Graadmeter maart/april-mei/juni 2/3 - Gezondheidsraad

Tweemaandelijks periodiek van de Gezondheidsraad, Den Haag
G r AADMETER#2/3
Het jaar van de
eeuw 3 / Het wachten waard 4 / Wetenschappelijk én maatschappelijk
inzicht 7 / De Gezond-heidsraad: paradox van
wetenschappelijk gezag 10 / De toekomst van ons zelf: over
toekomstige mogelijkheden tot hersenbeïnvloeding 16 /
BinnensteBuiten 20 / Negentien diepte-interviews 24 / De
toekomst van ons geluk 28 / De nuchtere pragmatiek van de
witjas 32 / De ervaren toekomst 39 / Ereleden benoemd 43 /
Centum Ethiek en Gezondheid geopend 45 / Kinderen in
de toxicologie49 / Gezondheidszorg 53 : Nieuwe mogelijkheden
bij orgaandonatie kunnen wachtlijsten bekorten 54 ;
Burgers moeten meer weten over genetica 56 ; Advies gevraagd
over het chronische vermoeidheidssyndroom 58 /
Voeding 60 : Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit 61 ;
Nieuwe voedingsnormen voor vitamine B , B en
6 12
foliumzuur 65 ; Fytosterolen 67 ; Overgewicht 69 ; Gezondheidsclaims
bij voeding onnodig verwarredn 71 / Milieu 73 :
Afleiding gezondheidskundige advieswaarden in nieuw perspectief
74 ; Advies gevraagd over nachtelijk lawaai 76 / Arbeidsomstandigheden
77 : Vier stoffen en hun invloed op de
voortplanting 78 ; Zwavelzuurnevels zijn kankerverwekkend
81 ; Openbare conceptrapporten herevaluatie oude MAC-
waarden 82 .
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

2
Graadmeter is een uitgave van het secretariaat van de Gezondheidsraad.
De Gezondheidsraad is ingesteld in 1902. De raad heeft als taak de regering en het parlement ‘voor te
lichten over de stand van wetenschap ten aanzien van vraagstukken op het gebied van de volksgezondheid’
(art. 21 Gezondheidswet).
De Gezondheidsraad ontvangt de meeste adviesaanvragen van de bewindslieden van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport; Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer; Sociale Zaken en
Werkgelegenheid; Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. De raad kan ook op eigen initiatief adviezen
uitbrengen, wanneer hij ontwikkelingen of trends signaleert die van belang kunnen zijn of worden voor het
overheidsbeleid.
De adviezen van de Gezondheidsraad worden in bijna alle gevallen opgesteld door een
multidisciplinair samengestelde commissie van – op persoonlijke titel benoemde – Nederlandse en soms
buitenlandse deskundigen. De adviezen zijn openbaar.
Alle foto’s in deze aflevering
van Graadmeter werden
gemaakt tijdens het symposium
De ervaren toekomst op 8 april
2003.
De fotograaf is Marie Cécile
Thijs.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Voorwoord
Het jaar van de eeuw
Het afgelopen raadsseizoen stond in het teken van Honderd jaar
Gezondheidsraad. Inmiddels mag de raad met voldoening terugkijken
op een in alle geslaagd eeuwfeest. Hoogtepunt van de viering
was het symposium De ervaren toekomst in de Ridderzaal op 8 april
jl., in aanwezigheid van Hare Majesteit de Koningin. De voorliggende
aflevering van Graadmeter belicht deze gebeurtenis in
woord en beeld, vanuit verschillende invalshoeken. Zo kunt u de
toespraak van de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en
Sport nog eens rustig nalezen, alsmede de voordrachten gewijd aan
of geïnspireerd door het onderzoek Paradox van wetenschappelijke
gezag, het advies De toekomst van ons zelf, en het kunstwerk
BinnensteBuiten. Ook wordt aandacht besteed aan de benoeming
van twee ereleden van de raad, prof. dr Joop Huisman en prof. dr
Henk Visser.
Als men de betekenis van een eeuw Gezondheidsraad, zoals die
ook in de diverse bijdragen is belicht, al kort zou kunnen samenvatten,
kan men zeggen: de raad heeft een brugfunctie vervuld tussen
de wetenschappelijke vooruitgang en het beleid ter bevordering
van de volksgezondheid. Het belang van deze brugfunctie zal in de
toekomst, bij een steeds snellere ontwikkeling van wetenschappelijke
kennis en een in toenemende mate van die kennis afhankelijke
samenleving, waarschijnlijk nog groter worden.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
André Knottnerus
3
Prof. dr JA Knottnerus is
voorzitter van de Gezondheidsraad.

4
Verslag
Het wachten waard
De gezondheidszorg en wachtlijsten: ze lijken onlosmakelijk
verbonden. Zelfs voor het eeuwfeest van de Gezondheidsraad,
dat op dinsdag 8 april gevierd werd, bestond een wachtlijst. Alle
vijfhonderd stoelen in de Ridderzaal in Den Haag waren dan
ook bezet voor het symposium De ervaren toekomst. Een half
jaar geleden werd de oorspronkelijke bijeenkomst afgelast vanwege
het overlijden van prins Claus. Nu kon een keur aan sprekers
alsnog terugblikken op een weer wat langer geworden
verleden, en vooruitkijken naar een licht ingekorte toekomst.
Dit alles onder het toeziend oog van onze vorstin, hoogwaardigheidsbekleders,
leden van de Gezondheidsraad en andere
genodigden. En onder de ogen van uw correspondent. Die
zagen het volgende.
Het lekkers bij de koffie en thee vooraf beloofde al heel wat.
Onorthodoxe design-gebakjes, waarvan pas bij bijten bekend
werd wat zij bevatten. Zo fel als de kleuren van de zoetigheid
waren, zo beschaafd gekleed waren de aanwezigen. Mannen, in
meerderheid, met donkere pakken. Hier en daar een oplichtende
gele of rode das. Een enkel gedurfd beige pak, misschien geïnspireerd
door de zon buiten, die wel zorgde voor een blauwe
lucht, maar nog niet voor warmte. De dames sloten zich grotendeels
aan bij de heren: ook bij hen veel ernstige kleuren. Slechts
hier en daar een fuchsiakleurig pakje, of een steenrood jasje. Eén
leren jack. Bij veel aanwezigen als onzichtbare maar toch duidelijk
aanwezige accessoire: de stethoscoop.
Want hier was de medische stand verzameld. De crème de
la crème van ons land. Bij de vraag ‘Is er een dokter in de zaal?’
zou men massaal zijn opgestaan, en had men zich op de patiënt
gestort als rugbyers op een bal. Maar iedereen bleef voor de
duur van deze middag gezond, en dus zitten. Er werd beleefd
gekeken naar de capriolen van Tiramisu: kleurige acrobaten die
zich knap in bochten wrongen. ‘Waar is dit voor?’ vroeg iemand
Pauline Slot
Dr P Slot is redacteur bij de
Gezondheidsraad.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

achter mij. ‘Om je aan te zetten tot meer bewegen,’ antwoordde
zijn buurman. De acrobaten op stelten zochten soms steun met
hun hand op een kalend, genodigd hoofd. Mooie momenten.
Niemand hoefde om stilte te verzoeken toen koningin
Beatrix binnenkwam. Iedereen stond, en keek. De glimlach van
de herkenning op alle gezichten in de rijen. Een groep royaltyfotografen
werd even binnengelaten: fleecetruien, rugzakken, en
nonchalant staan op een vensterbank. Dan weer snel weg.
En toen het programma. Dagvoorzitter Arend Jan Heerma van
Voss, in donker pak, noemde medici een lastig volkje, dat ongeschikt
is voor collegiaal werk. Dat herkende men in de zaal. En
er werd wel meer gelachen. De hoogste score werd behaald
door Inez de Beaufort, in donkerbruin, die elke paar regels
lachers op haar hand had. Hoogtepunt in haar lezing, een aaneenschakeling
van zogenaamde citaten van fictieve personen, de
verontwaardigde uitspraak van een medicus: ‘Ik ben nog nooit
in een commissie gevraagd, nooit!’. Vrijwel geen van de aanwezigen
kon hem dat nazeggen, en dat maakte vrolijk. Leedvermaak
bij heelmeesters?
Staatssecretaris Clémence Ross-van Dorp, in zwart velours,
sprak over het verleden van de Gezondheidsraad, en had wat
wensen voor de toekomst. Verleden en toekomst ontmoetten
elkaar daarna bij de enorme schoorsteenmantel, waar, bij wijze
van haardscherm, een groot wit vlak ondersteunende beelden
kon vertonen. Wiebe Bijker, in licht pak, schetste een interessant
beeld van de studie Paradox van wetenschappelijk gezag, met
powerpoint-slides die qua kleurigheid niet onderdeden voor de
vlaggen waarmee de Ridderzaal volhangt.
Witte Hoogendijk, in donker pak, tot 7 april de enige
spreker die geen hoogleraar was, bleek nog net op tijd een
leerstoel toegewezen te hebben gekregen. Toeval, benadrukte
Heerma van Voss. Hoogendijk gaf een overzicht van wat wij in
de toekomst mogen verwachten van hersenonderzoek, en gaf
daarmeer de highlights uit het speciale Gezondheidsraadadvies De
toekomst van ons zelf. Mooiste dia: een hersencel op een chip, in
toom gehouden door pionnen. Als ze dat kunnen fotograferen,
kunnen ze straks alles, zou je toch zeggen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
5

6
Maar de verbeelding is nog mooier dan de werkelijkheid.
Kitty Zijlmans, in rood pak, introduceerde het kunstwerk dat
Mieke de Waal maakte in opdracht van de honderdjarige
Gezondheidsraad: een prachtige kimono die ons binnenste aan
de buitenkant plaatst.
Na De Beaufort, kwamen vervolgens ook nog de geroutineerde
en bekwame sprekers Paul Schnabel, in donker pak, en
Ronald Plasterk, in donker pak. Schnabel, met toepasselijke rode
das, raakte het hart: door zijn verhaal waren wij opeens weer
mensen, die verliefd kunnen worden en ongelukkig kunnen zijn, en
die intens geluk duurzaam willen maken en duurzaam geluk
intens. Plasterk, met een gele das, vertelde hoe serieuze onderzoekers
het veel te druk hebben met ‘eenvoudige’ uitdagingen
als kanker genezen om zich te buigen over algehele levensverlenging.
Hij sprak niettemin de hoop uit dat wij, of onze
hersenen, elkaar hier over honderd jaar weer zouden treffen.
André Knottnerus, voorzitter van de Gezondheidsraad, en
in donker pak, hield het erop dat het onze ‘functionele nazaten’
zouden zijn die over honderd jaar bijeen zouden komen. De
steek die hij tijdens zijn historische overzicht opzette, afkomstig
van een verre functionele voorganger, kan ook dan, op een
andere hersenpan, weer goede diensten bewijzen.
De hapjes op de receptie na afloop waren net zo innovatief als
de gebakjes vooraf. De gesprekjes, hoewel niet allemaal afgeluisterd,
waren ongetwijfeld minder verrassend. Mensen spraken
met mensen, en lieten elkaar dan staan voor weer andere mensen.
In het rustigste deel van de bovenzaal sprak burgemeester
Deetman met onderwijsminister Van der Hoeven. Ook minister
de Geus onderhield zich in de vip-hoek, die weliswaar niet
afgescheiden was, maar duidelijk gemeden werd door beschroomde
niet-vips. Koningin Beatrix sprak geanimeerd met de
sprekers van het symposium. Het was gezellig. Het was een
mooie middag. Het was het wachten waard.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Voordracht Clémence Ross-van Dorp
Wetenschappelijk én maatschappelijk inzicht
Majesteit, geachte aanwezigen,
Honderd jaar advisering over de stand der wetenschap op het
gebied van de volksgezondheid verdient een feestelijk jubileum.
Een jubileum op een bijzondere plaats en in bijzonder gezelschap.
Ik vind het een eer om als eerste de jubilerende
Gezondheidsraad te mogen feliciteren. Mijn gelukwensen gaan
uit naar de voorzitter en vice-voorzitters, naar de medewerkers
van de staf en naar de leden van de raad die bij hoge uitzondering
bijna allemaal bijeen zijn.
Bij het negentigjarig bestaan presenteerde de Gezondheidsraad
een omvangrijke studie van René Rigter over de geschiedenis
van de raad. Eén van de conclusies luidde dat de raad ‘ongetwijfeld
heeft bijgedragen aan de stijging van het peil van de volksgezondheid
en aan de zorg voor het milieu’. Ik ben ervan overtuigd dat
die stelling onverkort geldt.
Ik heb met belangstelling de onderwerpen gezien die de
Gezondheidsraad nú heeft uitgekozen om studies naar te laten
verrichten. De resultaten, twee mooie boeken waarvan u kennis
hebt kunnen nemen, zijn verschenen onder de titels: De toekomst
van ons zelf en Paradox van wetenschappelijk gezag. De titels
vormen samen ook een paradox: de eerste studie gaat níet over
de toekomst van de raad zelf. En de tweede niet over wetenschappelijk
gezag in het algemeen, maar over het wetenschappelijk
gezag van de Gezondheidsraad zelf.
Paradox van wetenschappelijk gezag is een intrigerende titel voor
een intrigerende activiteit: de Gezondheidsraad heeft onderzoek
laten doen naar het eigen functioneren met als vraagstelling wat
de maatschappelijke invloed van de raad is.
Kennelijk was het antwoord op die vraag voor de
Gezondheidsraad niet vanzelfsprekend. Dat was het ook voor de
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
Drs C Ross-van Dorp is
staatssecretaris van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport.
7

8
onderzoekers niet. Zij vroegen zich bij het begin van hun onderzoek
af hoe een instituut als de Gezondheidsraad, met de missie
‘voor te lichten over de stand van de wetenschap’, en steunend op
een reputatie van professoren en artsen, aan het begin van de 21e
eeuw nog steeds zo veel gezag kan hebben. Honderd jaar geleden
had de arts van nature gezag, hij stond in aanzien en hij hoefde
nauwelijks verantwoording af te leggen. In deze tijd worden professoren
en artsen, wetenschappelijke kennis en wetenschappelijke
onderzoekers niet meer vanzelfsprekend als gerespecteerde autoriteiten
beschouwd. Toch leven wij meer dan ooit in een door wetenschap
en technologie bepaalde cultuur. Dit is de paradox die de
onderzoekers zo intrigeerde. Vooral ook omdat op alle terreinen
waarover de Gezondheidsraad adviseert - volksgezondheid, voeding,
arbeidsomstandigheden en milieuhygiëne - de voortschrijding
van de technologie ingrijpende gevolgen heeft en heeft gehad.
Eén van de conclusies van het onderzoek is dat de afgelopen
twintig jaar het wetenschappelijk en technisch onderzoek een
ontwikkeling hebben doorgemaakt. In de jaren zeventig lag het
accent nog op afzonderlijke wetenschappelijke experimenten en
technische innovaties. De laatste jaren is er steeds meer aandacht
voor maatschappelijke, culturele en politieke vragen die uit
beoefening van wetenschap en techniek voortvloeien. Bij de
Gezondheidsraad heeft een vergelijkbare verschuiving in
aandacht plaats. Of dat in voldoende mate gebeurt, blijkt nog
wel een punt van discussie.
‘De kracht van de Gezondheidsraad is zijn onafhankelijkheid’,
stelde Rigter tien jaar geleden. Maar hij stelde ook dat dat niet
betekent dat de raad het zich kan veroorloven zich te veel te
verwijderen van de andere spelers op zijn adviesterrein. Ik ben
het met de onderzoekers eens dat een grote rol van belangenvertegenwoordigers
in het adviestraject de onafhankelijkheid in
gevaar kan brengen. Naar hun idee kunnen andere vormen van
maatschappelijke verkenning zeer wel door de raad worden
uitgevoerd. Zij noemen hoorzittingen als een vorm van kwalitatief
onderzoek en het betrekken van meer soorten deskundigheid
bij de opstelling van adviezen. De raad moet niet werken in
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

een vacuüm, maar zich op de hoogte stellen van wat er in de
samenleving leeft.
Daarmee komt voor de discussie ook de vraag in beeld naar
een mogelijke rol voor de sociale wetenschappen. Ik wil een voortgang
van de discussie van harte aanbevelen. Dat de Gezondheidsraad
deze aanbeveling op zal pakken, lijdt weinig twijfel. Conclusie
van het onderzoek is immers dat de Gezondheidsraad nu functioneert
zoals de raad zelf de arts van nu schetst: ‘Vakmanschap alleen
is niet meer genoeg. Reflectie op het eigen handelen en een enerzijds
flexibele, anderzijds kritische houding ten aanzien van nieuwe
ontwikkelingen vereisen wetenschappelijk en maatschappelijk
inzicht.’ Dat de raad zelf ook deze instelling heeft, blijkt uit zijn
keuze voor een onderzoek naar zijn maatschappelijke invloed. Ik
moedig de Gezondheidsraad van harte aan om de volgende honderd
jaar met deze open, flexibele en kritische houding te adviseren
over de stand van de wetenschap in brede zin en zo te laten zien
dat de paradox van wetenschappelijk gezag een stimulerende
uitdaging vormt.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
9

10
Voordracht Wiebe Bijker
De Gezondheidsraad: paradox van
wetenschappelijk gezag
Majesteit, excellenties, geachte aanwezigen,
Is dit verjaarsfeest niet een historische vergissing? Hoe kunnen we
vieren dat een instituut dat honderd jaar geleden werd opgericht,
nu nog steeds een belangrijke maatschappelijke rol speelt, terwijl in
de afgelopen eeuw de maatschappij meer veranderd is dan gedurende
het hele millennium daarvoor? Is de Gezondheidsraad niet
een dinosaurus die eigenlijk al (uit)gestorven had moeten zijn?
Paradox
Een eeuw geleden was gezag nog heel gewoon en had wetenschap
nog autoriteit. De Gezondheidsraad kon worden gehuisvest in een
ivoren toren waarin wetenschappers in splendid isolation hun
adviezen afscheidden zonder zich te hoeven bekommeren om hun
maatschappelijke rol. Maar de wereld is veranderd. Gezag en
autoriteit hebben niet meer die vanzelfsprekendheid die ze vroeger
leken te hebben. Of misschien moeten we zeggen: het zijn niet
meer dezelfde maatschappelijke actoren die gezag en autoriteit
hebben. De lage status van mensen in onderwijs en zorg, het
toenemende geweld van patiënten jegens huisartsen, en de teruglopende
begrotingen voor universitair onderzoek: het zijn allemaal
aanwijzingen dat wetenschap, onderwijs en zorg minder hoog in
aanzien staan dan een eeuw geleden.
Maar dit is slechts de helft van het verhaal. We kunnen ook
constateren dat wetenschap en technologie niet meer zijn weg te
denken uit onze samenleving. Of het nu gaat om de gezondheidszorg,
of om het beheer van ons milieu, of het nu gaat om
processen van sociale in- en exclusie in ons eigen land of over
ontwikkelingssamenwerking met de derde wereld (of inderdaad
Prof. dr ir WE Bijker is
hoogleraar techniek en
samenleving aan de Universi-
teit Maastricht.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

over het beslechten van [internationale] conflicten): we kunnen
niet meer hopen deze vraagstukken te begrijpen of op te lossen
zonder de rol van wetenschap en technologie erbij in acht te
nemen.
Hoe overleeft de Gezondheidsraad deze paradox, waarin
enerzijds wetenschap en technologie van centraal belang zijn in
onze maatschappij, en anderzijds de status van artsen, onderzoekers,
ingenieurs en onderwijzers zo aan erosie onderhevig is?
Hoe kan een instituut dat stoelt op de tanende reputatie van
professoren en artsen, aan het begin van de 21 e eeuw toch nog
met gezag spreken? Wat is de oplossing van deze paradox van
wetenschappelijk gezag?
Invloed
Dat is de vraag die Roland Bal, Ruud Hendriks en ik hebben
proberen te beantwoorden. Wat is de maatschappelijke invloed
van de Gezondheidsraad? Of preciezer: hoe slaagt de raad erin
maatschappelijke invloed uit te oefenen vanuit zijn missie ‘voor
te lichten over de stand der wetenschap’?
De vraag óf de Gezondheidsraad maatschappelijk invloed
heeft wordt met een ondubbelzinnig ‘ja’ beantwoord: iedereen
die we erover spraken kon zonder aarzeling momenten en
gebeurtenissen noemen waaruit dit blijkt.
Maar dit is ook een onmogelijke vraag. Onmogelijk,
omdat bij doorvragen en preciezer kijken blijkt dat het begrip
‘invloed’ zoveel verschillende betekenissen kan hebben. Was het
dyslexieadvies invloedrijk omdat het een bestseller was en vele
leerkrachten, ouders en logopedisten het onder hun hoofdkussen
hebben liggen? Of had het dyslexieadvies helemaal geen
invloed: het is immers jarenlang tussen de ministeries van OC&W
en VWS heen en weer geschoven, zonder dat het tot concreet
beleid leidde?
De vraag ‘hoe groot is de invloed van de raad?’ is dus deels
triviaal eenvoudig en deels onmogelijk te beantwoorden. Daarom
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
11

