Fulltext pdf or DOI - Nivel

Jaarboek 2004

Nederlands instituut voor
onderzoek van de gezondheidszorg
Postadres : Postbus 1568, 3500 BN Utrecht
Bezoekadres : Otterstraat 118-124, Utrecht
Telefoon : 030 - 2729700
Fax : 030 - 2729729
Web-site : www.Nivel.nl

Inhoudsopgave
Keuzen in de zorg: het is nooit goed of het deugt niet! 7
1. Gezondheid en ziekten 15
1.1 Vrouwen leven gezonder dan mannen 15
1.2Verschillende chronische ziekten veroorzaken vergelijkbare stress 15
1.3 Slechts één vijfde van depressieve ouderen krijgt juiste diagnose 16
1.4 Volendammers na nieuwjaarsbrand in 2000 nog steeds vaker 17
naar de huisarts
1.5 Driekwart van ouderen en chronisch zieken gevaccineerd tegen griep 17
1.6 Erfelijkheidsvoorlichting en -advisering groeit sterk en blijft groeien 18
1.7 Jongetjesbaby’s krijgen vaker medicijnen dan meisjesbaby’s 19
1.8 Chronisch zieken hebben veel psycho-sociale problemen 19
2. Wat vindt de patiënt ervan 21
2.1 Chronisch zieken over mantelzorg: prettig, maar ook bezwaarlijk 21
2.2 Weinig mensen gaan voor gezondheidszorg naar het buitenland 21
2.3 Nierpatiënt met werk beter af 22
2.4 Meeste patiënten tevreden over huisartsenzorg 22
2.5 Wat vinden AWBZ-cliënten van hun zorgkantoor? 23
2.6 Klagende patiënt wil weten wat ziekenhuis doet 23
om herhaling te voorkomen
2.7 Mensen verwachten minder van huisarts bij alledaagse klachten 24
dan in 1987
3. In de praktijk 27
3.1 Verpleeghuisbewoner regelmatig in luier door tijdgebrek 27
3.2Kinderen gaan minder naar de huisarts dan 15 jaar geleden 27
3.3 Meer hulp bij psychische problemen. 28
3.4 Huisartsen zien psychosociale problemen steeds minder als hun zorg 29
3.5 Nauwelijks communicatieverschillen tussen mannelijke en 30
vrouwelijke huisartsen
3.6 Huisartsenspreekuur steeds strakker georganiseerd 30
4. Naar een betere kwaliteit 33
4.1 Farmaco Therapie Overleg functioneert beter door vaste structuur 33
en duidelijke afspraken
4.2Hartpatiënt beter voorbereid op operatie dankzij nieuwe richtlijn 34 N I V E L J A A R B O E K 2 0
3
0 2

4
4.3 Paramedici en kwaliteitszorg 34
4.4 De signalering van onverantwoorde zorg 35
4.5 Tachtig procent van de huisartsen vindt dat de behandeling 36
van hoge bloeddruk beter kan
4.6 Met snoezelen meer mens 37
4.7 Beste behandeling tegen smetten op een rijtje gezet 38
4.8 Huisartsen volgen meestal de richtlijnen 38
5. Werken in de zorg 41
5.1 Ontlasten van oudere huisarts dringt huisartsentekort niet terug 41
5.2Verpleegkundige zorgt liever voor mondige patiënten 41
5.3 Doktersassistente steeds belangrijker in huisartspraktijk 41
5.4 Praktijkondersteuning bespaart huisarts niet veel tijd 42
5.5 Anno 2004: Een op de drie huisartsen is een vrouw 43
5.6 Meer maag-darm-leverartsen nodig 43
5.7 Gynaecoloog van de toekomst krijgt kortere werkweek 44
5.8 Verschenen: Monitor verloskundige zorgverlening 45
(derde meting, najaar 2003)
5.9 Diëtist ontbreekt in één op de acht verpleeghuizen 45
6. Financiering, structuur en wetgeving 47
6.1 Huisarts en bedrijfsarts: weinig samenwerking 47
6.2Driekwart van chronisch zieken in ziekenfonds merkt gevolgen van 48
bezuinigingen in de zorg
6.3 In de eerste twee maanden van 2004 daalde het bezoek aan de 48
fysiotherapeut fors
6.4 Geen kraamzorgtekort 49
6.5 Veel chronisch zieken bekend met mogelijkheden voor fiscale 49
aftrek ziektekosten
6.6 Voldoende hospices in Nederland 51
6.7 Veranderen orgaandonatiesysteem levert waarschijnlijk niets op 52
7. Internationale vergelijking 57
7.1 Behandeling suikerziekte door huisarts verschilt per land 57
7.2Meer suikerziekte in België dan in andere Europese landen 58
7.3 Opnameduur in ziekenhuis is onafhankelijk van type verzekering 58
7.4 Europese patiënt niet overal even tevreden over gezondheidszorg 59

