De Koerier van Brabants Heem

De Koerier
van
[2011]
Brabants Heem
nr. 48
tweemaandelijks vlugschrift
brabantsheem_nr48.indd 1 23-8-2011 13:33:04
1

2
Brabants Heem
van vrijwilligers,
voor vrijwilligers
SCHOUDERKLOPJE
Tijdens de Week van het Applaus (11 t/m 18 september in het Jaar van de
Vrijwilligers 2011) staat het bedanken van vrijwilligers centraal. In heel Nederland
geven organisaties hun vrijwilligers op eigen wijze een applaus. De
Week van het Applaus is de start van een najaar vol applausen. Wanneer uw
bestuur dus denkt aan een avondje borrelen, bowlen of lekker eten, kunt u
ook na die week uw vrijwilligers verrassen. Wanneer uw heemkundekring
werkgroepen of projectgroepen heeft en dus werkt voor het algemeen nut,
dan vindt u zeker een gelegenheid om een applaus voor uw vrijwilligers te
organiseren. Zet bijvoorbeeld hun foto op uw website.
Vrijwilligers zijn het cement van de samenleving, en voor de heemkunde de
kroon op ons werk. Vrijwilligers maken het verschil tussen uw kring en een
soort biljartclub. Want die hebben ook een lezing, een blaadje en een excursie.
Vrijwilligers, we zijn er zuinig op.
brabantsheem_nr48.indd 2 23-8-2011 13:33:04

HEEMDAGEN 2011 GROOT SUCCES
Onder het thema: “Uden, ook in het land van Ravenstein” is op 4 en 5 augustus
de 63-ste editie van de Brabants Heem-dagen gehouden. Vrijdagavond
werden ze in stijl afgesloten.
De heemkundekring Uden heeft deze dagen georganiseerd in nauw overleg
met Brabants Heem en in samenwerking met de heemkundekring van Ravenstein.
De heemkundekringen van Tilburg en Goirle schreven in 2009 geschiedenis
met een prachtprogramma en met een catering-die-eigenlijk-niet-kon,
zo goed. In 2010 verplichtte De Kommanderij van Gemert ons door in de
kortst mogelijke tijd twee heemdagen in elkaar te zetten waarvan de inhoud
nog steeds in het geheugen hangt. Zo’n prestatie kan alleen met een stevige
kring waarin al veel mogelijkheden paraat zijn. Laat nu op 4 en 5 augustus
de ontvangende heemkundekring, die van Uden, dat hoge niveau van èn
inhoud èn catering combineren en overtreffen. Ongeveer 100 deelnemers
en een grote groep deskundigen en begeleiders sloten op vrijdaavond het
‘werkkamp’ van Brabants Heem moe maar uitbundig voldaan af.
Nu zat het de organiserende heemkundekring in alle opzichten mee. Een
enthousiaste maar ook enthousiasmerende voorzitter, veel deskundige en
gemotiveerde leden die als begeleiders konden optreden, een burgemeester
die tevens voorzitter van Brabants Heem is, en (zeer belangrijk) een goed
contact met de weergoden. Het weer
deed niet wat het aangekondigd had.
Het bleef twee dagen droog, matig
warm en zelfs overwegend zonnig.
Ook in 1963 was Uden al eens de
gastheer geweest om de andere
Brabants heemkundekringen te laten
genieten van haar unieke kwaliteiten,
verworven doordat Uden
als een van de hoofdplaatsen in het
Land van Ravenstein onder een
katholieke Duitse heer niet onder
Staats-Brabant viel. Eerder viel het
kerspel Uden als leen van Kleef ook
al niet onder de hertog. En toch zijn
ze daar behoorlijk Bourgondisch.
Na de geestige welkomswoorden
en de ceremoniële overdracht van
brabantsheem_nr48.indd 3 23-8-2011 13:33:05
3

4
het vaandel van Brabants Heem van Gemert aan Uden, en het plechtig hangen
van een schildje 2010 aan de schellenboom, maakten de groepen in een
dorpswandeling kennis met de geschiedenis en de huidige staat van Uden.
De ontwikkeling van kerspel tot kersendorp, resulteerde in een snel gegroeide
dynamische gemeente met een centrumfunktie. Die had het dorp al als
hoofdstad van de Heikant (i.t.t. de Maaskant met Ravenstein) en met een
eigen schepenbank, maar de stroomversnelling van afgelopen tijd hapert nu
door de crisis. Miljoenen zijn al uitgegeven aan panden die gesloopt zouden
worden, maar er is even geen geld voor nieuwe winkelcentra. Tijd om ook
eens na te denken of groot, hoog en beton wel gelukkig maakt. Zo is het huis
waar de schilder Mondriaan een dik jaar woonde in de modernisering verdwenen
en rest alleen een herinneringsbordje.
De enclave kreeg meteen na de val van Den Bosch (1629) in 1630 een katholieke
heer van Neuburg. Zo werd het gebied in de door het protestantse
noorden beheerste Meierij een toevluchtsoord voor katholieke geestelijken,
voor het gelovige kerkvolk en voor bedevaartgangers. Hier geen schuurkerken
maar overdadige processies. De jezuïeten kwamen naar Ravenstein,
de Birgitinessen naar Uden (Maria Refugie = Maria’s toevluchtsoord). Dat
duurde tot de Franse revolutie zich uitrolde over Europa. Toen kwam Uden-
Ravenstein weer bij (Noord-)Brabant. Soms dromen ze nog weg: Als het minivorstendommetje
nu eens net als Liechtenstein een apart landje gebleven
was, dan had de Euopese vlag een extra ster en ging het beter met Europa.
Een film uit de vijftiger jaren toonde aan dat ze in Uden ook na de oorlog
nog wisten wat processies waren: honderden bruidjes, ontelbare pofbroeken,
trossen nonnen en roedels geestelijken en iedere Ujenaar liep mee. Er
stond onderdaad geen mens meer langs de kant te kijken.
brabantsheem_nr48.indd 4 23-8-2011 13:33:05

De Sint Petruskerk uit de 14de eeuw is in de versie van 1850 afgebrand (in
1886) en op flinke afstand verrees de door architect Karl Weber ontworpen
huidige koepelkerk, niet ver van het klooster van de Kruisheren. De pastorie
kon meeverhuizen, toen de Franciscanessen met 26 zusters de oude pastorie
vulden. Bij het kerkhof op de oude plek ligt thans de grote Britse begraafplaats
voor de vele omgekomen bevrijders.
Onder de winkels en appartementenflats in het centrum bevinden zich een
parkeergarage en een zwembad. Daar is diep gegraven. Unieke kans om aan
archeologisch onderzoek te doen. Nee hoor. “Als je wat vindt, ook als het
donkere vlekken zijn, gooi je er snel wat zand over”, was de opdracht. Ja, als
alles gesaneerd is, dan moeten de bezoekers wel naar Ravenstein in de middag.
Maar eerst trakteerde het gastvrije gemeentebestuur de deelnemers nog
op een uitstekende lunch in de raadszaal van het huidge (vierde) raadhuis.
Alles gaat goed in Uden, behalve in de raadszaal. Het promotiefilmpje wilde
zich maar niet laten zien.
De twee laatste raadhuizen liggen aan de Markt, het plein waar vroeger een
drinkplaats was. Zo´n 16 de eeuwse hertgang of veedrift werd vroeger foutief
wel `Frankische driehoek` genoemd.
Ja, Ravenstein aan de Maaskant is natuurlijk een waarderijk juweeltje. Genoemd
naar heer Walraven van Valkenburg die er een roofburcht neerzette
en tol ging heffen op de Maas. Had net de Brabantse hertog alle steden en
vrijheden in Brabant vrijheid gegeven van tol op de Maas en andere waterwegen
en op alle Brabantse landwegen. Maar het sterke stadje Ravenstein
veroveren zat er niet in. Na 1630 onder de katholieke heer bouwden de Jezuïeten
er een compacte barokkerk met crypte. Deze Luciakerk is een van
de twee Rijnlndse barokkerken in Nederland. De bouw werd gefinancieerd
door een loterij. Het winnende lot werd aan de stadspoort getoond, maar
als je er niet bij was…… De loterij was een enorm succes. Hoewel in Staats-
Brabant meedoen streng verboden was, gokte heel de omgeving mee en feitelijk
zonder uitzicht op de uitslag. Er bleef na de bouw nog zoveel geld van
de loterij over dat er thans nog een fonds van bestaat. Intussen waren van
de winst ook een pastorie, een stadhuis en een Franse School en een Latijnse
School gebouwd en kregen de Birgitinessen In Uden er een nieuwe kapel
van. De protestanten namen het idee later wel over: de huidige Staatsloterij
is een nakomertje en werkt op dezelfde manier. Als je je niet meldt, dan is
het jammer.
Toen er bij contract een Staats garnizoen in Ravenstein gelegerd werd, kwam
er ook een protestantse garnizoenskerk. Dat mooie zaalkerkje is de plaats
waar twee jaar terug de Knippenbergprijs (€ 1000 van Brabants Heem) werd
uitgereikt aan de hkk De Mierden.
brabantsheem_nr48.indd 5 23-8-2011 13:33:05
5