12
hebben wij via een andere vraag inzicht proberen te krijgen in de
paradox van wetenschappelijk gezag: de vraag ‘op welke manier
oefent de Gezondheidsraad invloed uit?’
Coördinatiemechanismen
De maatschappelijke invloed van de Gezondheidsraad wordt
gecreëerd, bijna van minuut tot minuut, in het dagelijkse werk
van leden, staf en leiding - in wisselwerking met ministers,
beroepsgroepen, internationale organisaties en de wetenschappelijke
gemeenschap. Het antwoord op de vraag naar de maatschappelijke
invloed van de Gezondheidsraad bestaat daarom
niet uit één formule, maar zit als het ware verstopt in zijn dagelijkse
praktijk.
Wij hebben deze praktijk, wat er achter de coulissen –
backstage – van de Gezondheidsraad gebeurt, gedetailleerd beschreven
en geanalyseerd omdat alleen op die manier inzicht kan
worden gekregen in de invloed die de Gezondheidsraad in zijn
publieke rol – frontstage – heeft.
In onze analyse van het functioneren van de Gezondheidsraad
zijn frontstage en backstage onlosmakelijk aan elkaar gekoppeld.
Ons boek is daarom niet bedoeld als een onthullend kijkje
achter de schermen, noch willen we het frontstage optreden van
de raad presenteren als schone schijn of window-dressing. Integendeel:
uiteindelijk gaat het juist om het publieke functioneren
van de raad; om wat er vóór het doek gebeurt. Maar dat publieke
optreden kunnen we, is de stelling van ons onderzoek,
alleen begrijpen door ook áchter de coulissen te gaan kijken.
(Overigens: elk instituut met een zekere maatschappelijke stabiliteit
kan op deze manier als een combinatie van frontstage en
backstage worden geanalyseerd. Zo zal een restaurant zijn klanten
uit de keuken weren, terwijl niemand twijfelt aan het belang
van wat er achter de klapdeuren gebeurt.) Bij de Gezondheidsraad
gebeurt dit met de coördinatiemechanismen die wij in ons
boek identificeren.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Met ‘coördinatiemechanisme’ bedoelen we een mechanisme
waarmee de Gezondheidsraad twee domeinen van elkaar scheidt,
en tegelijk de relatie tussen die twee domeinen regelt en coördineert.
Zo wordt een duidelijke scheidslijn tussen wetenschap en
beleid getrokken, maar mogen ambtenaren wel als adviseur een
commissie bijwonen. Zo trekt de raad een grens tussen belangenbehartiging
en wetenschappelijke kennis, maar organiseert zij wel
hoorzittingen waarop patiëntenverenigingen of industriële
belangenorganisaties hun inbreng kunnen geven.
Voorbeeld: normativiteit, ethiek
Nog een voorbeeld van coördinatie. Hoe gaat de Gezondheidsraad
om met het klassieke onderscheid tussen feiten en waarden?
Frontstage is dit onderscheid niet alleen een van de pijlers van
alle wetenschappelijk onderzoek, maar zeker ook van een instituut
als de Gezondheidsraad dat wetenschappelijke advisering
verzorgt. De raad geeft de feiten, de politiek brengt de waarden
en normen in, maakt politieke afwegingen, en hakt een knoop
door. Backstage zien we hoe de raad deze domeinen coördineert.
Ten eerste is er de erkenning dat ook in de natuurwetenschappen
dit onderscheid niet zo simpel is als vaak wordt aangenomen:
alle wetenschappelijke waarnemingen en uitspraken zijn
waardegeladen. Daarom besteedt de Gezondheidsraad zoveel
aandacht aan een evenwichtige samenstelling van zijn commissies
- en dan heb ik het over disciplinaire achtergrond en wetenschappelijk
perspectief, niet over politieke opvatting of religieuze
identiteit. Ten tweede heeft de raad sinds enige jaren erkend dat
ook wetenschappelijk onderzoek naar de sociaal-culturele
inbedding van wetenschap en techniek in de samenleving, en
naar de normatieve keuzen rondom medische verrichtingen
relevant is. De raad vraagt daarom ook regelmatig ethici, sociologen
en juristen als wetenschappelijke deskundigen in zijn
commissies. De in 1977 geïnstalleerde Beraadsgroep
Gezondheidsethiek en Gezondheidsrecht is daarvan een treffend
voorbeeld.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
13

14
Geen dinosaurus: honderd jaar jong, ‘traditie van
traditieloosheid’
De manier waarop de Gezondheidsraad het spectrum van wetenschappelijke
deskundigheid heeft uitgebreid van de medische
en de natuurwetenschappen tot ook de sociale wetenschappen
en humaniora is een voorbeeld van hoe hij het al die honderd
jaar lang volhoudt: voortdurende reflectie op het eigen functioneren;
een voortdurend spiegelen aan wat de maatschappelijke
ontwikkelingen zijn.
Het antwoord op de vraag hoe de Gezondheidsraad zijn
invloed realiseert, valt dan ook niet samen te vatten in een paar
punten. Het is als met de vraag van Astérix aan een Britse kasteelheer:
hoe je zo’n mooi grasveld krijgt? Het antwoord luidde:
begin honderd jaar geleden. Ik kan u vanmiddag evenmin een
eenvoudig antwoord geven: de positie van de Gezondheidsraad
is nooit vanzelfsprekend, zijn invloed wordt elke dag opnieuw
bewerkstelligd, het gezag wordt continu onderhouden met de
vele coördinatiemechanismen die wij hebben gevonden. De
Gezondheidsraad is geen dinosaurus; hij is juist bijzonder goed
aangepast aan onze tijd.
Belichaming én oplossing van paradox
Ons onderzoek is geen evaluatie van de Gezondheidsraad, maar
een onderzoek naar de rol van wetenschappelijke advisering in
onze moderne, hoogontwikkelde technologische cultuur. Mijn
verhaal is geen lofrede, noch een boetepreek. Toch wil ik eindigen
met een normatieve conclusie.
Ik heb als uitgangspunt de paradox geschetst dat wetenschap
en technologie in deze kennismaatschappij een betrekkelijk
lage status hebben, terwijl zij aan hooggespannen maatschappelijke
verwachtingen moeten voldoen. Tegen die achtergrond
willen wij pleiten voor het behoud van een instituut dat
enerzijds dicht bij politiek en beleid staat, maar waar anderzijds
wetenschappelijke waarden hoog in het vaandel staan, waar
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

uitenwetenschappelijke elementen slechts op gecontroleerde
wijze worden binnengelaten.
De Gezondheidsraad is zo’n instituut. Op micro-niveau
lijkt hij zelve de belichaming van de paradox. Geen bemoeienis
met de implementatie van adviezen mogen hebben, maar wel
ambtenaren als adviseur gebruiken. Geen belangenvertegenwoordiging
willen toelaten, maar wel hoorzittingen
voor de industrie organiseren. Alleen over wetenschappelijke
feiten willen rapporteren, maar wel filosofen als raadsleden
benoemen. Op maatschappelijk niveau laten wij zien hoe de raad
door middel van complex coördinatiewerk de maatschappelijke
paradox van wetenschappelijk gezag oplost. Wij onderbouwen
daarmee het oordeel van alle buitenlandse deskundigen die wij
tijdens ons onderzoek spraken: de Nederlandse Gezondheidraad
is uniek en van een niet te overschatten maatschappelijk belang.
Alleen met instituten als de Gezondheidsraad kan onze moderne
technologische cultuur ontsnappen aan de paradox van wetenschappelijk
gezag.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
15

16
Voordracht Witte Hoogendijk
De toekomst van ons zelf: over toekomstige
mogelijkheden tot hersenbeïnvloeding
Majesteit, voorzitter, dames en heren,
De opdracht om een voorspelling te doen over toekomstige mogelijkheden
tot hersenbeïnvloeding is waarschijnlijk de leukste opdracht
die wij als jonge onderzoekers konden krijgen. Helaas is
hierdoor wel in één klap een hele generatie potentiële commissieleden
dusdanig verwend geraakt, dat toekomstige opdrachten van
de Gezondheidsraad altijd schril zullen afsteken.
Overigens, makkelijk was de opdracht niet! De ontwikkelingen
in de hersenwetenschappen gaan zo snel dat een door ons
voorspeld toekomstscenario soms een week later al in de vakliteratuur
beschreven stond als reëel onderzoeksresultaat. Toch besloot
de commissie bij het voorspellen met minimaal één teen in de
realiteit te blijven staan.
’Saai!’, zult u misschien denken. Maar ik kan u geruststellen.
Het onvolprezen secretariaat van de Gezondheidsraad liet
namelijk zeven zeer gewaagde flarden tekst over hersenbeïnvloeding
overwaaien uit de toekomst. De commissie werd
vervolgens gevraagd deze te becommentariëren op technische
haalbaarheid en implicatie hiervan voor de gezondheidszorg, de
maatschappij en onze identiteit. Met andere woorden: voor de
toekomst van ons zelf. Om u een indruk van het rapport te
geven zal ik kort iets zeggen over preventie, behandeling en
functieverbetering.
Over preventie
Zullen mensen genetisch gescreend gaan worden op hun aanleg
voor neurologische en psychiatrische aandoeningen?
Bij aandoeningen als dementie, depressie en schizofrenie spelen
Prof. dr WJG Hoogendijk is
hoogleraar biologische
psychiatrie aan de Vrije
Universiteit Amsterdam.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

verscheidene genen en omgevingsfactoren een rol. Dat blijkt
bijvoorbeeld uit het feit dat een eeneiige vierling weliswaar identiek
DNA had geërfd en dat alle vier de vrouwen leden aan schizofrenie,
maar qua ziektebeloop erg verschilden. Zo had de één een
gezin en werk, terwijl de ander chronisch in een psychiatrisch
ziekenhuis verbleef. Het voorspellen van dergelijke aandoeningen
op basis van afwijkingen in het DNA zal ook alleen mogelijk zijn
in combinatie met het bepalen van omgevingsrisico’s en hersenfunctieonderzoek,
zoals hersenscans. Hersengebieden die onze
emoties regelen, functioneren bij depressieve personen minder
goed. Het vroeg identificeren van individuen met verhoogd risico
op een hersenaandoening opent de weg naar preventie.
Voorspellen heeft vanzelfsprekend alleen zin wanneer ook
preventieve behandelinterventies voorhanden zijn. Bovendien kan
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
17

18
de voorspellende geneeskunde implicaties hebben voor de privacy
en leiden tot stigmatisering en discriminatie. De overheid dient er
voor te waken dat drang, die voortkomt uit nieuwe mogelijkheden
tot hersenbeïnvloeding, niet overgaat in dwang. Hoe dit kan
geschieden daar kom ik op terug.
Over behandeling
Bij nieuwe behandelinterventies kan gedacht worden aan de
implantatie van stimulatie-elektroden, zoals bij de ziekte van
Parkinson. In de toekomst zal het zelfs mogelijk zijn om individuele
hersencellen van totaal verlamde mensen in contact te
brengen met computerchips, waardoor communicatie mogelijk
wordt. Op een chip kunnen hersencellen worden gekweekt in de
hoop dat deze contact maken met de individuele electroden.
Verder kan gedacht worden aan geneesmiddelen die de aanmaak
van ziekmakende eiwitten op DNA -niveau remmen, aan stamceltherapie
en, schrik niet…, aan geautomatiseerde psychotherapie.
Over functieverbetering
Zullen wij massaal functieverbeteraars gebruiken om onze stemming
te verbeteren? Door vooruitgang in de farmacogenetica
zullen niet alleen geneesmiddelen, zoals antidepressiva, maar ook
softdrugs meer op het genetisch profiel van een individuele persoon
kunnen worden toegespitst. Hierdoor zullen bijwerkingen en
verslavingsrisico’s afnemen. De vraag of dergelijke ‘schone’
stemmingsverbeteraars op lange termijn schade toebrengen aan de
hersenen en ons sociale gedrag doen verslechteren of juist verbeteren,
kan uitsluitend met wetenschappelijk onderzoek beantwoord
worden en niet door criminalisering van het probleem.
De grens tussen geneesmiddelen en functieverbeteraars zal
overigens niet altijd scherp te trekken zijn en bovendien onderhevig
aan veranderende opvattingen in de maatschappij. Als in
de toekomst bijvoorbeeld blijkt dat iemand met een zwaarmoedig
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

karakter door het innemen van een ‘schone’ stemmingsverbeteraar
makkelijker onder de mensen komt en aan het werk raakt, dan zal
de maatschappij hier misschien anders tegenover staan dan nu.
Net als bij de vragen rondom de voorspellende geneeskunde
is de Gezondheidsraad bij uitstek in staat om op dit grensgebied
van wetenschap en ethiek de vinger aan de pols te houden. Een
pro-actieve rol van de raad is in dat opzicht gewenst en een multidisciplinaire
benadering is hierbij onmisbaar, hetgeen overigens ook
in onze eigen commissie is gebleken.
Ten slotte, een samenvatting van de adviezen uit het rapport. De
commissie verwacht dat de geschetste ontwikkelingen succesvol
zullen kunnen zijn, mits er voldoende maatschappelijk en economisch
draagvlak blijft bestaan voor fundamenteel en klinisch
neurowetenschappelijk onderzoek. De commissie adviseert daarom
dit onderzoek ruim baan te geven, maar tegelijkertijd en doorlopend
aandacht te besteden aan de implicaties hiervan voor gezondheidszorg,
maatschappij en ons zelf.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
19

20
Voordracht
BinnensteBuiten
Het is een vreemd ding oog in oog te staan met je binnenste. Het
ruimtelijke schilderwerk BinnensteBuiten, dat Mieke de Waal
maakte voor de honderdjarige, veruitwendigt van het menselijk
lichaam wat schuilgaat onder de huid. De kimono spreidt ons
binnenste uit en toont onze organen, botten, zenuwcellen, hersenen,
spierweefsel, als embryo de mens in aanbouw en een doorsnede
van de huid, onze eerste mantel. Dat binnenste is kwetsbaar
en wordt zo mooi afgedekt door onze huid. Toch is de mens altijd
al nieuwsgierig geweest naar wat er zich onder die huid verborgen
hield. Al sinds de vroege oudheid breken wetenschappers en kunstenaars
zich het hoofd over waar de ziel
huist in het lichaam, over de relatie
tussen lichaam en ziel, de vraag waar
het leven vandaan komt en wat de
plaats is van de mens in de kosmos.
Perfecte proporties
Sinds de late Middeleeuwen/vroegmoderne
tijd zijn wij ietwat van ons
voetstuk gevallen. Toen nog geloofde
men dat de mens de weerspiegeling was
van een hogere kosmische orde en
derhalve perfect van proporties. De
natuurlijke harmonie zou gestoeld zijn
op de gulden snede die sedert Euclides
rond 300 voor Christus sturend is geweest
voor het Westerse schoonheidsideaal.
Tal van tekeningen uit het
verleden laten de mens zien als standaard
van die gulden snede, met als
meest bekende Leonardo da Vinci’s
Kitty Zijlmans
Prof. dr CJM Zijlmans is
hoogleraar kunstgeschiedenis
van de nieuwste tijd aan de
Universiteit Leiden.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

mannelijke figuur die perfect past in de volmaakte geometrische
vormen van de cirkel en het vierkant. De mens als maat van het
universum.
Zodiak
Behalve die speculatie over de menselijke proporties was men ook
benieuwd naar de levensenergie van het lichaam en legde men
verbanden tussen de lichaamssappen en de elementaire kwaliteiten
in de mens in verhouding tot de zodiak. De twaalf tekens van de
dierenriem en de zeven planeten werden op het menselijk lichaam
geprojecteerd. Zo associeerde de zeventiende-eeuwse universele
geleerde Athanasius Kircher de Zon met het hart, de Maan met de
hersenen, Jupiter met de lever, de milt met Saturnus, de nieren met
Venus, de longen met Mercurius en de Aarde met de maag. ‘De
aderen zijn de rivieren, de blaas de zee’. 1 Uit een Hebreeuws
manuscript uit de veertiende eeuw leren wij dat de twaalf tekens
van de dierenriem invloed uitoefenen op de lichaamsdelen. De
Ram als eerste teken troont bovenaan op het hoofd en beïnvloedt
de bijnieren en de bloeddruk, de Vissen – mijn eigen sterrenbeeld –
vertegenwoordigen de voeten en een aantal lichaamssappen (welke
wordt niet genoemd), daar tussenin zit de rest. Saillant detail is
wellicht dat de Schorpioen in verband wordt gebracht met de
geslachtsdelen.
Uithoekjes van het menselijk lichaam
Vanaf de eerste helft van de zestiende eeuw werden systematisch
secties verricht op lijken, maar de oude leerstellingen gaven nog
steeds de toon aan: het bloed zou vitale geesten hebben die wonen
in de linkerkamer van het hart en de ademtocht van de geest heette
‘pneuma’ die in de hersenen resideerden. Wij zijn inmiddels wat
aardser geworden maar het doorgronden van het mysterie van het
leven blijft een drijfveer voor wetenschap en kunst.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
21
1 Zie Alexander Roob, Alchemie
en Mystiek, Keulen: Taschen/
Libero 1997.