7.5 Hoe vergelijk je internationale gezondheidszorg verschillen? 60
8 Bibliotheek en documentatie 61
8.1 Van boeken op de plank naar elektronische documenten? 61
8.2Thematische presentatie van informatie 62
9. Het NIVEL extern 65
9.1 In de pers 65
9.2Externe lidmaatschappen, commissies, redacties 65
10 Publicaties 71
10.1 Internationale artikelen 71
10.2Internationale boeken en boekbijdragen 75
10.3 Dissertaties 76
10.4 Nederlandse wetenschappelijke artikelen 76
10.5 Artikelen in vaktijdschriften 77
10.6 Nederlandse boeken en boekbijdragen 80
10.7 NIVEL rapporten 81
10.8 Gepubliceerde abstracts 84
10.9 Lezingen en posterpresentaties 89
10.10 Factsheets 96
10.11 Digitale producten 96
11 Het bestuur 99
12 Personele zaken 101
13 Overzicht aanvragen van gegevens uit de registraties 110
5

Keuzen in de zorg
Het is nooit goed of het deugt niet!
Járen is er geklaagd over het gebrek aan keuzemogelijkheden in de zorg: over het
volledig in details vastgelegde voorzieningenpakket, over de grauwe soberheid van
de AWBZ-zorg, over het keurslijf van de ziekenfondsverzekering.
Het ‘persoonsgebonden budget’ was de eerste ontluikende bloem van de honderd
die in de weide van het nieuwe zorgstelsel zouden moeten gaan bloeien, maar aan
de vooravond van de stelselwijziging vraagt menig commentator zich af of de mens
in het algemeen en de Nederlandse burger anno 2005 in het bijzonder nu eigenlijk
wel zo’n fundamentele behoefte heeft om te kiezen.
Tsja, zou Martin Bril zeggen, dat is aan de late kant. Het is waar dat weinigen er op
zitten te wachten om én de stroom, én het gas én de burgemeester (oeps, verkeerde
voorbeeld, macht der gewoonte!) en dan ook nog eens én de zorgverzekeraar, én het
pakket én de zorgaanbieder te kiezen op basis van een bonte rij van indicatoren,
waarbij je bijna fiscaal jurist moet zijn om dat te kunnen, maar het is ontegenzeggelijk
ook waar, dat we nu krijgen waar we al jaren om hebben gevraagd.
Misschien moeten we het Kiezen Zelf als keuzemogelijkheid aanbieden. De burger
kiest eerst óf hij wil kiezen, of veel of weinig wil kiezen en vervolgens kiezen
alleen de mensen die (veel) willen kiezen net zo lang tot ze het krijgen zoals ze het
hebben willen.
Dat doet men bijvoorbeeld in Denemarken. Daar kun je als burger kiezen tussen
twee smaken stelsels van gezondheidszorg: één met weinig keuzemogelijkheid ,
maar ook met weinig eigen bijdragen, waarin de huisarts een poortwachtersrol vervult
en een systeem, waarin men rechtstreeks naar de specialist kan gaan, maar dan
ook aan eigen bijdragen vastzit. Voor systeem 1 kiest ongeveer 98% van de bevolking
en die andere 2% is vaak zelf arts of in ieder geval zeer hoog opgeleid.
Het hoeft natuurlijk niet precies zo en men zal wellicht een onderscheid moeten
maken tussen keuze voor een verzekeraar en een voorzieningenpakket en keuze van
zorgaanbieder 1 . Het zou zeker niet zo moeten worden dat er leuzen worden verspreid
als ‘je bent een rund, als je niet kiezen kunt!’, maar een systeem waarin keuze
vrijwillig mogelijk is voor al die mensen die zo hoognodig moeten, geeft de
anderen tenminste een beetje rust.
7
1 Misschien gooit in Nederland de
concurrentie tussen verzekeraars
roet in het eten. In Denemarken is
er maar één ‘verzekeraar’: de
overheid; bij ons zullen zij over
elkaar heenbuitelen in buitengewoon
scherp geprijsde, leuke,
precies-op-maat, speciaal voor U,
V
gefabriceerde pakketjes. Maar
I
goed, het gaat even om het idee. N E L J A A R B O E K 2 0 4 0