6
Het hele land van Ravenstein, Maaskant
èn Heikant, is zo’n 12 x 20 km
klein en het opmerkelijke van Ravenstein
zelf was dat niet de mannen
er naar de vrouwen toe gingen, maar
dat de vrouwtjes naar de mannetjes
van het garnizoen toestroomden.
Ook in Uden zagen we een huisje
van “lieve vrouwkes” (meervoud).
Zal het daarom zijn dat de Birgitinessen
de “ouw nonnen” heten?
In het leerlooiershuiske kregen de verschillend gekleurde groepen nog uitleg
over het leerlooiproces in kuipen dat 1,5 jaar kon duren. Hier maakte
men hard leer voor zolen.
De terugreis per bus plooide zich door het struweel van het platteland. Geen
snelweg en dan zien we ook weer eens gerst. Dat deed denken aan mout en
dat weer aan bier.
In de avond tijdens een overdadig diner vergasten de gastheren de deelnemers
op bijzondere verhalen in het Ujens dialect, op muziek en liederen.
Waar zie je dat alle leden van een heemkundekring een geoefend koor vormen?
Tussendoor probeerde men de promotiefilm van de gemeente Uden
te draaien, waarvan de presentatie tijdens de lunch ook al mislukt was.
Daarentegen liep de 20 minuten-film over de processies van het rijke roomse
leven als een kieviet. Zo fris liepen ook de processiegangers. De steuncommissie
van Brabants Heem, van wie de enige taak bestaat uit het kussen van
iedereen die 10, 20 of 30 jaar deelneemt, reikte voor die jubilarissen medailles
en oorkonden uit. Met doodsverachting ondergingen ze de eerbewijzen.
De tweede dag van de Brabants
Heemdagen is traditiegetrouw de
dag dat de deelnemers de omgeving
per fiets verkennen. Dat begon met
het indrukwekkende oorlogskerkhof
en de afdruk van de oude Petruskerk.
Ter plaatse hebben de Brabantse
studenten in de zestiger jaren o.l.v.
priester Siemer een Mariakapelletje
gebouwd. De route van 25 km bleef
vooruit dan…geen discriminatie
brabantsheem_nr48.indd 6 23-8-2011 13:33:06

dicht bij Uden, zodat we de vondsten uit de Romeinse tijd en de Ijzertijd uit
Uden-Noord niet gezien hebben. En dat geldt ook voor de bronsschat uit
Nistelrooij (14 stuks).
Wie wel gezien is, is Peerke Verschiet, de enorme vogelverschrikker die aan
de goede jaren van de kersenteelt (Udense zwarten en Spaanse roden) herinnert.
Natuurlijk kwamen de deelnemers langs de abdij van de slotzusters en het
huidige Religieus Museum (maar daar moet u voor terugkomen). Het ging
nu om het oude en nieuwe beeldje van O.L.Vrouw ter Linde.
Op de fiets zie je goed de overgang van de kleigrond aan de Maaskant en het
zand aan de Heikant. Een slimme boer had dan ook een boerderij in de klei
en een boerin van ‘t zand (die kon werken).
Zeer bijzonder was het bezoek aan de vliegbasis Volkel. Wat zou daar nou
liggen, dat de bezoekers voortdurend begeleid moeten worden? Bang dat
enkele oudjes verdwalen?
Einddoel op de basis is het museum, dat geen museum mag heten maar
Traditiekamer ‘Tyfoon’. Anders dan Gilze-Rijen, Eindhoven of Seppe was
er nog geen vliegveld bij het uitbreken van de oorlog. In 1940 hebben de
Duitsers de ‘Luftwaffehorst’ aangelegd. Daarvoor moest Odiliapeel deels afgebroken
worden. De luchthaven kende 42 hangars voornamelijk voor Messerschmidts.
Ook de eerste straalvliegtuigen en de verbeterde radar van de
Duitsers zijn op deze Flugplatz uitgeprobeerd en waarschijnlijk van hieruit
is de techniek doorgebriefd aan de geallieerden. Op 3 september 1944 vond
hier het grote geallieerde bombardement plaats waarvan blindgangers nog
zo nu en dan worden aangetroffen. Het heeft Volkel aardig wat vennetjes
opgeleverd.
het vrijwilligerskoor
brabantsheem_nr48.indd 7 23-8-2011 13:33:06
7

8
Verder op de fiets langs de Hells Highway (Market Garden) de weg van
Antwerpen naar Arnhem in de Tweede Wereldoorlog. Dan kom je ook bij
“Vluchtoord”: het vluchtelingenkamp uit de Eerste Wereldoorlog. Kamp is
een te groot woord voor de open inrichting, maar het ging om een nieuw
dorp van barakken, dat geheel zelfvoorzienend was: werkplaatsen, Belgisch
onderwijs, een houten kerkje, enz.
De eerste dagen na het uitbreken van de oorlog in 1914 vluchtten ruim 1
miljoen Belgen de grens met Nederland over. Later ging men weer terug,
maar gedurende de bezetting van België bleven er 20.000 in Nederland achter.
Daarvan zaten er 7000 in Uden, dat toen zelf nog geen 5000 inwoners
telde. Er zijn hier in de 5 jaar (1914-aug. 1919) 800 Belgische kinderen geboren,
maar dat kwam omdat hier de enige kraamzorg was voor alle Belgische
vluchtelingen die ergens in Nederland zaten.
Tijdens de verzorgde lunch lieten de organisatoren een film zien over het
dagelijks leven in het vluchtelingenkamp. Elk gezin had een ruimte van 3 x
7 m en men verdiende met ontginnen, borduren, kantwerk en naaiwerk speciale
bonnen. Omdat voor voedsel, brandstof en medicijnen werd gezorgd,
werden die vooral aan kleding besteed. Elk gezin was met helemaal niets
gekomen en vertrok na vier jaar (sommigen na 5 jaar) met minstens 40 kilo
textiel in koffers. Dat gaf terug in Vlaanderen welk schele ogen. Die waren
brabantsheem_nr48.indd 8 23-8-2011 13:33:06

er ook in 1940 geweest, want terwijl Uden in 1914 nog geen elektriciteit had,
had een groot deel van het kamp dat wel. Gratis brandstof in die erg koude
jaren. `Vluchtelingen krijgen meer dan wij`. Klinkt u dat bekend in de oren?
Door het zgn. slingerpad naar de Bedafse Bergen, een stuifzandgebied. De
fietsgroepen rijden over de snelweg heen. Daar vlakbij, op de plaats waar de
“vlooienvuren” (brandstapels in het voorjaar) werden gehouden, vond een
mevrouw enkele jaren geleden bij de aanleg van het wildviaduct sporen van
wat een graf leek. Ze waarschuwde twee leden van de heemkundekring. Die
gingen onmiddellijk kijken en vonden na voorzichtig schrapen het silhouet
van zeven graven, keurig naast elkaar. Dat moest het vergeten Joods kerkhof
geweest zijn. Het was laat geworden. De volgende morgen hebben ze
het gemeld en zijn onmiddellijk teruggegaan. Het hele terrein was overhoop
gehaald en er was niets meer te vinden. Het snel gereed komen van de wildviaduct
was blijkbaar een “economisch” belang.
Verder ging de tocht naar de Peelrandbreuk. Door een oude aardverschuiving
ligt de Peel hoog (‘donk’) en ligt westelijk daarvan een inzakking die tot
voorbij Tilbug loopt: de slenk (waarin de ‘Beek’). Wat maakt dat gebied nu
zo zeldzaam in Europa? De wijstgronden. Het hoge terrein (veen) is kleddernat,
maar het daarbij gelegen lage terrein is droog. Die omgekeerde wereld
is goed te zien aan de totaal verschillende plantensoorten. Door de leemlaag
op de rand, kan het regenwater uit
het achterland niet weg. Er ontstaat
steeds meer druk en het water borrelt
op verschillende plaatsen omhoog:
kwel (ook wel ‘kommer’ genoemd).
Het water kan rood worden
door het vele ijzeroer uit de ondergrond
dat oplost.
Van de viersprong op de grens van
vostendom en Meierij kwamen de
familie van Dijk en alle bakkers uit
de omgeving vandaan (nazaten zijn
de familie De Groot van de Bossche
bollen). Langs die viersprong met de
verdwenen Cunerakapel, gaat het
terug naar het centrum van Uden.
Het Cunerabeeld verdween 200 jaar
tot het opdook en er op enige afstand
Joke krijgt de Bram van Brabant
brabantsheem_nr48.indd 9 23-8-2011 13:33:07
9