22
Onderzoek naar de werking van het menselijk lichaam en de
menselijke geest heeft in het heden een enorme vlucht genomen
door de ontwikkeling van hoogwaardige technologie waarmee tot
wij tot in de kleinste uithoekjes van het menselijk lichaam kunnen
kijken. Onvermoede reizen maken wij op micro- en nanoniveau;
MRI, CT-scans, elektronenmicroscopen, endoscopen en
echoscopieën brengen levend organisme in kaart, digitale landschappen
en universa tonend waar wij voorheen geen weet van
hadden en waar in de kunst gretig op wordt ingespeeld. Het is als
de reizen van Starship Voyager die als doel hadden nieuwe werelden
te exploreren waar de mens nog niet eerder was geweest. In dat
opzicht zijn wetenschap en kunst verwant, ze brengen je op een
plaats die je eerder niet kende.
Kunst en de lijfelijkheid van de mens
Door alle eeuwen heen toont de kunst een even grote interesse
in het menselijk lichaam als de wetenschap: de mens als perfecte,
harmonische vorm, als goedlopend mechaniek, als levend organisme
waar de spieren de huid modelleren, als lustobject, maar
ook als mens die voelt, denkt, handelt, die zijn ‘zelf’ onderzoekt.
Waarin schuilt het ‘zelf’? Wat betekent het voor onze
zelfconstitutie om onze binnenkant even goed te kennen als de
buitenkant, toch vaak het eerste referentiekader?
Mieke de Waal’s kimono toont de lijfelijkheid van de mens.
Als een atlas zijn alle onderdelen van het lichaam, soms op ware
grootte, soms reusachtig uitvergroot, op een rijtje gezet. Het is
een sport alle onderdelen te herkennen en te benoemen. De
eenvoud van de kimono, een aantal rechthoekige lappen stof
met wigvormige inzetten aan de zijkant, laat de rijkdom van wat
er allemaal bij ons in de binnenkant zit goed tot zijn recht
komen. Nieuwsgierigheid trekt je naar al die verschillende panelen
en dan sta je verbluft dat dat allemaal op de juiste plek en in
een minutieuze afstemming op elkaar bij jou aan de binnenkant
zit. De mantel is stoer, solide, gevoerd, zodat hij als het ware
staat als een huis. De binnenkant heeft een rozerode kleur als
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

vitaal levensteken. Met de armen uitgespreid toont de kimono aan
alle kanten de onderdelen die onze levensfuncties waarborgen,
maar die zelfde houding verwelkomt ons ook en heeft ook als
associatie de mantel als bescherming. Dit motief kennen wij uit de
kunstgeschiedenis van de ‘Maria Misericordia’, Maria van de
Barmhartigheid die met haar mantel liefdevol de smekelingen
beschermt.
De afgebeelde onderdelen corresponderen niet met de
plaats die zij gewoonlijk in het lichaam innemen, dat zou te
mimetisch zijn. Nu kijkt een groot oog ons vanuit de rechteroksel
aan en zweeft het baby’tje vlak boven de zoom. Alle onderdelen
tellen even zwaar mee, klein of groot, wij kunnen er
geen een missen. Daarin zijn we allemaal hetzelfde en toch op
één punt net even anders. Deze mantel is hermafrodiet, man en
vrouw in een, voor ieder een metafoor.
In Japan is de kimono een siermantel waarin je uitgaat, die
je met trots draagt. De kimono vertelt van alles over zijn drager,
de levensfase waarin deze verkeert, zijn status. Zo te zien gaat
het erg goed met de honderdjarige aan wie deze kimono is
opgedragen.
Tot slot
Kunst is een product van verbeeldingskracht maar moet die ook
bij ons opwekken. Daarin schuilt de evocerende kracht van de
kunst. Kunst laat de dingen op een andere wijze zien en roept
onvermoede reacties en associaties in ons op. Laat het kunstwerk
maar eens goed op u inwerken en het zijn werk doen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
23

24
Voordracht
Negentien diepte-interviews
Majesteit, Excellenties, mijnheer de voorzitter, dames en heren,
Kan de toekomst van onszelf, kan de Gezondheidsraad zonder
ethiek? Nee, denk ik. Dat dacht u wel. Maar denken zonder
empirisch onderzoek doen we hier niet. Wie niet telt, telt niet.
Dus heb ik een aantal willekeurige personen gediepteinterviewd.
Wie? Helaas: de privacy verbiedt mij dat te zeggen. Elke
gelijkenis met bestaande personen is toevallig en komt voor
rekening van de luisteraar. Ik vroeg hun: wat vindt u van de toekomst
in het algemeen, die van onszelf en die van ethici in het
bijzonder?
Een onderzoeker: ‘Ethici? Taxichauffeurs met een wauwelgraad!
Zwammasters! Als die over de toekomst gaan, is die toekomst
voorbij voor we er erg in hebben.’
Een post-postmoderne filosoof: ‘Ethici? Die jomanda’s van de
wijsbegeerte. Weten zij veel! Ik weet niet veel en weet dat. Hoe
verhoudt het verdeelde zelf zich in paradoxale tijden van verwarring
over de ware identiteit met het vervreemde
postpostmoderne ik? Waar is in die toekomst van ons zelf de
ander? En wie zijn die onszelf als wij het niet zijn en wij zijn het
niet.’
Een schrijver: ‘De toekomst van onszelf? Amateur science
fiction! Na-apers! Klaplopers! Wat verbeelden jullie je wel?
VerHarryPottisering van de medisch-technologische apocalyps!
Schrijvers heeft de raad nodig. Wij denken vooruit. Ethici denken
mee. Laat de ethici waar ze horen: hollend achter de feiten.
De verbeelding is de toekomst van onszelf en de toekomst van
onszelf is de verbeelding.’
Inez de Beaufort
Prof. dr ID de Beaufort is
hoogleraar gezondheidsethiek
aan de Erasmus Universiteit
Rotterdam.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Een potentiële Nobelprijswinnaar: ‘Wie maalt er om neuroelectronische
interfaces of chemische gelukkigmakers of
emailpsychiatrie als hij het Publiek voortdurend gerust moet
stellen over de Ware Brandende Ethische kwesties zoals: de
intrinsieke waarde van de fruitvlieg, de integriteit van de muis,
het onvervreemdbare recht op leven van de humane
spermatozo? Was ik niet het slachtoffer van overal loerende
ethische stalkers, dan had ik die Nobelprijs al.’
Pardon: verkeerde potentiële Nobelprijswinnaar.
Een potentiële Nobelprijswinnaar: ‘Knap dat ethici hebben
doorgeleerd dat ze weten wat goed is! Ik ben dol op normatieve
kaders, al weet ik nog steeds niet wat het zijn.’
Een voorzitter van de raad: ‘Ik verlang soms naar ons verleden.
Wijze clinici entre nous, en geen vrouwen behalve koffiejuffrouwen.’
Pardon: verkeerde voorzitter!
Een voorzitter van de raad: ‘Uit dit advies van onszelf blijkt
opnieuw de waarde van onszelf, ons elan, onze creativiteit, en de
noodzaak van reflectie over en voor onszelf. Blikken ethici
trekken we open. En blikken vrouwen. En vrouwelijke ethici.’
Een belangrijke burger: ‘Over wiens ethiek hebben we het
eigenlijk? Ook ik ben een ethicus in ’t diepst van mijn gedachten.’
Een hele belangrijke burger: ‘De toekomst zal mijn tijd wel
duren. Principes houden de zonen van Frankenstein niet tegen.’
Een hele, hele belangrijke burger: ‘Wij hebben het al vaak gezegd:
zonder waarden is de samenleving weerloos.’
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
25

26
Een onderzoeker: ‘Chemische stemmingsbeïnvloeders? So what?
Zo’n advies van de raad is pas stemmingmakerij! Het jaagt de
mensen de stuipen op het lijf. Het versterkt de bizarre gutfeelings
die ze voor ethiek verslijten. Ik zal die gutfeelings lokaliseren
in de hersens en met een beetje geluk: neutraliseren.’
Een politicus: ‘Inderdaad, de ethiek en de toekomst enzo, zijn
natuurlijk ook onze zorg. Qua vraagsturing, transparantie en
integriteit, enzo. Regeren is trouwens evengoed vooruitzien. Doch
tussen droom en daad staan geen ethici, maar verkiezingen.’
Een minister: ‘Een zeerInteressantzeerBelangwekkendzeer-
Nuttig advies. We zijn er erg blij mee. Zoals we altijd blij zijn
met Alle adviezen van al onze Zeer Gewaardeerde Adviesorganen.
Jarig of niet. Maat op Raad. Eh: Raad op Maat. En dan
Daad na Raad. Daar staan wij voor en op.’
Een ouderwetse dokter: ‘Ze zullen toch wel zorgen dat er straks
nog zieken zijn? Dat niet iedereen beter is voor hij ziek is?’
Een voetbalsupporter: ‘Raad-selachtige concentratie op het
brein! De benen van Ronaldo zijn verzekerd voor drie miljoen.
Wat dacht u dat al die hersens van al die knappe koppen bij de
raad samen deden! En ethiek? Ethiek is gewoon winnen.’
Een potentiële Oscarwinnaar: ‘Een schitterend scenario:
Designing the future met Julia Roberts als snuggere snoezige
ethica – waarom zou een ethica er niet goed uit mogen zien, het
is maar film – en Hugh Grant als integere maar naïeve onderzoeker
– waarom zou een onderzoeker er niet goed uit mogen
zien – en Anthony Hopkins als psychiater. En dan krijgen ze
elkaar en een boel blije kloontjes.’
Een ethicus: ‘Ach, het inteeltige circuit van de raad! Onszelf
kent onszelf. Inhaleer de morele spruitjeslucht! Kookboekethiek
van apologetische cryptofilosofen die rechtvaardigen wat
beleidsmakers willen. Waardenmaffia. Miezerige moraalridders.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Colporteurs van pragmatische paradigma’s. Ik ben nooit gevraagd
voor een commissie. Nooit. Niet dat ik zou willen. Nog na geen
honderd prozacs.’
Een historicus: ‘De toekomst van onszelf leer je van het verleden.
De toekomst is onvoorstelbaar onvoorspelbaar. Begin er
niet aan.’
Een hypochonder: ‘Ik doe geen oog meer dicht sinds dit advies.
Maar daarvoor ook niet, eigenlijk.’
Een kind: ‘Maar als er oorlog blijft, dan is er geen toekomst
voor mij? Toch?’
De conclusie, volgens de klassieke ethische formule: intuïtie x
waarschijnlijkheid, gecorrigeerd voor vooroordelen en retorische
factor met een p van 0,6, luidt dat er 100 procent consensus is over
de verdeeldheid. Iedereen vindt: bij de toekomst in het algemeen
en van onszelf en van de raad hoort integrale anticiperende
ethische reflectie.’
Het kind: ‘Wat is integrale anticiperende ethische reflectie?’
Een ik: ‘Stst: dat is geheim.
De toekomst zal het van jou leren.’
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
27

28
Voordracht
De toekomst van ons geluk
‘Functieverbeteraars’, dat doet toch meer denken aan de CAO dan
aan het DNA. Ik kende het woord niet, maar in De toekomst van
ons zelf is er een heel hoofdstuk aan gewijd onder de spannende
titel ‘Nederland Proeftuin. Over psychofarmaca en drugs’. Een
toekomstbeeld met ‘een keten van winkels waar klanten middelen
kunnen kopen …om hun stemming te verbeteren, hun beleving te
verdiepen of hun cognitieve prestaties aan te scherpen’. Nooit meer
bang of verdrietig, nooit meer verveeld of ontevreden, nooit meer
vergeetachtig of moe. In ieder geval niet als je dat niet wilt zijn.
Als het een beetje meezit, zijn in die winkels straks ook diepe
gevoelens te koop, zit er vrolijkheid in een potje en hebben ze alles
voor een goed geheugen. Een Kruidvat vol geluk.
Wat is geluk? ‘Geluk is gevaarlijk’, zei de dichter Rutger Kopland,
die ook de psychiater Rudi van den Hoofdakker is, en hij
voegde er aan toe: ‘ ik bedoel dit: het geluk moet ergens en ooit
zijn omdat wij dit ons herinneren en dit ons herinnert’. Het
geluk blijft niet, het ligt altijd achter ons en daarom zijn we er
steeds weer naar op weg. Wie dat niet meer doet, kan of wil,
noemen we gek of gestoord of psychisch ziek. Hij is van de weg
geraakt, bij de pakken neer gaan zitten of zelfs op zijn schreden
teruggekeerd. Als het goed is en – dus – als wij geestelijk gezond
zijn, drijft het geluk ons voort naar zichzelf. Dat is en blijft
ook de toekomst van ons zelf. Wij willen gelukkig zijn. De vraag
is alleen of we het geluk daar ook een handje bij mogen helpen?
En hoe gevaarlijk dat is?
Er zijn twee wegen naar het geluk, of beter gezegd, er is een
weg ván het geluk en er is een weg náár het geluk. Op de weg
ván het geluk kom je door toeval terecht: je wordt verliefd en de
liefde wordt beantwoord, je raakt ontroerd door een muziekstuk
of voelt je plotseling één met de natuur. Het is een grillige weg,
waar je ook weer snel vanaf kunt raken. De weg náár het geluk is
Paul Schnabel
Prof. dr P Schnabel is directeur
van het Sociaal en Cultureel
Planbureau.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

lang en moeizaam. De weg van hard werken, van inzet en opoffering.
Het gaat niet om de flash, zoals op de weg van het geluk,
maar om de flow, zoals Mihaly Csikszentmihalyi het noemde: the
psychology of optimal – niet maximal – experience, om het geluk dat
uit de inspanning en de aandacht zelf voortvloeit. Niet gevaarlijk
deze weg, wel vermoeiend.
Wat zou het niet mooi zijn als de weg ván het geluk wat minder
toevallig en grillig was, wat langer zou kunnen zijn ook, en wat
zou het fijn zijn als de weg náár het geluk wat korter en gemakkelijker
begaanbaar zou zijn. Twee wensen waar mensen al
eeuwen aan werken en met succes. We hebben alcohol om ons
vrolijk te maken en iedereen aardig te vinden, nicotine om ons
gerust te stellen en beter te laten concentreren, drugs om de
hemel naar beneden te halen en de aarde te vergeten,
psychofarmaca om ons te bevrijden van angsten, wanen en
somberheid. En, gelukkig, er zijn ook middelen om weer lust te
kunnen voelen en, nog groter geluk, daarna ook weer lekker te
kunnen slapen. Er is de laatste halve eeuw zoveel bijgekomen en
er komt nog zoveel meer bij in de komende vijftig jaar!
Het is maar namaak, surrogaat, instant geluk, niet echt – de
waarschuwing kent u en spreekt u ook tegen uzelf uit, en vooral
tegen anderen die in hun pursuit of happiness verder dan u
durven te gaan in de winkel, nee de supermarkt, van de nieuwste
geluksaanbiedingen. Ja, mijn zelf – ik – weet dat het namaak
is, maar de receptoren en synapsen van mijn gevoelsleven weten
dat niet. Die denken ook dat ik een doodsmak maak als ik ga
bungee jumpen en weten dus niet dat gevaar ook geluk kan zijn.
Maar soms is geluk toch te gevaarlijk. Mijn receptoren zijn
gemakkelijk te lijmen en als het nieuwe stofje erg goed aan hen
gehecht raakt, zullen ze mijn ‘zelf’ ook al snel opdracht geven
meer van dat lekkers in huis te halen. Wij noemen dat verslaving,
maar dan is het te laat. Het geluk van het gevoel is het
ongeluk van mijn zelf geworden.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
29

30
We zijn bang voor de schade van het genot, voor de gevolgen van
het versnellen van het geluk, voor de nare kanten van de functieverbeteraars.
Van sigaretten ga je vlugger en heel akelig dood,
alcohol verzuipt en verzeept de lever, van heroïne kom je niet meer
af en xtc tast de hersenen aan. Dat is allemaal waar en daarom kan
je het ook maar beter allemaal laten staan. Behalve drank dan, en
daar maken we u dan straks ook gelukkig mee. Maar uit het feit
dat veel van de huidige middelen vooral lichamelijk gevaarlijke
gevolgen kunnen hebben, mag natuurlijk niet worden afgeleid dat
de middelen van de toekomst geestelijk onvermijdelijk met dezelfde
gevaren behept zullen zijn. De mens is niet geboren voor het
geluk, maar hij hoeft er toch ook niet meteen aan ten gronde te
gaan? Er was ook een tijd dat het water zo vervuild was, dat bier de
gewone dorst moest lessen. De betere oplossing was toch het water
schoon te maken en te houden.
Alle nieuwe functieverbeteraars – gelukbrengers zou ik zeggen –
worden op de markt gebracht als medicijnen, als ongelukverdrijvers.
In de psychiatrie betekent dat dat het altijd gaat om het
tegengaan van een teveel aan het ongewone en een te weinig
aan het gewone. Weg met teveel angst, zwaarmoedigheid,
dwang, waandenkbeelden, drift en agressie. Weg ook met te
weinig zelfvertrouwen, concentratievermogen, leercapaciteit of
levenslust. Ziekte en tekort zijn steeds beter te bestrijden, maar
dat roept steeds dringender de vraag op – en in het advies wordt
die ook letterlijk zo gesteld – ‘Wat voor mooís valt er nu te
verwachten van die psychoactieve middelen?’ Kunnen ze ons
gelukkig of in ieder geval gelukkiger maken?
Even leek Prozac de doorbraak te zijn naar een wereld zonder
zwaarmoedigheid, maar nog altijd is het toch vooral een middel
om mensen uit hun leed te bevrijden. Maar ook dat is geluk,
zoals het ook geluk is wanneer een kind met ADHD door
Ritalin in staat is zich beter te concentreren en goed te presteren
op school. Steeds meer middelen bevinden zich op het grensvlak
van de bestrijding van pathologie en de verbetering van het
functioneren. Daar is een levendige markt voor, die bijna niet kan
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

wachten tot het echt zover is en dus zelf alles wat er aan nieuwe
middelen beschikbaar komt, ook test op zijn positieve en versterkende
effecten. Beter functioneren, meer en langer genieten,
dieper en intensiever beleven, sneller denken en meer kunnen
onthouden, wie wil dat niet in een wereld waar we er al zo lang aan
gewend zijn dat we zoveel van ons lichaam, van onze gezondheid
en van ons functioneren met behulp van de geneeskunde en de
medicijnen naar onze hand kunnen zetten?
‘Wat voor moois valt er nu te verwachten van die psychoactieve
middelen?’ Het advies verwacht veel en nodigt ‘ons zelf’ uit te
experimenteren, want in de laatste regel van het hoofdstuk luidt
het antwoord op deze vraag: dat ‘valt alleen proefondervindelijk
vast te stellen’! Kortom, probeer alles uit en behoud het goede.
Doet u wel een beetje voorzichtig?
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
31