2 Overigens blijkt uit internationaal
vergelijkende cijfers dat de
tamelijk grote verkeersveiligheid
in Nederland een van de belangrijkste
belemmerende factoren is
bij het vergroten van een aantal
donoren. Hier geldt letterlijk: de
een zijn dood is ...
8
In het kader van het bovenstaande is het niet verwonderlijk dat het NIVEL zich in
2004 bezig heeft gehouden met de vraag hoe zorggebruikers keuzen maken, wat ze
van zorgaanbieders vinden en waar ze met hun klachten terecht kunnen.
• Zo blijken slechts heel weinig mensen gebruik te maken van zorg die in het
buitenland wordt aangeboden; ongeveer een derde geeft aan dat men dat in
principe wel zou willen; slechts een kleine 2 procent heeft het ook gedaan.
Het is iets dat voornamelijk voor grensgebieden van belang is (en een principe-kwestie
natuurlijk).
• De tevredenheid over klachtenafhandeling (een beetje een negatief keuzeelement
) is matig. Slechts een kwart van de mensen is tevreden met de
afhandeling; de klager wil vooral weten wat het ziekenhuis nu aan het probleem
gaat doen en juist daarover zwijgt het ziekenhuis.
• Het NIVEL werkt al tijden aan het ontwikkelen van instrumenten om de
kwaliteit van de geleverde zorg vanuit het gezichtspunt van de zorggebruiker
te kunnen vaststellen. Die instrumenten bestaan meestal uit een algemeen
gedeelte en een deel dat specifiek is voor hetzij de gebruikte zorg, hetzij voor
de specifieke gebruikersgroep (bijvoorbeeld diabeteszorg of diabetespatiënten).
De QUOTE-vragenlijsten (QUality Of care Through the patients’ Eye)
zijn goed bekend in de gezondheidszorg. In toenemende mate worden ze
gecombineerd met de uit de VS afkomstige CAHPS (Consumer Assessment
of Health Plan Survey). Zorgaanbieders, verzekeraars, zorggebruikers en de
overheid hebben alle belang bij een zekere uniformiteit en protocollering in
de instrumentontwikkeling; het NIVEL speelt hierin een belangrijke rol.
• Tenslotte mag onder ‘keuzen in de zorg’ het onderzoek naar ‘orgaandonatie’
worden vermeld. Het gaat om te keuze tussen het zogenaamde ‘geen bezwaar
systeem’ (iedereen wordt geacht donor te zijn tenzij men uitdrukkelijk
bezwaar heeft gemaakt) en het positief toestemmings-systeem (alleen mensen
die positief hebben aangegeven donor te willen zijn, worden als zodanig
erkend). In Nederland figureert het laatstgenoemde systeem; er wordt nogal
wat druk uitgeoefend door met name patiëntengroepen om naar het eerstgenoemde
systeem over te gaan. Dat zou meer donoren 2 opleveren. Uit het
NIVEL-onderzoek komt echter keer op keer, dat het in de praktijk (dus ook
in Nederland met zijn positief toestemmingssysteem) aan de nabestaanden
wordt overgelaten of de organen van de overledenen mogen worden afgestaan.
Dit impliceert dat een verandering van het systeem niet tot meer donoren
zou leiden.

