van flexibiliteit verschilt per instelling. Dit
hangt voornamelijk af van de beschikbare ruimte en budget binnen de instelling.
De balans tussen concentratie en communicatie in de werkzaamheden van lectoren ligt ongeveer op
het midden. Daarnaast blijkt dat veel kenniswerkers de concentratiewerkzaamheden veelal thuis
uitvoeren. Hoewel dit een ideale situatie lijkt, want zo hoeft er geen ruimte voor
concentratiewerkplek gereserveerd te worden, is dit toch niet zo ideaal. Wanneer al het
concentratiewerk thuis gedaan wordt, veranderd de kennisinstelling in een ontmoetingsplek. Verder
geven de kenniswerkers aan dat zij behoefte hebben aan voorzieningen om informeel te ontmoeten.
Daarnaast zijn kenniswerkers vaak parttime betrokken bij een lectoraat, waardoor tijd voor hen een
schaars middel is. Hierdoor kan er wel goed met flexwerkplekken gewerkt worden, maar dienen wel
alle activiteiten gefaciliteerd te worden. Een flexratio van 0,8 werkplek per FTE 4 is een veilig begin.
3.4 Informatiebeheer
Informatiebeheer gaat over het systematisch, toegankelijk en betrouwbaar opslaan van data. Het
kantoorconcept beïnvloed sterk de wijze van informatiebeheer. Digitaal informatiebeheer ten
opzichte van stapels papier kan veel ruimte schelen. Hoewel er veel manieren zijn van digitaal
informatiebeheer, is het zelden realistisch om uit te gaan van een volledig gedigitaliseerd archief.
Mensen zijn gehecht aan papier om dingen te kunnen lezen, aantekeningen te maken, stukken te
markeren en soms is er zelfs sprake van een wettelijke verplichting tot een papieren archief. Een
papierarm kantoor is een realistischer doelstelling dan een papierloos kantoor. Naast de
werkprocessen en de cultuur van de organisatie, speelt ook het type mens een belangrijke factor in
de mate van digitalisering van het archief. Belangrijke overwegingen met betrekking tot
informatiebeheer:
In hoeverre kunnen archieven worden gedigitaliseerd?
In hoeverre zijn medewerkers in staat om met digitaal opgeslagen informatie te werken?
In hoeverre kunnen archieven worden opgeschoond?
4 http://www.offensiefbereikbaarheid.nl/hnw/facilitair/92-flexratio
4
7

Staat het werkarchief bij de werkplek, vrij in de middenzone of in een aparte ruimte?
Het archief is binnen de meeste organisaties vaak een heikel punt. Waar sommige personen zweren
bij ‘alles op papier’, zijn anderen bereid om merendeel digitaal op te slaan. In onderwijsinstellingen is
het zelfs soms wettelijk verplicht om een papieren archief te onderhouden, bijvoorbeeld van toetsen
en verslagen. In het onderzoek geeft een overgroot deel van de respondenten (180 van de 187) aan
tijd te besteden aan ‘archivering en documentverzorging’. Hoewel het archief en de
opslagmogelijkheden licht negatief wordt beoordeeld (2,57 op een vijfpuntsschaal), komt in het
onderzoek naar voren dat er meer ruimte voor overleg wordt verkozen boven ruimte voor archief.
Hoewel het principe mogelijk zou kunnen zijn om het archief grotendeels te archiveren binnen
lectoraten, wordt er over het algemeen veel met papieren archieven gewerkt. In dit onderzoek
behoort bijna 60% van de respondenten tot de babyboomgeneratie en de x-generatie. Deze
generaties zijn zonder de digitale middelen van tegenwoordig opgegroeid en zijn gewend om alles op
fysiek te archiveren. Voor wat betreft het archief, dient er onderzocht te worden wat voor type
mensen er werkzaam zijn, en in hoeverre zij in staat zijn om met een grotendeels digitaal archief te
kunnen werken.
3.5 Nader onderzoek
Zoals in voorgaande paragrafen al eens aangehaald werd, dient er meestal een aanvullend onderzoek
naar de exacte invulling, haalbaarheid en de implementatie gehouden worden. Of dit een
bezettingsgraadmeting moet zijn, of een complete inventarisatie van de wensen en eisen, hangt af
van de beoogde wijziging die doorgevoerd gaat worden. Met dit PvE is getracht om bij te dragen de
vorming van het beeld van de werkplek van een lectoraat.
Wanneer er gekozen wordt voor een diepteonderzoek, kan er gebruik gemaakt worden van het
‘Workplace 20∙20 program’. Dit model is ontwikkeld door de US General Service Administration, een
onderdeel van de Amerikaanse overheid die toeziet dat de overheid zo efficiënt en effectief mogelijk
werken. Hoewel dit programma gemaakt is om de meest geschikte werkplek voor een complete
organisatie helder te krijgen, kan dit ook prima toegepast worden op lectoraten. Volgens dit
programma dienen de volgende vier stappen doorlopen te worden:
1. Een team van werkplekconsultants doen een korte analyse van de belangrijkste
organisatiedoelstellingen, cruciale uitgangspunten en belangen met betrekking tot het
ontwerp van de werkplek. Uit deze analyse komen mogelijke onderzoeksdoelstellingen en
stellingen voort, die scherp gesteld dienen te worden door middel van discussie tussen de
organisatieleiding en het onderzoeksteam.
2. De resultaten uit de analyse vormen de basis voor het ontwerp traject. In dit traject werken
de werkplekconsultants, onderzoeksteam en een ontwerpteam aan het ontwerp. Een
cruciale taak voor de werkplekconsultants, is het doorvoeren van de cruciale uitgangspunten
en belangen in het ontwerp . Het onderzoeksteam zorgt voor het theoretische kader,
waaraan het ontwerp telkens getoetst dient te worden. Hierdoor wordt het ontwerp
4
8

wetenschappelijk verantwoord en onderbouwd. Het gehele team in het ontwerptraject
maakt ontwerp hypothesen, die door onderzoeksteam getoetst worden.
3. De derde stap is meestal de meest moeilijke stap. In deze fase wordt het werkplekconcept
omgezet in de fysieke werkplek. In deze fase is er vaak veel druk om het ontwerp aan te
passen of om cruciale uitgangspunten weg te bezuinigen. De organisatie dient te overwegen
in hoeverre de (eventuele) wijzigingen in deze uitgangspunten het functioneren van de
organisatie (en dus het zakelijk succes) beïnvloed.
4. Het onderzoeksteam blijft ‘voor en na’ onderzoek doen om de vooraf opgestelde hypothesen
te testen. Deze bevindingen dienen beschikbaar te worden gemaakt door middel van
publicaties en presentaties, zodat andere organisaties hier ook van kunnen leren.
(Heerwagen et al., 2005)
Alhoewel dit een groot project lijkt, dient het belang ervan goed gerealiseerd te worden. De
huisvesting beslaat 7% van de totale lasten van de hogescholen. Daarnaast bestaat 23% van de
totale lasten voor de beheers- en afschrijvingskosten 5 .
3.6 Haalbaarheid & implementatie
De haalbaarheid van de uitkomsten van het onderzoek zal per lectoraat/onderwijsinstelling
verschillen, omdat elk lectoraat een ander budget en een andere personeelssamenstelling heeft. Dat
alle onderwijsinstellingen de lectoraten zo goed mogelijk willen bedienen naar de mogelijkheden
binnen het budget, staat buiten kijf. De bevindingen uit het onderzoek en de aanbevelingen dragen
hier aan bij.
Zoals eerder gesteld is, kunnen de aanbevelingen uit dit rapport niet zonder meer 1 op 1
geïmplementeerd worden, hier is verder onderzoek voor nodig. Zo kan er gekozen worden om de
toekomstige gebruikers te vragen naar hun mening over de belangrijkste overwegingen. Door die
uitkomsten naast de aanbevelingen uit dit rapport te leggen, ontstaat er een goed beeld van hoe de
ideale werkomgeving eruit dient te zien. Natuurlijk kan er ook gekozen worden om alleen de mening
van de toekomstige gebruikers mee te nemen in het ontwerp, hoewel dit niet aan te bevelen is. De
kans bestaat dan dat de werkomgeving erg afgestemd is op een bepaalde groep kenniswerkers, maar
niet voor nieuwe medewerkers van het lectoraat. De huidige groep kenniswerkers bestaat uit
grotendeels uit de vroege babyboomgeneratie en de x-generatie. Bij verloop in het
personeelsbestand kan dat problemen opleveren.
5 http://www.hbo-raad.nl/bedrijfsvoering/financien-hbo geraadpleegd op 4 april 2011
4
9