10
een kerk voor werd gebouwd waaromheen zich het dorpje Vorstenbosch ontplooide.
Daar wacht ‘s avonds een borrel en een diner. Dat feestmaal werd
geserveerd in het verzorgingshuis Sint Jan, waar eens het middeleeuws
gasthuis Sint Jan stond. Tussen de gangen door kwam de promotiefilm over
Uden eindelijk op het doek. Mooie beelden, maar het had evengoed Appelscha
kunnen zijn. Het is duidelijk dat de geesten van de echte Udense
identiteit (archeologie, monumenten) de film zo lang mogelijk tegen hebben
willen houden.
Verder werd de uitslag van de Bram van Brabant bekend gemaakt.De deelnemers
vullen een vragenlijst in over de wetenswaardigheden in die ze deze
twee dagen zijn tegengekomen. Met 14 (van de 20) punten waren er drie
winnaars. In de volgorde van wie de beste limmerick had gemaakt, kreeg
mevr. Joke Peels-Mollen uit Valkenswaard de ´Bram van Brabant´ (een glazen
plaquette) en kregen nummer twee en drie elk enkele boeken.
De voorzitter is trots op zijn gemeente en
zijn gezelschap
De voorzitter van de heemkundekring
Uden kon terugzien op een geslaagd
‘werkkamp’ en de voorzitter
van Brabants Heem sprak terechte
dankwoorden en kon het hele feest
afsluiten zonder een plaats te noemen
voor komend jaar. Met zo’n
inspirerend voorbeeld moet die niet
moeilijk te vinden zijn.
Jan Franken
Zie ook de website www.heemkundekringuden.nl
brabantsheem_nr48.indd 10 23-8-2011 13:33:07

Brabants Heem organiseert i.s.m. het Centrum voor de Studie van Land
en Volk van de Kempen het jaarlijks congres op zaterdag 8 oktober 2011
onder de titel
Heksen en heksenvervolgingen
en nodigt u daar graag voor uit in Helmond
(theaterzaal Gavioli,Torenstraat 36 A)
Programma:
9.30 uur ontvangst met koffie of thee
10.00 uur opening door de voorzitter van het Centrum Dr. J.-M. Goris
10.10 uur Dr. Hans de Waardt, Magie, toverij en hekserij:
dagvoorzitter de duivelse complexiteit
van begrippen
10.55 uur Dr. Marcel Gielis De magie volgens de kerkelijke
leer
11.35 uur koffiepauze
11.50 uur Prof.dr. Jos Monballyu Op schok met de duivel. Heksenprocessen
in de Nederlanden en
Europa (15 de - 17 de eeuw)
12.30 uur discussie o.l.v. de dagvoorzitter
13.00 uur uitgebreide lunch in het Speelhuis
14.15 uur Dr. Charles Caspers De mis van Adriaan en Adrianus.
Nieuw licht op een Bredaas toverijproces
uit 1589-1590
14.55 uur Drs. Sonja de Schrijver Over smeerpotten, donderwolken
en duivelsbeelden:
toverijvervolgingen in Peelland.
15.35 uur theepauze
15.50 uur Dr. Theo Coun De juridische, sociale en familiale
samenhang tussen een aantal
heksenprocessen in Belgisch
Limburg
16.30 uur Discussie en conclusies o.l.v. de dagvoorzitter
17.00 uur sluiting
De kosten voor congresdeelname zijn e 7 wanneer u niet aan de lunch
deelneemt.
brabantsheem_nr48.indd 11 23-8-2011 13:33:07
11

12
U kunt ter plaatse blijven en er zijn in het nabije centrum eetgelegenheden.
De kosten voor congresdeelname inclusief de uitgebreide lunch zijn e 21.
We lunchen in het Speelhuis op 120 meter afstand.
De capaciteit van de zaal is beperkt. U kunt alleen deelnemen wanneer u
zich tevoren schriftelijk aanmeldt en tevoren betaald heeft. Betaling aan de
zaal is niet mogelijk.
Wij vragen u om u vóór 28 september aan te melden, omdat wij u anders
geen bericht kunnen sturen of u geplaatst bent of dat u zich later dan anderen
heeft ingeschreven en de zaal uitverkocht is.
Helmond is goed per trein bereikbaar. Van het station naar de zaal is het 10-
12 minuten lopen.
Voor het station links aanhouden. Volg de bordjes VVV.
Met de auto:
Wie van Eindhoven komt via de A270 gaat in Helmond over de Kasteeltraverse.
U slaat linksaf de Koninginnewal (Noord) in. Na 350 m linksaf
de Ameidewal op. Ga na 80 m linksaf de Marktstraat in en neem na 35 m
rechtsaf de Watermolenwal. Parkeren kan een probleem zijn. Er is een ondergrondse
parkeergarage achter de zaal op de hoek.
Inschrijfformulieren bij uw bestuur. U kunt u ook inschrijven via de website.
www. Brabantsheem. nl
DAG VAN DE BRABANTSE VOLKSCULTUUR
MENSENLEVENS ALS BRON
Elk jaar organiseert het Samenwerkingsverband Volkscultuur (Brabants
Heem, Historische Vereniging Brabant, Nederlands Centrum voor Volkscultuur
en Immaterieel Erfgoed, Leerstoel Universiteit van Tilburg en Erfgoed
Brabant) de Dag van de Brabantse Volkscultuur. Dit jaar heeft deze studiedag
als thema ‘200 jaar Burgerlijke Stand’. De dag wordt op zaterdag 1 oktober
gehouden in gebouw ‘De Schakel’ te Gilze.
200 Jaar geleden werd de Burgerlijke Stand ingevoerd door Napoleon. Veel
onderzoekers kennen de Burgerlijke Stand als bron voor stamboomonderzoek,
maar er is nog veel meer mogelijk. Op deze dag willen we u graag
brabantsheem_nr48.indd 12 23-8-2011 13:33:07

kennis laten maken met de onbekende kanten en mogelijkheden van de Burgerlijke
Stand.
’s Ochtends hebben we een aantal inspirerende sprekers voor u uitgenodigd.
Tijdens het middagprogramma is de keuze aan u. Uit de vijf sessies kunt u
een keuze maken om er twee bij te wonen.
De kosten voor deelname aan deze studiedag bedragen 25 euro, inclusief
koffie/thee en uitgebreide lunch.
U kunt zich tot uiterlijk 25 september aanmelden. Aanmelden doet u:
- door het invullen van het aanmeldingsformulier en het doorsturen van
dit formulier naar info@erfgoedbrabant.nl of per post naar Postbus 1325,
5200 BJ ’s-Hertogenbosch
- door het overmaken van 25 euro op rekening 316557 van Erfgoed Brabant,
Den Bosch, o.v.v. Dag Brabantse Volkscultuur.
Locatie: De Schakel Kerkstraat 104 5126 GD Gilze. Tel: (0161) 45 20 09
Fotografie: imagestudio eye-catcher -www.eye-catch.net
PROGRAMMA MENSENLEVENS ALS BRON
10.00 uur: Ontvangst met koffie en appelflap
10.30 uur: Opening Patrick Timmermans, directeur Erfgoed Brabant, dagvoorzitter
10.40 uur: De geschiedenis van de Burgerlijke Stand
brabantsheem_nr48.indd 13 23-8-2011 13:33:07
13

14
John Boeren, bestuursadviseur kabinetzaken bij de gemeente
Tilburg en voormalig hoofd dienstverlening en educatie van het
Regionaal Archief Tilburg
11.20 uur: Over familiegeschiedenis en hoe je aan de hand van allerlei archiefbestanden
naast de burgerlijke stand een rijker onderzoeksresultaat
kunt bereiken
Ad van den Oord, freelance historicus
12.00 uur: De komst van Spanjaarden naar Eindhoven in de jaren ‘60
Geertje van Os, antropologisch onderzoekster
12.40 uur: Lunch
13.30 uur: Rondwandeling door Gilze met medewerking van de heemkundekring
14.15 uur en 15.15 uur: Keuzeprogramma, maak een keuze voor twee sessies:
1. Doodsoorzaken Kindersterfte
Evelien Walhout, onderzoekster Tilburg University
2. Genealogische Communities
Christian van de Ven, coördinator Studiezaal Brabants Hist.Informatie
Centrum
3. Burgerlijke Stand als bron
Theo van Herwijnen, senior medewerker dienstverlening Region.Archief
Tilburg
4. De Burgerlijke Stand in de toekomst
Gerard Velders, medewerker Burgerlijke Stand ‘s-Hertogenbosch
5. Over voornamen
Doreen Gerritzen, medewerker onderzoeker naamkunde Meertensinstituut
16.00 uur: afsluiting
TERUGGAVE ENERGIEBELASTING
Voor heemkundekringen die ANBI zijn, is teruggave van energiebelasting
mogelijk. Het gaat niet om grote bedragen maar uw penningmeester kan
zich toch jaarlijks rond de € 50 besparen. Het betreft een 50%-teruggaaf voor
charitatieve, culturele, wetenschappelijke of het algemeen nut beogende instellingen
In artikel 36l, elfde lid, van de wet Milieubelasting is een teruggaafregeling
opgenomen met betrekking tot aardgas en elektriciteit gebruikt in onroerende
zaken die hoofdzakelijk in gebruik zijn bij een charitatieve, culturele,
wetenschappelijke of het algemeen nut beogende instellingen.
Hierbij stelt artikel 8ja van de uitvoeringsregeling de volgende voorwaarden:
brabantsheem_nr48.indd 14 23-8-2011 13:33:07