32
Voordracht
De nuchtere pragmatiek van de witjas
Majesteit, dames en heren,
‘Laten we nu dit advies De toekomst van ons zelf eens niet laten
maken door een gezapig stel wijze oude heren, maar door een
stel wilde jonge mensen. En dan vragen we ze ook nog eens
nadrukkelijk om niet terughoudend te zijn. Dan zul je wat beleven.’
Zo is kennelijk gedacht, maar uit welingelichte bronnen
weet ik dat dat niet meeviel. Ook die jonge onderzoekers waren
erg terughoudend, en hadden helemaal geen trek om wild te zijn.
Slechts met de grootste moeite waren ze ertoe te brengen om licht
te speculeren over waar het heen moest met de toekomst van onze
hersenen.
Waarom zijn onderzoekers zo voorzichtig? En zou het
goed zijn als ze dat eens wat minder waren?
Gevaarlijke gekken
Laten we allereerst constateren dat er sprake is van een omkering
van het traditionele beeld.
Het traditionele beeld is dat van de laboratoriumonderzoeker
als kille, gewetenloze techneut. Als hij – het is een hij – al nadenkt
over de langetermijngevolgen van zijn werk, dan is hij ofwel een
wezenloze vooruitgangsdenker die gelooft dat de wereld vanzelf
een betere wordt als zijn techniek maar wordt toegepast, of – erger
nog – hij is een gevaarlijke utopist die een nieuwe wereldorde wil
maken. Voorbeelden te over in de literatuur: dr Frankenstein, dr
Strangelove, professor Sickbock (de maker van Jurassic Park), en
bijna alle boeven in James Bond-films zoals Moonraker.
Tegenover deze gevaarlijke gekken in hun witte jassen staan
de krachten van het zachte en bedachtzame, in diverse hoedanigheden.
Hun boodschap is: niet alles wat technisch kán, moet ook
Ronald Plasterk
Prof. dr RHA Plasterk is
hoogleraar ontwikkelings-
genetica aan de Universiteit
van Utrecht, en directeur van en
onderzoeker in het Hubrecht
Laboratorium.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

werkelijkheid worden. En: nieuwe technieken hebben behalve
gewenste ook vaak ongewenste effecten. En: pas op dat onder de
schijnbaar onschuldige dekmantel van vooruitgang geen totalitaire
ideologieën de kop opsteken.
De werkelijkheid is vaak precies omgekeerd aan dat traditionele
beeld. In de laatste jaren bleek het bijvoorbeeld bij
discussies over het kloneren van mensen. De Duitse filosoof Peter
Sloterdijk schreef een boek, De mensentuin, dat de aandacht
trok. Francis Fukuyama, die eerder beroemd werd met zijn boek
dat meende aan te tonen dat de geschiedenis afgelopen was –
die is overigens zojuist weer hervat in Irak zonder dat hij er
toestemming voor gegeven heeft – schreef er een boek over.
Elke keer zie je dat de krachten van de niet-laboratoriummensen
aandringen op het spelen met het idee van kloneren, van ingrijpen
in de hersenen, van genetische manipulatie. En elke keer zijn wij
witjassen de conservatieven die er niet aan willen.
Voor de muziek uit
Hoe komt dat? Voor een deel is het van ons een goedbegrepen
eigenbelang. Immers, die voor de muziek uitlopende filosofen,
ethici en journalisten leven van de opwinding die ze kunnen
veroorzaken. Er ontstaat dan snel een ingewikkelde coalitie van
drie groepen:
1 voorstanders van enge nieuwe technologieën, die daar alle
heil van verwachten (we worden allemaal 180 jaar oud,
alle ziekten zijn te genezen, we kunnen de mensen genetisch
verbeteren en zijn hersenen programmeren)
2 journalisten die liever enge verhalen maken dan relativerende
teksten dat het allemaal zo’n vaart niet zal lopen
3 de tegenstanders. Die laatste categorie is vaak een vreemd
samenraapsel van orthodoxen van uiterst links en rechts,
met extreme dierenbeschermers en milieufanaten onder
hen. Deze categorie krijgt ook meer wind in de zeilen –
meer acceptgirodonaties – wanneer het schrikbeeld extreem
is, dan wanneer er eigenlijk niet zoveel aan de hand is.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
33

34
Dat hele circus, opgericht door deze tripartiete coalitie, kan ons
vak schaden. De praktijk leert dat de gemiddelde politicus of
ambtenaar geen trek heeft om zijn handen daaraan te branden.
Dus als er de geur komt te hangen van eugenetica, van manipulatie
van menselijke hersenen, van gentherapie, dan zie je snel de
vergunningen ingetrokken worden en de financiering naar elders
lopen.
De wereld van de witjassen
En dat, terwijl wij zelf helemaal niet bezig zijn met al die onzin.
Ik heb in tientallen beoordelingscommissies gezeten van wetenschappelijke
projecten in binnen- en buitenland. Nooit heb ik
een project gezien met de doelstelling: hoe kunnen we mensen
een langere levensduur geven? Hoe kunnen we de gedachten
van mensen manipuleren? Hoe kunnen we mensen genetisch
verbeteren? Hoe kunnen we mensen kloneren? Nooit! Zelfs de
vraag: waar liggen in ons DNA de genen die bepalend zijn voor
ons IQ, zelfs die vraag heb ik nooit gezien in een project, terwijl
dat op zich best een wetenschappelijk legitieme vraag zou zijn.
De vragen zijn meestal simpel: hoe werkt dit, hoe zit dat
in elkaar. En de achterliggende doelstellingen voor de lange
termijn zijn altijd: kanker genezen, Parkinson of Alzheimer
genezen, hartziekten genezen. Of beter nog: voorkomen! Dat
zijn doelstellingen die onbetwist zijn in de samenleving, waar de
politiek graag steun aan geeft, en waar je het in de praktijk al
moeilijk genoeg mee hebt.
Kijkt u maar eens kritisch naar de cijfers voor het genezen
van kanker. Kijk eens naar de prognose voor mensen met kanker,
en naar de manier waarop die prognose in de laatste vijf decennia is
verbeterd door wetenschappelijke onderzoek. Dan zult u zien dat
er een gemengd beeld ontstaat, lang niet allemaal halleluja. Enerzijds
is er beslist vooruitgang, maar anderzijds gaat die heel erg
traag. Juist sommige van de meest voorkomende levensbedreigende
kankers zijn zeer slecht geneesbaar, nog steeds. Idem
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

voor Alzheimer, Parkinson, noem maar op. Dus wat zullen we ons
de kop gek laten maken met drukke discussies over bionische en
programmeerbare eugenetische mensen als we ze niet eens van een
vroeg gediagnostiseerde borstkanker af kunnen helpen? Als we zelfs
bij de vrouwen die een mutatie hebben waardoor ze meer kans op
borstkanker hebben – BRCA1 of BRCA2 – niet eens kunnen
voorkomen dat ze de ziekte inderdaad krijgen? Wat zullen we
maatschappelijke tegenwind en achterdocht opwekken door mee
te lopen in uiterst speculatieve verhalen over de toekomst, traditionele
Frankenstein-beelden versterkend, als we zelf daar geen enkele
interesse voor hebben en alleen maar willen dat we wat ziektes
kunnen voorkomen of genezen?
Dat is de nuchtere pragmatiek van de witjas. Zo komt het
dat er nauwelijks collegae zijn te vinden die het kloneren van
mensen in een publiek debat willen verdedigen. Er ligt zelfs
bijna een taboe op het spreken erover, want je geeft daarmee
alleen maar geloofwaardigheid aan de minder verantwoordelijke
lieden als dr Antinori en de geflipte warhoofden van de sekte der
Raelianen die denken dat wij ruimtewezens zijn.
En dan komt het meest eerbiedwaardige orgaan in de
Nederlandse gezondheidszorg, de Gezondheidsraad, en in deze
statige setting, in de zeer gewaardeerde aanwezigheid van Hare
Majesteit en andere hoogwaardigheidsbekleders, en dan moeten
we opeens toch de toekomst bespreken.
Toekomstfantasie
Majesteit, dames en heren, is het niet leuk, bevrijdend, inspirerend
en nuttig om te fantaseren? Denk eens niet zo strategisch,
altijd dat piekeren over de maatschappelijke consequenties.
Denk eens niet zo dodelijk verantwoord, altijd die reflex van
‘Kan die fantasie technisch eigenlijk wel?’. Denk eens verder dan
de periode van een vierjarig NWO-project. Geef eens toe dat de
wereld in de laatste honderd jaar ingrijpend is veranderd, en dat het
logisch is dat ze in de komende honderd jaar ook ingrijpend zal
veranderen. Doe eens gek!
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
35

36
Daarom zijn we vandaag bijeen, in het kader van het honderdjarig
bestaan van de Gezondheidsraad. Ik denk dat het inderdaad
nuttig en bevrijdend en inspirerend is dat de Gezondheidsraad
dit doet. Maar misschien niet elke dag. Ik zou willen suggereren
dat we het tot traditie verheffen dat de Gezondheidsraad elke tien
jaar een keer zo’n rapport uitbrengt. Als we dan de tussentijd
besteden aan het bestuderen en genezen van ziektes, en daarmee
kleine stapjes vooruit maken, wie weet spreken we elkaar hier dan
over honderd jaar weer. En als we er zelf niet meer bij zijn, wie
weet onze hersenen wel.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Voordracht André Knottnerus
De ervaren toekomst
Majesteit, leden van de regering, leden en gasten van de
Gezondheidsraad,
Wij sluiten de eerste raadseeuw af en betreden de tweede. Daarbij
is één ding zeker: het inzetten van de beste wetenschappelijke
mogelijkheden vóór de volksgezondheid en tégen ziekte en lijden,
is en blijft een kerntaak van onze samenleving. Uw aanwezigheid,
Majesteit, onderstreept dit, en de Gezondheidsraad, door u benoemd,
stáát hiervoor. Zijn kunst is het verbinden van kennis met
visie; van ervaring met toekomst; van Bijker met Hoogendijk. Zijn
panorama is een erváren toekomst, die herkenbaar en zelfs grijpbaar
wordt.
Goud
Honderd jaar dienstbaarheid aan de publieke zaak; brug tussen
wetenschappelijk veld, beleid en samenleving. In totaal 890 raadsleden
hebben die brug gebouwd en verbreed. Telde in 1902 de
toen nog Centrale Gezondheidsraad zeven leden, thans zijn dat er
tweehonderd, met honderden commissieleden naast hen. Zozeer
hebben de wetenschap en het adviesterrein zich ontwikkeld.
De inzet van het wetenschappelijke veld is het goud van de
Gezondheidsraad. De raad op zijn beurt biedt slechts een bescheiden
vacatiegeld, maar ook veel nieuwe inzichten en een
samenlevingsbrede interdisciplinaire uitwisseling. De gemeenschappelijke
drijfveer van de raads- en commissieleden is het willen
oplossen van volksgezondheidsproblemen; óók in een tijd van
publish or perish en menskrachtgebrek. De Gezondheidsraad is hen
dankbaar, evenals de expertisecentra die hun topmensen daartoe de
ruimte geven. De recente benoeming van de professoren Huisman
en Visser tot erelid van de raad getuigt hiervan. Gedurende lengte
van jaren leverden zij uitzonderlijke bijdragen op een breed terrein.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
37
Prof. dr JA Knottnerus is
voorzitter van de Gezondheids-
raad.

38
VOORZITTERS
Generaal -majoor JTTC van
Dam van Isselt (1902-1913)
dr LC Kersbergen
(1940-1947)
prof. dr AJC Haex
(1966-1983)
prof. dr A Struyvenberg
(1994-1996)
dr WP Ruysch
(1913-1918)
dr JJ Brutel de la Rivière
1947-1951 en 1954-1955)
dr LBJ Styt
(1983-1985)
prof. dr JJ Sixma
(1996-2001)
dr NM Josephus Jitta
(1918-1940
drs PA van Luijt
1951 -1954)
prof. dr L Ginjaar
(1985-1996)
dr J Wester
(1955-1966)
prof. dr E Borst-Eilers
(1985-1994)
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

In de afgelopen eeuw heeft de Gezondheidsraad ruim 2100
adviezen uitgebracht over preventie, geneeskunde en zorg, voeding,
leefmilieu, en arbeidsomstandigheden. Van het vervoer van
besmette goederen per trein in 1902, roken door kinderen in 1913,
voeding in oorlogstijd, genetic counseling in 1977, tot dementie in
2002. Dit alles mede dankzij onze interne krachtcentrale: ons
deskundige en al een eeuw hardwerkende secretariaat.
De impact van de raadsadviezen is aanzienlijk gebleken,
zoals ook Bijker beschreef. Vrijwel alle adviezen zijn vroeg of laat
in beleid en praktijk vertaald.
Van negentiende naar eenentwintigste eeuw
Het tijdperk van toekomstgerichte wetenschappelijke advisering
dat achter ons ligt is goed te volgen via de opeenvolgende (vice-)
voorzitters, die namens de raad eindverantwoordelijk waren.
Dr WP Ruysch was radicaal-hygiënist. Als hoofdinspecteur
van de volksgezondheid streed hij de in de negentiende eeuw voor
de bevordering van de volksgezondheid. Zijn voorzitterschap
(1913-1918) bevestigde deze allereerste prioriteit van de
Gezondheidsraad.
De oogarts dr NM Josephus Jitta, maar liefst 22 jaar voorzitter
(1918-1940), zag als eerste dat effectief gezondheidsbeleid
multidisciplinair-wetenschappelijke onderbouwing vereist, onafhankelijk
van deelbelangen. Onder zijn leiding verwierf de raad
een gezaghebbende positie op het gebied van de wetenschappelijke
advisering over de volksgezondheid en de milieuhygiëne.
‘Advisering over de stand der wetenschap ten aanzien van vraagstukken
op het gebied van de volksgezondheid’ werd in 1956 in de
Gezondheidswet vastgelegd als de taak van de Gezondheidsraad.
Dr JJ Brutel de la Rivière (1947-1951 en 1954-1955) stond
voor evidence-based medicine avant la lettre. Deze chirurg en
oogarts was oprichter van Medisch Contact, het artsenverzet in de
Tweede Wereldoorlog. Als raadsvoorzitter onderzocht hij de methode-Samuels
voor de behandeling van kanker. In 1948 schreef hij
de nu nog steeds actuele zinsnede: ‘Het is een zaak van nationaal
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
39

40
belang dat de vertrouwenspositie van de medische professie behouden
blijft. Dit vertrouwen wordt ondermijnd wanneer een arts in
het openbaar uitspreekt dat hij kanker kan genezen en deze uitspraak
niet juist is.’
Signalering van nieuwe ontwikkelingen en peer review van
conceptadviezen kregen een krachtige impuls dankzij prof. dr AJC
Haex (1966-1983). Daartoe stelde Haex ‘filosofiecommissies’ in,
de latere beraadsgroepen. Inmiddels zijn er acht, het gehele
aandachtsgebied van de raad dekkend. Geen advies gaat zonder
indringende toetsing de deur uit.
De vandaag aanwezige oud-voorzitters prof. dr L Ginjaar
(1985-1996) en prof. dr JJ Sixma (1996-2001) en oud-vice-voorzitters
Borst (1985-1994) en Struyvenberg (1994-1996) brachten
belangrijke versterkingen op de gebieden milieuhygiëne, arbeidsomstandigheden,
innovatie en doelmatigheid van preventie en
zorg, ethiek en recht en voeding.
Met het oog op de toekomst
De Gezondheidsraad doorstond diverse reorganisaties van het
adviesstelsel met glans. Toch is de raad nooit te oud en te wijs om
te leren. Wetenschap staat nooit stil, evenmin als haar boodschap
voor beleid en samenleving. De komende tijd staan drie punten
centraal: kennisontwikkeling, geïnformeerd kiezen, en internationalisering.
Steeds sneller presenteert zich nieuwe kennis aan de samenleving.
Denkt u aan de neurowetenschap, de genetica, de
vervangingsgeneeskunde, de milieutechnologie, maar ook de
kritische evaluatie van de bestaande praktijk. Daarop aansluitend
beleid vereist een soepele kennisinput, en een zowel voortvarende
als duurzame advisering. De Gezondheidsraad zal daarom de
samenwerking met de organisaties die staan voor kwaliteit, programmering
en uitvoering van onderzoek verder uitbouwen.
Om optimaal te kunnen beslissen, moet de samenleving
goed zicht hebben op de te behalen gezondheidswinst, risico’s, en
doelmatigheid. Het vergt een groeiende inspanning om dit pano-
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

ama up-to-date te houden bij steeds snellere kennisontwikkeling.
Ook moet worden aangegeven waar het ‘bewijs’ voorafgaand aan
besluitvorming niet compleet kan zijn. Dit is bijvoorbeeld het geval
bij de langetermijneffecten van milieufactoren. De samenleving
kan dan besluiten tot eventuele ‘voorzorg’, mede namens toekomstige
generaties. Ook is er behoefte aan tijdige signalering van
ethische en maatschappelijke implicaties van wetenschappelijke
innovaties. De raad heeft op deze terreinen een voorlichtende taak,
niet alleen ten aanzien van de regering en het parlement maar ook
ten opzichte van de burger, die steeds meer zelf wil beslissen.
De wereld, in het bijzonder Europa, wordt steeds kleiner.
Daarom werkt de Gezondheidsraad hard aan internationale samenwerking.
Kernthema is de verhouding tussen internationale wetenschap
en nationale eigenheid. Zoals John Eisenberg schreef:
‘globalize the evidence, localize the decision’. Behalve om het
voorkomen van dubbel werk, gaat het om internationaal leren. Zo
moet Nederland, nu de toename van de levensverwachting achter
raakt op die van vergelijkbare landen, extra letten op de doorwerking
van wetenschap in beleid, preventie en zorg. Maar het internationale
perspectief strekt verder. Waar internationale politiek
stagneert, kan juist de wetenschap – waarvan de taal geen grenzen
kent – een gemeenschappelijke noemer zijn.
Korte en lange termijn
Majesteit, dames en heren: vandaag keken wij terug en vooruit. Te
vér vooruit? De onderzoekshorizon reikt zelden verder dan één of
twee promotieperiodes, en beleidscycli halen hooguit vier jaar.
Maar kathedralen konden slechts tot stand komen omdat hun
ontwerp er in voorzag, dat niet zij die de fundamenten legden
maar hooguit hun achterkleinkinderen het voltooide bouwwerk
zouden zien. En wat zou er bereikt zijn door de negentiendeeeuwse
vernieuwers van medische wetenschap, openbare hygiëne,
en het zorgstelsel, als ‘boekhoudkundige’ doelmatigheid en winst
op kórte termijn bepalend was geweest? Onze toekomst heeft veel
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
41

42
aan de toekomst van het verleden. Zonder dat verleden te idealiseren.
Hanny Michaelis 1 drukte het als volgt uit:
Wie bij daglicht
de gordijnen sluit
en kaarsen aansteekt,
wie om een glimlach, een gebaar
de tijd wil tegenhouden
en de middeleeuwse gelieven
(die naar de legende wil
in elkaars armen versteenden)
om hun lot benijdt,
zal verliezen wat hij heeft
en meer dan dat.
Daarom keek de Gezondheidsraad vandaag terug en vooruit, soms
ver vooruit. Mogen onze functionele nazaten over honderd jaar
hetzelfde doen.
1 Hanny Michaelis. Wegdraven
naar een nieuw Utopia, 1971.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Ereleden benoemd
MvL/
MdW
Ter gelegenheid van het eeuwfeest van de Gezondheidsraad heeft
de voorzitter twee leden wegens hun zeer grote verdiensten voor de
raad – en daarmee voor het Nederlandse gezondheidsbeleid –
benoemd tot erelid.
Prof. dr J Huisman
De betrokkenheid van Joop Huisman bij de Gezondheidsraad
begon in 1959, toen hij in een commissie – over salmonella –
zitting nam. Sindsdien heeft hij zich in de loop van meer dan
veertig jaar in diverse rollen ingezet voor de raad. Vanaf halverwege
de jaren zestig ging er bijna geen jaar voorbij of Huisman
was als rapporteur dan wel als commissielid betrokken bij adviezen
van de Gezondheidsraad.
In een advies uit 1961 over – bijwerkingen van pokkenvaccinatie
– staat hij vermeld als arts bij een GGD. Zeer nauwlettend
hield hij daar bij welke bijwerkingen kinderen ondervonden
van hun pokkenprik. Ook een advies uit 1962 vermeldt belangrijk
rapportagewerk door de inmiddels gepromoveerde Huisman. Een
Gezondheidsraadcommissie onderzocht op dat moment of kinderen
die als zuigeling tegen poliomyelitis waren gevaccineerd opnieuw
ingeënt moesten worden. Als epidemioloog bij de GG en
GD ging Huisman na bij hoeveel van de tweehonderd à vierhonderd
Rotterdamse kleuters – geboortejaar 1958 – er twee jaar
na hun ‘volledige immunisatie met vier injecties’ nog antistoffen
tegen de drie typen poliovirus aantoonbaar waren.
De meeste commissies waarvan Huisman lid was, hielden
zich bezig met vaccinatie. Als hoofd van de afdeling besmettelijke
ziekten, hygiëne en quarantaine bij de GG en GD te Rotterdam
bracht Huisman niet alleen kennis, maar ook een schat aan praktische
ervaring in. Vanaf 1983 heeft hij ook als secretaris van de
permanente commissie AIDS belangrijk werk verricht ten dienste
van het algemeen belang. Dat laatste geldt ook voor zijn bijdrage
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
43

