IRAD 22 Ruimte voor de Rivier, Bureaustudie Bolwerksplas, Worp ...

Fasedocument Archeologie, Fase 2a
Ruimte voor de Rivier
Bureaustudie Bolwerksplas, Worp & Ossenwaard
Auteurs: Drs. Bart Vermeulen & Drs. Edith Haveman
0

Colofon
© 2007, Gemeente Deventer, Deventer (met uitzondering van de in de
verantwoording van de afbeeldingen genoemde copyrighthouders)
Auteurs: Drs. Bart Vermeulen & Drs. Edith Haveman
Titel: Fasedocument Archeologie, Fase 2a
Ruimte voor de Rivier
Bureaustudie Bolwerksplas, Worp & Ossenwaard
Afbeeldingen: Michael van der Wees, Leon Scheffer, Wessel Spoelder & Drs. Emile
Mittendorff
Bevoegd gezag: Drs. Michiel Bartels
Vormgeving: Archeologie Deventer
Oplage: print: 10 exemplaren
Dit rapport is een productie en uitgave van:
Archeologie Deventer
Gemeente Deventer
Postbus 5000
7400 GC Deventer
Nederland
Telefoon: (0031)-(0)570-671155
www.deventer.nl
Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door
middel van druk, film, fotokopie, digitaal of geautomatiseerd systeem zonder
voorafgaande toestemming van de copyrighthouders, de auteurs en het Deventer
Ziekenhuis.
De uitgever heeft de inhoud met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld.
Ondanks deze zorgvuldigheid kunnen gegevens zijn veranderd of onjuist zijn
weergegeven.
1

Inhoudsopgave
1. Inleiding 1
2. Landschappelijke achtergrond
2.1 Ontwikkeling van rivieren en uiterwaarden 3
2.2 Ontwikkeling van de IJssel 4
2.3 Potentiële bewoningslocaties 4
2.4 Kartering 5
3. Archeologische verwachting, vindplaatsen en waarnemingen
3.1 Verwachting 7
3.2 Vindplaatsen 8
3.3 Waarnemingen 8
4. Historische bronnen
4.1 De stadsweiden 12
4.2 De landweer, het Bolwerk en de Yperenberg 14
4.3 De steenbakkerijen 19
4.4 De vaste brug, de watermolens, een kapel en de Spijtenburg 27
4.5 De Gelderse vestingen Morgenster en Altena 30
4.6 Belegeringswerken uit de Tachtig Jarige Oorlog 32
4.7 De schipbrug 33
4.8 Het ontstaan van de Hoven 36
4.9 Ambachten in de Uiterwaarden 37
4.10 De Napoleontische oorlogen 42
5. Randvoorwaarden voor vervolgonderzoek (fase 2b, 3 & 4)
5.1 Natuurbescherming 44
5.2 Waterstaat 46
5.3 Oorlogshandelingen 49
6. Opzet vervolgonderzoek
6.1 Middeleeuwse vindplaatsen 51
6.2 Prehistorische en vroeg middeleeuwse vindplaatsen 52
6.3 Scheepsresten in de middeleeuwse beddingen 53
6.4 Scheepsvondsten bij de aanleg van de nieuwe beddingen 53
7. Literatuur 54
Bijlage A: Tijdbalk archeologische perioden
Bijlage B: Verklarende woordenlijst
2

1. Inleiding
1.1 Ligging van de Deventer in Nederland
Het project Ruimte voor de Rivier heeft als doel de IJssel ruimte te geven bij hoog
water. Deze noodzaak is ontstaan omdat de IJssel sinds de 14 de eeuw steeds verder
bedijkt raakte waardoor het stroombed steeds smaller werd. Traditionele
overloopgebieden als de Bergweide en de Veenen werden afgesneden waardoor de
rivier bij hoog water steeds minder ruimte kreeg. Nu wordt gezocht naar nieuwe
ruimte voor de rivier. Deze wordt in het onderzoeksgebied vooral direct naast de
hoofdstroom in het buitendijkse gebied gevonden. In deze bureaustudie wordt de
archeologische verwachting binnen het onderzoeksgebied geschetst. Het park De
Worp is op verzoek van Burgemeester en Wethouders van Deventer buiten de
bureaustudie gehouden. De verkenning is uit een aantal verschillende elementen
opgebouwd:
1. Bodemkunde & Geologie
Allereerst is geprobeerd op basis van de beschikbare geomorfologische informatie te
komen tot een beeld van het paleoreliëf en de bodemopbouw onder het maaiveld.
Deze vormt de basis voor de archeologische verwachtingskaart. 1
2. Verwachting en archeologische informatie
Deze verwachtingskaart is aangevuld met de resultaten uit opgravingen en
waarnemingen die in het verleden binnen het plangebied hebben plaatsgevonden.
3. Historische bronnen
Ten slotte is uit historische bronnen veel bekend over de inrichting van dit gebied in
de middeleeuwen en nieuwe tijd. Ook deze bronnen zijn meegenomen in het
1 Vermeulen & Bartels, 2006.
1

verwachtingsmodel. Op basis van deze gegevens is een opzet gemaakt voor de
inrichting van het vervolgonderzoek.
2
1.2 Ligging van de
onderzoekslocaties
De grenzen van het plangebied zijn modern en komen maar in beperkte mate
overeen met de historische grenzen. Het plangebied ligt binnen een veel grotere
middeleeuwse topografische en landschappelijke eenheid, de zogenaamde Mars.
Deze bureaustudie heeft zich primair gericht op vindplaatsen, waarnemingen en
historische elementen binnen het plangebied. Alleen wanneer deze van belang zijn
voor het begrip van het grote geheel komen elementen in het naastgelegen gebied
aan de orde.
1.3 De grenzen van het
onderzoeksgebied binnen de
gemeente Deventer. Aan de
noordzijde loopt het plangebied
nog door in de gemeente Voorst.
Hier heeft archeologie Deventer
geen zeggenschap

2. Landschappelijke achtergrond
2.1 Ontwikkeling van rivieren en uiterwaarden
De ontwikkeling van het plangebied wordt voor een groot deel bepaald door de
ontwikkeling van het rivierenstelsel in het Holoceen (12.000 voor Chr. tot heden). In
het Holoceen is er sprake van een voortdurende opbouw en verlegging van
stroomgordels. Deze verleggingen zijn het zijn het gevolg van veranderende
rivieractiviteit die weer wordt veroorzaakt door klimaatfluctuaties. Hierdoor zijn
fossiele en actieve rivierarmen ontstaan. Stroomgordelverleggingen vinden vooral
plaats tijdens versnelde relatieve zeespiegelstijgingen, de zogenaamde
transgressiefasen. De meest recente ontwikkeling van de rivieren werd bepaald door
de laat-Romeinse/vroegmiddeleeuwse transgressiefase. Vanaf ongeveer 300 na Chr.
vernatte het klimaat waardoor stroomgordelverleggingen plaatsvonden. Daarnaast
hebben menselijke activiteiten een rol gespeeld. Na deze fase was vooral de mens
bepalend in de verlegging van rivierlopen. 2
2.1 Luchtfoto van de Bolwerkplas, Worp & Ossenwaard
2 Heunks & Odé, 1998, 22.
3

2.2 Ontwikkeling van de IJssel
De IJssel ligt in de pleistocene oerstroomdalen van de Rijn. Deze bestaan uit
pleistocene afzettingen van vlechtende riviersystemen (Formatie van Kreftenheye) en
dekzanden (Formatie van Twente). Tijdens het Holoceen heeft de IJssel zich
ingesneden in deze afzettingen. Tijdens een groot deel van het Holoceen was de
IJssel een locale rivier, gevoed door de Oude IJssel en de beken van de Achterhoek.
Pas vanaf de Romeinse tijd kreeg de IJssel een verbinding met het Rijnstelsel en
veranderde het karakter van de rivier. 3 Door deze verbinding met het Rijnstelsel nam
vanaf de laat Romeinse tijd de activiteit van de IJssel sterk toe. In het bovenstroomse
deel (tot aan Deventer) ontstonden door het meanderen van de rivier grote
kronkelwaardcomplexen. De IJssel heeft hier diep ingesneden in de omliggende
pleistocene afzettingen. In het benedenstroomse deel (vanaf Deventer) is de IJssel
veel minder bochtig. Dat is waarschijnlijk niet altijd zo geweest. Mogelijk hebben in dit
deel van de IJssel in de middeleeuwen meerdere, tegelijkertijd functionerende
rivierlopen naast elkaar gelegen.
De toenemende activiteit van de IJssel na de Romeinse tijd werd niet alleen
veroorzaakt door de verbinding met de Rijn, maar voornamelijk door menselijke
factoren. Voorbeelden hiervan zijn de grootschalige ontginning van het achterland en
de aanleg van dijken. De ontginning en ontwatering van de achterlanden zorgde
ervoor dat een groter deel van het regenwater niet meer in de bodem werd
opgenomen (afname retentiecapaciteit) maar over de oppervlakte werd afgevoerd.
Door de geconcentreerde en versnelde afvoer in de late middeleeuwen is de rivier
zich gaan insnijden in haar bedding. Hierdoor kwamen de kronkelwaarden droog te
liggen. De rivierduinen konden daardoor verstuiven en zo is tijdens de late
middeleeuwen een aantal nieuwe rivierduinen ontstaan. 4 De uiterwaarden zijn na de
bedijking de ontstaan. Dit gebied overstroomt vrijwel jaarlijks. De uiterwaarden van
de IJssel zijn al grotendeels in de 16 de eeuw ontstaan. In de uiterwaarden zijn
patronen van parallel lopende strangen, oude rivierarmen, te herkennen. 5 Vanaf de
late middeleeuwen nam de activiteit van de IJssel af. In de 18 de eeuw werden bij het
splitsingspunt van de Neder-Rijn en de IJssel zelfs werkzaamheden uitgevoerd om
de IJssel watervoerend te houden.
Grote delen van de IJssel waren onbedijkt. Daardoor had het overstromingsgebied
een relatief grote omvang. Dit gebied bestond uit eolische en fluviatiele afzettingen
uit het Pleistoceen, die in het Holoceen doorsneden zijn door IJsselgeulen en
beekdalen. Naast de hoofdbedding kon de post-Romeinse IJssel waarschijnlijk ook
via deze laagten de Zuiderzee bereiken. 6
2.3 Potentiële bewoningslocaties
Op de dekzandruggen, rivierduinen en andere pleistocene opduikingen langs de
IJssel zijn bewoningssporen, zoals jachtkampen uit het paleolithicum en
mesolithicum te verwachten. Ook in de beekdalen zijn resten uit het mesolithicum te
verwachten. Er zijn tot nu toe nog geen sporen uit deze periode bekend uit het
3 Heunks & Odé, 1998, 26.
4 Heunks & Odé, 1998, 27.
5 Heunks & Odé, 1998, 39.
6 Heunks & Odé, 1998, 27.
4

plangebied maar de aanwezigheid behoort wel tot de mogelijkheden. Op de
pleistocene opduikingen is ook bewoning uit het neolithicum en bronstijd te
verwachten. Ook in de ijzertijd en Romeinse tijd worden de hogere plaatsen
uitgekozen voor bewoning.
In de vroege en late middeleeuwen verplaatsten de nederzettingen zich naar de
overgang van de hoge naar de lage delen van het landschap. Nederzettingssporen
uit deze periode zijn daarom eerder in de rivier- en beekdalen te verwachten dan op
de dekzandruggen. 7 Vanaf de 16 de eeuw zijn de uiterwaarden ontstaan, die door het
jaarlijks overstromen nauwelijks geschikt zijn voor bewoning. In de oude rivierarmen
in de uiterwaarden zijn mogelijk wel scheepswrakken te verwachten uit de periode
vroege middeleeuwen tot nieuwe tijd. Op sommige plaatsen zijn in de uiterwaarden
kunstmatige heuvels (woonterpen) aangelegd om bewoning mogelijk te maken.
2.4 Kartering
5
2.2 Relatieve hoogtekaart van
de Bolwerksplas, Worp &
Ossenwaard
In het overstromingsgebied van de IJssel is de pleistocene basis van rivierterrassen,
dekzanden en rivierduinen ingesneden door de IJssel en afwaterende beekdalen. De
rivier en beken hebben daarnaast afzettingen achtergelaten op de pleistocene basis.
Daardoor is het pleistocene landschap langs de IJssel niet goed meer herkenbaar.
Tussen en onder de jonge holocene afzettingen kunnen zich oude pleistocene
opduikingen bevinden. Doordat er geen gedetailleerde informatie beschikbaar is zijn
de pleistocene en holocene opduikingen niet te onderscheiden, terwijl dit juist
bepalend is voor de verwachting van archeologische resten uit een bepaalde
periode. 8
7 Heunks & Odé, 1998, 29; Huijbers, 2004; Mittendorff, 2005, 28-31.
8 Heunks & Odé, 1998, 34.