Literatuurlijst
Akkeren, van S., Herpen, van S.G.A., Gorgievski, M.J., Voordt, van der D.J.M. (2010). After the fire:
New ways of working in an academic setting. Facilities, vol. 28, no. 3/4, p. 206-224.
Bakker, I. (2010). De Breinwerker. In: Vink, P., Voordt, T. van der, Groenesteijn, L., Been, I. de,
Gaillard, T., Kurvers, S., Leijten, J., Boon, J. de, Bakker, I. (Eds.) De Breinwerker. Naarden: FMN.
Becker, Henk. (1993) Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhof.
Bonebakker, M., Tol, A. van, Flapper, H.A.J., Hofkes, K., Brinksma, H. & Zimmerman, N. (Red.) (2004).
Jellema hogere bouwkunde: Bouwproces 13 beheren. Utrecht: ThiemeMeulenhoff.
HBO Raad, 2009. Kwaliteitszorgstelsel 2009, brief aan Minister Plasterk van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschappen. [Brief] (4 februari 2009)
Beschikbaar via: http://www.hbo-raad.nl/onderzoek/kwaliteit, geraadpleegd op 25 maart 2011.
Heerwagen, J. H., Kelly, K. V., Kampschroer, K., Powell, K.M. (2005). The cognitive workplace. In:
Clements-Croome, D. (Eds). Creating the productive workplace. Abingdon: Taylor & Francis.
Hofkamp, G., Jonker, D., Martens, Y., Meel, J. van & Zeegers, A. (2010). Werkplekwijzer: Ingrediënten
voor een effectieve werkomgeving (vijfde druk), s.l.: s.n.
Greene, C., Myerson, J. 2011. Space for thought: designing for knowledge workers. Facilities. Vol. 29
(1/2) pp. 19-30
Grotenhuis, te M. en Matthijssen, A. (2006).Basiscursus SPSS: Versie 10-14 (2 e druk).Assen: Van
Gorcum.
Kessels, J., Keursten, P., Kwakman, K. en Verdonschot S. (2006). Welke factoren zijn bepalend voor
kennisproductiviteit?: Zestien concrete vernieuwingsprojecten onderzocht. In: Evers, A., Leenheers,
P., Man, A. de , Spek, R. van der & Stam, C. (Eds.). Kennisproductiviteit: Het effect van investeren in
mensen, kennis en leren. (Vol. Xx, pp. 153-171). Pearson Education Benelux.
Kessels, J.W.M. & Smit, C. (Eds), Opleiders in Organisaties. Capita Selecta. Studenteneditie (1989-
1997). Kluwer Bedrijfsinformatie. Deventer. pp. 625-641
Keukens, R. & Stapel J. (2004). Sociologie voor gezondheidszorg en verpleegkunde (6e herz. dr).
Deventer : Van Loghum Slaterus.
Klink, M.R. van der (1999). Effectiviteit van werkplek-opleidingen.
http://doc.utwente.nl/58691/1/thesis_Klink%2C_van_der.pdf, geraadpleegd op 17 mei 2011.
Leaman, A. & Bordass, B. (2005). Productivity in buildings: the ‘killer’ variables. In: Clements-Croome,
D. (Eds). Creating the productive workplace. Abingdon: Taylor & Francis.
Leenheers, P. (2006). Het creëren van zingeving voor kennisproductiviteit. In Evers, A., Leenheers, P.,
Man, A. de , Spek, R. van der & Stam, C. (Eds.). Kennisproductiviteit: Het effect van investeren in
mensen, kennis en leren. (Vol. Xx, pp. 217-233). Pearson Education Benelux.
5
0

Nonaka, I. en Takeuchi, H. (1997). De kenniscreërende onderneming. Schiedam: Scriptum.
Stam, C (2006). Kennis van productiviteit: Het toenemend belang van kennis voor productiviteit. In:
Evers, A., Leenheers, P., Man, A. de , Spek, R. van der & Stam, C. (Eds.). Kennisproductiviteit: Het
effect van investeren in mensen, kennis en leren. (Vol. Xx, pp. 13-28). Pearson Education Benelux.
Weggeman, M., 1997. Kennismanagement, inrichting en besturing van kennisintensieve organisaties.
Schiedam: Scriptum.
5
1

Bijlagen
Bijlage 1: Vragenlijst
Dit onderzoek gaat over de invloed van de fysieke werkomgeving (onder andere; lay- out, comfort, mogelijkheden voor interactie) op de
productiviteit van kenniswerkers in het HBO.
In deze vragenlijst treft u telkens een bepaald onderwerp aan, met daarbij behorende vragen naar
en stellingen over uw beleving van de werkomgeving. In de meeste gevallen beantwoordt u deze aan de hand van een 5-puntschaal, ja of
nee, of door middel van een waardering van een cijfer tussen de 1 en 10. Begrippen worden toegelicht onder de vraag.
Geef alstublieft zo goed en eerlijk mogelijk antwoord op de vragen. Als u meerdere aanstellingen heeft, bijvoorbeeld als lid van de
kenniskring naast een aanstelling als docent, beantwoord de vragen dan vanuit de werkomgeving die u gebruikt als u actief bent voor het
lectoraat. Er zijn geen goede of verkeerde antwoorden. Uw gegevens worden vertrouwelijk behandeld. Het invullen van de vragenlijst
duurt ongeveer 10 minuten.
Succes met het invullen van de vragenlijst!
Wilt u geïnformeerd worden over de uitkomsten vul dan hieronder uw gegevens in.
Naam:
Email:
Stoppen Volgende
5
2