44
aan de Beraadsgroep Infectie & Immuniteit, waarvan Huisman
bijna vijfentwintig jaar lid is geweest.
Prof. dr HKA Visser
Henk Visser, emeritus hoogleraar Kindergeneeskunde, heeft bijna
dertig jaar in tal van functies bijgedragen aan de advisering door de
Gezondheidsraad. Het spectrum van zijn activiteiten alleen al voor
de raad is bijzonder breed. Een greep uit de bijna twintig commissies:
voorzitter van de Commissie Neuralebuisdefecten, voorzitter
van de Werkgroep Kinkhoest, lid van de Beraadsgroep Genetica,
vice-voorzitter van de Beraadsgroep Geneeskunde, voorzitter van
de Commissie Moedermelk, lid van de Commissies Kinderdialyse,
Foliumzuur en neuralebuisdefecten, en verschillende commissies
op het gebied van de voeding. Recent was Henk Visser voorzitter
van de Commissie Voedingsnormen, die onlangs een advies uitbracht
over enkele B-vitamines.
Als lid van de Presidiumcommissie stond Henk Visser de
voorzitter bij met raad en daad, in soms roerige tijden. Visser was
zelf een ideale voorzitter, die met vaste hand en in vlot tempo een
commissie wist te leiden. Hij propageerde vaak een snelle, onorthodoxe
werkwijze, en paste die in de praktijk ook met succes toe.
Als voorbeeld van dat laatste kunnen gelden twee werkgroepen
over de kinkhoestvaccinatie, waarbij onder zijn leiding Nederlandse
en buitenlandse deskundigen in enkele dagen tot een degelijk
Gezond-heidsraadadvies wisten te komen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Verslag
Centrum Ethiek en Gezondheid geopend
Onder grote belangstelling had op vrijdag 16 mei de officiële en
feestelijke opening plaats van het Centrum Ethiek en Gezondheid
(CEG). Het centrum is ingesteld op initiatief van de minister van
VWS (zie Graadmeter sept/okt 2001) en ondergebracht bij de
Gezondheidsraad en de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg
(RVZ).
De hoofdtaak van het centrum is om nieuwe ontwikkelingen
op het terrein van de volksgezondheid te signaleren die een plaats
verdienen op de ‘ethische beleidsagenda’ van de overheid. Bijvoorbeeld
omdat ze vragen om regelgeving, om maatschappelijke
discussie, of om nader onderzoek. De Gezondheidsraad en de RVZ
zullen daarover jaarlijks rapport uitbrengen. In overeenstemming
met de werkverdeling tussen beide raden is afgesproken dat de
RVZ primair kijkt naar nieuwe ontwikkelingen op organisatorisch
en strategisch gebied, terwijl de Gezondheidsraad de wetenschappelijke
ontwikkelingen in het vizier houdt.
In de tweede plaats is het de bedoeling dat het centrum gaat
fungeren als informatiepunt: een plek waar mensen terecht kunnen
voor adressen, links en achtergrondinformatie op het gebied van
ethiek en gezondheid. Tijdens de openingsbijeenkomst,
opgeluisterd door een sprankelend optreden van cabaretière Hester
Macrander, presenteerden de voorzitters van beide raden
(Knottnerus en Sanders) het eerste signaleringsrapport en ging de
CEG-website de lucht in. Voor de bijeenkomst was gastvrijheid
verleend door de organisatoren van het internationale NWOcongres
Ethics and public policy.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
Wybo Dondorp
45
Dr WJ Dondorp is secretaris bij
de Gezondheidsraad.
Het eerste CEG-jaarrapport
Signalering Ethiek en
Gezondheid 2003 is te
downloaden of te bestellen via
de website van het centrum
www.ceg.nl . Op de site van de
Gezondheidsraad www.gr.nl is
uitsluitend het door de
Gezondheidsraad verzorgde
deelrapport met diezelfde titel
verkrijgbaar (publicatienummer
2003/08).

46
Aanbieding rapport en opening website
De eerste publicatie van het nieuwe centrum is getiteld Signalering
Ethiek en Gezondheid 2003. Deze bestaat uit twee deelrapporten,
waarin de Gezondheidsraad en de RVZ elk vier onderwerpen
belichten. Onder het overkoepelende thema: ‘grenzen aan zelfbeschikking
van patiënten’ bespreekt de RVZ achtereenvolgens:
eisend gedrag en agressie van zorgvragers; drang en informele
dwang in de zorg; culturele eigenheid en zelfbeschikking van
zorgvragers; zelfbeschikking en eigen verantwoordelijkheid van
mensen met een verstandelijke handicap. In het door de
Gezondheidsraad (Beraadsgroep Gezondheidsethiek & -recht)
opgestelde deelrapport wordt aandacht gevraagd voor nieuwe
ontwikkelingen op het gebied van reproductieve genetica en
voortplantingsgeneeskunde, voor neonatale screening op aangeboren
stofwisselingsziekten, voor de noodzaak van klinisch
geneesmiddelenonderzoek bij kinderen en voor ‘de maakbare
mens’: het toepassen van biomedische kennis voor de ‘verbetering’
van menselijke eigenschappen.
In zijn aanbiedingstoespraak noemde Knottnerus het belang
van signalering (in de zin van early warning of horizon scanning)
voor het overheidsbeleid. De Gezondheidsraad heeft daarmee
ruime ervaring opgebouwd. Het bijzondere van de nieuwe
signaleringstaak in het kader van het CEG is dat het ethisch perspectief
vooropstaat. Omdat het gaat om ontwikkelingen waarover
in de samenleving de discussie nog (verder) moet worden gevoerd,
dienen de jaarlijkse rapportages een inventariserend karakter te
hebben. Voorzitter Sanders van de RVZ ging in op de informatiefunctie
van het centrum. Hiertoe is bij de RVZ een nog verder uit
te bouwen website ingericht (www.ceg.nl). Bezoekers kunnen daar
ook onderwerpen aandragen die zij onder de aandacht van de
overheid gebracht willen zien. In zijn toespraak noemde Sanders
mevrouw De Beaufort, hoogleraar medische ethiek en lid van
beide raden, als de drijvende kracht achter de totstandkoming van
het CEG. Zij was voorzitter van de RVZ-commissie die in 1999
advies uitbracht over de rol van de ethiek in het volksgezondheidsbeleid.
Met de instelling van het centrum is een belangrijke aanbeveling
uit dat advies (Ethiek met beleid) geëffectueerd.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Helaas was de staatssecretaris, mevrouw Ross-van Dorp,
wegens een ingelaste fractievergadering op het laatste moment
verhinderd de openingsbijeenkomst bij te wonen. In haar plaats
nam de heer Oudendijk van het ministerie van VWS het eerste
CEG-rapport in ontvangst en opende hij de website. Hij onderstreepte
de behoefte van de overheid aan tijdige signalering met
het oog op de ethische beleidsagenda. De aanbieding had plaats in
aanwezigheid van oud-minister Borst, die op prinsjesdag 2001 aan
de Kamer had laten weten dat het centrum er zou komen.
‘Socratische gesprekken’
Onder leiding van mevrouw Borst had vervolgens een tweetal
‘socratische gesprekken’ plaats naar aanleiding van thema’s uit
beide deelrapporten.
In het eerste gesprek – naar aanleiding van het deelrapport
van de Gezondheidsraad – nodigde zij de hoogleraren medische
ethiek Verkerk (Groningen) en Den Hartogh (UvA) uit om te
reageren op het thema van ‘de maakbare mens’. Wat zijn de
mogelijke implicaties van deze trend, hoe zou de overheid daarop
moeten reageren en wat zou de rol van de arts kunnen zijn? Vooral
in hun antwoord op die laatste vraag legden de gesprekspartners
verschillende accenten. Den Hartogh wees er op dat betrokkenheid
van artsen bij allerlei ‘verbeteringen’ van uiterlijk of functioneren
kan leiden tot medicalisering. Verkerk vond dat artsen juist een
belangrijke sturende rol zouden kunnen hebben, namelijk door hun
patiënten te vragen of bepaalde ‘verbeteringen’ werkelijk nodig
zijn en of ze mogelijke risico’s goed hebben overdacht.
Bij het tweede gesprek zaten mevrouw Arib (lid van de
Tweede- Kamercommissie voor de volksgezondheid) en de heer.
Blijham (voorzitter Raad van Bestuur van het UMC Utrecht) aan.
Het thema was ‘de nieuwe patiënt’, naar aanleiding van de RVZsignalementen
over ‘eisend gedrag’ van zorgvragers en over specifieke
zorgbehoeften in verband met de culturele eigenheid van
allochtone patiënten. Blijham merkte op dat eisend gedrag en
agressiviteit niet op het conto te schrijven zijn van ‘mondigheid’,
wat juist als een positieve ontwikkeling moet worden gewaardeerd.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
47

48
Arib onderstreepte dat erkenning van culturele eigenheid niet
betekent dat bij de keuze van behandelingsopties mag worden
voorbijgezien aan algemene eisen van evidence based medicine.
Beide gesprekspartners benadrukten dat artsen in hun opleiding
(nog) beter voorbereid moeten worden op de omgang met ‘de
nieuwe patiënt’ in zijn verschillende verschijningsvormen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Verslag
Kinderen in de toxicologie
Bestrijdingsmiddelen in het voedsel van baby’s en kinderen. Zo
luidde de titel van een rapport dat in 1993 de Verenigde Staten in
beroering bracht. Deze publicatie vormde het startsein voor een
nog immer voortdurende, felle discussie, zowel in de wetenschappelijke
literatuur als tussen belangengroeperingen. De vraag is:
moeten kinderen als een aparte groep worden beschouwd, wanneer
we het risico van blootstelling aan chemische stoffen voor de
menselijke gezondheid beoordelen? Deze vraag is niet alleen
relevant als het gaat om de schadelijkheid van
milieucontaminanten (bijvoorbeeld dioxines en zware metalen) en
bestrijdingsmiddelen, maar evenzeer waar het de werkzaamheid en
de bijwerkingen van geneesmiddelen betreft.
Op 23 mei jongstleden organiseerde de Sectie Toxicologie en
Risicobeoordeling van de Nederlandse Vereniging voor Toxicologie
een minisymposium over deze problematiek onder de titel Kinderen
in de toxicologie. In een collegezaal van de Faculteit Diergeneeskunde
van de Universiteit van Utrecht luisterden circa veertig
belangstellenden naar acht sprekers. Die gaven ieder vanuit hun
eigen discipline een overzicht van de stand van wetenschap op dit
punt.
Kinderen geen mini-volwassenen
Het eerste dagdeel ging over de verschillen tussen kinderen en
volwassenen. Dr Bea Steenbekkers van Wageningen Universiteit en
Researchcentrum liet zien dat gedrag van kinderen – kruipen,
voorwerpen in de mond stoppen – bepalend is voor de mate waarin
kinderen in contact komen met chemische stoffen. Ze wees op de
grote verschillen in gedrag tussen kinderen; niet alleen tussen
kinderen in verschillende fasen van ontwikkeling, maar ook tussen
kinderen binnen eenzelfde ontwikkelingsstadium.
De vertaling van de uitwendige blootstelling aan een stof in
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
Harrie van Dijk
49
Dr HFG van Dijk is secretaris bij
de Gezondheidsraad.

50
concentraties in het lichaam, hangt af van de opname, de verdeling
binnen het lichaam, de omzetting door enzymen en de uitscheiding
door onder meer de nieren, aldus dr Loeckie de Zwart
van het RIVM te Bilthoven. Vooral bij kinderen die jonger zijn dan
een jaar, verlopen deze processen anders dan bij volwassenen. Dat
kan resulteren in een hogere óf lagere concentratie in het lichaam.
Kennis over het lot van medicijnen in het menselijk lichaam kan
worden gebruikt om rekenmodellen te ontwikkelen. Daarmee
vallen de verschillen tussen kinderen en volwassenen te kwantificeren
en kan men voorspellen hoe het lichaam met andere milieuvreemde
stoffen zal omgaan. Op de vraag vanuit de zaal of we in
de gangbare beoordelingsprocedures voor stoffen niet al voldoende
rekening houden met kinderen antwoordde mevrouw De Zwart,
enigszins voorzichtig, dat we het waarschijnlijk meestal zo slecht
nog niet doen.
Volgens prof. Dick Swaab van het Nederlands Hersen Instituut
te Amsterdam kan een zich ontwikkelend brein permanente
effecten oplopen wanneer het wordt blootgesteld aan chemische
stoffen. Deze effecten komen soms pas jaren later aan het licht,
bijvoorbeeld op schoolgaande leeftijd of bij de voortplanting.
Nicotine bijvoorbeeld, beïnvloedt wellicht de seksuele oriëntatie
van mensen. Uit epidemiologisch onderzoek is namelijk gebleken
dat vrouwen die roken tijdens de zwangerschap een verhoogde
kans hebben op lesbische dochters. Het gebruik van medicijnen en
genotsmiddelen leidt vaak tot relatief hoge blootstellingniveaus. Of
lagere niveaus van blootstelling – via de voeding of vanuit de
omgeving – eveneens schadelijk zijn, kon de heer Swaab niet
zeggen. Niettemin pleitte hij voor grote terughoudendheid bij het
blootstellen van zich ontwikkelende hersenen aan chemische
stoffen.
Verschillende stofgroepen
Na de lunchpauze spraken dr Moniek Pieters (RIVM), dr Jan
Lammers (TNO-Voeding, Zeist) en dr Jan Willem van der Laan
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

(RIVM) over de gevoeligheid van kinderen voor verschillende
stofgroepen: natuurlijke mycotoxines, bestrijdingsmiddelen en
geneesmiddelen.
Volgens dr Moniek Pieters lopen jonge kinderen een verhoogd
risico op gezondheidschade door DON, een gif dat wordt
geproduceerd door een schimmel die op tarwe groeit. Door recente
maatregelen van de tarweverwerkende industrie en een
strikte controle door de overheid is de blootstelling nu aanzienlijk
teruggedrongen.
Dr Jan Lammers verontschuldigde zich bij voorbaat, omdat
hij verwachtte met zijn bijdrage over een groep van
insectenverdelgers – de pyrethroïden – meer vragen op te zullen
roepen dan te beantwoorden. Effecten van deze neurotoxische
verbindingen op het zenuwstelsel en het gedrag treden bij lagere
doseringen op, wanneer blootstelling plaatsvindt vóór of vlak na de
geboorte, dan bij blootstelling op volwassen leeftijd. Dat is uit
proefdieronderzoek gebleken. Soms komen de gevolgen van
blootstelling rond de geboorte pas aan het licht als de persoon
volwassen is. De schadelijkheid van de waargenomen effecten en
de relevantie voor de mens zijn moeilijk te bepalen. Tot het tegendeel
is bewezen, moeten we echter van beide uitgaan, meende de
spreker. Tot slot schetste hij een beeld van de moeilijkheden die
zich voordoen als men de procedures en richtlijnen voor de beoordeling
van stoffen zodanig wil aanpassen, dat ook subtielere en
‘uitgestelde’ effecten op het zenuwstelsel – en daarmee op het
gedrag, het leervermogen en dergelijke – zijn op te sporen.
Dr Jan Willem van der Laan ging in op het risico voor kleine
kinderen van thiomersal, een organische kwikverbinding die als
conserveermiddel aan onder meer vaccins wordt toegevoegd.
Volgens hem is er tot dusver bij kinderen geen schade gebleken.
Toch meende hij dat de toevoeging aan vaccins tot een te hoge
blootstelling leidt en dat het risico niet louter theoretisch is. Hij
pleitte er daarom voor het conserveermiddel niet langer in vaccins
voor kinderen toe te passen. In Nederland gebeurt dit inmiddels
niet meer.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
51

52
Beleid
Het derde en laatste dagdeel was voor het beleid. Drs Betty Voordouw
van het College voor de Beoordeling van Geneesmiddelen in
Den Haag gaf een overzicht van de internationale inspanningen
om betere en veiligere medicijnen voor kinderen te verkrijgen. Ze
wees erop dat proeven met kinderen moeilijk zijn uit te voeren,
maar dat het evenzeer onethisch is om kinderen medicijnen toe te
dienen zonder kennis van de benodigde dosis, de effectiviteit en de
veiligheid.
Dr ir Joyce de Stoppelaar van het ministerie van VWS,
directie Voeding en Gezondheidsbescherming, sloot de rij van
sprekers. Haar voordracht ging over de wijze waarop onder meer
op de beleidsterreinen van voedsel, speelgoed,
consumentenproducten en cosmetica, bijzondere aandacht uitgaat
naar de veiligheid voor kinderen. Als ideaalbeeld zag ze dat de
risico’s van stoffen voor kwetsbare groepen, inclusief kinderen,
structureel worden beoordeeld. De normen en het beleid dienen te
worden afgestemd op de meest kwetsbare groep. Ten aanzien van
de voedselveiligheid voegde ze hieraan toe dat er in de ideale
situatie geen aparte normen zijn voor afzonderlijke groepen van
mensen. Zolang dit ideaalbeeld echter niet is bereikt, kan het
nodig zijn uit voorzorg aparte normen te hanteren voor bijvoorbeeld
babyvoeding.
Het programma liep enigszins uit. Helaas was er daarom
onvoldoende tijd voor een goede samenvatting van alle informatie
en voor een poging tot synthese. Het zou een uitdaging voor
sprekers en toehoorders zijn geweest om te kijken of er zich consensus
zou aftekenen over de vraag of kinderen nog onvoldoende
aandacht krijgen bij de risicobeoordeling van stoffen, of dat we het
eigenlijk zo slecht nog niet doen. Zoals mevrouw De Stoppelaar in
haar voordracht memoreerde, is er verleden jaar een commissie van
de Gezondheidsraad geïnstalleerd die zich buigt over precies deze
problematiek (zie Graadmeter mei/juni 2002). Die commissie
hoopt voor het eind van het jaar advies uit te brengen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
53
Gezondheidszorg