Daarnaast moet aangetekend worden dat de hoge delen van het landschap zoals wij
die nu kennen destijds niet altijd de hoge delen zijn geweest. Bovendien waren de
relatief minder hoge delen in sommige periodes ook geschikt voor bewoning. Deze
delen kunnen nu bedekt zijn met holocene afzettingen en delen van het jaar onder
water staan of weggeërodeerd zijn door de IJssel.
Om meer te kunnen zeggen over de prehistorische verwachting van het plangebied
is het noodzakelijk om de landschapsontwikkeling langs de IJssel beter in kaart te
brengen. Op basis hiervan kan worden voorspeld welke delen van het landschap in
welke periode voor bewoning geschikt waren en welke niet. Het verkennend
archeologisch onderzoek kan op deze delen worden geconcentreerd.
6
2.3 De Bolwerkplas,
Worp & Ossenwaard bij
laag water

3. Archeologische verwachting, vindplaatsen en waarnemingen
3.1 Verwachting
De verwachtingskaart voor dit plangebied is gebaseerd op de huidige relatieve
hoogte. Deze geeft een goed beeld voor de verwachting vanaf de bedijking van de
rivier in de late middeleeuwen maar vertelt weinig over de eventueel daaronder
aanwezige prehistorische resten. Aangezien deze gegevens niet beschikbaar zijn,
dient hiervoor een aanvullend geomorfologisch onderzoek plaats te vinden. Uit de
verwachtingskaart komt naar voren dat de delen met een middelhoge verwachting
vooral aan de zijde van de dijk op de westoever moeten worden gezocht. Aan de
zuidzijde van het onderzoeksgebied ligt voor de dijk een soort uitstulping met een
middelhoge verwachting. Een groot deel hiervan is echter verloren gegaan bij de
aanleg van de Bolwerksplas. Een tweede buitendijks gebied met een middelhoge
verwachting ligt onder de Worp maar valt dus buiten het onderzoeksgebied. Een deel
van de middelhoge verwachting wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van de dijk.
Vaak werden dijken echter aangelegd door bestaande hoge delen in het landschap
te verbinden en de omgeving van de dijk verdient dus bijzondere aandacht. De
uiterwaarden hebben verder vooral een lage verwachting. In de gebieden met een
lage verwachting liggen op sommige plaatsen opduikingen met een matige
verwachting. Juist deze kleine kopjes in lager gebied vormen locaties waarop de
verschillende historisch bekende vindplaatsen uit de middeleeuwen en nieuwe tijd
moeten worden gezocht.
7
3.1 Locaties van de
waarnemingen
binnen het
onderzoeksgebied

3.2 Vindplaatsen
In de uiterwaarden van de rivier heeft geen grootschalig archeologisch onderzoek
plaats gevonden.
3.3 Waarnemingen
Ossenwaard 1996 (Project 158)
8
3.2 Skelet aangetroffen bij
dijkverzwaring in de
Ossenwaard
In 1996 werd in de Ossenwaard bij het verzwaren van de oude zomerdijk een
menselijk skelet aangetroffen (zie figuur 3.1). Het skelet werd door een
amateurarcheoloog met een metaaldetector gevonden op een afgegraven terrein
tussen de voormalige Lage Steenweg en de IJsselstrang. Na een eerste onderzoek
door de Technische Recherche werden de AWN en de gemeentelijk archeoloog,
Michel Groothedde, ingeschakeld. Het bleek te gaan om een individu dat op de buik
lag, iets op de rechterzij. Deze ligging wijst op een snelle weinig eerbiedige
begraving. Bij het lichaam werden geen kledingresten of metalen kledingaccessoires,
zoals knopen of gespen, aangetroffen. Dit wijst erop dat het lichaam naakt of in een
lijkwade begraven is. Er was geen gegraven grafkuil te herkennen. Daarom werd
aangenomen dat het lichaam in een al bestaande gegraven gat is begraven. Op
deze plaats in de uiterwaarden kan hierbij worden gedacht aan een oude kleiput. De
skeletresten waren van een man van tussen de 20-30 jaar oud met een lengte van
ongeveer 1,65 – 1,70 m. In de buurt van het skelet werden musketkogels
aangetroffen, die uit de 18 de of eerste helft 19 de eeuw dateren. 9
In 1988 waren in Deventer skeletresten uit de periode 1700-1850 gevonden op het
Ankersmit-terrein aan de oostzijde van de rivier. Hier werden de resten van 25
skeletten geborgen. Ook deze skeletten waren voornamelijk van jonge mannen die
snel en zonder kleding begraven waren. Het ging hier waarschijnlijk om Engelse
soldaten die in januari 1795 begraven zijn op het zogenaamde ‘Engelsche Kerkhof’. 10
Tijdens de aanwezigheid van het leger in Deventer verbleef een groot deel van deze
soldaten op De Worp.(zie ook § 4.10) Hier bezweken veel soldaten aan ziekte of de
kou. Het skelet uit de Ossenwaard is mogelijk één van de bezweken soldaten. 11 Het
is waarschijnlijk dat elders in de Ossenwaard en op de Worp meer soldaten begraven
zijn. Het is echter onmogelijk om deze plaatsen vooraf aan te wijzen. Ook tijdens de
verschillende belegeringen van de stad (o.a. 1456, 1578, 1591 en 1813) zullen
9 Groothedde, 1996a.
10 Fuldauer & Bloemink, 1989.
11 Groothedde, 1996b.

soldaten zijn omgekomen en in de nabijheid van hun kamp begraven. De locatie van
deze graven is echter niet te voorspellen.
Bolwerksplas (project 240)
9
3.3 Op het terrein van de
voormalige
Ankersmitfabriek werden
enige tientallen skeletten
aangetroffen
3.4 Onderzoek op de rand
van de Bolwerkplas in 2003
In 2003 was bij laag water een strook baksteenpuin te zien op de westelijke oever
van de Bolwerksplas (zie figuur 3.1). Archeologie Deventer voerde verkennend
onderzoek uit om de aard hiervan vast te stellen. De dikte van de puinlaag bleek van
de plas naar het westen af te nemen. De puinlaag bestond uit zandige klei vermengd
met delen van rode bakstenen. Er werden bakstenen, paters en nonnen, delen van
daktegels, versinterde bakstenen en een onderdeel van een netverzwaring
gevonden. Waarschijnlijk is in de natuurlijke bodem een gat gegraven om klei te
winnen en is dat later weer met puin opgevuld. De misbaksels en de aanwijzing voor
het winnen van klei wijzen op een steenbakkerij in de directe omgeving. 12 Op basis
12 Bartels & Vermeulen, 2004, 68-69.

van allerlei historische bronnen is bekend dat hier sinds de middeleeuwen
verschillende steenbakkers gevestigd waren. 13
10
3.5 Aan elkaar gesinterde
bakstenen gevonden bij de
Bolwerksplas
Bolwerksweg 1970 (project 1124) en Steenenkamer (project 1047)
Op de rand van de Bolwerksplas trof ROB correspondent Hekkert in 1969 en 1970
allerlei fragmenten misbrand aan. Er werden misbaksels van baksteen, tegels,
dakpannen en netverzwaringen aangetroffen. Ook werden enkele scherven
Siegburg-steengoed, vuurdovers en netverzwaringen bij de misbaksels gevonden,
die dateren uit de 14 de en 15 de eeuw. 14 Hoewel de locatie van deze vondsten niet
nauwkeurig is ingemeten komt deze vrijwel zeker overeen met die van de
waarneming in 2003 (zie figuur 3.1). Bij de Bolwerksplas kunnen dus resten van de
ticheloven worden verwacht. In hoeverre deze resten verstoord zijn door de aanleg
van de Bolwerksplas kan alleen uit aanvullend onderzoek worden geconstateerd.
13 Vermeulen, 2004, 118.
14 Bartels & Vermeulen, 2004, 69.
3.6 Netverzwaringen gevonden bij de
Bolwerksplas. Deze dienen om een visnet naar
de bodem te laten zinken

Bolwerksweide 1976
In 1976 groeven Jules Stanlein en Wim Hekkert op een drietal locaties aan de
noordzijde van de Bolwerksweide proefputten. 15 Ze kozen hiervoor specifiek de nog
heden ten dage in de weide zichtbare lichte verhogingen. In alle drie de proefputten
werden baksteenfragmenten aangetroffen. In twee van de drie putten vond men ook
misbrand waaronder niet alleen bakstenen en dakpannen maar ook
visnetverzwaringen, eesttegels, dektegels voor doofpotten, etc. Hoewel de exacte
locatie niet kan worden gegeven moeten de proefputjes tussen de Bolwerksplas en
de IJsselbrug worden gezocht.
Aanleg Prins Bernardssluis
Bij de aanleg van de sluis in 1936-1939 werden in situ allerlei beekafzettingen van de
Koerhuisbeek aangetroffen die op basis van pollenonderzoek en 14 C analyse in het
mesolithicum en de bronstijd te dateren zijn. 16 In de afzettingen werden menselijke
skeletdelen, botten en gereedschappen uit deze periode aangetroffen. Aangezien de
huidige IJsselloop uit de middeleeuwen dateert, is niet uit te sluiten dat de oude
Koerhuisbeek en de andere waterlopen in dit gebied schuilgaan onder de
uiterwaarden aan de overzijde van de IJssel. Dit kan alleen door (aanvullend)
geomorfologisch onderzoek nader worden onderzocht.
Baggervondsten monding Koerhuisbeek
In opgespoten zand afkomstig uit zandgaten bij de monding van de Koerhuisbeek
werden in 1969 en 1979 verschillende hertshoornen voorwerpen uit het neolithicum
en de bronstijd gevonden. Uit dezelfde zandgaten kwamen ook allerlei botten van
zoogdieren uit het laat paleolithicum en het mesolithicum zoals: steppenwisenten,
oerrunderen, edelherten, neushoorns en mammoeten. Bijzonder zeldzaam is de
vondst van botdelen van een hyena. Ook in de diepere lagen van het plangebied
kunnen dergelijke resten worden verwacht.
15 Hiervan is een kort verslag van de hand van Jules Stanlein.
16 Butter, 1940.
11

4. Historische bronnen
4.1 De stadsweiden
Historische bronnen
Het onderzoeksgebied maakte in ieder geval vanaf de 14 de eeuw deel uit van de
zogenaamde stadsweiden. Deze weiden waren gemeenschappelijk eigendom van de
burgers van Deventer. De weiden werden vooral gebruikt voor het weiden van vee.
Iedere burger mocht er een vastgesteld aantal koeien en paarden weiden. In de 16 de
eeuw mocht iedere burger op de weiden drie koeien laten grazen. Over het aantal
overige dieren is niets bekend. 17 In 1642 werd in het stadsrecht vastgelegd dat iedere
burger drie koeien, een stier en een ruin op de weiden mocht laten grazen. Uit
verschillende bronnen blijkt dat aan deze dieren een aanzienlijke rij eisen gesteld
werd. Zo mochten alleen melkgevende koeien naar de weiden en mochten er alleen
fokstieren en geen slachtstieren op de weiden worden gehouden. De paarden die op
de weiden werden gehouden moesten geschikt zijn voor de stadsverdediging. Naast
runderen en paarden werden op de weiden waarschijnlijk ook ganzen, varkens en
schapen gehouden. In 1337 had de stad een ganzenhoeder in dienst die de ganzen
op de weiden moest hoeden. 18 Later komen we deze functie niet meer tegen. De
varkens die op de weiden liepen behoorden waarschijnlijk toe aan de stedelijke
functionarissen die op de weiden woonden. Kuddes schapen werden tot 1790 op de
weiden toegelaten. 19
4.1 De grens van de stadsweiden met de namen van de verschillende gebieden in 1832
17 Kronenberg, 1902, 57.
18 Houck, 1902, 34.
19 Houck, 1902, 34.
12

Naast burgers waren er verschillende andere partijen die weiderechten hadden.
Allereerst waren er de gasthuizen en kloosters die een vastgesteld hoeveelheid
dieren op de weiden mochten laten grazen. Ook de steenbakkers en de bewoners
van de landweerversterkingen (zie 4.1) mochten op de weiden een vastgesteld
aantal dieren neerzetten. Daarnaast waren er nog verschillende stedelijke
ambtenaren die er uit hoofde van hun functie een koe of een paard mochten stallen.
Bij uitzondering werd het weiderecht ook toegekend aan buitenstaanders. In veel
gevallen probeerde de stad zo in een goed daglicht te komen. Alle dieren die niet op
de weiden thuishoorden werden van de weiden geweerd.
Het beheer van de weide was in handen van een professionele organisatie. Tot 1362
was het toezicht over de weiden een taak van de twee timmermeesters. Sindsdien
werden uit de schepenen twee weidegraven gekozen die het toezicht moesten
houden. Vanaf 1464 werden hieraan twee functionarissen uit de Gezworen
Gemeente toegevoegd. 20 De weidegraven hadden de beschikking over een aantal
schutten die de werkelijke werkzaamheden op de weiden uitvoerden. Zij moesten de
koeien brandmerken, hielden ‘s nachts de wacht, verwijderden niet gebrandmerkt
vee, legden afzettingen aan en markeerden de grond die bedoeld was voor de
runderen en de paarden. De paarden en koeien liepen in principe vrij rond en werden
alleen om te melken bijeen gedreven. Ook het verplaatsen van de palen waaraan de
koeien bij het melken werden gebonden was een taak van de schutten. In 1779
werden dit er vier, daarvoor waren het er minder. 21 Overige dieren mochten alleen
onder de hoede van een herder de weide op. De herders van deze kuddes moesten
zorgen dat ze met hun dieren buiten de door de schutten gemarkeerde gebieden
bleven. 22 Het melken gebeurde door de burgers of hun melkmeisjes die ‘s ochtends
en ‘s middags per boot de IJssel over staken. In 1331 sloeg een bootje met 36
melksters om waarbij allen verdronken. De Melksterstraat, een zijstraat van de
Polstraat, zou vernoemd zijn naar deze meisjes.
20 Houck, 1902, 34.
21 Kronenberg 1902, 105.
22 Houck, 1902, 34.
4.2 Op de hoek van de Polstraat en de Melksterstraat hangt dit beeld
van een melkmeisje
13