a. de instelling beschikt over notarieel verleden statuten waaruit de charitatieve,
culturele, wetenschappelijke of het algemeen nut beogende doelstelling
blijkt;
b. de feitelijke werkzaamheden van de instelling komen overeen met de
doelstelling;
c. de instelling is niet of slechts in beperkte mate werkzaam op het gebied
van sport, gezondheidszorg of onderwijs;
d. de instelling is niet aan vennootschapsbelasting onderworpen dan wel is
daarvan vrijgesteld;
e. de instelling beschikt over een eigen aansluiting (de eindfactuur moet op
naam staan van de instelling die het verzoek om teruggaaf doet).
Instellingen die zich kwalificeren voor deze regeling kunnen een teruggaaf
van 50% krijgen van de door hen betaalde EB.
De teruggaafregeling voorziet in de mogelijkheid om teruggaaf van de EB te
verlenen met betrekking tot aardgas en elektriciteit gebruikt in onroerende
zaken die hoofdzakelijk in gebruik zijn bij de desbetreffende instellingen. “In
gebruik” betekent in gebruik in overeenstemming met en voor de doelstellingen
van de instelling. Kantoorruimte valt daar onder, woonruimte voor
bijv. de huisbewaarder/conciërge of verhuur aan derden niet. Hoofdzakelijk
wil zeggen voor meer dan 70%, te berekenen op basis van vloeroppervlak
/inhoud en tijdsduur. Dat betekent dat indien een vereniging 10% van de
beschikbare ruimte verhuurt, dit de teruggaafregeling niet in de weg staat
(ook voor het verhuurde gedeelte). Wordt meer dan 30% verhuurd, dan is de
teruggaafregeling niet van toepassing, ook al wordt bijv. verhuurd aan een
andere algemeen nut beogende instelling.
In de teruggaaf kan tevens worden begrepen een bedrag gelijk aan de omzetbelasting
die is berekend over dat deel van de EB waarvoor tot teruggaaf
is besloten,
De teruggaaf wordt verleend aan de gebruiker (dat kan de eigenaar zijn of
de huurder) van de hiervoor bedoelde
onroerende zaken en bedraagt
50% van de hem door het energiebedrijf
in rekening gebrachte EB. In artikel
8ja van de uitvoeringsregeling
is uitdrukkelijk voorgeschreven dat
de eindfactuur op naam staat van de
instelling die het verzoek om teruggaaf
doet. Dit is de factuur die het
energiebedrijf aan uw stuurt.
• Bron: belastingdienst.nl en Handboek
Milieubelastingen
brabantsheem_nr48.indd 15 23-8-2011 13:33:07
15

16
VRIJWILLIGERS EN DE BELASTING
Het komt niet veel voor bij heemkundekringen. Maar het is mogelijk dat
vrijwilligers, die voor culturele instellingen werken, een belastingvoordeeltje
hebben.
Wanneer een vrijwilliger speciaal werk doet voor zijn culturele instelling en
daarvoor een belastingvrije vergoeding krijgt van maximaal 1500 euro per
jaar, kan hij dat als schenking aan de kring (die ANBI is) terugschenken.
Meestal wordt dit geregeld in een zogenaamde Vrijwilligersbrief. Daarin verklaart
een erkend goed doel (ANBI) dat de vrijwilliger een declaratie kan
sturen voor zijn inzet voor de organisatie. Dat kunnen reiskosten zijn maar
ook een geringe vergoeding, bijv. € 10 per dag..
Hoewel het om een vestzak-broekzak-kwestie gaat, mag er niet in staan
dat de betaling als schenking geretourneerd wordt. De vrijwilliger moet de
schenking echt vrijwillig doen. Daarom is de eis van de Belastingdienst, dat
de vereniging ruim genoeg bij kas zit om echt uit te kunnen betalen. Een
storting naar de vrijwilliger en van deze weer terug naar de vereniging is
niet nodig. De ‘vrijwilligersbrief’ is voldoende.
Het fiscale voordeel is dat de vrijwilliger de schenking van de belasting kan
aftrekken als gift.
Brabants Heem heeft nooit veel ruchtbaarheid gegeven aan deze constructie
omdat, als je een regeling treft voor een of twee vrijwilligers, je het eigenlijk
voor alle vrijwilligers moet doen.
Waar immers ligt de grens tussen een bijzonder project, bijvoorbeeld als vrijwilliger
een boek schrijven en koffie schenken?
De Belastingdienst heeft afgelopen periode erg moeilijk gedaan over deze
belastingvrije vergoeding. De vereniging moest aantonen dat men alle vergoedingen
kon betalen, ook als er geen schenkingen tegenover stonden.
Door ingrijpen van de staatssecretaris is bepaald dat wanneer de ANBI en
de vrijwilligers ter goede trouw waren, de constructie toch overeind kan blijven.
Dit geldt voor de belastingen tot en met 2010, vanaf volgend jaar zal er
wel streng de hand worden gehouden aan deze voorwaarde.
JFr.
GOED NIEUWS I: (GOIRLE /RIEL)
Toch proefsleuven na zienswijzen in een aanvankelijk vrijgegeven gebied
Ter voorbereiding van bouwplannen in de dorpskern van Riel, gemeente
Goirle, vond er vorig jaar archeologisch vooronderzoek plaats. Er werd een
bureauonderzoek uitgevoerd en een booronderzoek. Het selectieadvies was
om met proefsleuven een deel van het terrein verder te onderzoeken. De
brabantsheem_nr48.indd 16 23-8-2011 13:33:07

gemeente vroeg daarop een second opinion bij een ander bureau. Dat deed
geen veldonderzoek en becommentarieerde het eerder onderzoek. Het leverde
ook het gewenste advies dat proefsleuven niet nodig zijn omdat, aldus
dat bureau, het gebied deels verstoord is en er weinig archeologische waarden
te verwachten zijn, Het gebied werd vervolgens door de gemeente in
het bestemmingsplan vrijgegeven. De motivering van de gemeente is dat de
aanwezigheid van archeologische resten niet overtuigend is aangetoond en
dat er reeds voldoende onderzoek elders in de gemeente heeft plaatsgevonden.
De VROM-Inspectie stelt in haar reactie bij het vooroverleg, dat de gemeente
zonder enige onderbouwing het tweede advies overneem, dat. Het
uitgevoerde booronderzoek is volgens de VROM-Inspectie onvoldoende om
een conclusie te kunnen trekken over nog aanwezige archeologische resten.
Dat de bodem deels verstoord wil niet zeggen dat ook de archeologische
laag verstoord is. Ook het niet aantreffen van archeologische indicatoren
zegt bij een dergelijk onderzoek niets over al dan niet archeologische resten.
Het archeologisch besluitvormingsproces is niet goed doorlopen.
De gemeente bleef bij haar besluit en paste de archeologieparagraaf in het
ontwerpbestemmingsplan niet aan. De AWN-afdeling benaderde begin dit
jaar samen met de adviseur van Brabants Heem de twee heemkundekringen
brabantsheem_nr48.indd 17 23-8-2011 13:33:08
17

18
in dat gebied, Ze kregen ondersteuning bij het indienen van een zienswijze.
De conclusie dat er weinig sporen te verwachten zijn, was ook volgens de
heemkundekringen onjuist. Zij wijzen op eerdere vondsten dichtbij het betreffende
gebied. Vanwege de gunstiger ligging voor een middeleeuwer, is
hier meer te verwachten. De kans mag niet gemist worden om meer te weten
te komen over de vroegste oorsprong van het dorp Riel, waar nog weinig
gegevens over zijn.
Na overleg tussen heemkundekring, de adviseur van Brabants Heem en de
archeoloog van de naburige gemeente, gaat de gemeente Goirle toch akkoord
met proefsleuven. Dat onderzoek heeft inmiddels plaatsgevonden
er worden verschillende sporen aangetroffen. Het meest interessant zijn de
vondsten van een waterput en kuilen, die op grond van het gevonden aardewerk
te dateren zijn tussen 1100 en 1500. Daar worden tenminste twee middeleeuwse
boerderijen verondersteld. Dat is bijzonder omdat ze ver in het
beekdal liggen en wijzen op de bewoning die na 1100 het beekdal inschuift.
Daarover is nog weinig bekend.
Hopelijk volgt er nu een nieuwe waardering van het gebiedje, op voorstel
van B&W.
• Bron: www.awn-archeologie.nl
GOED NIEUWS II: (ASTEN / BOUWBLOKKEN)
Ook in agrarische bouwblokken geldt een archeologische onderzoeksplicht
In het bestemmingplan van de gemeente Asten werden agrarische bouwblokken
vrijgesteld van archeologisch onderzoek bij bouw en grondwerkzaamheden.
De motivering daarvoor was dat die bouwblokken in veel gevallen
reeds verstoord zouden zijn. Een onderzoeksplicht is dan volgens
de gemeente ondoelmatig en de agrarische bedrijfsvoering te veel wordt
belemmerd. De heemkundekring dient een zienswijze in. Die vrijstelling is
volgens hen onterecht voor de bouwblokken die liggen in gebieden met een
hoge tot middelhoge archeologische verwachting. Het gaat om bouwblokken
die veelal liggen in historische gehuchten en bebouwingslinten. Juist
die gebieden bevatten informatie over de bewoningsgeschiedenis van de
regio. Verstoring is niet eens aangetoond en verstoring in de bovenste laag
betekent geen verstoring in de archeologische laag. Er is bovendien sprake
van rechtsongelijkheid als agrarische bouwblokken worden vrijgesteld en
andere bouwprojecten niet.
De zienswijze van de hkk De Vonder heeft de gemeente niet overgenomen.
De heemkundekring tekende beroep aan bij de Afdeling Bestuursrecht van
brabantsheem_nr48.indd 18 23-8-2011 13:33:08