54
Nieuw advies
Nieuwe mogelijkheden bij orgaandonatie
kunnen wachtlijsten bekorten
De Nederlandse situatie op het gebied van orgaandonatie en
transplantatie is zorgwekkend. Er is al jaren een flinke achteruitgang
merkbaar in het aantal hersendode donoren. Om de lange
wachtlijsten te bekorten, moeten twee andere vormen van donatie
ook optimaal benut worden: donatie door levende donoren en door
donoren die aan een hartstilstand zijn overleden. De stagnatie in
het aanbod van organen wordt op dit moment al voor een deel
goedgemaakt doordat meer mensen bij leven een orgaan afstaan.
Ook donororganen van mensen die aan een hartstilstand zijn
overleden kunnen – gezien de sterk verbeterde resultaten – helpen
om de wachtlijsten te bekorten. Om deze vormen van donatie
verder te stimuleren is gericht beleid noodzakelijk. Dit schrijft de
Gezondheidsraad in een advies dat op 19 juni 2003 werd aangeboden
aan de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.
In de afgelopen jaren is geprobeerd meer donororganen beschikbaar
te krijgen voor mensen die gebaat zijn bij transplantatie, onder
andere door de Wet op de Orgaandonatie en door voorlichting. Tot
een verbetering heeft dit echter niet geleid. Patiënten wachten nog
steeds drie tot vier jaar op een nier, of sterven soms voordat een
hart-, long- of levertransplantatie heeft kunnen plaatsvinden.
De toename van nierdonatie door levende donoren (tot
eenderde van het totaal) heeft ervoor gezorgd dat de situatie niet
nog veel dramatischer is geworden. Behalve familieleden zijn het
ook steeds vaker partners of vrienden die met succes een nier
afstaan. Het risico is voor de donoren zelf zeer beperkt, terwijl
transplantatie grote voordelen biedt – zeker bij kinderen. Levende
donoren kunnen ook organen ter beschikking stellen aan mensen
met wie zij geen emotionele of familierelatie hebben. Dit gebeurt
bijvoorbeeld bij uitwisseling van nieren van mensen die niet rechtstreeks
aan hun eigen partner kunnen doneren, omdat hun bloedgroepen
niet overeenkomen.
Gezondheidszorg
Pauline Slot
Dr P Slot is redacteur bij de
Gezondheidsraad.
De publicatie Nieuwe wegen
naar orgaandonatie (2003/01) is
te downloaden van www.gr.nl .
Ook is het advies verkrijgbaar
bij het secretariaat van de
Gezondheidsraad. Zie de
rubriek ‘Verschenen’.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Worden deze vormen van nierdonatie bij leven verder gestimuleerd,
dan kan dat op termijn leiden tot 100 niertransplantaties
extra per jaar (op dit moment vinden jaarlijks in totaal ongeveer
560 niertransplantaties plaats). Betaalde donatie wijst de
Gezondheidsraad in de Nederlandse situatie af.
Een nieuwe ontwikkeling is leverdonatie door een levende
donor. Dit geeft meer risico voor de donor dan nierdonatie, maar
met name wanneer een ouder een deel van zijn of haar lever aan
een kind afstaat is het een effectieve en veilige ingreep.
Leverdonatie aan volwassenen is nog in ontwikkeling. Het risico is
daar veel groter, omdat een groter deel van de lever van de donor
nodig is.
Een tweede categorie donaties die gestimuleerd kan worden
is donatie door donoren die aan een hartstilstand zijn overleden (de
zogenoemde non-heart-beating donoren). In dat geval raken
organen sneller beschadigd dan bij de meest gebruikelijke categorie:
de hersendode donoren. Nierdonatie na hartstilstand is echter
wel degelijk succesvol als meteen na het overlijden maatregelen
worden genomen, zoals koeling van de organen in het lichaam. Dit
gebeurt nu vaak niet. Zo gaan organen verloren, terwijl de overledene
wel had aangegeven donor te willen zijn of nabestaanden wel
tot donatie hadden willen beslissen. De mogelijkheden om in
afwachting van een beslissing of informatie daarover maatregelen
te treffen, moeten dan ook verruimd worden.
Bij gericht beleid kan het aantal niertransplantaties met
organen die afkomstig zijn van donoren die aan een hartstilstand
zijn overleden uiteindelijk uitgroeien tot in totaal 250 per jaar. Ook
biedt deze vorm mogelijkheden voor het beschikbaar komen van
donorlevers (die nu schaars zijn), en in de toekomst waarschijnlijk
ook voor donorlongen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
55
Gezondheidszorg

56
Nieuw advies
Burgers moeten meer weten over genetica
MdW
De wetenschappelijke kennis over genetica neemt snel toe en
wordt ook steeds vaker toegepast. Burgers krijgen meer te
kiezen, terwijl het maar de vraag is of ze voldoende geïnformeerd
zijn. Dit signaleert de Gezondheidsraad in Publiekskennis
genetica, een publicatie die op 27 februari 2003
verscheen. De raad concludeert dat er weinig bekend is over
genetica bij het grote publiek. Wel komen bij de huisarts en
centra voor klinische genetica regelmatig misverstanden aan
het licht. Om een elementair kennisniveau tot stand te
brengen is naast algemene voorlichting vooral het onderwijs
belangrijk.
Wanneer moet iemand zich laten screenen op een erfelijke
ziekte? Is het onverstandig om genetisch gemodificeerd
voedsel te gebruiken? Moet iedereen die verdacht wordt van
een delict meewerken aan een DNA-test? Steeds vaker
gestelde vragen, die van burgers enige kennis van genetica
verwachten. Toch is er – ondanks de ruime toepassing van
genetica – weinig bekend over wat het grote publiek hierover
weet. Vaststaat dat een substantieel deel van de leerlingen
geen onderwijs krijgt in genetica. In de regel ontbreekt dan
ook de basiskennis die nodig is om nieuwe ontwikkelingen te
beoordelen. Ook de informatievoorziening via de media is
beperkt. De pers reageert op nieuws in de genetica nu eens
onberedeneerd afwijzend, dan weer al te optimistisch.
Kennisgebrek en misverstanden leiden er soms toe dat mensen
geen advies over erfelijkheidsproblemen vragen in situaties
die daar wel aanleiding toe geven.
De Gezondheidsraad pleit voor nader onderzoek naar de
publiekskennis van genetica. Iedere burger zou zich in elk
geval bewust moeten zijn van de enorm grote genetische
variatie. Er zijn vele duizenden verschillen in het DNA van
Gezondheidszorg
De publicatie Publiekskennis
genetica (2003/05) is te
downloaden van www.gr.nl .
Ook is het advies verkrijgbaar
bij het secretariaat van de
Gezondheidsraad. Zie de
rubriek ‘Verschenen’.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

verschillende mensen. Voor de gezondheid kunnen die verschillen
belangrijk zijn. Ook is belangrijk te weten dat genen, voeding en
gedrag op elkaar inwerken. Volgens de raad horen alle scholieren
kennis te maken met de beginselen van genetica. Misschien moet
daar al in het basisonderwijs mee begonnen worden.
Voor erfelijkheidsadvisering is algemene voorlichting van
belang, bijvoorbeeld zoals het Erfocentrum die via het internet
geeft (www.erfelijkheid.nl). Specialistische voorlichting wordt
gegeven in de klinisch-genetische afdeling van de academische
centra. Huisartsen kunnen informatie geven en naar die centra
verwijzen.
Het advies is gebaseerd op een symposium van de Gezondheidsraad getiteld Perspectieven op de
publiekskennis over genetica, met als voorzitter prof. dr NJ Leschot, hoogleraar klinische genetica te
Amsterdam. De secretaris die het advies schreef, is dr PA Bolhuis. Sprekers op het symposium waren:
prof. dr CHCM Buys, hoogleraar humane genetica te Groningen
mw JMG Lanphen, huisarts, voorzitter Forum genetica,
gezondheid en gezondheidszorg
mw drs M de Kinderen, organisatiesocioloog, Erfocentrum
prof. dr LP ten Kate, hoogleraar klinische genetica te
Amsterdam
prof. dr JA Knottnerus, voorzitter van de Gezondheidsraad
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003 Gezondheidszorg
57

58
Lopende zaken
Advies gevraagd over het chronischevermoeidheidssyndroom
MdW Op 3 juli 2003 ontving de Gezondheidsraad een adviesaanvraag
van de minister van VWS over het chronische-vermoeidheidssyndroom.
Op 16 december 2003 werd de commissie benoemd die
zich over de vragen van de minister zal buigen.
Het chronische-vermoeidheidssyndroom (CVS) leidt tot
aanzienlijke beperking in het beroepsmatig, sociaal en persoonlijk
functioneren van de mensen die er aan lijden. Hoe iemand CVS
krijgt, is nog onduidelijk. De belangrijkste klachten – moeheid en
algemene malaise – zijn niet specifiek voor CVS en er is nog geen
diagnostische test die kan vaststellen of iemand CVS heeft. Mede
hierdoor wordt het ziektebeeld in de praktijk soms niet of pas laat
herkend. Patiënten voelen zich miskend in hun klachten, en gefrustreerd
wanneer zij niet in aanmerking komen voor een uitkering.
De minister vraagt de Gezondheidsraad de stand van de
wetenschap van CVS te beschrijven. Hierbij moeten onder meer de
volgende thema’s aan de orde komen. Een beschrijving van het
syndroom, inclusief het beloop. Een schatting van de incidentie en
prevalentie, nu en in de toekomst, zo mogelijk uitgesplitst naar
relevante groepen (waaronder beroepsgroepen). Mogelijke oorzaken
van CVS. Therapeutische interventiemogelijkheden. Lacunes
in de kennis over CVS en veelbelovende richtingen van onderzoek.
Manieren om kennis over deze aandoening onder hulpverleners te
verspreiden en de toepassing van die kennis in de praktijk te waarborgen.
Gezondheidszorg
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Samenstelling commissie:
dr E Borst-Eilers, arts; voorzitter
prof. dr JWM van der Meer, internist; Universitair Medisch
centrum St Rodboud,Nijmegen
prof. dr SJW Lamberts, endocrinoloog; Erasmus Medisch
Centrum, Rotterdam
dr JP van de Merwe, immunoloog; Erasmus Medisch Centrum,
Rotterdam
prof. dr JJ Heijnen, psychoneuroimmunoloog; Universitair
Medisch Centrum Utrecht
dr B Terluin, huisarts; EMGO, Almere; Vrije Universiteit
Amsterdam
dr CF Dagnelie, huisarts; Universitair Medisch Centrum Utrecht
prof. dr MHW Frings-Dresen, deskundige arbeid en gezondheid;
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003 Gezondheidszorg
59
Academisch Medisch Centrum Amsterdam
dr H Kroneman, medisch adviseur; GAK, Amsterdam
prof. dr JM Bensing, psycholoog; NIVEL, Utrecht
prof. dr G Bleijenberg, medisch psycholoog; Universitair
Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen
prof. dr B van Houdenhove, psychiater; Universitaire
Ziekenhuizen Leuven
dr AM van Hemert, psychiater en epidemioloog; Rijngeest
Groep, Leiden
drs IMJ Pieters; Ministerie van SoZaWe; adviseur
drs P Groeneveld; Ministerie van VWS; adviseur
dr YA van Duivenboden; Gezondheidsraad, Den Haag;
secretaris

60
Voeding
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Nederlandse Voedsel en Waren Autoriteit
WB/
MdW
De voedselveiligheid in de Europese Unie vraagt om strakker
toezicht. Verscheidene Europese lidstaten reorganiseerden hun
controlesysteem al. Nederland is sinds 10 juli 2002 een Voedsel en
Waren Autoriteit rijker.
Voedselveiligheid wordt bedreigd
De voedselveiligheid is met de jaren steeds kwetsbaarder geworden.
Oorzaken hiervoor zijn schaalvergroting in de voedselproductie en
internationalisering van het verkeer van grondstoffen, halffabrikaten
en voedingsmiddelen. Het BSE-schandaal in het Verenigd
Koninkrijk onthulde een falend toezicht en een versnipperd
controlesysteem in de Europese Unie op het terrein van voedselveiligheid.
De Europese Commissie stelde daarom in 1999 een
Witboek Voedselveiligheid samen waarin de vorming van een Europese
Voedselveiligheid Autoriteit werd aangekondigd. De realisatie
van dit voornemen nam begin 2002 concrete vormen aan. In de
Europese Voedselveiligheid Autoriteit zal de communautaire
inspanning op het gebied van de voedselveiligheid worden gebundeld.
Met de instelling op 10 juli 2002 van de Voedsel en Waren
Autoriteit (VWA) door de minister van VWS sluit Nederland aan
bij de ontwikkelingen in Brussel.
Taak en doelstelling VWA
In de taak van de VWA staat de gezondheidsbescherming van mens
en dier centraal. Het gaat dan om voedsel, niet-voedselgerelateerde
consumentenproducten, dierenwelzijn en dierenziekten. Het
werkterrein beslaat de gehele productieketen en alle processen die
daarbij een rol spelen. De volksgezondheid en de dierengezondheid
vormen het referentiekader van de VWA. Met de instelling van een
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
61
Voeding

62
Voeding
onafhankelijke autoriteit beoogt de overheid burgers een blijvend
en hoog niveau van voedselveiligheid te bieden. Gezondheidsbevordering,
bijvoorbeeld door voorlichting over gezonde voeding,
valt niet onder het werkterrein van de VWA. Dit blijft een taak van
de ministeries van VWS en van LNV.
Organisatie
De VWA valt als onderdeel van het Staatstoezicht voor de Volksgezondheid
– overeenkomstig artikel 36 van de Gezondheidswet
– onder de verantwoordelijkheid van de minister van VWS.
De VWA heeft als afzonderlijke dienst de status van een agentschap
van het ministerie van VWS en staat onder leiding van een
directeur-generaal. De ministers van VWS en LNV zijn de opdrachtgevers
van de VWA. De organisatie van deze nieuwe
autoriteit verkeert op dit moment nog in de opbouwfase; de
definitieve inrichting moet in 2005 zijn gerealiseerd. 1 Uiteindelijk
zal de VWA bestaan uit een centrale eenheid, die zich richt op
strategische en organisatiebrede aspecten en een operationele,
regionaal georganiseerde werkorganisatie die zich richt op de
uitvoering van het toezicht. De centrale eenheid omvat drie directies
(toezicht; risicobeoordeling en onderzoek; risicocommunicatie).
In de werkorganisatie zullen de Keuringsdienst
van Waren (VWS) en de Rijksdienst voor de Keuring van Vee en
Vlees volledig integreren. Het is de bedoeling dat de VWA
uiteindelijk wordt verankerd in de Wet op de Voedsel en Waren
Autoriteit die vergelijkbaar is met de huidige Wet op het Rijksinstituut
voor de Volksgezondheid en Milieu.
Risicobeoordeling en onderzoek
Voor de werkzaamheden van de Gezondheidsraad zijn met
name de activiteiten van de directie Risicobeoordeling en Onderzoek
van belang. Deze directie zal ook gevraagd en ongevraagd
gaan adviseren over beleidsmatige aspecten van het bevorderen van
1 Het kabinet-Balkenende II
heeft volgens de VWA onder de
verantwoordelijkheid gebracht
van de minister van LNV.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

voedselveiligheid, conceptwetgeving, het beoordelen van signalen
en ontwikkelingen en de programmering van onderzoek naar
voedselveiligheid. Risicomanagement en normstelling blijft voorbehouden
aan beleidsafdelingen van de ministeries. De VWA
beoogt daarbij wel een belangrijke gesprekspartner te zijn.
Risicobeoordeling moet gebaseerd zijn op de beschikbare
wetenschappelijke kennis en inzichten. De VWA wil hierbij meer
samenhang aanbrengen in normen voor voedselveiligheid. Naast
reactieve risicobeoordeling – zoals bij calamiteiten en incidenten –
krijgen pro-actieve risicobeoordeling en het daarop gerichte onderzoek
prioriteit. Om overeenstemming te bereiken in algemeen
geaccepteerde uitgangspunten voor risicobeoordeling is mobilisatie
van deskundigheid en inbreng van buiten de VWA noodzakelijk. Er
zal vooral een beroep worden gedaan op het Rijksinstituut voor de
Kwaliteit van Land- en tuinbouwproducten (RiKILT), het Rijksinstituut
voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) en het Centraal
Instituut voor Dierziektecontrole (CIDC). Naast onderzoek gericht
op bestaand en toekomstig risico, zullen deze instituten ook
worden belast met de risico-evaluaties bij toelating van stoffen en
bij normoverschrijdingen. Met – en tussen – deze instituten zijn
werkafspraken gemaakt.
Relatie met de Gezondheidsraad
In haar strategische ondernemersvisie geeft de VWA aan dat haar
risicobeoordeling moet voldoen aan de hoogste wetenschappelijke
standaarden. Hiervoor moet een relatie worden opgebouwd
met wetenschappelijke specialisten buiten de VWA.
Groot belang hecht de VWA aan het wetenschappelijk netwerk
van de Gezondheidsraad en men streeft daarom naar een efficiënte
werkrelatie met deze raad. Als voorbereiding hiervan nam
de directeur-generaal van de NVA deel aan het zogenoemde
jaarlijkse ‘dg-overleg’ met de leiding van de Gezondheidsraad over
het werkprogramma 2003 van de raad. Ook wordt de directie
Risicobeoordeling en Onderzoek van de VWA, naast de beleidsdirecties
van de ministeries van VWS en LNV, betrokken bij de
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
63
Voeding

64
Voeding
sprekingen over het werkprogramma 2004.
Samenwerking tussen VWA en Gezondheidsraad lijkt
vooral van belang bij interdisciplinaire vraagstukken, bij het
onderkennen van nieuwe risico’s (spoorzoekfunctie) en wanneer
een breed gedragen wetenschappelijke consensus nodig is. Bij de
spoorzoekfunctie gaat het om het verkennen van thema’s rond
voedselveiligheid die in de toekomst van belang kunnen worden.
Daarnaast kan de Gezondheidsraad een bijdrage aan het werk van
de VWA leveren door te adviseren over de wetenschappelijke
uitgangspunten voor normstelling, de ontwikkeling van algemene
beoordelingskaders en het geven van second opinions. Op dit moment
vindt overleg plaats over de informatiebehoefte van de VWA
en over de vorm waarin de werkrelatie met de Gezondheidsraad
formeel kan worden gerealiseerd en bij voorkeur gestalte moet
krijgen.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Nieuw advies Pauline Slot
Nieuwe voedingsnormen voor vitamine B 6 ,
foliumzuur en B 12
Vrouwen die zwanger willen worden, moeten bij voorkeur al voor
de conceptie dagelijks 400 microgram foliumzuur slikken, en
daarmee doorgaan tot in de achtste week van de zwangerschap.
Op die manier kunnen ze de kans op neuralebuisdefecten bij hun
kind aanzienlijk verkleinen. Dit schrijft de Gezondheidsraad ondermeer
in een advies over voedingsnormen voor vitamine B 6 ,
foliumzuur en B 12 dat op 12 februari 2003 werd aangeboden aan
de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de minister
van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij.
Het advies van de Commissie Voedingsnormen van de
Gezondheidsraad is het derde in een reeks adviezen waarin
voedingsnormen opnieuw vastgesteld worden. Sinds de laatste keer
dat de voedingsnormen werden bepaald, in 1992 door de toenmalige
Voedingsraad, is sterker naar voren gekomen dat voedingsstoffen
kunnen helpen om chronische ziekten te voorkomen. De
beoordeling richt zich dan ook niet alleen op preventie van schadelijke
gevolgen bij een te lage inname, maar weegt ook de mogelijkheden
om met extra inname gunstige effecten te bewerkstelligen.
In dit advies gaat het om vitamine B 6 , foliumzuur en B 12 .
Wat de inname van vitamine B 6 en B 12 betreft zijn er geen bijzondere
bevindingen in vergelijking met de normen uit 1992.
Het is vooral foliumzuur dat op dit moment in de belangstelling
staat als het gaat om het voorkomen van chronische ziekten. Er
is nog discussie over de vraag of extra foliumzuur hart- en
vaatziekten kan helpen voorkomen. Volgens de Gezondheidsraad
zijn daarvoor op dit moment niet genoeg wetenschappelijke
bewijzen. Binnen twee tot drie jaar worden echter relevante
onderzoeksresultaten verwacht. Als deze resultaten daar aanleiding
toe geven, zal op dat moment de voedingsnorm voor foliumzuur
worden aangepast
Dr P Slot is redacteur bij de
gezondheidsraad.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003 Voeding
65
De publicatie Voedingsnormen:
vitamine B 6 , foliumzuur en
vitamine B 12 (2003/04) is te
downloaden van de website van
de Gezondheidsraad of te
bestellen via het secretariaat.
Zie rubriek ‘Verschenen’.