Aan het begin van het zomerseizoen werden alle dieren die naar de weiden werden
gebracht gebrandmerkt. Voor het opbranden moesten de burgers een vergoeding
betalen. Uit deze vergoeding werd onder andere het onderhoud van de weiden en
het loon van de schutten betaald. Er werd drie keer opgebrand waarbij bij de eerste
opbranding geen paarden mochten worden gebrand. Het opbranden gebeurde
aanvankelijk niet op de weiden maar in de Noordenbergpoort. Later werd het
verplaatst naar de Bergpoort en nog weer later naar de Worp. Gemiddeld werden er
jaarlijks 800 koeien en tussen 100 en 200 paarden. Het aantal stieren liep sterk
uiteen. 23
Mogelijke archeologische resten
14
4.3 Paarden op de Bergweide op de
kaart van het beleg van 1578
Naast de landweren en versterkingen zullen van de inrichting van de stadsweiden
weinig archeologische resten overgebleven zijn. De paalzettingen van melkplaatsen,
veekeringen en veekralen kunnen wel sporen hebben achtergelaten. Daarnaast zal
het gebied door sloten en greppels in kavels verdeeld geweest zijn.
4.2 De landweer, het Bolwerk en de Yperenberg
Historische bronnen
Op de weiden aan weerszijden van de IJssel stonden gemiddeld 800 koeien en 150
paarden. Deze vertegenwoordigden een aanzienlijke waarde en moesten in tijden
van onrust worden bewaakt. Hiertoe werd in de 14 de eeuw een systeem van
zogenaamde landweren aangelegd. Dit systeem van sloten, wallen en houtwallen
voldeed absoluut niet tegen een volwaardige aanval maar maakte een
verrassingsaanval om vee te roven aanzienlijk moeilijker. 24 De basis voor dit
verdedigingssysteem vormde de Oude IJssel, een smalle grotendeels verlande
IJsselarm, die in de 14 de eeuw echter nog wel bevaarbaar was. Achter het water lag
een houtwal met daartussen doornstruiken. Tegen de Gelderse dijk was geen
landweer want daar werd de doorgang door een moerasachtig gebied versperd.
23 Kronenberg, 1902, 106.
24 Doornink, 1936; Vermeulen, 2002, 24-27.

Vermoedelijk kwam de landweer om De Mersche, de middeleeuwse naam voor de
Bolwerksweide, in de jaren zestig van de 14 de eeuw tot stand. In 1361 werd er voor
het eerst gegraven aan grachten op de Mersche. 25 De grachten werden gegraven
door de burgers van de stad naar wijk verdeeld in acht groepen. In 1366 en 1371
werden in de stadsrekeningen opnieuw graafwerkzaamheden op De Mersche
vermeld. 26 In 1374 is geen sprake meer van graafwerkzaamheden maar worden wel
inspecties langs deze verdedigingswerken gemeld. 27
Vermoedelijk werden de doorgangen in de landweer al snel voorzien van kleine
versterkingen of wachtposten. In 1365 was reeds sprake van een Koerhuis op De
Mersche waar een wachter in tijden van gevaar de wacht hield. 28 In 1377 kocht men
een lijn en een korf voor een tobberode achterop den Mersche. 29 Een tobberode was
een opvallend geschilderd vat dat bij een aanval in een vlaggenmast werd gehesen
zodat de stad werd gewaarschuwd. ‘s Nachts werd het vat in brand gestoken en
opgehesen om zo de stad te waarschuwen. De beschrijving achter op De Mersche
doet vermoeden dat de tobberode aan het zuidelijke uiteinde van de stadsweiden
stond mogelijk op dezelfde plaats als de latere Yperenberg. In hetzelfde jaar werd
ook weer gegraven aan de grachten. 30
25
CRD 1361, 12-14, 24, 55, 57,58 en 60-61.
26
CRD 1366, 539 & CRD 1371, 318.
27
CRD 1374, 156.
28
CRD 1365, 510.
29
CRD 1377, 14.
30
CRD 1377, 17, 60-61, 98, 99.
15
4.4 De landweer
om de
stadsweiden aan
de westzijde van
de rivier

16
4.5 De versterkte boerderij de
Yperenberg in 1744
De landweer kende twee doorgangen (zie figuur 4.4). De eerste doorgang lag buiten
het onderzoeksgebied ten zuiden van de huidige rijksweg A1. Hier lag de versterkte
boerderij de Yperenberg die in 1484 voor het eerst genoemd wordt. Tegenover de
stad, ongeveer op de plaats van de huidige Bolwerksmolen lag het Bolwerk. De
eerste vermelding van het Bolwerk in de stadsrekeningen dateert uit 1421. 31
In een beschrijving over het beleg van Deventer door Philips van Bourgondië in 1456
speelt het Bolwerk een belangrijke rol. Deventer had geweigerd om David van
Bourgondië, de zoon van Philips, als bisschop van Utrecht te erkennen. Vader en
zoon probeerden deze steun nu gewapenderhand te verkrijgen. Aanvankelijk
verdedigden de Deventenaren het Bolwerk met veel succes en voerden uitvallen aan
op de in de Ossenweerd gelegerde troepen van Philips. Deze liet de sterkte onder
vuur nemen waarna het Bolwerk door de verdedigers moest worden prijsgegeven. 32
Niet lang daarna eindigde de strijd omdat Deventer trouw betuigde aan de nieuwe
landsheer.
Kort daarna moet het Bolwerk zijn herbouwd want in 1465 werd een pachtcontract
afgesloten tussen de stad en Geert Michiels. Deze Geert pachtte het Bolwerk van de
stad voor vijftig zwaar pond. De pachter verplichte zich om het huis en de ringmuur te
onderhouden en te verdedigen. Geert mocht zijn huis alleen voor langere tijd verlaten
met toestemming van de Burgemeesters van de stad. Deze zorgden er dan voor dat
een andere burger uit de Raad of Meente zijn plaats in nam. Geert diende te allen
tijde twee knechten in dienst te hebben om hem te helpen het Bolwerk te verdedigen.
Hiervan diende er in ieder geval één poorter van Deventer te zijn. De bewoners van
de versterkte boerderij mochten in geen geval hout kappen in De Vrucht of op de
Mars. Ook moesten zij toezicht houden om te voorkomen dat anderen dat wel deden.
Geert mocht op de stadsweiden acht melkkoeien met hun zomerkalveren, 3 Guste
runder, 3 Merries met hun zomerveulens, een ruin en vier schapen houden. In 1477
werd het opnieuw versterkt en naast een ringmuur van een gracht voorzien. 33 Ook in
1503 werden volgens de timmermansrekeningen aan het verdedigingswerk nieuwe
31 Kalveen, 1979, 53.
32 Kronenberg, 1902 & Ludgard 1970, 40.
33 Kronenberg, 1902, 11.

elementen toegevoegd. 34 De weerbare mannen van de Oost-Veluwe vernielden op 1
oktober 1521 de toren, de IJsselbrug en het Bolwerk. 35
17
4.6 Het Bolwerk op de
plattegrond van Van
Doetecum uit 1567
Kort daarna is de versterking vermoedelijk weer herbouwd want Het Bolwerk staat
afgebeeld op een stadsgezicht annex plattegrond van Joannes van Doetecum uit
1567. Ook op het schilderij van het Beleg van Rennenberg is het Bolwerk te
herkennen maar op de verschillende prenten komt het niet voor. Mogelijk speelde het
bij het beleg geen rol van betekenis. In 1795 werd het Bolwerk nog bewoond door
een bouwman. In 1813 werd het door de Franse bezetters van de stad preventief
afgebroken waarna het niet meer is herbouwd. In 1818 werden de opstanden en de
laatste steenhopen door de stad in het openbaar verkocht. 36
34 Kalveen, 1979, 53.
35 Kalveen 1979, 58.
36 Nalis, 2001, 15.
4.7 Het Bolwerk op de
Hottingerkaart uit 1798

Vooral uit bronnen uit de Tachtig Jarige oorlog blijkt hoe reëel het risico op
veediefstal was. In 1572 was de stad in Spaanse handen en hadden de troepen van
de Prins van Oranje net Zutphen veroverd. Enige dagen na de verovering van
Zutphen kwamen de Staatse troepen voor Deventer en slaagden er na enige
schermutselingen in de koeien en paarden van de stadsweiden te stelen en
verschillende gebouwen buiten de poorten in brand te steken. 37 Tussen 1578 en
1586 was de stad in Staatse handen maar kwam daarna door het verraad van de
Ierse overste Stanley weer in Spaanse handen. Opnieuw probeerden de Staatse
troepen de stad weer zoveel mogelijk schade toe te brengen. In 1588 en 1589
roofden ze vee van de weiden. 38
Mogelijke archeologische resten
Van de landweren zullen vooral de sloten en waterlopen archeologische sporen
hebben achtergelaten. Wallen en hagen laten nauwelijks sporen achter. Soms
werden voor de landweer struikelgaten aangelegd die een karakteristiek patroon van
dicht bij elkaar geplaatste paalgaten laten zien. 39 Op sommige plaatsen zullen achter
de sloten palissaden hebben gestaan. Deze palissaden kenmerken zich door dicht
op elkaar geplaatste paalgaten in een lange rij.
Vooral de versterkingen zullen hun sporen hebben achtergelaten. Op de rand van
het onderzoeksgebied ligt het Bolwerk. Onder maaiveld zijn waarschijnlijk nog resten
van de ringmuren, gebouwen en grachten aanwezig.
37 Ludgard, 1956, 36.
38 Ludgard, 1956, 41.
39 Modderman, 1981.
18
4.8 De ligging van het
Bolwerk en de delen van
de landweer binnen het
plangebied

4.3 De steenbakkerijen
Historische bronnen
Al in de oudste Cameraarsrekeningen is sprake van een Latifex supra Merche
(steenbakker op De Mersche). In 1339 en 1340 waren er in de stad vier
pannenbakkers actief. Hiervan hadden er twee hun ovens op De Weerden en een
derde vlak bij de muren. De vierde steenbakker, Johannis van Arnhem, had zijn
ticheloven op den Mersche. Dat deze Johannis in stadsdienst was, blijkt uit het feit
dat hij als enige een ambtskleed ontving. In 1340 kreeg deze Johannis een bijdrage
van 12 pond voor het aanleggen van nieuwe gebouwen op de Mars. In 1344 volgde
nog eens een bijdrage voor de bouw van een huis. 40 Onderhoudskosten komen in de
stadsrekeningen nauwelijks of niet voor. Vermoedelijk kwam het normale onderhoud
van de ovens en de gebouwen voor rekening van de pachter van de ovens. De stad
bouwde alleen voor volledige vervanging van ovens en gebouwen, zware schade
buiten de schuld van de steenbakker zoals ijsgang en de nieuwbouw van extra
ovens. 41 In 1356 waren er op de stadsweiden twee pannenbakkers actief: Ecbertus
en Petrus. Deze pannenbakkers kregen hun steenvormen van de stad. Vaak
ontvingen ze bij aanvang van het seizoen voorschotten voor de aankoop van
brandstof en het betalen van hun knechten. Deze werden later verrekend met
leveranties aan de stad. In 1356 vertrok Ecbertus halverwege het jaar met
achterlating van een aantal ongebrande ovens. De stad kocht twee scheepsladingen
turf om de steen te branden en door de steenbakkersknechts onder toezicht van
Johannis van Arnhem te laten afmaken. 42
19
4.9 Steenbakkerijen op de plattegrond van
Johannes van Doetecum uit 1567
In 1366 was Gerrit de Vette stadstichelaar op de Mars. Hij ontving als enige kleding
van de stad. 43 In 1366 ontving Gerrit de Vette 30 pond voor een nieuwe oven. In
40 Hollestelle, 1976, 222.
41 Hollestelle, 1976, 22.
42 Hollestelle, 1976, 224.
43 Hollestelle, 1976, 225.