1. Wat is uw geboortejaar?
2. Wat is uw geslacht?
3.Wat is uw functie?
4.Wat is uw contract omvang in uren per week?
5. Aan welke sector is uw lectoraat verbonden?
6. In de literatuur worden type kenniswerkers
onderscheiden. Welke van de onderstaande
omschrijvingen past het best bij u?
U kunt maar één keuze maken.
Saxion FMN onderzoek 2011
Man
Vrouw
Lector
(Docent)/Onderzoeker
Bouw & Ruimtelijke ordening
Communicatie & Media
Economie & Management
Gastvrijheid & Recreatie
Kunst & Cultuur
Ondernemen (inclusief MVO en ethiek)
Onderwijs
Personeel & Organisatie
Techniek & IT
Zorg & Welzijn
Overig
Het Anker
De Verbinder
De Verzamelaar
De Navigator
Onderzoeksassistent
Het Anker
Ankers zijn kenniswerkers met een vaste plaats van werkzaamheden. Je kunt er van op aan dat zij hun werkdagen op kantoor doorbrengen en zij
kunnen meestal achter hun bureau gevonden worden. Ankers organiseren hun dag het liefst in duidelijke tijdsbrokken voor sociale activiteiten,
informele samenwerking, formele samenwerking en solo activiteiten. Ankers zijn de mensen die door anderen worden opgezocht als zij informatie
nodig hebben. Ze spelen een vitale rol in de kennistransfer binnen een organisatie.
De Verbinder
De Verbinder is de “naald en draad” binnen een organisatie. Verbinders brengen een substantieel deel van hun werktijd door op verschillende
plekken in het gebouw: in vergaderruimtes, in het café of op de werkplek van collega’s. De verbinder is afhankelijk van interactie met mensen van
verschillende afdelingen en verschillende secties in het gebouw, maar de focus is voornamelijk intern gericht.
De Verzamelaar
De verzamelaar is afhankelijk van vele relaties buiten het kantoor. Verzamelaars brengen een substantieel deel van hun werktijd door buiten het
kantoorgebouw, op afspraken bij klanten, op andere vestigingen of op social venues. De verzamelaar brengt informatie, nieuwe opdrachten en
nieuwe contacten mee terug naar kantoor. De verzamelaar communiceert voortdurend onderweg met behulp van mobiele technologie.
De Navigator
De Navigator is zelden op kantoor, maar werkt op afstand. Navigators zijn vaak sleutelfiguren voor een organisatie, die veel verantwoordelijkheid
5
3

dragen. Voorbeelden van navigators zijn projectmanagers en consultants.
Stoppen Vorige Volgende
Saxion FMN onderzoek 2011
7. Hoeveel procent van uw werktijd besteedt u aan de volgende activiteiten?
Het totaal aantal uren dat u per week werkt wordt als 100% gezien (dus inclusief werk dat extern gedaan wordt
en/of buiten kantoortijden). Verdeel uw uren procentueel over de verschillende activiteiten die in uw situatie van
toepassing zijn. Het gaat om een globale indruk van uw gemiddelde activiteitenpatroon. Het totaal hoeft niet op
100% uit te komen.
Algemeen PC werk
PC werk met een vertrouwelijk karakter
PC werk waarbij interactie met collega’s gewenst of
noodzakelijk is
PC werk waarbij interactie met collega’s niet
gewenst is
Gepland overleg
Ongepland overleg
Onderwijs
Telefoneren
Lezen; aaneengesloten langer dan een half uur
Archiveren en documentverzorging
Overig
0 -
10%
10 -
20%
20 -
30%
30 -
40%
40 -
50%
50 -
60%
60 -
70%
70 -
80%
5
4
80 -
90%
90 -
100% n.v.t.
8. Hoeveel procent van uw tijd werkt u waar? Verdeel uw uren procentueel over de verschillende
werkomgevingen. Het gaat om het gemiddelde patroon in een doorsnee week. Het totaal hoeft niet op 100% uit te
komen.
Kantooromgeving/schoolgebouw
Thuis
0 -
10%
10 -
20%
20 -
30%
30 -
40%
40 -
50%
50 -
60%
60 -
70%
70 -
80%
80 -
90%
90 -
100% n.v.t.

Bij klanten
Onderweg
Extern overig
Stoppen Vorige Volgende
Saxion FMN onderzoek 2011
9. Van welk soort werkplekken binnen de kantooromgeving/het schoolgebouw maakt u gebruik? Geef
procentueel aan hoeveel u gemiddeld gedurende een week gebruik maakt van de volgende werkplekken. Het totaal
aantal uren dat u in een week aanwezig bent in de kantooromgeving wordt als 100% gezien.
Persoonlijke werkplek (1:1)
Gedeelde werkplek (1:X)
Flexibele werkplek 2-3 personen
Flexibele werkplek 4-6 personen
Flexibele werkplek >6 personen
Concentratiewerkplek
Besloten overlegruimte
Open overlegruimte
Ontmoetingsplek (coffee corner, lounge plek,
meeting point)
Overig
0-
10%
10. Welke drie aspecten van de werkomgeving maken dat u
effectief kunt werken?
11. Kunt u drie verbeterpunten noemen waardoor uw
productiviteit zou kunnen toenemen?
12. Geef een rapportcijfer voor uw totale waardering over:
10-
20%
20-
30%
30-
40%
40-
50%
50-
60%
60-
70%
5
5
70-
80%
80-
90%
n.v.t.

...de faciliteiten
...de huisvesting
...de mate waarin u de werkomgeving als prettig
ervaart.
...de mate waarin u productief bent in uw
werkomgeving.
13. De volgende vragen gaan over tevredenheid.
Hoe tevreden bent u over:
...de beschikbare faciliteiten om buiten uw eigen
kantooromgeving te werken?
(denk aan ICT-infrastructuur, smart phones, laptops et
cetera)
...de diversiteit van de ruimten in de
kantooromgeving? Hierbij kunt u denken aan de
werkplek(ken) die u zeer regelmatig gebruikt, inclusief de
vergaderruimten, teamruimten, concentratieruimten en
ruimten voor informeel overleg en ontmoeting.
...de functionaliteit van de ruimten in de
kantooromgeving?Het gaat om de algemene
tevredenheid over de werkplek(ken) die u zeer regelmatig
gebruikt, inclusief de vergaderruimten, teamruimten,
concentratieruimten en ruimten voor informeel overleg
en ontmoeting.
...de indeling van het gebouw? Denk hierbij aan de
oriëntatie in het gebouw, de ligging van ruimten ten
opzichte van elkaar en de praktische bruikbaarheid van
het gebouw
...de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in
uw directe werkomgeving? U kunt hierbij denken aan
de werkplek(ken) die u zeer regelmatig gebruikt, inclusief
de vergaderruimten, teamruimten, concentratieruimten
en ruimten voor informeel overleg en ontmoeting.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Stoppen Vorige Volgende
Saxion FMN onderzoek 2011
Zeer ontevreden Ontevreden Neutraal Tevreden Zeer tevreden
5
6

...de transparantie en openheid van de directe
werkomgeving?
...het archief en de opslag mogelijkheden? Deze vraag
heeft zowel betrekking op het persoonlijke als het
afdelingsarchief, in digitale en fysieke vorm.
Stoppen Vorige Volgende
Saxion FMN onderzoek 2011
14. De volgende vragen gaan over de werkomgeving.
Hoe tevreden bent u over:
...de uitstraling van het gebouw als geheel?
...de uitstraling van het interieur van de
werkomgeving?
...het kleurgebruik op en rond uw werkplek?
...het gebruik van decoraties op en rond uw
werkplek (bijv. foto’s en schilderijen)?
...de aanwezigheid van planten op en rond uw
werkplek?
...de mate waarin de aankleding van de
werkomgeving u inspireert?
...de mate waarin u uw werkplek mag personaliseren?
...de mate waarin u uw meubilair zelf kunt
rangschikken?
...de kwaliteit (degelijkheid) van uw meubilair?
...de stijl van mijn meubilair?
...de mate waarin u uw meubilair kunt instellen?
...het binnenklimaat?
...de mate waarin u invloed kunt uitoefenen op het
binnenklimaat?
...de verlichting op de werkplek?
Zeer ontevreden Ontevreden Neutraal Tevreden Zeer tevreden
5
7