66
Samenstelling commissie:
dr HKA Visser, arts, emeritus hoogleraar kindergeneeskunde;
Erasmus Universiteit Rotterdam, voorzitter
dr H van den Berg, biochemicus/voedingskundige; Voedingscentrum,
Den Haag
ir BC Breedveld, voedingskundige; Voedingscentrum, Den Haag
prof. dr ir WHM Saris, arts, hoogleraar humane voeding;
Universiteit van Maastricht
prof. dr HP Sauerwein, arts, hoogleraar energiestofwisseling;
Academisch Medisch Centrum – Universiteit van Amsterdam
prof. dr ir G Schaafsma, voedingskundige; TNO Voeding, Zeist;
tevens hoogleraar voeding en levensmiddelen; Wageningen
Universiteit en Researchcentrum
Voeding
prof. dr WA van Staveren, voedingskundige, hoogleraar
voeding van de oudere mens; Wageningen Universiteit
en Research Centrum
prof. dr CE West, biochemicus/voedingskundige;
Universiteit Wageningen; tevens hoogleraar voeding in
relatie tot gezondheid en ziekte; Katholieke Universiteit
Nijmegen
dr ir JA Weststrate, voedingskundige; Unilever Research
Laboratorium, Vlaardingen
ir W Bosman, Gezondheidsraad, adviseur
dr ir CJK Spaaij, Gezondheidsraad, secretaris
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Nieuw advies
Fytosterolen
De Commissie VNV verrichtte een zogeheten tweede beoordeling
van de veiligheid van fytosterolesters in verschillende voedingsmiddelen.
Fytosterolesters worden in het maagdarmkanaal omgezet in
fytosterolen. Ze zorgen ervoor dat er minder cholesterol uit de
voeding in het bloed wordt opgenomen. Fytosterolesters zijn als
voedselingrediënt al toegelaten op de markt, maar de toepassing is
tot nu toe beperkt tot smeerbare vetten. De firma Unilever wil het
assortiment van producten waaraan fytosterolesters mogen worden
toegevoegd uitbreiden naar producten op basis van yoghurt en
melk, inclusief melkvarianten op basis van plantaardige olie. De
aanvrager motiveert zijn aanvraag door gegevens uit
marktmonitoring. Daaruit is gebleken dat de consumptie van de al
in de handel zijnde fytosterolester-houdende vetsmeersels beduidend
minder is dan was ingeschat voorafgaande aan de markttoelating.
De Commissie VNV is het grotendeels eens met de eerste
beoordeling door de Britse beoordelingsautoriteit. Die concludeert
dat uitbreiding van het assortiment toelaatbaar is, mits de
aanvrager zich houdt aan de afspraken over etikettering en de
marktmonitoring zal voortzetten. Naast strikte etikettering pleit
de Commissie VNV er bovendien voor dat het totale
productassortiment voldoende beperkt blijft om de fytosterolinneming
te kunnen beteugelen. Er dienen garanties te zijn dat
consumptie tot de doelgroep beperkt blijft. Het is namelijk waarschijnlijk
dat een deel van de cholesterolbewuste consumenten
geneigd is om meer dan de aanbevolen hoeveelheid
fytosterolverrijkte producten te gaan gebruiken.
Alhoewel het niet aan de Commissie VNV is definitief te
besluiten welke producten wel en niet voor verrijking met
fytosterolen in aanmerking komen, vindt zij het noodzakelijk
dat hierover in Europees verband regie wordt gevoerd.
De Commissie VNV is het eens met de Britse
beoordelingsautoriteit dat toelating van deze aanvraag samen-
Chrétienne Vuijst
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003 Voeding
67
Drs CL Vuijst is projectassistent
bij de Gezondheidsraad.
De Commissie VNV In het
kader van de Europese
verordening Nieuwe Voedingsmiddelen
en Voedselingrediënten
levert een
producent vóór het op de markt
brengen van een nieuw
voedingsmiddel een veiligheids-
dossier in bij één lidstaat. Deze
verricht de eerste beoordeling.
De overige lidstaten voeren op
basis van het dossier en het
eerste oordeel een tweede
beoordeling uit. Met elkaar
bediscussiëren de lidstaten de
aanvraag voor markttoelating
en de veiligheidsbeoordelingen
en adviseren tot het wel of niet
toelaten van het nieuwe
voedingsmiddel. In Nederland
worden de beoordelingen
verricht door de Commissie
Veiligheidsbeoordeling Nieuwe
Voedingsmiddelen (VNV) van
de Gezondheidsraad.
Een openbare versie van
Fytosterolen (3), (2003/
01VNV) is binnenkort in te zien
via
www.gezondheidsraad.nl\vnv.php.
Zie ook rubriek ‘Verschenen’.

68
Voeding
hangt met de besluitvorming over markttoelating van andere
producten met fytosterolen en vergelijkbare verbindingen. In
eerdere adviezen over fytosterolen en fytosterolesters heeft de
Commissie VNV geconcludeerd dat er meer onderzoek nodig is
naar mogelijke langetermijneffecten van inneming van toegevoegde
fytosterolen. Dit heeft ook het Europese Wetenschappelijk
Comité voor de menselijke voeding vastgesteld.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Nieuw advies
Overgewicht
In de hele westerse wereld, en dus ook in Nederland, heeft overgewicht
epidemische vormen aangenomen. Dat is verontrustend,
want overgewicht gaat gepaard met tal van gezondheidsrisico’s, en
met hoge kosten voor de gezondheidszorg. Eenmaal ontstaan
overgewicht is bovendien moeilijk weer kwijt te raken. Een samenhangend
pakket preventiemaatregelen is dan ook nodig. Lokale en
nationale overheden, bedrijfsleven, gezondheidszorg en scholen
moeten met elkaar bijdragen aan een leefomgeving die bewegen
stimuleert en overconsumptie van voedsel ontmoedigt. Dit schreef
de Gezondheidsraad in een advies dat op 28 april 2003 werd
aangeboden aan de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport.
Op dit moment is 40 procent van de volwassen Nederlanders te
dik. Bij 10 procent is zelfs sprake van ernstig overgewicht. Van de
kinderen is 14 procent te zwaar. Bijzonder zorgwekkend is bij hen
de sterke toename van overgewicht vanaf drie jaar. Als de huidige
ontwikkeling verder doorzet, zal in 2015 naar schatting 15 tot 20
procent van de volwassenen in Nederland obees zijn, dat wil zeggen
last hebben van ernstig overgewicht.
Deze trend is verontrustend, omdat obesitas en overgewicht
leiden tot een verhoogd risico van onder andere diabetes type2,
hart- en vaatziekten, verschillende vormen van kanker en
vruchtbaarheidsstoornissen. Hoe groter het overgewicht, hoe groter
ook het risico. Mensen met ernstig overgewicht hebben bovendien
psychische en sociale problemen. Het terugdringen van overgewicht
en obesitas is daarmee een van de belangrijkste maar ook
lastigste volksgezondheidsproblemen geworden.
Mensen moeten leren hun lichamelijke activiteit, die steeds
verder afneemt, weer in balans te brengen met hun inname van
energie. Dagelijks terugkerende activiteiten zoals fietsen naar
school of lopen naar de winkels zijn daarbij effectiever dan incidentele,
kortdurende activiteiten. De energiebalans kan ook hersteld
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
Pauline Slot
Dr P Slot is redacteur bij de
gezondheidsraad.
69
De publicatie Overgewicht en
obesitas (2003/07) kan worden
gedownload via www.gr.nl. Ook
zijn exemplaren verkrijgbaar bij
het secretariaat van de
Gezondheidsraad. Zie de
rubriek ‘Verschenen’.
Voeding

70
worden door minder te eten. Mensen zijn zich er vaak niet bewust
van hoeveel zij eten of hoe weinig zij bewegen. Ook beseffen zij
niet dat elke dag een klein beetje te veel eten op termijn tot een
flinke gewichtstoename leidt. Het streven moet dan ook zijn in elk
geval het huidige gewicht te bestendigen. Afvallen blijkt namelijk
erg moeilijk, en gedragsveranderingen zijn moeilijk te consolideren,
zeker zonder aanvullend beleid.
Een samenhangend pakket maatregelen moet daarom bijdragen
aan een leefomgeving die tot bewegen aanzet en de consumptie
matigt. Scholen en werkplekken kunnen bijvoorbeeld hun
drank- en voedselaanbod wijzigen, of door hun inrichting tot
trappenlopen aanzetten. Ook in het transportbeleid en bij beslissingen
over de infrastructuur zou het stimuleren van lichamelijke
activiteit moeten meespelen. Zo kan onderzocht worden of mensen
meer gaan fietsen en wandelen als binnensteden niet meer
toegankelijk zijn voor auto’s. De voedingsmiddelensector kan
bijdragen door bijvoorbeeld porties en verpakkingen niet verder te
vergroten.
Al dergelijke maatregelen moeten ondersteund worden door
lokale en nationale overheden, bedrijfsleven, en gezondheidszorg.
Maar ook de individuele burger heeft verantwoordelijkheid voor
zijn of haar lichaamsgewicht. Voorlichting kan helpen om het
inzicht in het eigen leefpatroon te vergroten, en mensen die extra
blootstaan aan dikmakende omgevingsfactoren weerbaarder te
maken. Dit is met name van belang voor mensen in sociaal-economisch
ongunstige omstandigheden, en voor allochtone bevolkingsgroepen.
Zij hebben nog vaker dan gemiddeld last van overgewicht.
Samenstelling commissie:
prof. dr HCG Kemper, voorzitter
prof. dr ir J Brug, Erasmus Medisch Centrum Rotterdam
prof. dr EMH Mathus-Vliegen, Academisch Medisch Centrum
UvA
Voeding
prof. dr ir JC Seidell, Vrije Universiteit Amsterdam
prof. dr RW Trijsburg, Erasmus Universiteit Rotterdam
dr ir Stasse-Wolthuis, Udenhout
ir W Bosman, Gezondheidsraad, secretaris
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Gezondheidsclaims bij voeding onnodig
verwarrend
MdW
Nieuw advies
In de winkels verschijnen steeds meer voedingsmiddelen en
voedingssupplementen met beweringen – claims – die de indruk
wekken dat het product ‘gezond’ of ‘gezonder’ is. Die indruk is
niet altijd juist. De huidige regelgeving rond claims laat ruimte
voor verwarring. De Gezondheidsraad adviseert om vage claims te
verbieden. Dit staat in een advies dat de raad op 10 juni 2003
aanbood aan de ministers van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
en van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit.
De regelgeving rond claims is verwarrend omdat op voedingsmiddelen
en –supplementen wel mag staan dat ze gezondheid
instandhouden of bevorderen, maar niet dat ze helpen ziekten te
voorkomen. Claims over preventie van ziekte vallen nu namelijk
onder de medische claims, en die zijn voorbehouden aan geneesmiddelen.
Er bestaat tussen ‘instandhouden van gezondheid’ en
‘preventie van ziekte’ dus een juridisch onderscheid; praktisch en
wetenschappelijk gezien ziet de raad echter geen verschil. Volgens
sommigen is een verandering van voedingsgewoonten gericht op
ziekterisicoreductie weer iets anders dan een dergelijke verandering
gericht op ziektepreventie; de raad ziet dit onderscheid evenmin.
De Gezondheidsraad adviseert om bij voedingsmiddelen en
–supplementen uitsluitend claims over ziekterisicoreductie toe te
staan. En alle claims moeten expliciet, specifiek en wetenschappelijk
onderbouwd zijn.
Samenstelling commissie:
prof. dr EJ Kuipers, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam,
voorzitter
prof. dr RJ Brummer, Universitair Medisch Centrum, Maastricht
prof. dr CAFM Bruijnzeel-Koomen, Universitair Medisch
Centrum, Utrecht
prof. dr HK Henderickx, Hoge Gezondheidsraad, Brussel
dr RMC Herings, Pharmo Instituut, Utrecht
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
71
De publicaties Voedingsmiddelen
en –supplementen met
claims over gezondheidseffecten
(2003/09) en Foods
and dietary supplements with
health claims (2003/09E) zijn
elektronisch beschikbaar via
www.gr.nl. Ze zijn ook
verkrijgbaar bij het secretariaat
van de Gezondheidsraad. Zie
de rubriek ‘Verschenen’.
prof. dr AW Hoes, Universitair Medisch Centrum,
Utrecht
prof. dr MB Katan, Wageningen Universiteit,
Wageningen Centre for Food Sciences
dr MA Koelen, Wageningen Universiteit
dr mr BM Vroom-Cramer, Instituut voor Informatierecht,
Universiteit van Amsterdam (tot 1-2003),
Voeding

72
plaatsvervangend rechter te Amsterdam (vanaf 4-2003)
ir B van der Heide, Ministerie van VWS, Den Haag, adviseur
dr CH Langeveld, Raad voor Gezondheidsonderzoek, Den
Haag, adviseur
Voeding
dr ir LTJ Pijls, Gezondheidsraad Den Haag, secretaris
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Milieu
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
73

74
Nieuw advies
Afleiding gezondheidskundige advieswaarden
in nieuw perspectief
MdW
Milieu
Blootstelling aan stoffen via lucht, water en voedsel kan leiden tot
schade aan de gezondheid. Gezondheidskundige advieswaarden
geven de dosis of concentratie van een stof waarbij en waaronder
geen gezondheidsschade optreedt. Die waarden kunnen op verschillende
manieren bepaald worden. Op 20 maart 2003 verscheen
een advies van de Gezondheidsraad waarin een commissie van
deskundigen op dit gebied oordeelt dat de beschikbare
toxicologische informatie beter benut kan worden dan op dit
moment gebeurt. Het advies is aangeboden aan de bewindslieden
van VWS, VROM en SZW.
Eén van de taken van de Gezondheidsraad is om gezondheidskundige
advieswaarden af te leiden voor specifieke stoffen. Bij
blootstelling tot aan die waarden treedt naar verwachting geen
schade aan de gezondheid op. De raad leidt de getallen af ten
behoeve van het beleid voor arbeidsbescherming, milieubeheer
en voedselveiligheid. Daarnaast bestudeert de raad de methoden
voor het afleiden van advieswaarden en doet wetenschappelijk
onderbouwde voorstellen voor verbetering van die werkwijzen.
Het in maart verschenen rapport past in de reeks
methodologische adviezen.
Gezondheidskundige advieswaarden kunnen op verschillende
manieren bepaald worden. Op dit moment wordt uit experimenten
met proefdieren of uit epidemiologisch onderzoek het
hoogste niveau van blootstelling bepaald waarbij mensen geen
schade aan hun gezondheid oplopen. Dit wordt het No-
Observed-Adverse-Effect-Level of NOAEL genoemd. Vervolgens
wordt een onzekerheidsfactor toegepast om verschillen tussen
proefdiersoort en mens en tussen mensen onderling te compenseren.
Uiteindelijk volgt uit zo’n berekening een gezondheidskundige
advieswaarde.
De publicatie Benchmark-
dosismethode: afleiding
gezondheidskundige advieswaarden
in nieuw perspectief
(2003/06) is te downloaden
van de website van de
Gezondheidsraad of te
bestellen via het secretariaat.
Zie rubriek ‘Verschenen’
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Bij de in het verschenen advies beoordeelde BMD-methode gaat
men anders te werk. Daarbij probeert men uit de gegevens over
effecten van een stof op de gezondheid van proefdieren of van
mensen zo goed mogelijk het verband te bepalen tussen blootstelling
en gezondheidsschade. Vervolgens leidt men daaruit de
benchmark-dosis of BMD af. Uit de BMD verkrijgt men na deling
door een onzekerheidsfactor de gezondheidskundige advieswaarde.
De BMD-methode kan volgens de Gezondheidsraad nog verder
verbeterd worden, maar heeft nu al belangrijke voordelen boven de
gangbare NOAEL-methode. De onzekerheden waarmee
onderzoeksgegevens zijn behept, worden vanuit beschermingsoogpunt
beter in rekening gebracht. De Gezondheidsraad adviseert
de Nederlandse overheid daarom de BMD-methode te accepteren
als nieuwe grondslag voor wettelijk verankerde grenswaarden. Ook
doet de raad suggesties voor verdere ontwikkeling van de aanpak.
Samenstelling commissie:
dr WRF Notten, toxicoloog; TNO Preventie en Gezondheid,
Leiden; voorzitter
dr WFJPM ten Berge, toxicoloog; DSM, Heerlen
dr BJ Blaauboer, toxicoloog; Institute for Risk Assessment
Sciences, Universiteit Utrecht
prof dr VJ Feron, emeritus-hoogleraar biologische toxicologie;
Universiteit Utrecht
prof dr ir PHM Lohman, emeritus-hoogleraar stralengenetica en
chemische mutagenese; Universiteit Leiden
dr ir G de Mik, toxicoloog; Rijksinstituut voor Volksgezondheid
en Milieu, Bilthoven
dr ir MN Pieters, toxicoloog; Rijksinstituut voor Volksgezond-
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003 Milieu
75
heid en Milieu, Bilthoven; adviseur
dr GHM Swaen, epidemioloog; Universiteit Maastricht
dr RA Woutersen, toxicoloog en toxicologisch patholoog;
TNO Voeding, Zeist
dr JA van Zorge; Ministerie van Volkshuisvesting,
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, Den Haag;
adviseur
dr ir PW van Vliet; Gezondheidsraad, Den Haag;
secretaris
prof dr WF Passchier; Gezondheidsraad, Den Haag;
secretaris

76
Lopende zaken
Advies gevraagd over nachtelijk lawaai
MdW ‘Voldoende en ongestoorde slaap is van het grootste belang voor de
gezondheid’, schreef de Gezondheidsraad in een advies in 1972.
Sinds dat jaar heeft de raad meermalen adviezen uitgebracht over
blootstelling aan nachtelijk lawaai. Geluid tijdens de slaap blijkt
meetbare effecten te hebben, bijvoorbeeld veranderingen in hartslag
en in slaappatroon. De ernst van nachtelijke geluidsblootstelling
kan volgens een advies uit 1997 gemeten worden met de
Laeq, een maat die over een nachtperiode van acht uur gebruikt
moet worden.
Op 3 februari 2003 vroeg de staatssecretaris van VROM
de Gezondheidsraad opnieuw om advies. De staatssecretaris wijst
op een aantal recente ontwikkelingen die de aanleiding zijn voor
dit verzoek. De Europese regelgeving voor omgevingslawaai is
veranderd. Er is een veldonderzoek naar slaapverstoring door
vliegtuiggeluid rond Schiphol verschenen. En ook in het buitenland
zijn nieuwe onderzoeksuitkomsten gepubliceerd.
In de adviesaanvraag noemt de staatssecretaris als vragen die
hij graag beantwoord ziet: Wat zijn de effecten van blootstelling
aan geluid tijdens de slaap? Zijn er specifieke risicogroepen aan te
wijzen? Moet er behalve voor de luchtvaart ook voor andere
geluidsbronnen aan nachtbescherming worden gedacht? Zijn er
nieuwe blootstellingsmaten nodig? En met welke andere ingrepen
– bijvoorbeeld aan woningen – kunnen burgers beter beschermd
worden tegen nachtelijk lawaai?
De staatssecretaris hoopt het advies van de Gezondheidsraad
voor het eind van dit jaar te ontvangen.
Milieu
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
77
Arbeidsomstandigheden