1383 besloot men tot de aanleg van een nieuwe oven op de Mars. 44 In 1393 kreeg
Rotard 43 gulden voor herstelwerkzaamheden. 45 In 1403 kregen Ansem en Rotert
beiden Tichelers het recht om tien koeien met kalveren, zes merries met veulens, te
houden op de weiden. Over de omvang van de productie van deze steenbakkers is
weinig bekend. Hier krijgen we in de 16 de eeuw voor het eerst een beetje zicht op.
Een contract uit 1556 spreekt over de productie van zes ovens per jaar. Later is zelfs
maar sprake van vier per seizoen omdat men geen zes ovens haalt. In 1559 sloot de
steenbakker die ook de stadsoven had om naast de gewone productie een partij van
1.000.000 stenen te leveren voor de fortificatiën. Vermoedelijk zijn deze in veldovens
geproduceerd. In 1560 solliciteerde zijn knecht op de oven over te nemen en
vermelde daarbij apart dat hij ook het maken van leugenovens (= veldovens) onder
de knie had. 46
20
4.10 Het stadstichelwerk op
de kaart van Thomas
Berendt uit 1612
De exacte ligging van de beide steenbakkerijen is niet met zekerheid te bepalen. Op
een stadsplattegrond uit 1567 van de hand van Johannes van Doetecum zijn
tegenover de stad twee Tichelovens weergegeven. De eerste is afgebeeld onder het
Bolwerk tegenover de stad, de tweede verder naar het zuiden. De meest noordelijke
oven staat ook afgebeeld op een kaart uit 1612 door Thomas Berendt. Hier ligt het
complex in de bocht van de rivier op een soort kunstmatige bult. Aangezien het hier
om de binnenbocht van de rivier gaat, heeft waarschijnlijk afzetting van zand en klei
plaatsgevonden. Deze ontwikkeling is goed te zien op de Hottingerkaart uit het einde
van de 18 de eeuw waarop in deze binnenbocht een hele rij afzettingen te zien is. Aan
de binnenzijde ligt een soort steile bult waarop nog een gebouw staat afgebeeld.
44 Hollestelle, 1976, 277.
45 Hollestelle, 1976, 227.
46 Hollestelle, 1976, 228.

Mogelijk gaat het hier om de resten van een steenbakkerij. Wanneer de
Hottingerkaart wordt geprojecteerd om de moderne kadasterkaart wordt duidelijk dat
deze locatie op de grens van de huidige Bolwerksplas ligt ongeveer op de plaats
waar de afvalkuilen met misbrand werden aangetroffen. Het is waarschijnlijk dat de
ovens een of meer keer verplaatst zijn en een aantal andere hogere delen binnen de
uiterwaarden verdienen bijzondere aandacht. Deze zijn vooral goed te zien op de
hoogtekaart uit 1963. Ook op de Hottingerkaart uit 1795 zijn een aantal van deze op
het eerste gezicht onnatuurlijke hoogten te zien.
21
4.11 De locatie van de
baksteenoven nabij de huidige
Bolwerksplas op de
Hottingerkaart
Het tweede van deze ovencomplexen is nog afgebeeld op de kadastrale kaart van
1832. Op de kaart zijn naast de steenovens en het huis van de tichelaar duidelijk de
haaghuizen te zien waar de stenen na het vormen te drogen werden gelegd. In 1835
werd deze laatste baksteenoven opgedoekt nadat de pachter in gebreke bleef bij het
betalen van de pacht. De stad vond dat de kwaliteit van de weiden door het graven
van tichelgaten te snel achteruit ging en besloot de oven niet meer te verpachten.
Deze locatie ligt echter ruim buiten het onderzoeksgebied.
Mogelijke archeologische resten
Ovens 47
Steenbakkerijen in de middeleeuwen kwamen voor in verschillende vormen van
complexiteit. De eenvoudigste vorm was de veldoven of leugenoven. Deze bestond
in feite uit niet meer dan een stapel leerhard gedroogde baksteen met brandstof
ertussen. Na het branden van de oven werden alle stenen verwijderd en werd er een
nieuwe oven gebouwd. In sommige gevallen kan voor de stookgangen en de wanden
47 Hollestelle, 1974; Halbertsma, 1962; Hielkema, 2003.

gebruik gemaakt zijn van eerder gebrande baksteen. Antropologisch onderzoek leert
dat soms een deel van de onderzijde kan blijven staan.
4.12 Bakstenen kunnen ook worden gebakken
in een veldoven (India, 2007)
De resten hiervan zijn over het algemeen minimaal en zeer ondiep. In het verleden
zijn enkele van dergelijke ovens opgegraven waarvan nog slechts enkele lagen intact
waren.
22
4.13 Plattegrond van een
veldoven opgegraven bij
Tongeren

Deze ovens werden vaak in de nabijheid van het te bouwen object ingericht en
slechts enkele malen gebruikt. Uit de historische bronnen weten we dat de Deventer
pannenbakkers de productie op probeerden te voeren door extra veldovens in te
richten.
23
4.14 Afbeelding van een steenbakkerij in
een 15 de eeuwse bijbel
De ovens van de Deventer tichelaars waren zeker vaste steenovens. In de
stadsrekeningen is sprake van de bouw van ovens waarmee aanzienlijke bedragen
zijn gemoeid. Vermoedelijk gaat het om ovens die voor een langere periode
functioneerden en bestonden uit een stookgedeelte met stookgangen en daarboven
de ruimte waarin de stenen werden gebakken. De onderbouw en de wanden van de
ovens waren vast en bleven staan. Alleen een ingang aan één zijde van de oven
werd na het laden van de oven afgesloten en na het branden open gebroken. Deze
ovens hadden een vrij massieve constructie en zullen ook een wat zwaardere
fundering hebben gehad. De bakstenen fundering is mogelijk doormiddel van
grondradar terug te vinden.
4.15 Plattegrond van een vaste
steenoven opgegraven bij Deersum

Droogvelden & haaghuizen
24
4.16 Plattegrond van een
haaghuis opgegraven in de
Leidsche Rijn
De bakstenen werden met de hand gevormd in houten vormen en daarna op
droogvelden te drogen gelegd. Deze velden zijn niet meer dan vlakke gebieden
mogelijk omgeven door slootjes/greppels om voor afwatering te zorgen. Als de
stenen hard genoeg waren om te worden gestapeld kon de steen worden gestapeld.
Dit kan in lange rij tot een hoogte van ongeveer een meter. Bij regen moesten deze
stapels worden afgedekt om te voorkomen dat de steen die net droog was weer nat
werd. In het natte Nederlandse klimaat werden hier haaghuizen voor aangelegd.
Dakpannen en daktegels konden niet worden gestapeld en moesten altijd in
haaghuizen worden gedroogd. Er zijn tot op heden bijna geen haaghuizen
opgegraven. Het beste voorbeeld is afkomstig uit de Leidsche Rijn bij Utrecht. Hier
werd een haaghuis met een lengte van minimaal 73 m en een breedte van 9 m
opgegraven. 48
4.17 Een haaghuis op een schilderij uit de 17 de eeuw
48 De Kam, 2006, 26.

Om een aanzienlijke productie per jaar te kunnen bereiken moeten de Deventer
pannenbakkerijen dergelijke haaghuizen hebben gehad. Op de kadastrale kaart van
1832, waarop de pannenbakkerij bij de A1 is afgebeeld, zijn de huizen duidelijk te
herkennen. Ook deze huizen moeten op een verhoging hebben gestaan om in het
natte seizoen niet weg te spoelen.
4.18 De steenbakkerij bij de A1 op de kadastrale kaart van 1832
Kleiputten & Misbranddumps
Baksteenovens verbruiken enorme hoeveelheden klei. Deze klei werd in de meeste
gevallen in de nabijheid van de ovens gewonnen om de transportkosten zo laag
mogelijk te houden. De plaats waar klei mocht worden afgegraven werd bepaald
door de weidegraven. Het eeuwenlange afgraven van klei moet voor honderden
kleigaten hebben gezorgd. Een deel van deze gaten is vermoedelijk weer opgevuld
met misbrand en latere rivierafzettingen. Op andere plaatsen kunnen hele gebieden
zijn afgetopt. Bij verschillende onderzoeken in de uiterwaarden zijn kuilen
teruggevonden die ten dele gevuld waren met misbrand en gebroken baksteen.
Dergelijke kuilen bevinden zich in het gehele onderzoeksgebied. Alleen de kuilen met
grotere hoeveelheden misbrand kunnen iets vertellen over de productie. In alle
andere gevallen is het wel interessant om de ligging van de kuilen in kaart te
brengen. Het verdient de aanbeveling om selectie toe te passen op de
misbranddumps en niet alle materiaal te verzamelen.
Woonhuizen & schuren
Uit de stadsrekeningen blijkt dat op de steenovens ook woonhuizen stonden waar de
steenbakker en mogelijk een deel van de knechts woonden. Ook deze huizen zullen
zich op verhogingen in het landschap hebben bevonden.
25

26
4.19 Het met de
hand vormen van
bakstenen
(India, 2007)
Het verdient de aanbeveling om alle hogere delen van het gebied ten noorden en ten
zuiden van de Bolwerksplas doormiddel van grondradaronderzoek te laten
onderzoeken. De steenbakkerijen zijn mogelijk meermalen verplaatst en kunnen zich
in een groter gebied bevinden. Het te onderzoeken gebied beslaat het gehele gebied
om de Bolwerksplas en niet alleen de hoge delen weergegeven in figuur 4.20. Aan
de IJsselzijde zijn mogelijk ook houten loswallen of steigers aanwezig die werden
gebruikt om de stenen af te voeren. Ook de vondst van scheepsvondsten in de
nabijheid van, of verwerkt in, de loswallen behoort tot de mogelijkheden.
4.20 De hogere
delen binnen het
plangebied. Mogelijk
de laatste zichtbare
resten van delen van
de steenbakkerij

4.4 De vaste brug, de watermolens, een kapel en de Spijtenburg
Historische bronnen
Schipmolens in de IJsselstroom 49
Hoewel Deventer zijn ligging mede dankt aan de ligging op de kruising van
verschillende landwegen met een waterweg kreeg het pas relatief laat een vaste
oeververbinding. Tot ver in de 15 de eeuw werden reizigers met boten van de ene
naar de andere oever over gezet. De enige obstakels die zich in deze periode in de
rivier bevonden waren een aantal schipmolens voor het malen van graan. De eerste
vermelding van deze molens dateert uit 1337. 50 Aangezien de eerste brug pas in
1482-83 tot stand kwam, waren ze destijds vermoedelijk nog los aan ankerkabels in
de IJsselstroom bevestigd. 2 In 1438 kregen Jacob Wever en Derck Bruggert
toestemming om een watermolen in de IJssel te leggen nabij de Stakelertoren. 51
Een vaste oeververbinding 52
27
4.21 Op de stadsplattegrond
van Jacob van Deventer zijn de
schipmolens aangegeven met
het woord mola
De bouw van de brug ging in 1482 van start. De brug werd omschreven als een zeer
grote en degelijke brug. De brug lag aan de noordzijde van de stad ten noorden van
het Bastion Graaf van Buren. Naast de brug stond een soort toren, De Bakoven, die
diende om de brug te bewaken. In 1521 was Deventer in oorlog met hertog Karel van
Gelre. De stad liet de bestaande verdedigingswerken onderhouden, nieuwe
aanleggen en wierf soldaten aan. In de Timmermansrekeningen over 1521 staan de
kosten vermeld voor de bouw van een toren aan het uiteinde van de IJsselbrug: de
Spijtenburg. 53 Volgens Ludgard ging het om een molen die was omgebouwd tot
49
Vermeulen, 2006 & Vermeulen, 2007.
50
Hagens, 1978.
51
Tutein Nolthenius, 1958, 234.
52
Koch, 1972.
53
GAD, m.a. no. 159.

lokhuis. De hertog van Gelre beschouwde de bouw van de toren als een provocatie
en tekende bezwaar aan. De magistraat en meenslieden van Deventer wezen het
voorstel om de toren af te breken van de hand. 54 In 1521 voerde de stad Deventer
een soort plundertocht/strafexpeditie uit op de Veluwe die uitliep op een totale
nederlaag. De burgers hielden het stadsbestuur medeverantwoordelijk en het
stadsbestuur werd kort na de actie afgezet en gedeeltelijk vervangen. De hertog van
Gelre maakte van deze korte periode van onrust gebruik om de toren en het bolwerk
te vernielen en hier zelf twee vestingen op te richten. 55 Ook werd hierbij een deel van
de brug in brand gestoken. Vermoedelijk werd de brug al snel weer herbouwd want
in 1545 wordt de brug alweer genoemd. Aan de brug lag volgens een
getuigenverklaring een watermolen die werd gebruikt voor het malen van koren. 56 Op
de plattegrond van Jacob van Deventer uit ongeveer 1560 zijn in ieder geval drie
Schipmolens weergegeven.
28
4.22 De Bakoven, die tot
in de 19 de eeuw bleef
bestaan, lag in de 16 de
eeuw in de buurt van het
uiteinde van de brug
Tijdens de oorlogshandeling in 1578 slaagden de Staatse troepen onder Rennenberg
er na enkele vruchteloze pogingen in om de brug in brand de steken. De brug
brandde enkele dagen en alleen de staanders bleven bestaan. Na de strijd werd de
vaste brug niet meer herbouwd. 57
De kapel bij de brug
In 1494 werd op de westelijke oever van de rivier, aan het uiteinde van de brug, een
kapel gebouwd. De kosten voor de bouw van de kapel zijn terug te vinden in de
rekening voor de bouw van de Noordenbergtoren. De kapel werd gemetseld door
Hendrick van Grunde de stadsmetselaar, had negen glazen vensters en een dak van
leisteen. In 1548 liet de Drost van de Veluwe twee misdagers vangen en
terechtstellen. De lichamen werden voor de brug naar Deventer achter de kapel
opgehangen. 58 Op de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit ongeveer 1560
54
Nagge, 1915, 432.
55
Kalveen, 1979, 58; Nagge 1915, 439; Doornink-Hoogenraad, 1978, 53.
56
Tutein Nolthenius, 1958, 234.
57
Nalis, 2003.
58
Doornink-Hoogenraad, 1978, 55.