...de akoestiek?
...de reinheid van de werkplek?
...de veiligheidsvoorzorgsmaatregelen die zijn
genomen binnen de werkomgeving? (vluchtwegen,
nooduitgangen, blusmiddelen)
Stoppen Vorige Volgende
5
8

Saxion FMN onderzoek 2011
15. De volgende vragen gaan over ontmoeten en contact met collega's.
Hoe tevreden bent u over:
...de mogelijkheden voor communicatie en sociale
interactie? Onder communicatie valt de kwaliteit, de
mogelijkheid en de ondersteuning van het formele en
informele overleg met uw collega’s; leidinggevenden en
externen. Ook de bereikbaarheid per e-mail en telefoon,
de mate waarin uzelf en uw collega’s vindbaar zijn door
anderen en de uitwisseling van kennis en ervaring valt
hieronder.
...het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft
op uw werk om anderen informeel te
ontmoeten? (koffiecorners, meeting point loungeplek,
etc)
...de diversiteit van de voorzieningen die u ter
beschikking heeft op uw werk om anderen informeel
te ontmoeten? (koffiecorners, meeting point loungeplek,
etc)
...het comfort van de voorzieningen die u ter
beschikking heeft op uw werk om anderen informeel
te ontmoeten? (koffiecorners, meeting point, loungeplek,
etc)
...de ligging van de voorzieningen die u ter
beschikking heeft op uw werk om anderen informeel
te ontmoeten ten opzichte van de door u meest
gebruikte werkplek? (koffiecorners, meeting point,
loungeplek, etc)
Zeer ontevreden Ontevreden Neutraal Tevreden Zeer tevreden
Stoppen Vorige Volgende
5
9

De volgende vragen worden beantwoord op een vijfpuntschaal.
16. In welke mate bevordert de werkomgeving
saamhorigheid onder directe collega’s?
17. In welke mate hindert de werkomgeving
saamhorigheid onder directe collega’s?
Saxion FMN onderzoek 2011
Niet of
nauwelijks
Enigszins
In redelijke
mate
In behoorlijke
mate
6
0
In zeer grote
mate
De werkomgeving kan activiteiten als bureauwerk, telefoneren, overleggen of archiveren ondersteunen. Het kan bijdragen aan de mogelijkheden
tot communiceren of concentreren en het kan het leveren van veel werk met hoge kwaliteit stimuleren. De werkomgeving kan hierdoor uw eigen
productiviteit, die van uw team of van de gehele organisatie bevorderen.
18. Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving uw
eigen arbeidsproductiviteit ondersteunt ten aanzien van:
PC werk
Concentratiewerk
Ontmoeten
Overleggen
19. Hoe waardeert u de mate waarin de
werkomgeving de arbeidsproductiviteit
van uw team als geheel ondersteund?
20. Hoe waardeert u de mate waarin de
werkomgeving de arbeidsproductiviteit van de gehele
organisatie ondersteunt?
21. Ik werk het meest effectief op...
Niet of
nauwelijks
Enigszins
een persoonlijke werkplek (1:1)
gedeelde werkplek (1:x)
flexibele werkplek 2-3 personen
flexibele werkplek 4-6 personen
flexibele werkplek >6 personen
thuis
In redelijke
mate
sociale ontmoetingsplekken buiten het kantoor
onderweg
Stoppen Vorige Volgende
In behoorlijke
mate
In zeer grote
mate

22. In hoeverre bent u het eens met de volgende stellingen:
Deze vragen worden beantwoord op een vijfpuntschaal.
Mijn directe werkomgeving biedt mogelijkheden om
informeel over werken te praten.
Over het geheel genomen is mijn werkplek geschikt
om mijn werk uit te voeren.
Er is in de kantooromgeving een geschikte werkplek
beschikbaar voor elk van mijn verschillende taken
Ik kan altijd gebruik maken van de werkplek van
mijn keuze
Ik kan kiezen waar en wanneer ik werk
Ik geef de voorkeur aan een kleine individuele
werkplek, boven een ruime werkplek die ik deel met
anderen.
Ik geef de voorkeur aan meer ruimte voor overleg,
boven meer ruimte voor archief.
Ik geef de voorkeur aan een centraal gelegen
zichtbare werkplek, boven een achterafgelegen
rustige werkplek.
Ik geef de voorkeur aan flexibel werken met behulp
van een laptop en smartphone, boven een eigen
werkplek met een vaste pc.
Ik geef de voorkeur aan een inspirerende
werkomgeving met minder comfort, boven een
minder inspirerende werkomgeving met meer
comfort.
Ik geef de voorkeur aan het gebruik van verder weg
gelegen voorzieningen waarbij ik de kans heb
collega’s te ontmoeten, boven voorzieningen in directe
nabijheid van mijn werkplek waarbij de kans dat ik
collega’s ontmoet aanzienlijk kleiner is.
Ik ben bereid in te leveren op comfort van de fysieke
werkomgeving, wanneer ik daar meer keuzevrijheid
krijg ten aanzien van waar en wanneer ik werk.
Het gebouw biedt ruim kansen om andere mensen te
ontmoeten
Saxion FMN onderzoek 2011
Oneens
Meer mee oneens,
dan eens
Niet mee oneens, niet
mee eens
6
1
Meer mee eens,
dan oneens
Mee
eens

Ik kan de mensen die ik nodig heb gemakkelijk
vinden
Ik kan naar behoefte en ongepland werkoverleg
voeren op mijn werkplek
Op mijn werkplek heb ik gemakkelijk de gelegenheid
om informatie aan mijn collega’s te vragen en te
geven
Ik kan leren van de collega’s waar ik de werkplek
mee deel
Ik word op mijn werkplek afgeleid door
geluid(en).(pratende collega’s, muziek, telefoon, lawaai
van buiten)
Het geluidsniveau op mijn werkplek is te
hoog.(achtergrondgeluid, lawaai van buiten)
Ik word op mijn werkplek afgeleid door visuele
prikkels
Ik kan gemakkelijk een werkplek vinden met
voldoende privacy, waar ik niet ongewenst gezien
wordt
Ik kan gemakkelijk een werkplek vinden met
voldoende privacy, waar ik niet ongewenst gehoord
wordt
Ik heb een werkplek binnen de organisatie die rust en
ruimte biedt om op mijn gemak te zitten werken en
lezen
Stoppen Vorige Volgende
Saxion FMN onderzoek 2011
Oneens
Meer mee oneens,
dan eens
Niet mee oneens, niet
mee eens
Stoppen Vorige Volgende
Saxion FMN onderzoek 2011
6
2
Meer mee eens,
dan oneens
Mee
eens