78
Nieuw advies
Vier stoffen en hun invloed op de
voortplanting
AvdB /
MdW
ß-chloropreen
ß-chloropreen wordt toegepast bij de productie van
polychloropreen. Onderzoeksgegevens laten zien dat ß-chloropreen
de vruchtbaarheid van dieren en de ontwikkeling van het nageslacht
niet schaadt. Er zijn eveveens onvoldoende gegevens over de
gevolgen van blootstelling aan ß-chloropreen voor de vruchtbaarheid
van mensen en de ontwikkeling van het nageslacht. De Commissie
Reproductietoxische Stoffen adviseert daarom om ßchloropreen
niet te classificeren als ‘schadelijk voor de vruchtbaarheid’,
evenmin als hebbend ‘effect op het nageslacht’.
Lood in metaalvorm
Lood wordt onder meer gebruikt in batterijen. De commissie
sluit bij de classificatie van lood in metaalvorm aan bij de classificatie
van de anorganische loodverbindingen door de Europese
Unie.
Dat blootstelling aan lood in metaalvorm schadelijk is voor
de vruchtbaarheid van de mens, is volgens de commissie onvoldoende
bewezen. Wel ziet ze redenen voor bezorgdheid. Voor het
criterium ‘schadelijk voor de vruchtbaarheid’ betekent dit classificatie
in categorie 3 (‘stoffen die in verband met hun mogelijke
voor de vruchtbaarheid van de mens schadelijke effecten reden
geven tot bezorgdheid’).
Wel is er voldoende bewijs dat blootstelling aan lood in
metaalvorm bij de mens ontwikkelingsstoornissen kan veroorzaken.
Daarom adviseert de commissie metallisch lood voor dit
criterium te classificeren in categorie 1 (‘stoffen waarvan bekend
is dat zij bij de mens ontwikkelingsstoornissen veroorzaken’).
Arbeidsomstandigheden
De Commissie
Reproductietoxische Stoffen
licht de bewindslieden van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid
voor over de
schadelijke gevolgen van
blootstelling aan stoffen voor
de vruchtbaarheid en het
nageslacht. Op 18 februari
2003 bracht de commissie vier
nieuwe adviezen uit: over
bètachloropreen, lood in
metaalvorm, nikkel en
nikkelverbindingen, en PER
(tetrachloorethyleen).
De publicaties ß-Chloroprene
(2003/06OSH), Metallic lead
(2003/03OSH), Nikkel and its
compounds (2003/05OSH) en
Tetrachloroethylene (PER)
(2003/04OSH) zijn te
downloaden van de website van
de Gezondheidsraad of te
bestellen bij het secretariaat.
Zie rubriek ‘Verschenen’.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

De commissie wijst erop dat lood in metaalvorm ook schadelijk
kan zijn via de borstvoeding.
Nikkel en nikkelverbindingen
Nikkelverbindingen worden onder meer gebruikt voor de
productie van staal, in raffinaderijen en bij het elektrolytisch
‘verzilveren’. Gezien de uiteenlopende fysische, chemische en
biochemische eigenschappen, acht de commissie het raadzaam
om onderscheid te maken tussen vier categorieën van nikkelverbindingen:
metallisch nikkel; nikkelcarbonyl; oplosbare
nikkelverbindingen; onoplosbare nikkelverbindingen.
Voor metallisch nikkel zijn er onvoldoende gegevens over
de gevolgen van blootstelling voor de vruchtbaarheid. Daarom
kan de commissie metallisch nikkel niet classificeren als ‘schadelijk
voor de vruchtbaarheid’. Hetzelfde geldt voor het criterium
‘effect op het nageslacht’.
Voor nikkelcarbonyl zijn er eveneens onvoldoende gegevens
over de gevolgen van blootstelling voor de vruchtbaarheid.
Daarom adviseert de commissie om ook nikkelcarbonyl niet te
classificeren als ‘schadelijk voor de vruchtbaarheid’. De schadelijkheid
van blootstelling aan nikkelcarbonyl voor de ontwikkeling
van het nageslacht is niet voldoende bewezen, maar de
commissie ziet wel redenen voor bezorgdheid. Ze adviseert
classificatie in categorie 3 (‘stoffen die in verband met hun
mogelijke voor de vruchtbaarheid van de mens schadelijke
effecten reden geven tot bezorgdheid’).
Voor blootstelling aan oplosbare nikkelzouten is de schadelijkheid
voor de vruchtbaarheid niet voldoende bewezen,
maar wel ziet de commissie redenen voor bezorgdheid. Voor het
criterium ‘schadelijk voor de vruchtbaarheid’ betekent dit classificatie
in categorie 3. Er zijn voldoende redenen voor een sterk
vermoeden dat blootstelling aan oplosbare nikkelzouten bij de
mens ontwikkelingsstoornissen veroorzaakt. Daarom adviseert
de commissie de oplosbare nikkelzouten te classificeren in
categorie 2 (‘stoffen die dienen te worden beschouwd alsof zij
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003 Arbeidsomstandigheden
79

80
bij de mens ontwikkelingsstoornissen veroorzaken’). De commissie
is van mening dat deze verbindingen ook schadelijk kunnen zijn via
de borstvoeding.
Voor onoplosbare nikkelzouten ten slotte, zijn onvoldoende
gegevens bekend over de gevolgen van blootstelling voor
de vruchtbaarheid. De commissie kan daarom de onoplosbare
nikkelzouten niet classificeren als ‘schadelijk voor de vruchtbaarheid’,
en evenmin als hebbend ‘effect op het nageslacht’.
Arbeidsomstandigheden
PER (tetrachloorethyleen)
PER wordt uitgebreid gebruikt als ‘wasmiddel’ in stomerijen.
Uit onderzoek blijkt dat PER de vruchtbaarheid van dieren niet
schaadt. Voor mensen zijn er onvoldoende gegevens over de
gevolgen van blootstelling aan PER voor hun vruchtbaarheid.
De commissie kan daarom PER niet classificeren als ‘schadelijk
voor de vruchtbaarheid’.
De schadelijkheid van blootstelling aan PER voor de ontwikkeling
van het nageslacht is niet voldoende bewezen, maar wel ziet
de commissie redenen voor bezorgdheid. Voor het criterium ‘effect
op het nageslacht’ betekent dit classificatie in categorie 3 (‘stoffen
die in verband met hun mogelijke voor de ontwikkeling schadelijke
effecten reden geven tot bezorgdheid voor de mens’).
Samenstelling commissie:
dr BJ Blaauboer, Institute for Risk Assessment Sciences, Universiteit
Utrecht, voorzitter
dr HFP Joosten, NV Organon
prof dr D Lindhout, Universitair Medisch Centrum Utrecht
dr JHJ Copius Peereboom-Stegeman, Katholieke Universiteit
Nijmegen
dr AH Piersma, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
dr N Roeleveld, Katholieke Universiteit Nijmegen
ir DH Waalkens-Berendsen, TNO Voeding
dr PJJM Weterings, Weterings Consultancy BV
ir AM Bongers, Ministerie van Sociale Zaken Werkgelegenheid,
adviseur
dr ASAM van der Burght, Gezondheidsraad, secretaris
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Nieuw advies
Zwavelzuurnevels zijn kankerverwekkend
Zwavelzuur wordt gebruikt in verschillende industrieën en kent
vele toepassingen. De Commissie WGD heeft onderzocht of nevels
van zwavelzuur kanker kunnen veroorzaken. De commissie concludeert
dat ze kankerverwekkend zijn (overeenkomend met EUcategorie
1), volgens een niet-stochastisch genotoxisch mechanisme.
Dit betekent dat hoewel deze nevels veranderingen in het
DNA veroorzaken, er wel een drempel waren voor de
kankerverwekkenheid kan worden afgeleid.
De bevindingen van de commissie, geformuleerd in de door
de Europese Unie vastgelegde bewoordingen, dienen als uitgangspunt
voor de classificatie als kankerverwekkende stof, bedoeld in
art. 4.11 van het Arbeidsomstandighedenbesluit.
Samenstelling commissie:
prof. dr G Mulder, Universiteit Leiden, voorzitter
dr R Beems, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
dr L Bloemen, Dow Benelux BV
dr P Boogaard, Shell International BV
dr P Borm, Heinrich Heine Universität Düsseldorf (Duitsland)
dr ir D Heederik, IRAS, Universiteit Utrecht
drs A Mulder, Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid,
adviseur
dr P Pal, Nederlands Centrum voor Beroepsziekten
prof. dr I Rietjens, Universiteit Wageningen
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
Jolanda Rijnkels
Dr JM Rijnkels is secretaris bij
de Gezondheidsraad.
De Commissie WGD licht de
bewindslieden van Sociale
Zaken en Werkgelegenheid
voor over de schadelijke
gevolgen van beroepsmatige
81
blootstelling aan toxische
stoffen. Op 15 april 2003
bracht de commissie advies uit
over zwavelzuurnevels.
Zie rubriek ‘Verschenen’ voor
het verkrijgen van Inorganic
acid mists containing sulphuric
acid (2003/07OSH).
prof. dr ir T Smid, KLM Arbo Services BV, Vrije Universiteit
dr G Swaen, Universiteit van Maastricht
dr R Woutersen, TNO Voeding
P Wulp, arts, Arbeidsinspectie
mr J Brokamp, Sociaal-Economische Raad, adviseur
dr H Roelfzema, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport, adviseur
dr ASAM van der Burght, Gezondheidsraad, secretaris
dr J Rijnkels, Gezondheidsraad, secretaris.

82
Lopende zaken
Openbare conceptrapporten herevaluatie oude
MAC-waarden
Op verzoek van de staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
beoordeelt de Commissie Herevaluatie Oude MACwaarden
van de Gezondheidsraad ongeveer tweehonderd ‘oude’
grenswaarden voor beroepsmatige blootstelling aan chemische
stoffen.
Deze grenswaarden (MAC: staat voor Maximale Aanvaarde
Concentratie) zijn in het verleden rechtstreeks overgenomen van
buitenlandse instanties. In elk afzonderlijk geval tracht de commissie
een gezondheidskundige advieswaarde vast te stellen aan de
hand van de beschikbare toxicologische gegevens. Zij formuleert
haar bevindingen in eerste instantie in openbare conceptrapporten
die voor commentaar worden aangeboden aan de Subcommissie
MAC-waarden van de Sociaal-Economische Raad en aan deskundigen
van werknemers- en werkgeversorganisaties. Ook andere
belangstellenden kunnen, binnen een termijn van zes weken,
commentaar leveren. De definitieve rapporten van de commissie
worden aangeboden aan de staatssecretaris van Sociale Zaken en
Werkgelegenheid, waarna deze wettelijke grenswaarden vaststelt.
Op 24 april 2003 heeft de commissie conceptrapporten
openbaar gemaakt over de gezondheidsrisico’s van beroepsmatige
blootstelling aan:
· chloordiphenyloxides
· clopidol
· fenothiazine
· 2-fenylpropeen
· hexachloorcyclopentadieen
· isooctylalcohol
· N-isopropylaniline
· magnesiumcarbonaat
· 3-methylbutaan-1-ol
Arbeidsomstandigheden
Carolien Bouwman
Dr CA Bouwman is secretaris
bij de gezondheidsraad.
De openbare conceptrapporten
zijn te verkrijgen bij het
secretariaat van de
Gezondheidsraad. Zie de
rubriek ‘Verschenen’.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

· perliet
· leisteenstof
· thiram
· tin(IV) oxide, tin(II) oxide
· m-xyleen-a,a’-diamine
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
83
Arbeidsomstandigheden

84
Verschenen
De hieronder vermelde publicaties zijn te downloaden van de website (www.gr.nl) of te bestellen bij
het secretariaat van de Gezondheidsraad, Postbus 16052, 2500 BB Den Haag, tel: 070 3406728,
fax: 070 3407523, e-mail: order@gr.nl
Gezondheidszorg
2002
Toepassing van de automatische uitwendige defibrillator
in Nederland. 2002/02.
Het nut van bevolkingsonderzoek naar borstkanker.
2002/03.
Dementie. 2002/04.
Hepatitis B vaccinatie. 2002/06.
Bloedproducten en Parvovirus B19: Signalement. 2002/
07.
Behandeling van drugverslaafde gedetineerden. 2002/08.
Stamcellen voor weefselherstel; onderzoek naar therapie
met somatische en embryonale stamcellen. 2002/09.
Medicamenteuze interventies bij drugverslaving. 2002/
10.
Bioterrorisme: vervolgadvies. 2002/11.
De toekomst van ons zelf. 2002/13.
Anticonceptie voor mensen met een verstandelijke
handicap. 2002/14.
Rijgeschiktheid van mensen met diabetes mellitus. 2002/
15.
Bijwerkingen vaccinaties; Rijksvaccinatieprogramma 1997-
2001. 2002/16.
Wet bevolkingsonderzoek: screening van pasgeborenen op
taaislijmziekte. 2002/01WBO.
Wet bevolkingsonderzoek: HPV-test baarmoederhalskanker.
2002/02WBO.
2003
Nieuwe wegen naar orgaandonatie. 2003/01
Contouren van het basispakket. 2003/02.
Kostenutiliteitsanalyse. A03/01.
Publiekskennis genetica, signalement. 2003/05.
Honderd jaar Gezondheidsraad: een dozijn bespiegelingen.
A03/02.
Juridische afbakening van het voorzorgsbeginsel:
mogelijkheden en grenzen A03/03.
Workshop Neonatale screening met behulp van
massaspectrometrie. Verslag van een door de
Gezondheidsraad belegde workshop. A03/04.
Health Council of the Netherlands; reports 2002:
executive sumaries. A03/05.
Signalering Ethiek en Gezondheid 2003 Gezondheidsraad.
2003/08.
Voeding
2002
Maïskiemolie met fytosterolen en vitamine E. 2002/
01VNV.
Raapzaadolie met fytosterolen en vitamine E. 2002/
02VNV.
Docosahexaeenzuurrijke olie/Docosahexaenoic acid rich
oil. 2002/03VNV.
Herbicide-tolerante maïs (NK603)/ Herbicide-tolerant
maize (NK603). 2002/04VNV.
Veiligheidsbeoordeling nieuwe voedingsmiddelen; Safety
assessment of novel foods. 2002/05VNV.
Jodiumrijke eieren. 2002/06VNV.
Diacylglycerololie. 2002/07VNV.
Enkele belangrijke ontwikkelingen in de voedselconsumptie.
2002/12.
2003
Voedingsnormen: vitamine B 6, foliumzuur en B 12 .
2003/04.
Overgewicht en obesitas. 2003/07.
Voedingsmiddelen en -supplementen met claims over
gezondheidseffecten. 2003/09.
Fytosterolen (3). 2003/01VNV.
Milieu
2002
Mobiele telefoon; Een gezondheidskundige analyse.
2002/01.
Blootstelling aan combinaties van stoffen: een systematiek
voor het beoordelen van gezondheidsrisico’s. 2002/05.
Advieswaarden voor polychloorbifenylen in bodem en
sediment ter bescherming van ecosystemen; Beoordeling
van een afleidingsmethode van het RIVM. 2002/17.
2003
Gezondheidseffecten van blootstelling aan radiofrequente
elektromagnetische velden; aanbevelingen voor onderzoek.
2003/03.
Benchmark-dosismethode: afleiding gezondheidskundige
advieswaarden in nieuw perspectief. 2003/06.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003

Arbeidsomstandigheden
2002
Azobisisobutyronitrile; Health-based recommended
occupational exposure limit. 2002/01OSH.
Herevaluatie van oude mac-waarden: p-tertbutyltoluene,
cellulose, 2-chloro-6-
(trichloromethyl)pyridine (nitrapyrin), ethyl formate, 4ethylmorpholine,
indene, pentacarbonyliron,
perchloromethyl mercaptan, starch, sulphur tetrafluoride,
o-, m-, p-terphenyl (mixture), tetramethylsuccinonitrile,
tricarbonyl(eta-cyclopentadienyl) manganese. 2000/
15OSH/030-1 t/m 2000/15OSH/042-1.
Acrylamide; Evaluation of the carcinogenicity and
genotoxicity. 2002/02OSH.
p-Chloronitrobenzene; Evaluation of the carcinogenicity
and genotoxicity. 2002/03OSH.
Dichloroacetylene; Evaluation of the carcinogenicity and
genotoxicity. 2002/04OSH.
N,N-Dimethylaniline; Evaluation of the carcinogenicity
and genotoxicity. 2002/05OSH.
Phenyl glycidyl ether; Evaluation of the carcinogenicity
and genotoxicity. 2002/06OSH.
N-Methylhydrazine; Evaluation of the carcinogenicity and
genotoxicity. 2002/07OSH.
Rhodium and compounds. 2002/08OSH.
Tetranitromethane; Evaluation of the carcinogenicity and
genotoxicity. 2002/09OSH.
Xylidine (isomers); Evalaution of the carcinogenicity and
genotoxicity. 2002/10OSH.
Hydrogen peroxide; Evaluation of the carcinogenicity
and genotoxicity. 2002/11OSH.
Enflurane. Evaluation of the effects on reproduction,
recommendation for classification. 2002/12OSH.
Isoflurane. Evaluation of the effects on reproduction,
recommendation for classification. 2002/13OSH.
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
85
Halothane. Health-based recommended occupational
exposure limit. 2002/14OSH.
Hydrogen cyanide, sodium cyanide, and potassium
cyanide. Health-based recommended occupational
exposure limit. 2002/15OSH.
Herevaluatie van oude mac-waarden: aluminium alkyl
compounds, 2-sec-butylphenol, calcium suphate, 1,3dichloro-5,5-dimethylhydantoin,
dicyclopentadienyl iron
(ferrocene), sec-hexyl acetate, 2-methylcyclohexanone,
methyl ethyl ketone peroxide, osmium tetraoxide, picric
acid, 2-pyridylamine, silicon, tellurium and tellurium
compounds, tellurium hexfluoride, thallium and watersoluble
thallium compounds, tungsten and tugsten
compounds, zirconium and zirconium compounds. 2000/
15OSH/043-1 t/m 2000/15OSH/059-1.
Herevaluatie van oude mac-waarden: n-Butylamine,
Calcium carbonate, Dibismuth tritelluride (undoped and
Se-doped), Oxalonitrile, Paraffin wax (fume), 2,4,5-T,
Valeraldehyde. 2000/15OSH/060-1 t/m 2000/
15OSH/066-1.
Acrylamide. Evaluation of the effects on reproduction,
recommendation for classification. 2002/16OSH.
2003
Tetrachloorethyleen (PER); Health-based recommended
occupational exposure limit. 2003/01OSH.
Formaldehyde; Health-based recommended occupational
exposure limit. 2003/02OSH.
Metallic lead. 2003/03OSH.
Tetrachloroethylene (PER). 2003/04OSH.
Nickel and its compounds. 2003/05OSH.
β-Chloroprene. 2003/06OSH.
Strong inorganic acid mists containing sulphuric acid;
Evaluation of the carcinogenicity and genotoxicity. 2003/
07OSH.

86
GRAADMETER # 2/3
JAARGANG 19
MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003
Redactie
M van Leeuwen (hoofdredacteur),
W Bosman, ASAM van der Burght,
WA van Veen, M de Waal (eindredacteur)
Secretariaat/opmaak
M Javanmardi, J van Kan
Basisvormgeving
Noortje Hoppe, Rotterdam
Overname van artikelen is, met duidelijke
bronvermelding, toegestaan.
Adres redactie en
abonnementen
Gezondheidsraad
Postbus 16052, 2500 BB Den Haag
Telefoon - 070 340 75 20
Fax - 070 340 75 23
E-mail - graadmeter@gr.nl
Internet - www.gr.nl
www.gezondheidsraad.nl
www.healthcouncil.nl
ISSN 0169-5211
GRAADMETER # 2/3, JAARGANG 19, MAART/APRIL-MEI/JUNI 2003