staat de kapel voor het eerst afgebeeld. Op de kaart van het beleg van Rennenberg
uit 1578 is de kapel nog slechts een ruïne. 59 De kapel is vermoedelijk bij de
oorlogshandelingen in de Tachtig Jarige Oorlog ten onder gegaan en niet meer
herbouwd. Bij de verzwaring van de dijk in 1995 werden op het perceel Worp 111
een aantal muren van middeleeuwse baksteen aangetroffen. Hoewel aanvankelijk
geopperd werd dat het hier om de kapel zou kunnen gaan, sluit de vondst van 19 de
eeuws vondstmateriaal onder de fundering een Middeleeuwse datering uit.
Mogelijke archeologische resten
4.23 De brug en de kapel op het schilderij van het
beleg van Rennenberg in 1578. De kapel is
weergegeven met een kruis
Mogelijk zijn in de IJsselbodem nog palen van de brug aanwezig die bij verder
uitbaggeren zeker boven water zullen komen, ook delen van het bruggehoofd zijn
mogelijk nog onder maaiveld te vinden. Het is niet waarschijnlijk dat nog resten van
de watermolens en schipmolens worden aangetroffen aangezien deze verder in de
stroom lagen. In Bremen is echter op de oever van de Weser het restant van een
dergelijke molen teruggevonden die vermoedelijk ongeveer 10 m lang was. 60
Van de kapel en de Spijtenburg zijn mogelijk bakstenen muren in de bodem
achtergebleven die met de grondradar op te sporen zijn. De Spijtenburg zal ook wel
van een gracht voorzien geweest zijn die eveneens moet zijn aan te tonen. De
vermoedelijke locatie is weergegeven in figuur 4.24.
59 Groenewoudt, 1996; Groothedde, 1995.
60 Rech, 2004, 353.
29

4.24 De vermoedelijke locatie van de brug, de Spijtenburg en de kapel binnen het plangebied
4.5 De Gelderse vestingen Morgenster en Altena
Historische bronnen
Na het veroveren van de Spijtenburg in 1521 liet de Gelderse Hertog tegenover de
stad twee forten bouwen: de Kijk in de Pot of Altena en de Morgenster. De Altena lag
bij de noordelijke toegang van de Bolwerksweide op het oudere Bolwerk, de
Morgenster verder naar het noorden bij de latere herberg de Volle Hand. 61
Doormiddel van de twee vestingen kon de Hertog de scheepvaart over de IJssel
controleren en lam leggen. De Altena bestond klaarblijkelijk uit meerdere stenen
gebouwen want de drost van de Veluwe resideerde er soms en de hertogelijke raden
gebruikten het als pleisterplaats op hun reizen naar Groningen. Ook werd er op
sommige momenten vergaderd. 62 In 1528 werden de kaarten opnieuw geschut.
Troepen van Keizer Karel de Vijfde, de nieuwe landsheer van het Oversticht voerden
een veldtocht uit op de Veluwe. Toen deze troepen de overhand leken te krijgen
verliet de bezetting van beide forten hun post in allerijl en vluchtte. Toen de burgers
van Deventer dit in de gaten kregen, verlieten ze direct de stad om de gehate
vestingen te slechten. De stenen van de Altena of Kijk in de Pot werden verwerkt bij
de bouw van De Waag aan de Brink. Hieraan herinneren vandaag nog de
gevelstenen van de Kijk in de Pot. De Morgenster werd duidelijk minder rigoureus
gesloopt want in 1538 schonk de Willem van Kleef de resten van de sterkte aan de
stad Zutphen. De stadsmetselaar van Zutphen brak de fundering verder uit en haalde
61 Nagge, 1915, 428.
62 Doornink-Hoogenraad, 1978, 57.
30

er nog enige duizenden stukken mergelsteen en enkele natuurstenen schietgaten
vandaan. 63
Mogelijke archeologische resten
31
4.25 De gevelsteen van De Kijk in de Pot in
de gevel van De Waag
Beide versterkingen kenden bakstenen ringmuren en gebouwen. Ook zullen beide
complexen door grachten omgeven zijn geweest. Hoewel over beide versterkingen
vermeldt staat dat ze zijn uitgebroken, zal een deel van de fundering of een
uitbraaksleuf in de bodem zijn achtergebleven. Ook de grachten zullen nog te
herkennen zijn. De Morgenster lag net buiten de gemeente Deventer maar binnen de
grenzen van het plangebied. De locatie van de Altena komt overeen met die van het
hierboven beschreven Bolwerk. (Zie figuur 4.26) Ook deze resten kunnen
waarschijnlijk doormiddel van grondradar worden getraceerd.
63 Doornink-Hoogenraad, 1978, 58.
4.26 De vermoedelijke locatie van de
Morgenster en de Altena binnen het
plangebied

4.6 Belegeringswerken uit de Tachtig Jarige Oorlog
Historische bronnen
Tijdens de Tachtig Jarige Oorlog werd Deventer twee keer belegerd in 1578 en 1591.
Bij het eerste beleg, dat het langste duurde, werd rondom de stad een serie
schansen aangelegd. Deze schansen zijn afgebeeld op een schilderij en enkele
prenten die vermoedelijk kort na het beleg tot stand kwamen. Op basis van deze
plattegronden is een beeld te schetsen van de verdedigingswerken op de westelijke
IJsseloever. Op 13 januari 1578 verscheen Hegeman met zijn troepen op de
Gelderse oever en veroverde de IJsselbrug. Na enige schermutselingen moesten ze
zich terugtrekken. In maart veroverde hopman Hegeman de dijk en wierp de
Hoogduitse troepen terug op de stad. Op 31 maart werd een schans opgeworpen
tegenover de stad net achter een huis op de plaats van de latere herberg De
Strokap. Op 18 april 1578 werd het huis door de Hoogduitsers heroverd en een dag
later bestormden deze ook de schans. De aanval mislukte en de Hoogduitsers
trokken zich terug in de stad en legden een schans aan op het uiteinde van de
IJsselbrug. Hegeman liet in de maanden daarna een tweede schans aanleggen ter
hoogte van de latere herberg De Volle Hand. In augustus kwamen er versterkingen
en op 7 augustus slaagde Hegeman erin om de IJsselschans te veroveren. Op 4 en
7 september slaagde men er ‘s nachts in de brug in brand te steken. Op 23
september stak Hopman Hegeman met een vendel de rivier over en trok in de
artillerieschans.
4.27 De belegeringschansen op de westelijke IJsseloever op het schilderij van het beleg van
Rennenberg (1578)
Op 11 en 12 november werden stukken geschut opgesteld op de westelijke
IJsseloever om de stad onder vuur te nemen. Een deel kwam naast de IJsselbrug te
staan. Op basis van de kaart lijkt geen sprake te zijn van een schans of ander
verdedigingswerk. De tweede batterij stond op de plaats van de zogenaamde Kijk in
de Pot. Mogelijk gaat het hier om de voormalige locatie van de Gelderse sterkte. Op
20 november verlieten de Spanjaarden de stad en kwam de stad in Staatse handen.
In 1583 kregen de Spanjaarden Zutphen in handen. De Deventer bevolking wierp op
de andere IJsseloever een schans op die ze aanvankelijk ook zelf bewaakten. Over
de locatie van deze schans is niets bekend. Enige tijd later werd de bezetting van de
32

schans door de Staatse troepen werd overgenomen. 64 In 1587 kwam de stad door
het verraad van de overste Stanley weer in handen van de Spanjaarden. In 1591
verschenen de troepen van Prins Maurits voor de muren van de stad. Binnen enige
dagen maakte het geschut van Maurits korte metten met de muren. Maurits liet in
ieder geval 14 stuks geschut op de Mars opstellen om de Melkstersepoort onder vuur
te nemen. 65 Dit geschut zal weer ergens in de buurt van de voormalige Kijk in de Pot
zijn opgesteld.
Mogelijke archeologische resten
33
4.28 De vermoedelijke ligging
van de belegeringsschansen
binnen het plangebied
Belegeringskampen werden over het algemeen opgetrokken met lokaal beschikbare
materialen zoals klei, aarde en hout. Hiervan zullen alleen de grachten archeologisch
herkenbaar blijven. Binnen de wallen zijn mogelijk afvalkuilen en tentenkampen met
greppels aangelegd. De grenzen van de legerkampen kunnen mogelijk door middel
van grondradar worden bepaald.
4.7 De schipbrug
Historische bronnen
Na 1578 zou het meer dan vier eeuwen duren voor de stad weer een vaste
oeververbinding kreeg. Wel kreeg de stad een drijvende oeververbinding. Het stadse
uiteinde van deze schipbrug lag tussen de Vispoort en de Duimpoort. Het andere
uiteinde is heden ten dage nog in het landschap te herkennen. De schipbrug bestond
64 Ludgard, 1956, 40.
65 Ludgard, 1956, 42.

voor het grootste deel uit scheepjes die het brugdek droegen. Aan de stadszijde lag
een vast deel met ophaalbrug om kleinere schepen door te laten. Bij grote schepen
kon eventueel een deel van het brugdek worden weggevaren. Bij zware ijsgang kon
ook de hele brug naar een veiliger plek worden verplaatst.
34
4.29 De schipbug op de kaart van
Bleau uit de 17 de eeuw
De spoorbrug werd in 1888 aangelegd. Op 10 mei 1940 werd de brug door de
terugtrekkende Nederlandse troepen opgeblazen. 66 De Duitsers herbouwden de brug
snel. De brug was het doelwit van een groot aantal geallieerde
bombardementsvluchten. De bommen zorgden voor enorme schade in de stad maar
de brug bleef intact. Aan het eind van de oorlog werd de brug opnieuw opgeblazen,
ditmaal door de terugtrekkende Duitsers. Aan de Wilhelminabrug werd in de eerste
jaren van de oorlog begonnen en de brug was gereed in 1943. In 1945 werd de brug
door de Duitsers opgeblazen. De ingebruikname van de herstelde Wilhelminabrug in
1948 betekende het einde van de Schipbrug.
66 Penders, 1952.
4.30 De schipbrug in de
19 de eeuw

4.31 Het opblazen van de spoorbrug in mei 1940 door de Nederlandse troepen
Mogelijke archeologische resten
Van deze schipbrug kunnen een aantal zaken worden teruggevonden. Allereerst de
uiteinden van de brug waarvan de palen wel in de rivierbodem waren gedreven.
Daarnaast eventuele palen die dienden om de brug op zijn plaats te houden.
Mogelijk waren de ankerkabels van de middelste delen van de brug ook met ankers
in de rivierbodem bevestigd. Het is waarschijnlijk dat er verschillende van deze
ankers op de bodem van de rivier zijn achtergebleven bij de verschillende
calamiteiten.
35
4.32 De ligging van
de schipbrug en de
daarbij behorende
bruggenhoofden
binnen het
plangebied

4.8 Het ontstaan van de Hoven 67
Historische bronnen
4.33 De Hoven op een kaart uit 1727
Tot de 17 de eeuw bezaten de aanzienlijke burgers vooral hoven en tuinen net buiten
de Brinkpoort aan de stadse zijde van de rivier. Tussen 1597 en 1621 werd voor de
muren de nieuwe vesting aangelegd en gingen de bestaande hoven grotendeels
verloren. Na veel discussie werd in 1631 besloten om de burgers nieuwe hoven aan
de overzijde van de IJssel aan te bieden. Hiertoe bestemde men een stuk land dat
het Hoogenkamp of ook wel Fenneken Kockskamp werd genoemd. De locatie komt
overeen met de plaats waar zich nu de Hovenschool bevindt. 68 Al in 1699 betaalden
de weidegraven van de stad de rekening voor het tekenen en uitzetten van een park
op De Worp. Dit park had de vorm van een Sterrebos en is te zien op een
plattegrond van het park uit 1799. 69 In 1813 liet de Franse bezetter het bos kappen
en ging het park verloren. In 1815 werd een ontheffing op de kringenwet verleend om
het wandelpark opnieuw aan te kunnen leggen. Nu werd het een park in de Engelse
of landschapsstijl. 70 Dit is het park zoals we het nu kennen.
67 Nalis, 1989.
68 Nalis, 2001, 11.
69 Nalis, 2001, 12-13.
70 Nalis, 2001, 16.
36
4.34 De Hoven op
de kadastrale
kaart van 1832

Mogelijke archeologische resten
Het park is een gemeentelijk monument en maakt geen deel uit van het plangebied.
De Hoven liggen binnendijks en daarmee buiten het onderzoeksgebied.
4.9 Ambachten in de Uiterwaarden
Historische bronnen
37
4.35 De touwslagerijen op de
kadastrale kaart van 1832
In de middeleeuwen was het gebied aan de overzijde van de rivier grotendeels
onbebouwd en vormden alleen de steenbakkerijen een industrie van betekenis.
Vanaf de 17 de eeuw waren aan de overzijde van de rivier, in de onmiddellijke
nabijheid van de stad, een aantal andere ambachten te vinden. In 1653 is sprake van
een tuin achter de Hoven die wordt beschreven als gelegen achteraen d’oude
touwslagersbaan. Deze touwslagerij, die op de kadastrale kaart van 1832 te
herkennen is als een aantal smalle percelen langs de weg, zou hier tot aan de 19 de
eeuw liggen. 71 (zie figuur 4.43) In 1690 kreeg Jan Roeloffs toestemming om op langs
de weg na Herberg de Dood een lijnbaan aan te leggen. 72
Langs de Oude Worp, tegenover het park, langs de Twellose weg lag in de Franse
Tijd de touwslagerij van Frederik Rouwendal. Na 1813 wel opnieuw aangelegd en
geëxploiteerd door G. en A. van ’t Zant. 73
In de volkstelling van 1748 wordt Jacob Rouwendal beschreven als bleker “over de
lange brug”. 74 Vermoedelijk lagen aan de overzijde van de brug twee blekerijen want
in 1754 wordt gesproken over de kleine bleek over de IJssel. (zie figuur 4.43) Hieruit
mag worden geconcludeerd dat er ook een grote bleek was. In de volkstelling van
71 Nalis, 2001, 12.
72 Nalis, 2001, 18.
73 Nalis, 2001, 18.
74 Nalis, 2001, 18.