de Raad van State. Brabants Heem
en de AWN-afdeling adviseren daarbij.
De heemkundekring werd in juli
2011 door de Raad van State in het
gelijk gesteld (2009/07043/1/R3).
De Raad is van mening dat ook binnen
bouwblokken eventuele verstoring
van de grond in gebieden met
een archeologische waarde via onderzoek moet worden aangetoond. De gemeente
heeft bij de voorbereiding van het bestreden besluit niet voldoende
zorgvuldigheid betracht, nu er geen aanvullend onderzoek is gedaan naar
de vraag of en de mate waarin archeologische waarden in die gronden zijn
verstoord. Dat deel van het besluit dient te worden vernietigd De gemeenteraad
zal een nieuw besluit moeten nemen. De heemkundekring zal dat
verder blijven volgen.
• Bron: www.awn-archeologie.nl zie ook: AWN Westerheem nr. 5, augustus
2011
WAT WEET U VAN EEN BOERENBRUILOFT?
In Venlo wordt in 2012 aandacht besteed aan het feit dat aldaar in 1912 voor
het eerst de BB werd georganiseerd. Dit carnavalsgebruik is inmiddels ver
uitgewaaierd .Ook in Brabant wordt in naar schatting ruim 70 plaatsen een
Boerenbruiloft georganiseerd. Ik zou daar graag een compleet overzicht van
maken, met vermelding oprichtingsjaar, de dag, en de organiserende organisatie.
Mij lijkt dat (behalve bij carnavalsverenigingen) ook bij de heemkundewereld
daar waarschijnlijk veel kennis over zal bestaan. Van de resultaten
houd ik u - als contraprestatie - graag op de hoogte.
Theo Fransen e-mail: th.fransen@telfort.nl
voorheen Vortum- Mullem (Gemeente Boxmeer)
een geëmigreerde Brabander dus
FONDSEN VERWERVEN KOST GELD
Het Instituut Fondsenwerving (IF) start eind dit jaar met de publicatie van
een 20-tal regionale gidsen voor goede doelen, fondsenwervende instellingen
en andere ANBI’s die graag zichtbaarheid willen geven aan hun initiatief
in een bepaalde regio.
brabantsheem_nr48.indd 19 23-8-2011 13:33:08
19

20
Het doel van deze gidsen is om maatschappelijke organisaties op regionaal
niveau een platform te bieden en (naams-)bekendheid te creëren bij notarissen
en bezoekers van notarissen. Op deze manier worden potentiële begunstigers
in contact gebracht met het goede doel. Er worden voor heel Nederland
ongeveer 20 verschillende regionale gidsen gemaakt, te beginnen met
regio Oost-Brabant in november en West-Brabant in december. Deze gidsen
worden vanaf eind 2011 uitgegeven, ongeveer elke maand één. De oplage
per regio is ongeveer 500 exemplaren. De gidsen worden verspreid onder
notarissen, bibliotheken, stadskantoren/gemeentehuizen en belastingadviseurs
in de betreffende regio.
Heemkundekringen die een ANBI zijn, kunnen deelnemen door middel van
een advertentie in 1 of meerdere regio’s. Deze advertentie is een pagina op
A5 formaat en bestaat uit de contactgegevens, algemene informatie, belangrijkste
aandachtsgebieden, toekomstplannen, logo en een foto. Het tarief is €
695 per gids met € 150 eenmalige introductiekorting (www.geefomuwregio.
nl/tarieven) Het is ook mogelijk om een met een vermelding in de gids te
komen, deze bestaat uit contactgegevens, 1 à 2 zinnen informatie en eventueel
een logo. Hier gelden voordeligere tarieven voor, die nog niet op de
website staan.
Het IF werkt nauw samen met Alpha Fundraising Consultancy te ’s-Hertogenbosch
voor de uitvoering van de regionale gidsen. U kunt contact met
mij opnemen indien u meer informatie wenst. Neemt u ook eens kijkje op de
website: www.geefomuwregio.nl.
brabantsheem_nr48.indd 20 23-8-2011 13:33:08

UIT DE MEDIA
RELIWIKI BLOEIT IN DE SCHADUW VAN DE BASILIEK
Reliwiki is een website die gewijd is aan het religieus erfgoed in Nederland.
Drie jaar geleden gelanceerd in het Jaar van het Religieus Erfgoed, heeft Reliwiki
alle kerken, kloosters, moskeeën, synagogen en tempels geïnventariseerd,
digitaal in beeld gebracht en toegankelijk gemaakt. Bijna 80.000 foto’s
zijn al door gebruikers aan de site toegevoegd, die iedere maand ruim 40.000
bezoekers trekt.
Projectcoördinator van Reliwiki, architectuurhistoricus GerhardMark van
der Waal, bracht het grootste gedeelte van zijn leven door in Zuid-Afrika.
Nu woont hij in Oudenbosch, van waaruit hij Reliwiki en de ruim 750 aangemelde
vrijwilligers aanstuurt.
Na een mooie wetenschappelijke carrière in Zuid-Afrika moest hij hier weer
opnieuw beginnen. Zijn eerste baan was een tijdelijke aanstelling bij de Directie
Cultureel Erfgoed van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen.
Met als opdracht om het gehanteerde beleid ten aanzien van
monumenten tegen het licht te houden. Hij concludeerde dat er in Nederland
weliswaar een lijst van ruim 60.000 rijksmonumenten bestond, maar
dat de overheid er zelf, behalve het samenstellen, weinig tot niets mee deed.
”Volgens mij moet de overheid veel meer samenwerken met de eigenaars
van de monumenten. Al die monumenten zouden op de een of andere manier
een functie moeten krijgen waar de samenleving iets aan heeft. De overheid
dwingt de eigenaar van een monument aan de ene kant om allerlei
dingen te doen, en legt hem aan de andere kant allerlei beperkingen op.
Terwijl de overheid zo iemand juist zou moeten prikkelen en inspireren, en
hem ideeën en gereedschappen aan zou moeten reiken.”
Hij vreest dat het alleen maar erger zal worden de komende jaren. “In de
nieuwe monumentenwetgeving zie ik mijn ideeën niet terug.
Eigenaren worden nog meer aan hun lot overgelaten. Zeker nu er binnenkort
geen vergunningplicht meer is bij kleinere verbouwingen, waardoor de
welstands- en monumentencommissie daar geen rol meer speelt.”
Reliwiki heeft ook met de nodige problemen te kampen. Het initiatief, met
als belangrijkste kosten aansturing, hosting en dataverkeer, werd sedert 2009
financieel gesteund door het Nationaal Restauratiefonds en de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed. ”Maar die steun wordt nu afgebouwd, waardoor
de toekomst onzeker is,” zegt Van der Waal. Eind vorig jaarheeft hij
een stichting opgericht die de Reliwiki veilig moest stellen. In de korte tijd
van één jaar dat de subsidie helemaal afgebouwd is, konden geen nieuwe
kostendragers gevonden worden.
Een stichting oprichten is zo gebeurd, daarna begint het werk pas. Ook dan
brabantsheem_nr48.indd 21 23-8-2011 13:33:09
21