Hartelijk dank voor het invullen van de vragenlijst! Klik nu op verzenden om de vragenlijst te beëindigen.
Stoppen Vorige Verzenden
Bijlage 2: Indeling open vragen
In deze bijlage zijn de antwoorden uit de open vragen uit de enquête, vraag 10 en 11,
gecategoriseerd naar indeling van Haynes (2007).
Vraag 10: Welke 3 aspecten van de werkomgeving maken dat u effectief kunt werken?
Open code Variabele Construct Dimensie N tot
Pauzeermogelijkheid; collega’s kunnen
tegenkomen als je dat wilt; ontmoeten
collega’s.
Vergaderruimte; vergaderplek; vergader-
accommodatie; flexibele overlegruimten;
aparte ruimte om te overleggen; voldoende
overlegruimte.
Informele
ontmoetingsruimten
N = 3
Vergaderruimten
N = 6
Werkplek is stil; stilte op de plek zelf. Stilteruimten
Afgesloten werkplek; afgesloten ruimte (2); je
kunnen afsluiten; afsluitbare projectruimte;
afgesloten kunnen overleggen; privacy;
akoestiek.
Opbergruimte (2); archiefruimte; vaste plek
waar ik mijn literatuur kan opbergen; eigen
N = 2
Privacy
N = 8
Persoonlijk archief
N = 19
Lay-out
kantoor
omgeving
Fysieke
dimensie
6
3
construct
N = 83

kastruimte; eigen kast; eigen archief; eigen
bibliotheek; boeken; eigen kast met literatuur
en documenten; boekenkast; documenten bij
de hand; materiaal bij de hand (2); materialen
goed bereikbaar; documentatie/boeken binnen
bereik; literatuur bij de hand; documentatie;
toegang tot bestanden.
Archief; goed archief; bibliotheek (2);
aanwezigheid informatiebronnen; toegang tot
wetenschappelijke bronnen; toegang tot
digitale universiteitsbibliotheek; aanwezigheid
literatuur (2); veel literatuur; literatuur; toegang
tot literatuur en databases; toegang tot
informatie (2); beschikbaarheid informatie
(zowel digitaal als analoog).
Allemaal in één ruimte; flexwerkplek;
flexwerken; eigen kamer; persoonlijke
werkplek (6); eigen werkplek; eigen werkplek
(2); liefst eigen plek
Eigen bureau (3), vast bureau, vaste plek,
vaste werkplek (2); vaste werkkamer; bureau;
bureauruimte; werkomgeving die past bij
activiteiten; beschikbaarheid werkplek;
beschikbaarheid bureau en computer; redelijke
beschikbaarheid studio; thuis met wat ik nodig
heb bij de hand, thuiswerkplek.
Algemeen archief
(toegankelijkheid
bronnen)
N = 15
Werkplek-concept
N = 30
Lucht; frisse lucht (2). Ventilatie
Binnenklimaat (3); klimaat (2); goed klimaat;
juist klimaat; gezond klimaat; klimaat-
beheersing; temperatuur (3); juiste
temperatuur (2); goede temperatuur.
N = 3
Temperatuur
N = 15
Comfort Fysieke
dimensie
6
4
N = 80

Licht (11); daglicht (2); veel daglicht; ramen;
dichtbij raam; voldoende licht; verlichting; goed
werklicht; goede verlichting.
(Natuurlijke)
lichtinval
N = 20
Authenticiteit van de plek; uitstraling. Ambiance
Reinheid; schoon; opgeruimd kantoor; orde.
Prettige werkruimte; comfort; comfortabele
werkplek; comfort werkomgeving; ruimte (17);
grote van de ruimte; voldoende ruimte;
voldoende werkplekruimte; voldoende ruimte in
laboratorium.
N = 2
Reinheid
N = 4
Algemeen
welbevinden
N = 25
Veilig Fysieke veiligheid
Goede stoel en bureau (2), goede bureaustoel,
groot bureau, ruim bureau, ruim tafelblad, goed
meubilair (2); ergonomie (2).
Interactie met anderen; interactie; interactie
met collega; tussendoor sociale interactie;
communicatie; mogelijkheid tot contact (2);
aanspraak van collega’s; mensen;
aanwezigheid collega’s (7); goed contact met
collega’s; juiste collega’s om me heen
(collegiaal); werkende mensen om mij heen;
onderzoekers om mij heen; collega’s om mij
heen.
Werkgebonden interactie; mogelijkheid voor
overleg; korte lijntjes met collega’s; korte lijnen
om informatie uit te wisselen; mogelijkheid om
snel contact te leggen; direct contact (2) met
N = 1
Meubilair en
ergonomie
N = 10
Sociale
Interactie
N = 21
Werk- gerelateerde
interactie
N = 28
Interactie Sociale
dimensie
6
5
N = 99

collega’s; collega’s (3); overlegmogelijkheden
met collega’s (2); beschikbaarheid collega’s;
bereikbaarheid (2); gemakkelijk bij collegae
langs kunnen; nabijheid collegae (2);
gemakkelijk contact met collega’s; collega’s in
de buurt; voldoende contact met directe
collega’s; relevante collega’s werken in
dezelfde kamer; relevante mensen aanwezig;
in de buurt van collega’s die met hetzelfde
bezig zijn; juiste collega’s om me heen
(inhoudelijk); veel kennis aanwezig in de
kamer; collega’s om mee te sparren; direct
aanspreekbare collega’s.
Duidelijke rollen binnen lectoraat; elkaar
aanspreken op gedrag; gezelligheid (2), sfeer
(2); constructief overleggen (in zo kort
mogelijke tijd); flexibiliteit collega’s; intelligente
collega’s; leuke collega’s; fijne collega’s;
betrokkenheid collega’s.
Inspirerend; zonnig uitzicht; zicht op buiten;
eigen spullen; thuisomgeving; eigen; eigen
plekje met boeken, computer en muziekje; niet
opruimen.
Algemene sfeer
N = 12
Creativiteit vd
fysieke omgeving
N = 8
Koffie om de hoek; printer in de buurt (2). Positionering tov
faciliteiten
N = 2
6
6

Dichtbij secretariaat; eigen kamer dichtbij
docenten en studenten; korte afstanden tussen
de verschillende werkplekken; overzicht; open
ruimte; open omgeving; open werkomgeving;
open indeling van de werkplek; goede catering;
koffie (4); prima koffie; goede faciliteiten;
voldoende faciliteiten; werkende faciliteiten;
goede voorzieningen; kantoorfaciliteiten;
faciliteiten (4); benodigdheden aanwezig;
whiteboard; flippover; beamer (2).
Afgezonderde werkruimte; alleen op de kamer
(2); alleen zijn; geen afleiding; geen
onderbrekingen; ongestoord; geen storing; niet
gestoord; geen afleiding; geen pratende
collega’s, in – en uitlopende mensen, telefoon
e.d.; werkplek met weinig storing;
mogelijkheden voor concentratie; mogelijkheid
tot concentratie; eigen concentratie;
concentratie; langere aaneengesloten
tijdspanne kunnen werken.
Rust (71); rustig (2); rust en daarom werk ik
dus veel thuis; rust; rustige ruimte; rustige
werkplek; rust op de kamer; rustig kantoor;
rustige ruimte; rustige omgeving (5); rustige
werkomgeving; weinig sociale afleiding; weinig
collega’s in de buurt; weinig mensen op een
kamer; rustige collega’s; alleen directe collega;
geen mensen om mij heen; geen andere
mensen.
Algemene kantoor-
indeling en
faciliteiten
N = 28
Geen verstoring
N = 17
Rust (bezetting)
N = 89
Afwezig-
heid van
afleiding
Sociale
dimensie
6
7
N = 134