1795 worden inderdaad zowel een grote als een kleine bleek genoemd. Van slechts
een van de blekerijen is de locatie bekend. Deze blekerij beneden de brug was
achtereenvolgens eigendom van de families Brinkgreven en Visscher. De blekerij en
het bijbehorende wasschip verdwenen in de jaren twintig van de 20 ste eeuw toen aan
de Bergsingel een Stoomwasch-, Bleek-, en Strijkinrichting werd gebouwd. 75
4.36 De blekerij ten noorden van de brug op het stadgezicht van Visscher (1615)
4.37 Blekerij Visser aan het eind van de 19 de eeuw
In de 19 de eeuw maakte de overzijde van de rivier een snelle ontwikkeling door. In
1829 woonden op de Hoven slechts tien gezinnen waarvan er vijf tuinman waren.
Hiertoe werden ook de knecht die op de Oude steenoven woonde en de bewoners
van de Yperenberg gerekend. 76 Er kwamen meer (tuin)huizen op de hoven en een
steeds groter aandeel van deze huizen werd permanent bewoond.
75 Nalis, 2001, 19-20.
76 Nalis, 2001, 24.
38

Aan deze zijde van de IJssel lagen al sinds de late middeleeuwen de herbergen De
Dood gelegen bij het huidige Bowlingcentrum, de Strokap op het Fenneken
Kockkamp en de Volle Hand ten noorden van de huidige spoorbrug. 77 De beide
eerstgenoemde herbergen gingen bij de belegering van 1813 in vlammen op en
werden niet meer herbouwd. De Dood werd wel herbouwd maar heette na een
vernieuwing in 1852 De Nieuwe Doelen. In 1855 werd het gekocht door de
herensociëteit De Hereeniging dat er in 1859 een nieuw gebouw neerzette. Dit werd
in 1888 alweer vervangen. De nieuwbouw maakt nu deel uit van het
Bowlingcentrum. 78
4.38 De scheepswerf van De Goede
Aan de laan die van het park naar het voormalige Bolwerk liep, lag sinds 1835 de
scheepswerf van De Goede. Hier werden onder andere de schepen van de
schipbrug onderhouden. De werf bleef bestaan tot het begin van de 20 ste eeuw. 79
77 Nalis, 2001, 14.
78 Nalis, 2001, 23.
79 Nalis, 2001, 21.
39

40
4.39 De (voormalige) fabriek van
Douwe Draaisma en de
Bolwerksmolen
In 1858 bouwde Douwe Draaisma op de plaats van het voormalige Bolwerk een
aardewerkfabriek. Het bijbehorende woonhuis bestaat nog. De fabriek maakte allerlei
soorten terracotta waaronder wc-potten en rioolbuizen. In 1872 werd de
terracottafabriek gesloten waarna het gebouw tot 1912 dienst deed als lijmfabriek. 80
Naast de fabriek van Draaisma werd in 1863 de houtzaagmolen gebouwd. Deze is
na zware restauratie in 2006 weer in bedrijf genomen. 81
80 Nalis, 2001, 21.
81 Nalis, 2001, 21.
4.40 De Bolwerksmolen (2007)

41
4.41 De aanleg van de dijk
voor De Hoven in 1920
De Hoven liepen bij hoog water regelmatig onder. Na een grote overstroming in 1917
werd het plan gepresenteerd om een dijk aan te leggen tussen de spoordijk en de
dijk bij de Wilpse klei. In 1918 werd een kade aangelegd die al in 1920 en 1926 niet
in staat was het water buiten te houden. In 1931 werd de dijk met het aanliggende
dijkvlak van de Steenenkamer verhoogd. 82 In 1995 werd de dijk verlegd en
verzwaard.
4.42 De verhoging van de dijk voor De Hoven in 1995
82 Nalis, 2001, 35-38.

Mogelijke archeologische resten
4.43 Ligging van de ambachtelijke gebouwen binnen het onderzoeksgebied
Het grootste deel van de ambachtelijk gebouwen lag direct aan de overzijde van de
brug in de iets hogere delen op de plaats waar nu het Park de Worp ligt. Aangezien
De Worp buiten het plangebied ligt, zullen deze vindplaatsen vermoedelijk niet
worden onderzocht. Van de scheepswerf is mogelijk de werkplaats en een kleine
helling in de bodem aanwezig. In de grotendeels verlandde geul zullen zich mogelijk
nog resten van schepen of delen daarvan bevinden. De fabriek van Douwe Draaisma
ligt op de plaats van het voormalige Bolwerk. Mogelijk liggen in de omgeving nog
kuilen met productieafval van deze voor Deventer zo belangrijke producent. Van de
blekerijen zijn vermoedelijk alleen de sloten tussen de velden terug te vinden. Ook
deze liggen echter voor een groot deel op De Worp. De touwslagerijen liggen ten
dele buiten het plangebied. De overige delen liggen langs de dijk. Hiervan zijn
mogelijk de palen van afdaken terug te vinden.
4.10 De Napoleontische oorlogen
Historische bronnen
Deventer kreeg in deze periode twee keer te maken met de directe gevolgen van de
oorlogshandelingen in de Nederlanden. Aan het eind van 1794 kwamen de Franse
troepen aangevuld met Nederlandse patriotten Nederland binnen. Na enkele
veldslagen in Brabant sloegen de geallieerde Engelse en Hannoveriaanse troepen
op de vlucht. Deze laatste trokken zich in grote wanorde terug achter de Rijn. De
grootste concentraties troepen sloegen hun kampenten op in Zutphen en Deventer.
42

De geallieerden kampeerden in tenten op de Hoven en kapten de hele omgeving
kaal om in de koude winter aan brandstof te komen. Ondertussen eisten koude en
ziekten hun tol en dagelijks overleden tientallen soldaten. Men neemt aan dat er
minimaal duizend soldaten zijn overleden. De vorst zat in de grond en de soldaten
werden onder andere begraven in vollerskuipen op de Zandweerd. Ook op de Worp
en mogelijk in de kleikuilen in de uiterwaarden zullen slachtoffers van deze winter zijn
begraven. Toen de Fransen onder generaal Pichegru er door de enorme vorst in
slaagden de dichtgevroren Rijn over te steken, trokken de geallieerde troepen zich
zonder slag of stoot terug. In 1813 was de situatie andersom. Na de voor Napoleon
rampzalig afgelopen veldtocht naar Rusland en de Volkerenslag bij Leipzig rukten de
geallieerde troepen op om de door de Fransen bezette gebieden te veroveren.
Deventer was een vestingstad met een sterk garnizoen. Op dinsdag 9 november
verklaarde de Franse commandant Mayat de staat van beleg. Drie dagen later
verschenen de Kozakken voor de muren. Vrijwel alle gebouwen buiten de muren
gingen door de handen van de bezetter of de aanvallers in vlammen op.
Op 9 november 1813 werd de staat van beleg afgekondigd. Alle bouwsels rond de
stad en bomen op de Worp werden afgebroken en gekapt. 83 Een ooggetuige schrijft
dat de bezetting met brandstoffen naar buiten rukte en weldra stonden de Herbergen
de Dood en de Strookap, het sterke woonhuis, het Bolwerk genaamd, het huis van
Rouendal, een Touwslagershuisje, en een aantal hofhuisjes, met eenige tusschen de
hoven staande woningen, in vollen brand. 84
Mogelijke archeologische resten
43
4.44 Skelet aangetroffen op
het Ankersmitterrein
De legerkampen uit de Napoleontische oorlog waren vermoedelijk niet meer van
verdedigingswerken voorzien. De resten zullen zich hier beperken tot afvalkuilen en
mogelijk graven met slachtoffers. De locatie hiervan is niet te voorspellen.
83 Nalis, 2001, 14.
84 Nalis, 2001, 15.

5. Randvoorwaarden voor vervolgonderzoek (fase 2b, 3 & 4) 85
Een verkennend veldonderzoek in de uiterwaarden van de rivier krijgt te maken met
een breed scala aan externe randvoorwaarden en regelgeving vanuit diverse
overheden. In dit hoofdstuk zijn deze voorwaarden globaal in kaart gebracht. Deze
beschrijving dient slechts als globale inventarisatie van deze voorwaarden.
Voorafgaand aan de verschillende deelonderzoeken dienen deze voorwaarden in
detail te worden uitgewerkt. Hiervoor is echter een nauwkeuriger beeld van de
bestaande plannen noodzakelijk.
5.1 Natuurbescherming
De Bolwerksweide en Ossenwaard zijn vogelrichtlijngebieden, opgenomen in Natura
2000 en de natuurbeschermingswet. Het deel van de Wilhelminabrug tot het park valt
buiten de vogelrichtlijngebieden. De uiterwaarden zijn geen habitatrichtlijn gebieden
en geen foerageergebieden voor ganzen. Wel worden de inheemse dier- en
plantensoorten beschermd door de Flora- en Faunawet.
5.1 Ligging van de natuurgebieden en de gebieden die vallen onder de Vogelrichtlijn en de
Ecologische Hoofdstructuur
85 Fasedocument 1: Bartels, 2006.
44

Flora- en faunawet
Als beschermde diersoorten noemt de Flora- en faunawet:
Alle van nature in Nederland voorkomende zoogdieren (m.u.v. de zwarte rat, de
bruine rat en de huismuis).
Alle van nature in de lidstaten van de Europese Unie voorkomende vogels (m.u.v.
enkele gedomesticeerde vogelsoorten).
Alle van nature in Nederland voorkomende amfibieën en reptielen.
Alle van nature in Nederland voorkomende vissoorten (m.u.v. de soorten die onder
de Visserijwet van 1963 vallen).
Ten aanzien van de beschermde diersoorten is het verboden:
Dieren te doden, te verwonden, te vangen, te bemachtigen of met het oog daarop op
te sporen (art. 9).
Dieren opzettelijk te verontrusten (art. 10).
Nesten, holen of andere voortplantingsplaatsen, vaste rustplaatsen of verblijfplaatsen
te beschadigen, te vernielen, uit te halen, weg te nemen of te verstoren (art. 11).
Eieren te zoeken, te rapen, te beschadigen of te vernielen (art. 12).
Dieren, producten van dieren, eieren en nesten voorhanden te hebben, te vervoeren,
te verhandelen enz. (art. 13).
Dieren of eieren van dieren (ook van niet beschermde soorten) in de vrije natuur uit.
te zetten (art. 14).
Beperkingen
Volgens de vogelrichtlijn mogen vogels in vogelrichtlijngebieden niet verstoord
worden. Dat betekent dat gemotoriseerde voertuigen niet in het gebied mogen
komen, tenzij er ontheffing voor is.
Buiten het broedseizoen
Hoewel de uiterwaarden van de IJssel niet zijn aangewezen als foerageergebieden
moet volgens de vogelrichtlijn ook buiten het broedseizoen rekening worden
gehouden worden met het verstoren van vogels. Dit speelt van november tot en met
januari vooral voor foeragerende ganzen. Wanneer niet verstorende werkzaamheden
plaatsvinden tussen augustus en oktober, buiten het broedseizoen en buiten het
foerageerseizoen van de ganzen, is geen ontheffing nodig. Het is echter wel
verstandig dit te melden aan de handhavende organisaties. Voor de
Natuurbeschermingswet zijn dat de provincies Overijssel en Gelderland en voor de
Flora en Fauna wet is dat de Dienst Landelijk gebied.
45