22
blijf je afhankelijk van de tijd die het bestuur er in kan en wil steken, en van
de inzet van vrijwilligers.”
De inzet van de vrijwilligers is volgens Van der Waal onbetaalbaar. Het zou
de overheid zelf miljoenen kosten om de gegevens te verzamelen en actueel
te houden. Dat besef leeft niet in Den Haag.
Met de bezuinigingen bij de overheid in 2002 na de internet bubble, verviel
ook de tijdelijke aanstelling van Van der Waal. Sinds 2003 is hij ZZP’er. “Ik
coördineer als zelfstandig adviseur allerlei mogelijke projecten die iets met
cultureel erfgoed en ruimtelijke kwaliteit te maken hebben.”
Op die manier is hij ook bij Reliwiki betrokken geraakt, maar dat kan hij
zonder financiering niet meer blijven doen. “Ik wil wel, maar de schoorsteen
moet blijven roken. Helaas verkeer ik niet in de positie dat ik er de tijd in kan
blijven steken die nodig is.”
Reliwiki is in 2008, het Jaar van het Religieus Erfgoed, gelanceerd.
Doel is alle kerken, kloosters, moskeeën, synagogen en tempels digitaal in
beeld te brengen en de kennis erover te laten groeien.
Basis was de Inventarisatie Kerkelijke Gebouwen in Nederland, opgezet
door Jan Sonneveld en bijgehouden met medewerking van informanten
(‘Kerkenverzamelaars’) die nu vooral meehelpen om Reliwiki te laten groeien.
Iedereen kan zich aanmelden als bijdrager aan Reliwiki en daarna documenten
en beelden uploaden en bewerken.
Reliwiki heeft een ANBI status, zodat giften fiscaal aftrekbaar zijn.
Kijk zelf op Reliwiki.nl hoe de kerken die u kent erbij staan. Heeft u interessante
informatie of foto’s, dan kunt u die er makkelijk op kwijt.
• Bron: BN De Stem, 7-06-2011, door Léon Krijnen
KOMKOMMERTIJD
West- en Oost-Brabant, Chaam en Moergestel, claimen allebei het geografisch
midden van de Benelux te zijn. Het middelpunt van de Benelux ligt in
Chaam. Maar ook in Moergestel, dertig km verderop. „Trek een verticale lijn,
trek een horizontale lijn, en in het midden ligt Chaam.”
Het is feest in het Brabantse Chaam. Gisteren het jaarlijkse dorpsfeest, vandaag
de Acht van Chaam. Maar dit jaar is extra feestelijk. Chaam noemt zich
het geografische middelpunt van de Benelux, en dat wordt vandaag gemarkeerd.
Drie wielrenners uit de drie Beneluxlanden, onder wie de Luxemburger
Fränk Schleck, onthullen een kunstwerk op de enige rotonde die Chaam
rijk is. Drie vrolijke poppen in de kleuren van Nederland, Luxemburg en
België. De poppen zijn het tastbare bewijs van een feit dat in Chaam al jaren
leeft in het „collectieve bewustzijn”, zoals burgemeester Harrie Nuijten
het noemt. Hij zit aan tafel in het atelier van Berrie Martens, maker van het
brabantsheem_nr48.indd 22 23-8-2011 13:33:09

kunstwerk. Burgemeester Nuijten:
„In 1822 bepaalde een commissie
onder leiding van ene generaal Man
het kadastrale middelpunt van de
Benelux. Dat was Chaam. En dat is
Chaam nog steeds. De grenzen van
de Benelux zijn niet veranderd. Die
ligging maakt dit trotse dorp nog
trotser.” Maar er zit een smetje op het FOTO 18????
Chaamse feest. Het Brabantse Moergestel
(gemeente Oisterwijk), dertig
kilometer oostwaarts, claimt óók het
middelpunt van de Benelux te zijn.
Op een lap grond net buiten de bebouwde
kom van Moergestel staat
daarom een metershoge ANWBpaal.
Luxemburg: 317 km. Brussel:
132 km. En Moergestel vindt voor
zijn geografische claim meer gehoor Moergestel
dan Chaam. Het was staatssecretaris Ben Knapen (Brabander) die in mei
de metershoge ANWB-paal onthulde. Ook vond in mei in Moergestel een
drukbezocht symposium plaats over de Benelux, in aanwezigheid van europarlementariërs
en de Brabantse commissaris van de koningin. Moergestel
bezit zelfs een officieel certificaat ter bevestiging van zijn bijzondere ligging.
Hoe kon het zo misgaan voor Chaam? Op het secretariaat-generaal van de
Benelux, het in Brussel gevestigde administratieve centrum van de drielandenunie,
vond men de claim van Chaam interessant. Dus gaf men in 2010
vanuit Brussel – puur ter controle – de opdracht aan het Kadaster om één
en ander zwart op wit te zetten. Maar het Kadaster kwam met een verrassende
boodschap. Niet Chaam was het middelpunt van de Benelux, maar
Moergestel. Chaam liet de berekening opnieuw uitvoeren, ditmaal door onderzoeksbureau
Geodan. En Geodan concludeerde dat Chaam gelijk heeft.
„Het is heel simpel”, zegt burgemeester Nuijten. „Trek een verticale lijn, trek
een horizontale lijn, en in het midden ligt Chaam.” Het Kadaster verrichte
de berekening anders. Het ziet de Benelux niet als plat vlak, maar hield rekening
met hoogteverschillen. En dan is Moergestel het centrum. Het secretariaat-generaal
van de Benelux erkent dat er verschillende meetmethodes
zijn, maar legt zich neer bij het standpunt van het Kadaster. Het is het enige
officiële orgaan.” Slecht nieuws dus voor Chaam want dat Beneluxsymposium
had mooi plaats kunnen vinden in de historische
Ledevaertkerk van Chaam uit de dertiende eeuw.
• Bron: NRC 27-07-2011, redacteur Ingmar Vriesema
brabantsheem_nr48.indd 23 23-8-2011 13:33:09
23

24
BEDRIJFSGRENSPAALTJE
In de rubriek Van Bergse Bodem belichten we elke dinsdag interessante zaken
uit de historie van Bergen op Zoom. Dat varieert van kleine archeologische
vondsten tot bijzondere plekken in het landschap die verwijzen naar
het verleden van de stad. Tips of ideeën: 0164 212 650 of redactie.bergen@
bndestem.nl.
Zie voor eerdere afleveringen:bndestem.nl/bergsebodem
Je kunt over de monumentale status natuurlijk twisten, maar bijzonder
is het absoluut: een stenen paal die de grens aangeeft van een bedrijfsterrein.
Op de hoek van de Rijtuigweg en de Smitsvest staat zo’n grenspaal,
bij villa ‘Spiritus’. Het gaat om een grenspaal van VDL&Co, oftewel suikerfabriek
Van der Linden & Co, zo meldt ons Stichting Industrieel Erfgoed
Bergen op Zoom (SIEB). Deze fabriek heeft achter het Groot Arsenaal
gestaan en werd in april 1870 opgericht door een groep van vijf
personen onder wie Hugo van der Linden. Hij was de man die het
meeste geld inbracht en daarom werd de fabriek naar hem vernoemd.
De grenspaal dateert evenwel van later. SIEB denkt dat hij in 1901 geplaatst
werd, toen de toenmalige fabrieksdirecteur Antonius Maas nieuwe bedrijfsgrond
kocht. “De paal geeft de grens aan van het eigendom van de suikerfabriek.
Mogelijk staan er meer van dit soort grenspalen op de hoeken van het terrein.”
De villa waar we de grenspaal nu aantreffen is van nóg weer later: die werd
in 1910 gebouwd en krijgt de naam Spiritus, wat suggereert dat de Spiritusfabriek
opdrachtgever was. Maar dat is niet zo. Het is Abelius van der Ploeg,
de laatste directeur van suikerfabriek VDL die het chaletachtige huis laat
bouwen en er vervolgens zelf gaat wonen. Over de achtergrond van bedrijfsgrenspalen
is niet veel bekend. Grenspaal-hobbyist Aafko Tuin kent maar
twee vergelijkbare voorbeelden: bij de voormalige zinkmijn in Kelmis (Luik,
België) en de cementfabriek ENCI op de Sint Pietersberg in Limburg. Ook
bij de spoorwegen was het gebruikelijk om het grondgebied af te palen. Zo
zijn er NS-paaltjes, SS-paaltjes (Staats Spoorwegen), MT-paaltjes (Mechelen-
Terneuzen) en nog veel meer. Daarnaast zijn er ook enkele tientallen MvOpalen
van het vroegere Ministerie van Oorlog in Willemstad, vliegbasis
Gilze-Rijen en meer plaatsen met militaire bases. Ook particuliere families
bakenden soms hun gebied af met eigen grenspalen.
• Bron: BN DeStem, 9-08-2011
OUDE TIJDEN HERLEVEN OP TERHEIJDENSE SCHANS
Koningen en keizers met ruim 800 gildebroeders en -zusters, afkomstig uit
Brabant en België. Allemaal geven ze zondag 28 augustus acte de présence,
met kleurrijke vaandels, roerende troms en schallende bazuinen, op het
schansterrein bij de Haven in Terheijden.
brabantsheem_nr48.indd 24 23-8-2011 13:33:09