Stilte (17); stilte (maar niet volledig); niet veel
omgevingsgeluiden (maar wel iets); weinig
geluid van buitenaf; geen herrie; geen
afleidende geluiden; geen lawaai in omgeving;
mijn oordoppen; beperkte hoeveelheid fysieke
prikkels; geen geluidsoverlast; weinig
lawaai/afleiding; rust = weinig gesprekken om
me heen.
Roaming profielen; optimale ICT (3); goede
ICT voorzieningen (7); goede ICT faciliteiten
(5); uitstekende ICT (2); computerfaciliteiten;
programmatuur in orde; goede
internetverbinding (4); snelle
internetverbinding; internet (6); werkend
internet; wifi; rechtstreekse toegang tot
netwerk (4); beschikbaarheid netwerk; snelle
inlogprocedure; functionerend netwerk;
netwerkschijf; goed werkende techniek; digitale
mogelijkheden; goede infrastructuur.
PC (4); goede PC, goede computer (3), snelle
PC (3), PC werkt, goed werkende PC,
computer (5), extra computer, persoonlijk
netbook, laptop (2), eigen pc (2), persoonlijke
pc, beschikbaarheid PC, aanwezige middelen
(PC, printer, etc), faciliteiten als printer (2),
printer (2), adequate apparatuur voor
werkzaamheden, apparatuur die werkt;
telefoon (4); mobiele telefoon; goede
communicatievoorzieningen.
Werkritme, zelf tijd in kunnen delen, zelf
bepalen wat ik doe, zelf bepalen waar ik zit,
thuis kunnen werken
Stilte (geluid)
N = 28
ICT
N = 44
Middelen
N =89
Regelvrijheid
N = 8
Virtuele
dimensie
Virtuele
dimensie
Organisato-
rische
dimensie
6
8
N = 133
N = 8

Vraag 11: Kunt u drie verbeterpunten noemen waardoor uw productiviteit zou kunnen toenemen?
Een aangewezen werkplek voor
student/mentor contacten; een
docentenkamer; meer ontmoetingsplekken;
betere mogelijkheid om collega's informeel
te ontmoeten.
Gegarandeerde overleg/ontvangstruimte;
overlegtafel; aparte vergaderaccommodatie;
aparte studenten bespreekkamers voor
groepen tot 8 personen; eigen overlegplek;
plek voor vergaderen.
Afgezonderde werkruimte; binnen het
kenniscentrum afgezonderde cubicles voor
meer stilte; concentratiewerkplek; een eigen
stiltewerkplek in de mediatheek; in school:
stille werkplek; meer
concentratiewerkplekken (2); afzonderlijke
concentratieruimten.
Betere akoestische kwaliteit; gesloten
deuren; afsluitbare ruimtes; afsluitbare
werkkamer; aparte ruimtes voor het voeren
van telefoongesprekken; besloten.
Variabele Construct Dimensie N totaal
Informele
omgeving
ontmoetingsruimten
N = 4
Vergaderruimten
N = 6
Stilteruimten
N = 9
Privacy
N = 6
Lay-out kantoor
Fysieke
dimensie
construct
N = 77
6
9

Kast / opslagruimte; voldoende kastruimte;
grotere boekenkast; grotere kast; meer
opbergruimte (plank/kast); betere
toegankelijkheid bestanden op afstand
(ICT); meer opbergruimte!; eigen archief;
naslag in de buurt; opslagruimte;
toegankelijkheid documenten (ICT).
Universiteitsbibliotheek; beschikbaarheid
wetenschappelijke literatuur online; betere
toegang tot wetenschappelijke literatuur;
betere toegang tot literatuur; literatuur beter
toegankelijk; toegang tot wetenschappelijke
tijdschriften; toegang tot digitale bibliotheek;
toegang tot wetenschappelijke literatuur;
beter databeheer; boeken ipv
printuitdraaien; beter documentatiesysteem;
directe toegang tot wetenschappelijke
databases; meer data abonnementen;
betere ordening van documentatie; meer
documentatie; betere archieffaciliteiten.
Eigen werkplek (3); eigen ruimte (2); eigen
werkplek zonder anderen op de kamer;
eigen kamer; persoonlijke werkplek; een
eenpersoonskamer met overlegruimte; open
ruimten; betere beschikbaarheid
werkruimten; eigen spullen (dus geen
flexplek); een eigen werkplek
(i.p.v.gedeelde werkplek); een garantie op
een bureau; een grote ruimte voor
onderzoekers bij elkaar; een werkplek voor
onze onderzoek groep; werkruimte; geen
kantoortuin; minder flexplekken; grotere
werkkamer met meer werkplekken; betere
kantoorruimte thuiswerkplek; meer
individuele werkplekken; vaste werkplek;
niet allemaal altijd in één ruimte!
Persoonlijk archief
N = 11
Algemeen archief
(toegankelijkheid
bronnen)
N = 16
Werkplekconcept
N = 25
7
0

Frisse lucht, betere lucht; meer verse lucht;
ramen die open kunnen.
Airconditioning; een beter airco op de
werkkamer; klimaatbeheersing in
werkkamers (met hoge temperaturen
zomers als gevolg); beter binnenklimaat
(vooral in de zomer); beter binnenklimaat
(3); 's zomers betere klimaatregeling; betere
klimaatbeheersing (4); goede
klimaatbeheersing; gezonder klimaat op
kantoor; goede temperatuur
/klimaatbeheersing, klimaatregeling; klimaat
(2); klimaatbeheersing ruimte; temperatuur;
betere climate-control.
Daglicht (2); licht; helder licht.
Uitzicht (3); geen felle kleuren op de
muren/vloer in de werkruimte; prettige
werkomgeving qua sfeer (geen knalroze
muur bijv.); aankleding ruimte(geen rood);
huiselijkheid; kleur in de ruimten; inrichting
kamer; sfeervolle aankleding; planten etc.
Schoon en hygiëne
Meer ruimte (2); ruimte
Ventilatie
N = 3
Binnenklimaat
N = 20
(Natuurlijke)
lichtinval
N = 4
Ambiance
N =11
Reinheid
N = 1
Algemeen
welbevinden
N = 3
Fysieke veiligheid
N = 0
Comfort Fysieke
dimensie
N = 46
7
1

Arbogerelateerde zaken (ivm flexplekken
werken wij met laptops: dat kan fysiek soms
onaangenaam zijn); groter bureau; groter
beeldscherm; groter tafelblad
Meer informeel overleg; regelmatig zelfde
collega’s zien.
Intercollegiaal contact over
promotieonderwerp; meer dagelijks en
informeel overleg; collega's om me heen;
teamwork; experts om me heen; meer
kennis delen in interdisciplinair verband en
hiervoor de tijd nemen; met collega
onderzoekers in de buurt; vindbaarheid van
collega; relevante mensen aanwezig;
onderzoeksteam, gezamenlijke
onderzoekbureauruimte waardoor meer
dagelijks en informeel overleg
Academische omgeving
Meer op creativiteit gerichte kamers;
Beethoven; werkplek in inspirerende
omgeving; creativiteit; out of the box
denken;.
Meubilair en
ergonomie
N = 4
Sociale
Interactie
N = 2
Werkgerelateerde
interactie
N = 11
Algemene sfeer
N = 1
Creativiteit vd
fysieke omgeving
N = 5
Positionering tov
faciliteiten
N = 0
Interactie Sociale
dimensie
N = 37
7
2