Broedseizoen
Wanneer beschermde inheemse broedvogels bezig zijn met hun broedproces,
mogen er geen verstorende werkzaamheden plaatsvinden.
Moerasvogels en watervogels broeden meestal tussen 1 april en 15 augustus. De
meeste vogels in dorpen, steden en bossen broeden tussen 15 maart en 15 juli.
In de Bolwerksweide en Ossenwaard komen beide soorten vogels voor en moet dus
een broedseizoen worden aangehouden van 15 maart tot 15 augustus.
5.2 Waterstaat
Waterstanden 86
Een groot deel van het jaar staan de uiterwaarden met enige regelmaat onder water.
Gekeken is naar de waterstanden vanaf 1988 tot 2002 om een beeld te krijgen van
de werkbaarheid in de verschillende seizoenen. Het onderzoeksgebied valt uiteen in
drie geografische zones: De Ossenwaard, De Worp en de Bolwerksweide. Voor elk
van deze zones is gekeken naar de laagste maaiveld hoogte in NAP. Wanneer de
IJsselstand boven dit niveau uitstijgt, kan het terrein niet meer worden betreden.
Grondwerkzaamheden en boringen vinden echter onder maaiveld plaats zodat alleen
het kunnen betreden van het terrein niet voldoende is. Er moet ook een sleuf kunnen
worden gegraven die niet meteen weer vol water loopt. Daarom is per gebied een
ideale IJsselstand van 1 m onder de laagste maaiveldwaarde gehanteerd. Op basis
van de gegevens van Rijkswaterstaat is gekeken in welke periode het IJsselwater
niet boven dit peil uitkwam.
Deelgebied Hoogste Maaiveld Laagste Maaiveld Ideale IJsselstand
Ossenwaard 6,20 m + 3,80 m + 2,80 m +
De Worp 5,30 m + 3,90 m + 2,90 m +
Bolwerksweide 5,90 m + 4,10 m + 3,10 m +
Wanneer het water onder de laagste maaiveld hoogte uitkomt, kan het terrein worden
betreden en is weerstandsonderzoek mogelijk. Voor het boren en aanleggen van
proefsleuven is een waterstand van minimaal een meter lager noodzakelijk.
Aantal keer tussen 1988-2002 (15 jaar) dat aan de bovenstaande voorwaarden
werd voldaan:
Ossenwaard De Worp Bolwerksweide
Mogelijk Ideaal Mogelijk Ideaal Mogelijk Ideaal
Maart 3 1 3 2 3 2
April 5 2 6 4 6 5
Mei 8 3 9 4 9 5
Juni 9 2 11 3 13 3
Juli 13 3 14 5 15 5
Aug 14 8 14 10 14 12
Sep 12 6 11 6 11 10
Okt 11 4 12 7 12 9
86 www.waterbase.nl
46

Nov 7 3 8 4 9 5
Hieruit kan worden geconcludeerd dat juli tot oktober over het algemeen goed
werkbaar zijn. Hierbij zijn augustus en september over het algemeen het droogste.
Het is echter geenszins een eenduidig beeld en het onderzoek blijft altijd afhankelijk
van de weersomstandigheden in eigen land en stroomopwaarts.
Dijklichamen
Binnen de kernzone van een dijk (kruin, berm of beloop) is het verboden om te
ploegen, te spitten, te graven of op enigerlei andere wijze grondroeringen te
verrichten.
47
5.2 Ligging van de
beschermde
dijklichamen
Aan weerszijden van dijken ligt een beschermingszone. De gronden die beschermd
worden strekken zich uit tot een afstand van 100 meter uit de teen binnendijks en
150 meter uit de teen buitendijks. Binnen de beschermingszone wordt de eerste 20
m vanuit de teen van de dijk extra beschermd.
Beperkingen
Voor werkzaamheden binnen de beschermingszone moet een ontheffing worden
aangevraagd. In de ontheffingen wordt aangegeven, dat graafwerk slechts is
toegestaan van 1 april tot 1 oktober en dat voor 15 oktober het dijklichaam weer
geheel moet zijn hersteld. Aan de ontheffing voor de eerste 20 m van de

eschermingszone worden strengere voorwaarden gesteld. Graafwerkzaamheden
zijn alleen toegestaan tijdens lage rivierwaterstanden.
De beslistermijn voor ontheffingen is ongeveer 8 weken.
Uiterwaarden
De uiterwaarden buiten de beschermingszones van het waterschap vallen onder
gebieden die in het beheer zijn van Rijkswaterstaat. Om in deze gebieden
werkzaamheden te kunnen verrichten moet een vergunning worden aangevraagd op
basis van de Wet Beheer Rijkswaterstaatwerken. Daarnaast zal bij elke roering van
de grond een vergunning moeten worden aangevraagd op basis van de Wet Bodem
Bescherming en de Wet verontreiniging oppervlakte wateren wanneer grondwater uit
de werkputten wordt gepompt en geloost. Deze vergunningen worden verleend voor
de periode april tot oktober met uitzondering van perioden met hoge waterstanden.
Deze vergunningen kunnen volgens een verkorte procedure worden aangevraagd.
De beslistermijn is dan 6 weken. Wanneer de verkorte procedure niet kan worden
gestart, moet rekening gehouden worden met een periode van maximaal 6 maanden.
5.3 Oorlogshandelingen
De Nederlandse verdediging tegen de Duitse aanval in Mei 1940
Aan de westzijde van de IJssel werden door het Nederlandse leger kazematten,
loopgraven, stekelvarkens en mitrailleurnesten aangelegd. Hoewel de Nederlandse
stellingen wel vanaf de andere zijde van de rivier onder vuur werden genomen,
waren de Duitsers in de veronderstelling dat de brug bij Zwolle nog intact was en zijn
er geen grote aanvallen op de verdediging uitgevoerd. Toen de Duitsers op een
aantal andere plaatsen de rivier over waren gestoken trokken de Nederlandse
troepen zich terug op de Grebbelinie.
Bombardementen op de Bruggen
Uit vluchtdocumentatie van de RAF blijkt dat in de eerste oorlogsjaren weinig
luchtaanvallen werden uitgevoerd op doelen in Deventer en omgeving. De meeste
aanvallen werden uitgevoerd na Operation Market Garden toen het oorlogstoneel
zich naar deze contreien verplaatste. De doelen van deze aanvallen waren wegen,
spoor- en waterwegen om transport van oorlogsmateriaal van de Duitsers te
verhinderen. 87 De eerste aanval op Deventer was een vergissing. Op 22 februari
1944 werd de stad aangevallen, omdat de bommenwerpers dachten boven Duitsland
te zijn. De bemanningsleden zagen hun vergissing gelukkig net op tijd in en de
bommen vielen op het vrije veld ergens buiten het onderzoeksgebied. 88 Het doel van
de meeste aanvallen bij Deventer was de spoorbrug. Deze werd op 5, 7, 15 en 28
oktober, 11 en 26 november, 10 en 15 december 1944 en op 6 februari 1945
aangevallen. De aanval op 11 november mislukte, het doel werd niet gevonden en
de bommen zijn waarschijnlijk elders afgeworpen. 89 Op 25 maart 1945 werd nog wel
een aanval uitgevoerd op schepen op de IJssel ter hoogte van Terwolde. In totaal
87 Zwanenburg, 2003, 5-7.
88 Zwanenburg, 2003, 4.
89 Zwanenburg, 2003, 14.
48

werden er bij Deventer 813 vijfhonderdponders en 131 duizendponders
afgeworpen. 90 Een percentage tussen 2-10 % van alle afgeworpen bommen zijn
blindgangers.
90 Zwanenburg, 2003, 15.
5.3 Luchtfoto van de omgeving van de brug in 1945
49

6. Opzet vervolgonderzoek
De planning van het onderzoek is gebaseerd op het feit dat slechts enkele maanden
per jaar kan worden gewerkt in de uiterwaarden van de rivier. Voorwaarde is namelijk
niet alleen dat de uiterwaarden te betreden zijn maar ook dat in de werkputten niet
meteen grondwater staat. In de planning is dan ook rekening gehouden met een kort
werkseizoen waardoor het geheel over meerdere jaren doorloopt. Voor de planning
en aanpak van het vervolgonderzoek kan een onderscheid worden gemaakt voor de
middeleeuwse en de prehistorische vindplaatsen.
6.1 Middeleeuwse vindplaatsen
50
6.1 Overzicht van de verwachte
middeleeuwse vindplaatsen
binnen het onderzoeksgebied
De locatie van de meeste middeleeuwse vindplaatsen kan bij benadering worden
voorspeld. Hier kan al in de zomer van 2007 grondradaronderzoek (2b) plaatsvinden
om de locatie van deze vindplaatsen nader te begrenzen. Deze grondradar meet de
verschillen in de elektrische spanning in de bodem aan de hand van hun reflectie.
Verschillende bodemlagen en archeologische resten reflecteren radargolven op een
andere manier. Hoe groter het onderscheid tussen de lagen of voorwerpen hoe
duidelijker de verschillen in reflectie. Grondradar is vooral geschikt voor het aantonen
van grotere sloten, aardlichamen, muurwerk en puinconcentraties. Prehistorische
vindplaatsen zijn met grondradar niet aan te tonen. Scheepsresten zijn mogelijk wel
te herkennen. Vooral voor het traceren van de legerkampen, steenbakkerijen,
bruggenhoofden, de kapel, grote kuilen en versterkingen is de methode geschikt.

In 2008 kunnen de bij dit radaronderzoek aangetroffen vindplaatsen doormiddel van
proefsleuven en proefputten nader worden onderzocht (fase 3). De resultaten van
het radaronderzoek kunnen door kleine proefsleuven of werkputten worden getest.
Ook zijn proefsleuven noodzakelijk om de kwaliteit van de aanwezige resten vast te
stellen en een idee te krijgen van de kwaliteit van het bodemarchief
6.2 Prehistorische en vroeg middeleeuwse vindplaatsen
Op dit moment ontbreekt het aan een nauwkeurig beeld van de ontwikkeling van het
landschap binnen het onderzoeksgebied. Om een goede voorspelling te doen van de
ligging van mogelijke prehistorische en vroeg middeleeuwse vindplaatsen is het
vooral van belang om inzicht te krijgen in de ontwikkelinggeschiedenis van de
verschillende meanderende rivierarmen en stroomruggen. De op de bodemkaart
weergegeven informatie richt zich uitsluitend op de bovenzijde van de ondergrond.
Juist in een rivierengebied gaan hieronder de oudere afzettingen plaats. Hierbij is
vooral van belang waar in welke periode de rivierlopen en de hogere delen lagen en
in hoeverre deze bij latere verstoringen van de rivier zijn verspoeld of misschien juist
afgedekt. Door deze gegevens te vergelijken met de informatie die bekend is over de
vestigingsfactoren in de verschillende perioden kan worden aangewezen welke
ruggen voor bewoning in aanmerking kwamen. Van bijzonder belang is ook de
aanwezigheid van waterlopen. Zeker in de steentijd vormden deze een belangrijke
vestigingslocatie. De waterlopen die in de middeleeuwen nog open lagen kunnen
nog scheepsresten bevatten.
De bestaande geomorfologische kaarten zijn door hun grote schaal volledig
ongeschikt voor dit doel. De vakgroep Geologie van de universiteit Utrecht is bezig
met het een verfijning van deze gegevens Deze informatie is echter nog niet
beschikbaar. De boringen worden hier steeds ongeveer 100 m uit elkaar gezet. Voor
een goede archeologische verwachting dient dit grid op sommige plaatsen nog
verder te worden verdicht. Deze boringen dienen om een goed beeld te krijgen van
de landschapsontwikkeling van het gebied. Deze ontwikkeling vormt de blauwdruk
voor het vervolgonderzoek. Op basis van deze kaartbladen (fase 2a) kunnen de
locaties worden aangewezen die nader onderzoek vereisen. Dit onderzoek (fase 2b)
naar de bodemopbouw van het gebied kan het beste worden uitgevoerd door
specialisten op het gebied van de bodem.
Op basis van het bodemkundig onderzoek kunnen op de aangewezen locaties
aanvullende archeologische boringen worden gezet (fase 2c). Dit dient te gebeuren
door een gespecialiseerd archeologisch bedrijf. Allereerst dient te worden gekeken
naar de opbouw van de natuurlijke lagen in de ondergrond om zo een mogelijke
vindplaats nader te begrenzen en eventuele verstoringen vast te leggen. Verder
wordt gekeken naar de aanwezigheid van sporen van menselijk handelen zoals
houtskool, keramiek, vuursteen, botresten, etc.
De op basis van booronderzoek aangetroffen en grof begrensde vindplaatsen
kunnen alleen doormiddel van proefsleuvenonderzoek (fase 3) worden gewaardeerd
en begrensd. Dit heeft pas zin als de gegevens van dit booronderzoek beschikbaar
zijn.
51