Het uit 1551 stammende en zestig broeders en zusters tellende Kloveniersgilde
Sint Antonius Abt uit Terheijden maakt zich op voor de gildefeesten.
Die worden jaarlijks gehouden in de kring Baronie en Markiezaat. “Een oude
traditie die in 1930 in ere is hersteld en terugvoert tot zeker zeshonderd jaar
geleden”, vertelt deken-schrijver Harrie Bruijns van het Terheijdense gilde.
“Vanwege ons 460-jarig bestaan wordt het deze keer in Terheijden gehouden.”
De deelnemende schuttersgilden zijn afkomstig uit de kring Maasland,
waaronder Den Bosch, van het kwartier van Oirschot en uit het Belgische
Arendonk, Essen en Kalmthout. “Het gildefeest wordt een spektakel”,
belooft eerste deken Michel Brocks. “Dat begint al met het opstellen van alle
gilden, die voorafgegaan worden door standaardruiters te paard, op de Molenstraat
nabij de Schansstraat.
De ruiters maken de weg vrij voor de koningen en keizers.”
De enorme stoet gaat dan via de Hoofdstraat, de Polderstraat en de Markstraat
naar het schansterrein waar een massale presentatie door bazuinblazers,
trommelaars en vaandeldragers volgt.
De overige broeders en zusters nemen dan plaats op de schansverhoging,
waar ook het publiek welkom is.
• Bron: BN DeStem, 11-08-2011
BRABANTS MOOISTE BOERDERIJ
Bij bosjes verliezen oude Brabantse boerderijen hun bestemming. De stichting
De Brabantse Boerderij helpt de nieuwe eigenaren met adviezen voor
herbestemming en restauratie.
De stichting ontstond twee jaar geleden uit de Boerderijenstichting Noord-
Brabant, de Commissie Boerderijenzorg Brabant Heem en Platform Behoud
de Brabantse Boerderij.
De stichting beijvert zich voor het agrarisch erfgoed.
Brabant kent ongeveer 7400 cultuurhistorische waardevolle boerderijen van
vòòr 1950. Daarvan is slechts een klein deel gemeld als monument..
De stichting De Brabantse Boerderij heeft een prijs ingesteld voor ‘Brabants
mooiste Boerderij’. Daar voor zijn 262 boerderijen aangemeld. Daarvan hebben
er 7 de selectie overleefd: twee van Brabants Landschap (Hilvarenbeek,
Gorp aan de Ley en Liempde, Hoevedreef), twee uit West-Brabant (Moerdijk,
Krauwelsgors en Oud-Gastel, Heinsbergsestraat), twee uit het werkgebied
van heemkundekring Onsenoort (Vlijmen, Nassaudwarsstraat, Drunen,
Giersbergen). Nou vooruit: ook eentje uit Oost-Brabant (Nistelrode,
Loosbroekseweg). In dit laatste geval gaat het om de Oordse Hoeve.
Dit zevental zijn misschien wel niet de allermooiste boerderijen maar daar
gaat het niet om. ‘We willen Brabant weer een beetje trots maken op onze
boerderijen’, zegt het bestuur. Soms waren er wel imposante gebouwen
brabantsheem_nr48.indd 25 23-8-2011 13:33:09
25

26
maar dan bleek het te gaan om vastgeschroefde planken, enkel aanwezig
voor de sier. In een ander geval was het buiten wel een mooi ensemble, maar
was er binnen niets meer te zien van het boeren verleden.
• Bron:BD, juni 2011
NOU NOG MOOIER
De Maaihoeve op Giersbergen is een van de oudste boerderijen van heel Nederland.
De voorganger van deze Uithof werd in 1244 gebouwd in opdracht
van de Cisterciënzerinnen van abdij Ter Kameren bij Brussel. De schout van
Den Bosch had de orde 150 hectare woeste grond gegeven ten zuiden van
Ter Unen in opdracht van de hertog.
De huidige boerderij De Maaihoeve is in 1597 gebouwd. Dat weten we omdat
de jaarringen van het gebint uit het achterhuis dat jaartal aangeven. De
hoeve die nog steeds als woning voor de lekenbroeders dienden, die de
Uithof runden. De inrichting van de boerderij is de laatste honderdvijftig
jaar niet verandert. Daarom treffen we er een grote open herd aan met een
flinke broodoven ernaast, een bedstee en plavuizen. De huidige eigenaar en
particulier probeert alles weer te behouden of weer in de staat van 1850 te
brengen.
• Bron: BD, 1-06-2011, door Frans van Halder
brabantsheem_nr48.indd 26 23-8-2011 13:33:09

BETER BEST
De oudste boerderij van heel Nederland staat in Best. De binnenkant van de
schuur dateert uit de 13 de eeuw en is daarmee de oudste in zijn soort. Aan
de buitenkant was er niets bijzonders te zien aan de oude boerderij aan de
Oirschotseweg 117, maar het jaarringenonderzoek door BAAC verraadde de
precieze leeftijd van het hout. Dat is gekapt in 1261 of 1262. Dat was net de
tijd dat men in Nederland stopte me het ingraven van dragende palen voor
een boerderij en nieuwe constructies ontwikkelde die van zichzelf zo stijf
zijn dat verankering in de grond niet meer nodig is. Vanaf die tijd gebruikte
men een constructie waarbij het gebint op veldkeien kwam te staan Het
hout rotte daardoor minder snel. Maar voor de archeologen wordt het moeilijk:
van die boerderijen is niets meer terug te vinden. Van de paalsporen uit
voorafgaande eeuwen wel. Daarom is deze bewaarde boerderij in Best zo
waardevol.
• Bron: BN DeStem, 12-05-2011, Vanda van der Kooi
MEESHOEVE VOL VERHALEN
Vroeger trouwde boerenzoon en dochters soms niet om de erfenis bij elkaar
te houden. Zo hielden de 8 broers en zusters Mees uit Oud-Gastel de boel
bij elkaar. De boerderij die ze nalieten is nu een zorgboerderij geworden.
Het woonhuis is driehonderdvijftig jaar oud en alles is zoveel mogelijk hetzelfde
gelaten. Daardoor is het woonhuis zelf een museum geworden vanaf
de tijd dat de laatste zoon Mees naar het verzorgingstehuis moest. Zijn pet,
zijn manchesterse broek met bretels en zijn boezeroen hangen nog in zijn
slaapkamertje. In dat zelfde kamertje was een luik naar de zolder. Daar sliep
Merijn. Toen die overleed moest het stoffelijk overschot via het luik naar
beneden. Ceel stond ondertussen aardappels voor zichzelf te bakken. “Wil
je niet even afscheiden van je broer?” vroeg de begrafenisondernemer. “Dat
hoeft niet” zei Ceel, “Ik heb hem lang genoeg om me heen gehad”.
De kelder staat nog vol weckflessen. In enkele zit haas. De broers schoten
namelijk in het najaar een hele wintervoorraad bij elkaar.
• Bron: BN DeStem, 10-05-2011, Jan van Zuilen
HABBEKRATS WERD KAPITAAL
De fraaie langgevelboerderij in het buurtschap Overa onder Breda, vlakbij
het Mastbos, is de verhalenboerderij van Rinus Hoondert. Zijn boerderij
doet niet mee met de mooiste van Brabant want Rinus zit zelf in de jury.
Maar bij de verkiezing van 2003 had zijn boerderij de 3 de plaats. Dat kwam
doordat hij zijn voordeur aan de binnenkant achter een boekenkast had weggewerkt.
Dat vond de jury een groot minpunt. Anders had hij misschien wel
gewonnen.
brabantsheem_nr48.indd 27 23-8-2011 13:33:09
27

28
Uiteindelijk heeft het 20 jaar geduurd voor de boerderij met een Vlaamse
schuur, een kleine schuur en een bakhuis, volledig gerestaureerd waren.
Binnen in het voorhuis is alles zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat
teruggebracht, inclusief de bedstede, de haard en de opkamer waar de boer
en zijn vrouw zelf sliepen. In de herd zit een gat naar het achterhuis zodat
de boer de koeien op de deel in de gaten kon houden. Op de hooizolder een
soort theatertje gemaakt waar hij tot 25 mensen kan ontvangen om naar zijn
verhalen te luisteren.
Vanwege zijn vertelkunst is Hoondert gevraagd om in de jury te gaan zitten,
hij moet vooral de verhalen beoordelen die de mensen insturen.
• Bron: BN DeStem, 2-05-2011, Jan van Zuilen
HERENBOERDERIJ IN HAARSTEEG
De kortgevelboerderij aan de Haarsteegsestraat in Haarsteeg is de grootste
boerderij van heel de omtrek.hij is rond 1675 gebouwd en heeft een interieur
dat je in een museum verwacht. Dat wel heel luxe interieur wijst op een
herenboerderij.Ook het enorme koetshuis, bewust op enige afstand, wijst
daarop. De boerderij is werkelijk weelderig, meet 31 x 14,5 meter en is bijna
11 meter hoog. En overal vierkant hout, ook in de kap. Deze boerderij is met
een hele rijke portemonnee gezet. De begane grond heeft prachtig gestuukte
sierplafonds. Maar niet iedereen kreeg vroeger de ruimte in de boerderij. Op
de Deel sliep de knecht. Naast zijn bedstee hield hij nog een vierkante meter
over in dat hok met uitzicht op de stal.
ECHT MOOI
De boerderij aan de Hildernisse in Bergen op Zoom is ook een prachtexemplaar.
Het is van Brabants Landschap, dat al zoveel landgoederen beheert
met talloze monumentale boerderijen. Brabants Landschap wil die behouden
maar wil er geen openlucht museum van maken. In Hildernisse is het
pannendak van de boerderij uit circa 1750 vervangen door een rieten kap.
Op de plek was al eerder eeuwen gebouwd. Er is zelfs vòòr 1100 al sprake
van een dorp Hildernisse, dat in de 16 de eeuw werd verslonden door de zee.
Nu de laatste boer weg is heeft Brabants Landschap de unieke plek ter hand
genomen. De gierkelders en het asfalt verdwijnen en het erf wordt hersteld.
De boerderij wordt gedeeltelijk als
vergaderruimte ingericht en gedeeltelijk
bewoond.
Leegstand is funest voor gebouwen.
• Bron: BD, 2 juli 2011, Joop van der Pol
Hildernisse
brabantsheem_nr48.indd 28 23-8-2011 13:33:09