Fysieke scheiding tussen onderwijs en
Algemene kantoor-
onderzoek opheffen; een werkplek in de
nabijheid van collega; afstand tussen
indeling en
gebouwen; vanaf 1 locatie werken; locatie in
faciliteiten
het gebouw, dichter bij overige
kenniskringleden; met collega onderzoekers
in de buurt.
Betere kwaliteit koffie; goede koffie; lekkere
koffie; werkende printer (!); eigen printer (2
x); printers die goed werken; functionerende
printapparatuur; betere (facilitaire)
ondersteuning; faciliteiten; reserveringen
lokalen, reserveringen hulpmiddelen, minder
strakke aansturing van gebruik gebouw.
Meer stilte (2); Stilte (2); geen herrie
(kippenhok); geluidsloze pc; minder geluid
van buitenaf; minder lawaai van aula;
minder geluid; minder lawaai collega’s; op
de werkplek moet het redelijk rustig zijn:
bellen en overleggen in andere ruimtes;
stillere werkplek
N = 19
Stilte (geluid)
N = 11
Afwezigheid van Sociale
afleiding
dimensie
N = 77
7
3

Betere concentratie; concentratie is moeilijk,
dat moet beter; minder onderbreking door
binnenlopende studenten die met collega
willen overleggen; geen telefoon meer;
minder ad hoc verzoeken; regels; zonder
voortdurend overleggende collega's; meer
afstand tot collega's; vaste tijden om aan
onderzoek te werken; vaste tijden om aan
onderzoek te werken; plek om rustig te
werken; geen overleg op de kamer;
voorkomen dat studenten binnenvallen;
minder aanloop van collega; minder
afleiding door collega; minder in- en uitloop;
efficiëntere tijdvakken(vaste dagen voor
lesgeven en onderzoek, niet door elkaar
heen); minder fragmentatie; minder in- en
uitloop van studenten/collega’s; minder
interrupties; minder ongepland overleg;
minder socializing; niet afgeleid worden; op
werkplek geen overleg (stoort); geen
mensen van andere afdeling op flexplek;
minder versnippering in taken; afspraken
rond overleg en telefoneren buiten de
werkplek; solitaire werkplek; ononderbroken
kunnen werken; werkplek met minder
storing; zelf leren te concentreren, ben snel
afgeleid.
Geen verstoring
N = 31
Afwezigheid van Sociale
afleiding
dimensie
7
4

Meer rust (7); rust (6); meer rust op de
werkplek; een rustige werkplek (4); meer
rust op kantoor; geen studenten op de gang; N = 35
eigen werkplek zonder anderen op de
kamer; minder mensen in werkruimte;
kamer met minder mensen; kleinere
werkkamers; aparte kamers voor
onderzoekers, nu samen met afstudeerders;
meer alleen op de kamer zitten; met minder
personen in een werkruimte; minder
collega's op kamer; minder collega’s; minder
mensen; minder mensen op kamer (nu 3);
minder mensen op werkkamer; ruimte delen
met één ipv vier personen; rustiger
werkomgeving (2)
Beter e-mail/agendasoftware; actuelere
office-versie; adequate wetenschappelijke
software; beter kennismanagement
systeem; betere internetverbinding (2),
sneller internet; betere netwerkverbinding;
goede MSN-Skype verbinding met
sleutelfiguren (ik ben namelijk doof); skype
via mobiele telefoon met collega; goed
werkend netwerk; goede ICT (2); ict; betere
(ict) ondersteuning; toegepaste software
beter beschikbaar; deskundige
ondersteuning bij software; ict-voorziening,
betere ict-voorziening: weg met novell
netwerk en i-notes!; classroom technology;
sneller netwerk; eigen software kunnen
gebruiken; beter werkende programma's.
Betere computervoorzieningen; computers;
betere apparatuur; snellere pc (4); snellere
laptop; luidere telefoon, meer tools om
extern werken te ondersteunen; goed
werkende apparatuur; modernere middelen;
snellere computer.
Rust (bezetting)
ICT
N = 21
Middelen
N = 13
Virtuele
dimensie
Virtuele
dimensie
N = 34
7
5

Als het nodig is zo nu en dan thuis werken;
meer thuis werken; flexibele werktijden;
minder pauzeverplichting; ik vind de
verdeling prima zo; face to face overleg op
de hogeschool, stukken doornemen in de
trein; thuis telefoneren, e-mail, schrijven,
werken aan stukken, feedback geven op het
werk van de lectoraatmedewerkerkers;
reistijd=werktijd; wanneer mijn activiteiten
flexibeler te plannen zijn, zou ik meer thuis
(effectiever) kunnen werken; vertrouwen in
werkzaamheden;
Secretariële ondersteuning; beter
Secretariaat; geschikte project-
ondersteuning (onderzoeksassistent),
goede front/backoffice; betere
ondersteuning back-office; meer
assistenten; meer in onderzoek geschoolde
studenten die deelnemen in mijn
onderzoekproject; een duidelijker functie;
flexibiliteit van de onderwijsorganisatie;
betere vergoedingen; minder werkdruk
onderwijs; minder werkdruk; meer tijd; meer
uren in de dag; minder e-mail (3); minder
werkdruk; minder e-mail (5); mail minder
opdringend.
Minder beheertaken; minder versnippering
Regelvrijheid
N = 12
Organisatorische
Randvoorwaarden
N = 24
van taken; geen versnippering; minder
N = 15
versnipperde tijd; langer met een taak bezig
kunnen zijn; minder versnippering in het
werk; tijdblokken inruimen (minder switchen
tussen onderwerpen); vastere week-
indeling; focus; focus op enkel projecten;
minder lessen en minder administratief
werk; administratieve handelingen kunnen
uitbesteden(bestellen producten, principle
toolbox etc); minder regelen; geen
organisatorisch gedonder; minder tijd voor
beleidzaken.
Focus
Organisa-
torische
dimensie
N =66
7
6

Snellere afhandeling van processen; minder
bureaucratie (4); snellere lijntjes m.b.t.
beslissingen; gestructureerde
"management" rapportages/procedures;
duidelijke opdrachten met eindtijd; minder
formele communicatie (=meer flexibiliteit);
minder vergaderingen (2); minder oeverloos
overleg; minder overleg; minder
administratieve druk.
Besturing
N = 15
7
7

Bijlage 3: Samenhang variabelen
In deze bijlage zijn de
...de mogelijkheden voor communicatie en sociale
interactie?
Pearson
C.
Sig. (2zijdig)
...de mate waarin u de werkomgeving als prettig ervaart.
...de beschikbare faciliteiten om buiten uw eigen
kantooromgeving te werken?
78
...de indeling van het gebouw?
...de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw
directe werkomgeving?
...de transparantie en openheid van de directe
werkomgeving?
...het archief en de opslag mogelijkheden?
...het kleurgebruik op en rond uw werkplek?
...het gebruik van decoraties op en rond uw werkplek?
...de mate waarin u uw werkplek mag personaliseren?
...de stijl van mijn meubilair?
...de mate waarin u uw meubilair kunt instellen?
...de verlichting op de werkplek?
...de akoestiek?
...de veiligheidsvoorzorgsmaatregelen die zijn genomen
binnen de werkomgeving?
,226 ,152 ,205 ,352 ,295 ,211 ,144 ,224 ,189 ,177 ,191 ,234 ,197 ,347 ,451 ,350 ,297 ,422 ,369 -,333 ,466 ,332 ,313 ,272
,002 ,037 ,005 ,000 ,000 ,004 ,049 ,002 ,009 ,015 ,009 ,001 ,007 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000
N 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188
...het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op
uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...de diversiteit van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...de ligging van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten ten
opzichte van de door u meest gebruikte werkplek?
In welke mate bevordert de werkomgeving saamhorigheid
onder directe collega's?
In welke mate hindert de werkomgeving saamhorigheid
onder directe collega's?
Ontmoeten
Overleggen
Hoe waardeert u de mate waarin dewerkomgeving de
arbeidsproductiviteit van uw team als geheel ondersteund?
Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
arbeidsproductiviteit van de gehele organisatie
ondersteunt?