6.3 Scheepsresten in de middeleeuwse beddingen
Als de gegevens over het ontstaan en verlanden van verschillende rivierarmen
beschikbaar zijn, kan worden vastgesteld welke van deze armen in middeleeuwen
bevaarbaar waren. Op dit moment wordt er in Zutphen geëxperimenteerd met de
mogelijkheid om scheepsresten doormiddel van radaronderzoek aan te tonen. Als
deze methode succesvol blijkt, kan er voor worden gekozen alle rivierlopen die in de
middeleeuwen open lagen doormiddel van deze methode te onderzoeken (2b). Dit
voorkomt (een deel van) de toevalsvondsten (fase 5) wat het risico op vertragingen
terugbrengt.
6.4 Scheepsvondsten bij de aanleg van de nieuwe beddingen
Aangezien schepen mobiel waren, is hun locatie moeilijk te voorspellen. Ook tijdens
de uitvoeringsfase van het onderzoek kunnen te allen tijde nog resten worden
aangetroffen. Hier zal op dat moment moeten worden gezocht naar een passende
oplossing (fase 5).
Baggervondsten bij het opzuigen van zand
In het verleden zijn bij het opzuigen van zand allerlei prehistorische dieren gevonden.
Het verdient de aanbeveling om het opgezogen zand hierop te controleren door het
zeefresidu van de zandzuiger te onderzoeken (fase 5).
52

Bijlage A:
53

Bijlage B: Verklarende woordenlijst
Aanlanding aan geslibd land
Anti-tankgracht brede verdedigingsgracht om tanks tegen te houden
Archis landelijke database van vondstmeldingen,
archeologische opgravingen en monumenten
Artillerie geschut
Balkhaven afmeerplaats voor houtvlotten voor een houtzagerij
Bastion uitspringend deel van een verdedigingsmuur, vaak in
een onregelmatige vijfhoek
Batterij opstelling van geschut
Bewoningsareaal bewoningsgebied
Binnendijks de landzijde van een dijk
Buitendijks de rivierzijde van een dijk
Definitief Onderzoek laatste definitieve en destructieve onderzoek
Dijkstoel dijkbestuur
Dwarsdoorsnede doorsnede loodrecht op lengterichting
Eolische afzettingen bodemafzettingen afgezet door de wind
Fluviatiele afzettingen bodemafzettingen afgezet door stromend water
Geomorfologie verklarende beschrijving van de vormen van de
aardoppervlakte in verband met de wijze van hun
ontstaan
Havezate ridderlijk goed of kasteel
Holoceen het huidige geologische tijdvak (11.000 jaar geleden
tot nu)
Kronkelwaard uiterwaard die ontstaan is door aanslibbing in de
binnenbocht van een meanderende rivier
Landweer verdedigingssysteem van sloten, wallen en
houtwallen
Loopgraaf in de grond gegraven gang om buiten het
schootsveld van de vijand te kunnen lopen
54

Luchtafweergeschut kanon voor het aanvallen van doelen in de lucht
Luchtdoelgranaat granaat ter bestrijding van luchtdoelen
Maaiveld aanduiding voor (de hoogte van) het grondoppervlak
van een terrein
Meanderende rivier rivier die in lussen stroomt en zijn loop in lussen
verlegt
Milieuverdachte locaties locaties waar het milieu vermoedelijk vervuild is
Munitie projectiel
Muuranker anker in een muur als versteviging van een
bouwconstructie
OAT Oorspronkelijk Aanwijzende Tafels
Oerstroomdal pleistocene stroomdal van een waterloop
Paleoreliëf reliëf tijdens het Pleistoceen
Palissade verdedingswerk van in de grond gestoken palen
Pleistoceen het geologische tijdvak van de ijstijden
(van 2.588.000 tot 10.000 jaar geleden)
Pleistocene opduikingen hogere delen in het landschap, ontstaan in het
Pleistoceen
Proefonderzoek onderzoek aan de hand van boringen, grondradar of
proefsleuven
Retentiecapaciteit vermogen om water op te nemen en vast te houden
Schans opgeworpen aarden verdedigingswerk
Stadsweiden aan de stad of haar burgers toebehorende weiden
Strang dode rivierarm, zonder water afvoerende functie
Stroomgordel het voormalige sedimentatiegebied in en direct naast
de rivier, omvat de opgevulde geul, de oeverwallen
en eventueel de restgeul
Touwslagerij werkplaats waar touw gemaakt wordt door vezels in
elkaar te draaien
Verkennend veldonderzoek onderzoek aan de hand van boringen, grondradar of
proefsleuven
55

Vlechtende rivier een rivier die zich vormt door middel van kanaaltjes
die in elkaar overgaan en elkaar kruisen, als de
strengen van een vlecht
Vollerskuip kuip waarin voller of volder wol vervilt
Wegeroderen weg spoelen, waaien, verweren
Winterdijk hoge dijk op grotere afstand van de rivier die het
gebied erachter beschermen tegen een overstroming
Zomerdijk lage dijk of kade aan weerszijden van de rivier, die
het gebied erachter beschermen tegen een
overstroming in de zomer
56

7. Literatuur
Achtereekte, H.J.M., S. Heidsma & H.J. Nalis, 2001. 650 jaar De Worp: 50 jaar De
Hovenschool, Twello.
Bartels, M. & B. Vermeulen, 2004. Archeologische Kroniek Gemeente Deventer 01-
07-2003 tot 30-06-2004, in: Deventer Jaarboek 2004, 59-80.
Butter, J., 1940. The excavation at Koerhuisbeek, Deventer, Netherlands: 1935-
1937, cadastre: C. 2, Ns 632-640, in: Koninklijke Nederlandsche Akademie van
wetenschappen; Vol. 43.1, 95-103
Doornink, G.J., 1936. Landweren bij Deventer in: Vereniging Mededelingen
Overijsselsch Regt en Geschiedenis 52, 1-30.
Doornink-Hoogenraad, M.M.,1978. Altena en Morgenster, in: VMOR 93, 53-58.
Flint, P.J., H.J. Nalis & H. van Vondel, 1986. Van Worp tot Hovenschool, Deventer.
Fuldauer, A. & J.W. Bloemink,1989. Een mysterieuze begraafplaats in: Deventer
Jaarboek 1989, 50-64.
Groenewoudt, B., 1996. Op zoek naar een Kapel, in: Hartslag, februari, 13-15.
Groothedde, M., 1995. Waarneming Worp 111 (intern rapport gemeente Deventer),
Deventer.
Groothedde, M., 1996a. Een skelet in de Ossenwaard te Deventer (intern rapport
gemeente Deventer), Deventer.
Groothedde, M., 1996b, Een skelet in de Ossenwaard te Deventer, vervolg. Het
mysterie opgelost? (intern rapport gemeente Deventer), Deventer.
Groothedde, M., 1996c. Deventer: Gemeentelijk Archeologisch Onderzoek, in:
Hunnepers december 1996, 26-30.
Hagens, H., 1978. Molens Mulders Meesters. Negen eeuwen watermolens in Twente
en de Gelderse Achterhoek, Almelo.
Halbertsma, H., 1962. Een middeleeuwse steenoven bij Deersum, Friesland, in:
Berichten Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 326-335.
Heunks, E. & O. Odé, 1998. Ruimte voor de Rijntakken; archeologische
verwachtingkaart met geomorfogenetische onderbouwing (RAAP-RAPPORT 362),
Amsterdam.
Hielkema, J.B., 2003. Aanvullend Archeologisch Onderzoek op terrein Caetshage te
Culemborg (Gld.), Groningen.
57

Hollestelle, J., 1974. Soil-Marks of Late Medieval Brick Clamps at Wijk bij Duurstede,
in: Berichten Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 1974, 185-189.
Hollestelle, J.,1976. De steenbakkerij in de Nederlanden tot omstreeks 1560,
Arnhem.
Houck, M.E., 1901. Gids voor Deventer en omstreken: met eene groote wandelkaart
en versierd met vele illustraties, Deventer.
Huijbers, T., 2004. De vele dimensies van natte gebieden in de Middeleeuwen
‘Zandbrabant’ met de microregio Laarbeek-Helmond centraal, in: F. Gerritsen & E.
Rensink (red.), Beekdallandschappen in archeologisch perspectief. Een kwestie van
onderzoek en monumentenzorg (= Nederlandse Archeologische Rapporten 28),
Amersfoort, 103-120.
Kalveen, C.A. van, 1979. De Deventer gemeente tijdens oorlog en burgeroproer,
1482-1528, in: Overijsselse Historische Bijdragen 94, 30-70.
Kam, R. de, 2006. Nijevelt, Een verdwenen kasteel in de Leidsche Rijn (= Utrechtse
Stadsgeschiedenissen 4), Utrecht.
Koch, A.C.F., 1972. Stroomdemonen en reispatronen, 1200 jaar oeververbinding bij
Deventer, Deventer.
Kronenberg, H., 1902. Deventer Weidenrechten, Deventer.
Lith, I. van, 2007. Historisch Bronnenonderzoek, Bolwerksplas, De Worp en
Ossenwaard Keizers- en Stobbenwaarden, Den Haag.
Ludgard, G.J., 1956. Lof van Deventer: zynde het verhael van vele periculen,
wonderbaerlicke uitreddinghen, vrome, vroede ende manhafte daden, voorkomende
in d'historie der vermaarde Keyserlicke Vrye Hanze Stadt Deventer, Deventer.
Ludgard, G.J., 1970. Deventer mozaïek: facetten van Deventer in heden en verleden,
Deventer.
Meyer, G.M. de, 1968. De stadrekeningen van Deventer, Deel I, 1394-1400,
Groningen.
Meyer, G.M. de, 1971. De stadrekeningen van Deventer, Deel II, 1401-1410,
Groningen.
Meyer, G.M. de, 1973. De stadrekeningen van Deventer, Deel III, 1411-1415,
Groningen.
Meyer, G.M. de, 1976. De stadrekeningen van Deventer, Deel IV, 1416-1424,
Groningen.
Meyer, G.M. de, 1979. De stadrekeningen van Deventer, Deel V, 1425-1434,
Groningen.
58

Mittendorff, E., 2005. Middeleeuwse boeren aan de Paddepoel. Archeologisch
Onderzoek naar een 11 de -13 de eeuws boerenerf in Colmschate, Deventer (=
Rapportages Archeologie Deventer 16), Deventer.
Modderman, P.J.R., 1981. De Lankerd bij Kesseleik, Een landweer tussen het
overkwartier van Gelre en het land van Hoorne, in: T.J. Hoekstra et al. (red.), Liber
Castellorum, 40 variaties op het thema kasteel, Zutphen, 283-287.
Nagge, W., 1915. Historie van Overijssel, in: Vereniging tot Beoefening van
Overijsselsch Regt en Geschiedenis, Zwolle.
Nalis, H.J., 1989. Stadsparken te Deventer; naar aanleiding van honderd jaar Oude
en vijfenzeventig jaar Nieuwe Plantsoen, in: Deventer Jaarboek 1989, 76-97.
Nalis, H.J., 2003. Een prent van Joannes van Doetecum en andere afbeeldingen van
het beleg van Deventer door Rennenberg in 1578, in: Deventer Jaarboek 2003, 7-25.
Penders, A.F.J., 1952. De krijgsverrichtingen ten oosten van de IJssel en in de
IJssellinie, mei 1940, Den Haag.
Rech, M., 2004. Gefundene Vergangenheit, Archäologie des Mittelalters in Bremen,
Bremen.
Tutein Nolthenius, A., 1958. Schipmolens, in: Overdrukken uit: Bijdragen en
mededelingen der Vereniging Gelre; Dl. 57, 233-243.
Verlinde, A.D., 1973. Archeologisch Nieuws. Mededelingen van de archeologische
instellingen in Nederland, redactie Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek, in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond
72 – 1973, 111-120.
Vermeulen, B., 2002. Het middeleeuwse tolhuis en de middeleeuwse landweer aan
de Snipperlingsdijk te Deventer (= Rapportages Archeologie Deventer 10), Deventer.
Vermeulen, B., 2004. Tichelaars op den Mersche. Baksteenproductie op de Deventer
stadsweiden, in: E. Kleeman et al. (red.), De onderste steen. Essays over de
cultuurgeschiedenis van Deventer. Liber amoricum voor Hans Magdelijns, Deventer,
118-122.
Vermeulen, B., 2006. Eenen stede buten der Berchpoerten daer hi enen
moelenbergh zetten wil. Twee middeleeuwse watergangen en een windmolen op het
terrein van de voormalige Boreelkazerne, in: H. de Beer et al. (red.), Aan weerszijden
van de IJssel, Liber amicorum aangeboden aan Henk Nalis ter gelegenheid van zijn
afscheid als archivaris van de gemeente Deventer, Deventer, 39-50.
Vermeulen, B., 2007. De Molen van Bertold van Bakerweerd, De toevalsvondst van
een windmolen op het terrein van de voormalige Boreelkazerne aan de
Kazernestraat te Deventer, in: Molinologie, Tijdschrift voor Molenstudies, 26.
59

Vermeulen, B. & M. Bartels, 2006. Verwachtingskaart Archeologie Gemeente
Deventer, Totstandkoming en Toepassing, Deventer.
Waterstanden: www.waterbase.nl
Zwanenburg, G.J., 2003. Boven- en Beneden rivieren. Rapport Risicogebieden,
Baarn.
60