ARMENHOEVE IN GEMERT
De Armenhoeve is de oudste boerderij van Gemert en waarschijnlijk zelfs
van de wijde omtrek. Het is een hoekgevelboerderij en rijksmonument, met
een 1 ste vermelding in 1332.
De landcommandeur gaf hem in 1421 in pacht en de naam Ermenhoef stamt
uit 1454, toen Goyart van Wermen het bezit aan de kerk van Gemert gaf.
Elke vrijdag in de Vastentijd moesten bovendien dertien armen van Gemert
voedsel krijgen (haring en brood). In de 20 ste eeuw verkocht de kerk de hoeve
aan particulieren.
De locatie is onlangs verbouwd en de stal werd bij de woonruimte getrokken.
De totale oppervlakte is 25 bij 13 meter en bevat nu vijf slaapkamers,
kantoor en bijkeuken. Het duurde vier jaar voordat de Welstandscommissie
en Monumentenzorg met de eigenaar op één lijn zaten. Achter het bakhuisje
ligt een zwembad en het rieten dak moet binnen enkele jaren vervangen
worden. Het onderhoud van zo’n oude boerderij houdt nooit op.
• Bron: ED, 25 juni 2011, door Folly van Dijk
HISTORIE TERUG IN STRAATBEELD
Heemkundekringen Loon op ’t Sandt en De Ketsheuvel gaan de locale historie
van Loon op Zand en Kaatsheuvel terugbrengen in het straatbeeld van
de twee dorpen.
De nadruk ligt in eerste instantie op het winkelgebied van Kaatsheuvel.
Oude panden, zoals het voormalig postkantoor in de Hoogstraat, worden
voorzien van ANWB-bordjes, waarop de geschiedenis van het pand te lezen
is. Het bordje wordt voorzien van een digitaal teken, dat met een smartphone
toegang geeft tot foto’s en filmpjes van vroeger over het betreffende pand.
De QR-code geeft snel toegang tot een website. Ook worden markante panden
in het licht gezet en oude ornamenten uitgelicht. “Zo krijgt de toerist een
stuk van het verleden van onze gemeente te zien” zegt Kees Grootswagers,
voorzitter van De Ketsheuvel. Reclames op grote winkelramen worden vervangen
door grote historische foto’s van straten en gebouwen.
Onderhandelingen met o.a. Intertoys om grote ramen te beplakken zijn nagenoeg
afgerond. Op andere plaatsen komen oude foto’s uit Kaatsheuvel in
de etalage of winkel. Het zou mooi zijn als elke winkel is voorzien van een
zelfde manier die op gelijke hoogte geplaatst wordt. Zo creëer je rust in het
straatbeeld.
• Bron: BD, juni 2011, Jan in ’t Groen
POPKE TUSSEN DE ARMEN
De moord op Popke Driesen is altijd een mysterie gebleven. Het gebeurde
in 1945 maar de omstandigheden rond de Roosendaalse ondernemer zijn
brabantsheem_nr48.indd 29 23-8-2011 13:33:09
29

30
onbekend. Op 1 mei 2011 is er op de begraafplaats aan de Bredaseweg in
Roosendaal een prachtig monument tegen zinloos geweld onthuld. De hele
begraafplaats verdiende de monumentale status vanwege de contouren, de
verdeling in vakken, de lanen, de hagen en de vele graven die op zich al
monumenten zijn. Popke ligt niet bij de burgemeesters maar bij de armen.
• Bron: BN DeStem, 2-05-2011, door Govert van Veen
WAAROM OIRSCHOT MOOIER IS DAN BOEKEL
In navolging van Boekel wil Eindhoven het welstandstoezicht afschaffen, dat
is stadsonwaardig. Het is een illusie om te denken dat dorpse en landschappelijke
schoonheid vanzelf tot stand komen als je het particulier initiatief
alle vrijheid geeft. Burgers vragen van de overheid terecht om stimulerend
en regulerend op te treden. Oirschot stuurde al in 1928 z’n bouwplannen
ter beoordeling in naar de bond Heemschut in Amsterdam. De bond gaf
desnoods nieuwe ontwerpen. Een prachtig voorbeeld is Gasthuisstraat nr.
3, waar in 1931 een nieuwe woning met postkantoor werd gebouwd. Later
weerde Oirschot de ontsierde reclame en haalde architecten binnen uit de
Bossche School, die een woonwijk en woningenrijen ontwierpen. In Helmond
werd voor de nieuwe wijk Brandevoort het dorp Oirschot als uitgangspunt
genomen. De welstandsadvisering is de laatste jaren in handen
van de gemeenteraad gelegd. Die zou een invloed moeten hebben op de
waardevolle karakteristieken van hun buurten. Dat kan met een beeldkwaliteitsplan.
Echt goede architecten zijn blij met de welstand. Eindhoven doet
mee als kandidaat voor Culturele Hoofdstad, maar wil de verantwoording
voor de ruimtelijke kwaliteit niet langer op zich nemen. Dat is een stad onwaardig.
Een fatsoenlijk stadsontwikkelingsbeleid begint en eindigt met een
slagvaardig en geïnspireerd beleid op het gebied van openbare ruimte en
behoud van erfgoed.
• Bron: ED, juli 2011, door Frans Adriaansen (voorzitter Stichting Behoud Erfgoed
Oirschot en stedebouwkundige)
brabantsheem_nr48.indd 30 23-8-2011 13:33:09

QR-CODES BIJ MONUMENTEN
Afgelopen maand zijn zogeheten QR-codes aangebracht bij Tilburgse kunstobjecten
en monumenten. De officiële onthulling vond op 27 mei jl. plaats.
Het gaat hierbij om een applicatie voor op je Smart-phone waarbij je informatie
te zien krijgt over de objecten (monumenten, kunstwerken) waar
een QR-streepje of AR-code op zit. In totaal worden 21 monumenten en 22
kunstwerken in de binnenstad voorzien van QR-codes. Naslagwerken zijn
dan niet meer nodig. Met behulp van de mobiele telefoon wordt informatie
over de betreffende objecten getoond. Langs digitale weg zijn ook oude
foto’s van monumenten te zien.
• Bron: Tilburgse Koerier ?, mei 2011
WANDELROUTENETWERK UITGEBREID
De portefeuillehouders van de gemeentes Tilburg, Loon op Zand, Gilze-
Rijen, Waalwijk, Heusden en Dongen openden op 29 mei jl. tezamen het
wandelroutenetwerk Hart van Brabant. Vervolgens werd de 1 ste officiële
wandeling gehouden, gebruikmakend van de knooppunten. Daarmee is
Noord-Brabant ruim 500 kilometer aan wandelroutes rijker. Op dezelfde dag
heeft ook het Groene Woud zijn wandelroutenetwerk geopend en een week
later gebeurde dat met het wandelroutenetwerk Wijde Biesbosch. Met deze
uitbreidingen komt de totale omvang van het totale wandelroutenetwerk
bijna 6.100 kilometer en is daarmee verruit het grootste in Nederland. Andere
wandelroutenetwerken in Brabant zijn: de Loonse- en Drunense Duinen,
Land van Hilver, het Land van Altena, het Land van de Leije en de Baronie
Midden en Oost. Bij verschillende toeristische informatiepunten en horecagelegenheden
in de regio zijn wandelkaarten en themagidsen te koop van
het wandelroutenetwerk.
• Bron: Stadsnieuws, mei 2011
Ravelijn in Heusden
brabantsheem_nr48.indd 31 23-8-2011 13:33:09
31

32
Foto voorpagina: ???????????????
Foto achterpagina: het lijkt wel een reünie
Brabants Heem wil de ondersteunende organisatie zijn voor 120 zelfstandige,
Brabantse heemkundekringen. De stichting organiseert cursussen
en studiedagen, zet netwerken op en geeft adviezen. Dat alles om de deskundigheid
van de kringleden te bevorderen op alle terreinen waar dat
nodig is. Verder stimuleert Brabants Heem nieuwe initiatieven en onderlinge
samenwerking. Brabants Heem: van vrijwilligers voor vrijwilligers.
Parallelle artikelen in de website: www.brabantsheem.nl
Uitgave: Brabants Heem
Redactie: Jan Franken, Philo IJpelaar
Foto’s: Redactie, Theo Cuijpers, e.a.
Ontwerp en Drukwerk:
Alle rechten voorbehouden. Niets in deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar
gemaakt, in welke vorm ook. Hetzij elektronisch dan wel mechanisch door fotokopieën, scans
of opnamen. Tenzij voorafgaande toestemming van de uitgever. De uitgever heeft er naar gestreefd
om alle copyrights in deze uitgave te regelen. Wie meent alsnog rechten te kunnen doen
gelden wordt verzocht contact op te nemen.
brabantsheem_nr48.indd 32 23-8-2011 13:33:11