Ik kan naar behoefte en ongepland werkoverleg voeren
op mijn werkplek
Pearson
C.
Sig. (2zijdig)
...de mate waarin u de werkomgeving als prettig ervaart.
...de diversiteit van de ruimten in de kantooromgeving?
...de functionaliteit van de ruimten in de
kantooromgeving?
...de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw
directe werkomgeving?
...de transparantie en openheid van de directe
werkomgeving?
...het archief en de opslag mogelijkheden?
...het gebruik van decoraties op en rond uw werkplek?
...de mate waarin de aankleding van de werkomgeving u
inspireert?
...de mate waarin u uw werkplek mag personaliseren?
...de mate waarin u uw meubilair zelf kunt rangschikken?
...de mate waarin u uw meubilair kunt instellen?
...de mate waarin u invloed kunt uitoefenen op het
binnenklimaat?
...de veiligheidsvoorzorgsmaatregelen die zijn genomen
binnen de werkomgeving?
...het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op
uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...de diversiteit van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...de ligging van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten ten
opzichte van de door u meest gebruikte werkplek?
In welke mate bevordert de werkomgeving saamhorigheid
onder directe collega's?
In welke mate hindert de werkomgeving saamhorigheid
onder directe collega&rsquo;s?
PC werk
Concentratiewerk
Ontmoeten
Overleggen
Hoe waardeert u de mate waarin dewerkomgeving de
arbeidsproductiviteit van uw team als geheel ondersteund?
Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
arbeidsproductiviteit van de gehele organisatie
ondersteunt?
,251 ,245 ,192 ,198 ,234 ,195 ,221 ,168 ,193 ,199 ,053 ,174 ,161 ,303 ,217 ,257 ,241 ,173 -,170 ,184 ,242 ,361 ,331 ,222 ,181
,001 ,001 ,008 ,006 ,001 ,007 ,002 ,021 ,008 ,006 ,468 ,017 ,027 ,000 ,003 ,000 ,001 ,017 ,020 ,012 ,001 ,000 ,000 ,002 ,013
Aantal 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188
7
9

Op mijn werkplek heb ik gemakkelijk de gelegenheid om
informatie aan mijn collega's te vragen en te geven
Pearson
C.
Sig. (2zijdig
...de mate waarin u de werkomgeving als prettig ervaart.
...de diversiteit van de ruimten in de kantooromgeving?
...de functionaliteit van de ruimten in de kantooromgeving?
...de indeling van het gebouw?
...de ligging van de ruimten ten opzichte van elkaar in uw
directe werkomgeving?
...de transparantie en openheid van de directe werkomgeving?
...het archief en de opslag mogelijkheden?
...het kleurgebruik op en rond uw werkplek?
...het gebruik van decoraties op en rond uw werkplek?
...de mate waarin de aankleding van de werkomgeving u
inspireert?
...de mate waarin u uw werkplek mag personaliseren?
...de mate waarin u uw meubilair zelf kunt rangschikken?
...de kwaliteit (degelijkheid) van uw meubilair?
...de stijl van mijn meubilair?
...de mate waarin u uw meubilair kunt instellen?
...de verlichting op de werkplek?
...de reinheid van de werkplek?
Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
arbeidsproductiviteit van de gehele organisatie ondersteunt?
,316 ,177 ,205 ,226 ,306 ,268 ,289 ,143 ,172 ,175 ,219 ,160 ,193 ,231 ,260 ,230 ,173 ,247
,000 ,015 ,005 ,002 ,000 ,000 ,000 ,050 ,018 ,016 ,003 ,028 ,008 ,001 ,000 ,001 ,018 ,001
Aantal 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188
8
0

...de veiligheidsvoorzorgsmaatregelen die zijn genomen
binnen de werkomgeving?
...het aantal voorzieningen die u ter beschikking heeft op uw
werk om anderen informeel te ontmoeten?
...de diversiteit van de voorzieningen die u ter beschikking
heeft op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...het comfort van de voorzieningen die u ter beschikking heeft
op uw werk om anderen informeel te ontmoeten?
...de ligging van de voorzieningen die u ter beschikking heeft
op uw werk om anderen informeel te ontmoeten ten opzichte
van de door u meest gebruikte werkplek?
In welke mate bevordert de werkomgeving saamhorigheid
onder directe collega's?
In welke mate hindert de werkomgeving saamhorigheid onder
directe collega's?
PC werk
Concentratiewerk
Ontmoeten
Overleggen
Hoe waardeert u de mate waarin de werkomgeving de
arbeidsproductiviteit van uw team als geheel ondersteund?
,263 ,348 ,282 ,254 ,307 ,421 -,420 ,174 ,154 ,381 ,315 ,326
,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,017 ,035 ,000 ,000 ,000
188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188 188
8
1

Bijlage 4: Verantwoording vrije competenties
In deze bijlage wordt beschreven waar de vrije competenties terug te vinden zijn:
1.1.b.1 Indicatoren waarom P,D,P,C verbeterd of vernieuwd moet worden
1.1.b.2 Onderbouwing indicatoren waarom P,D,P,C verbeterd of vernieuwd moet worden
1.1.j.1 Verbeterd bedrijfsproces of -resultaat door innovatie/vernieuwing/ verbetering
1.2.a.1 Relevante/actuele trends en ontwikkelingen van vakgebied
1.2.c.1 Nieuw of verbeterd P,D,P,C heeft aantoonbaar verband met actuele trends en ontwikkelingen
1.1.b.1 Managementsamenvatting (pagina 2) / Aanleiding (pagina 5 en 6)
1.1.b.2 Managementsamenvatting (pagina 2) / Relevantie (pagina 6 en 7)
1.1.j.1 Managementsamenvatting (pagina 2) / Aanbevelingen (hoofdstuk 3). De aanbevelingen zijn
gebaseerd op de uitkomsten uit het onderzoek, die gericht was op mate van zelfervaren
productiviteit.
1.2.a.1 Aanleiding (pagina 5 en 6)
1.2.c.1 Managementsamenvatting (pagina 2 en 3) / Het gehele onderzoek is gebaseerd op de
ontwikkeling van de opkomst van kenniscentra (zie aanleiding, pagina 5 en 6). De uitkomsten van het
onderzoek zijn meegenomen in de belangrijkste overwegingen van het nieuwe concept (hoofdstuk
3.1 t/m hoofdstuk 3.4)
7.1.b De beschrijving van de huidige situatie
7.5.a Schriftelijk: de correctheid van het taalgebruik
7.5.b Schriftelijk: begrijpelijkheid en helderheid van de boodschap
7.5.c Schriftelijk: vormgeving
7.5.d Schriftelijk: gepastheid van de toon van de boodschap
7.1.b Managementsamenvatting (pagina 2) / hoofdstuk 1.5 Literatuuronderzoek (pagina 12); laatste
alinea van ‘Werkplek en werkomgeving’ en de verwijzing daarin naar de eerste deelvraag op pagina
16.
7.5.a gehele document
7.5.b gehele document
7.5.c gehele document
7.5.d gehele document
8
2