Een tweede grote onderwerp in het jaarboek wordt gevormd door de huisartsenzorg.
In 2004 werden de resultaten van de Tweede Nationale Studie van ziekten en verrichtingen
in de huisartsenpraktijk aan de minister van VWS aangeboden.
Huisartsenzorg wordt nog steeds hoog gewaardeerd, blijkt uit een vergelijking van
de in 1987 gehouden eerste Nationale Studie en het Tweede uit 2001/2 daterende
Nationale Studie. De burgers vinden wel dat de organisatie van de zorg, vooral
gedurende avonden en weekenden, achteruitgegaan is. Ook is men minder positief
over de telefonische bereikbaarheid van de praktijk.
De hoofdboodschappen van de Tweede Nationale Studie luiden als volgt:
• het Nederlandse volk wordt steeds vermoeider en nerveuzer, maar huisartsen
rekenen de behandeling van psychosociale problemen minder vaak tot hun
taak dan 15 jaar geleden;
• huisartsen nemen nog steeds het leeuwendeel (96%) van de gezondheidsklachten
van de bevolking voor hun rekening;
• de toegenomen zorgvraag wordt door een efficiëntere praktijkorganisatie
opgevangen;
• huisartsen werken grotendeels volgens de door het NHG opgestelde standaarden.
Vele, meer gedetailleerde studies zijn nog onder handen.
De Nationale Studie, waarin voor het eerst op grote schaal gebruik gemaakt werd
van de Elektronisch Medische Dossiers in de huisartspraktijk, geeft een breed beeld
van de huisartsenzorg aan de vooravond van de wijziging van het stelsel van zorgverzekeringen;
een goed uitgangspunt voor een evaluatie daarvan over enkele jaren.
Databases
Als basis voor zijn onderzoek heeft het NIVEL een groot aantal grote, langdurige
gegevensverzamelingen. Zo kent het NIVEL vanouds een continue morbiditeitsregistratie
in de huisartsenpraktijk.
1. Continue Morbiditeitsregistratie (CMR) Peilstations
De Continue Morbiditeits Registratie (CMR) Peilstations van het NIVEL
vormen een representatieve groep van 65 Nederlandse huisartsen in 44 praktijken.
Hun patiëntenpopulatie bestrijkt ongeveer 1% van de Nederlandse
bevolking en is verspreid naar regio en over stad en platteland. De peilstation-huisartsen
rapporteren wekelijks of op jaarbasis over het vóórkomen van
een aantal ziekten, gebeurtenissen en verrichtingen, die in routine-registraties
I
ontbreken en daarin niet gemakkelijk op te nemen zijn. De gegevens worden N V J L E A A R B E O K 2 0 0 4
9

10
geordend naar leeftijd en geslacht van de patiënt, naar regio en naar verstedelijking
van het praktijkgebied. De CMR-peilstations bestaan sinds 1970.
Onderwerpen zijn ondermeer acute respiratoire infecties (ARI's), depressie,
diabetes mellitus, eetstoornis, gastro-enteritis en verzoeken om om euthanasie.
Het NIVEL kent twee panels waarin patiënten aan het woord komen.
1. Het Patiëntenpanel Chronisch Zieken (PPCZ)
Het Patiëntenpanel Chronisch Zieken (PPCZ) is een project waarbij op continue
basis gegevens verzameld worden in een panel van 2000 chronisch zieken.
De hoofdonderwerpen van het PPCZ zijn kwaliteit van leven, zorggebruik,
kwaliteit van zorg en maatschappelijke positie van de patiënt. Het
panel maakt het mogelijk om vanuit het perspektief van patiënten een integraal
beeld te geven van de situatie van chronisch zieken. Informatie wordt
verzameld voor de beleidsontwikkeling op het gebied van de zorg en de
maatschappelijke positie van langdurig zieken. Doordat longitudinaal informatie
verzameld wordt, is het bovendien mogelijk ontwikkelingen te volgen.
2. Consumentenpanel gezondheidszorg
Met het Consumentenpanel gezondheidszorg, een samenwerkingverband van
het NIVEL met de Consumentenbond, wordt onderzoek gedaan naar de ervaringen
en meningen van consumenten met de gezondheidszorg. Het panel
draagt bij aan het versterken van de positie van gebruikers van de gezondheidszorg.
Het perspectief van de gebruiker staat centraal. Het panel geeft
inzicht in patiëntenoordelen over inrichting en dienstverlening in de gezondheidszorg
en biedt de mogelijkheid voor meningenpeilingen over actuele
zaken.
Vier grote gegevensverzamelingen van het NIVEL leveren gegevens direct uit de
praktijk.
1. Landelijk Informatienetwerk Huisartsenzorg
LINH is een netwerk van 90 huisartspraktijken. Deze praktijken registreren
dag in dag uit de voorkomende gezondheidsproblemen, het huisartsgeneeskundig
handelen: aantal en soort contacten, verwijzingen en medicijnvoorschriften
met de bijbehorende diagnose. Verder zijn er regelmatig periodieke
gegevensverzamelingen rondom specifieke onderwerpen zoals de griepvaccinatie.
De gegevens uit LINH worden onder meer gebruikt door het Ministerie van
VWS, ten behoeve van de Zorgnota en diverse brancherapporten, voor de
jaarlijkse evaluatie van de griepvaccinatiecampagne in opdracht van het

College voor Zorgverzekeringen, ten behoeve van onderzoek naar het voorschrijven
van bepaalde geneesmiddelen, ten behoeve van onderzoek naar de
kwaliteit van het huisartsgeneeskundig handelen en onderzoek naar het zorggebruik
bij bepaalde aandoeningen.
LINH wordt gefinancierd door het Ministerie van VWS. Het NIVEL werkt
binnen LINH samen met de LHV, NHG en WOK.
2. Landelijk informatievoorziening paramedische zorg (LiPZ)
De Landelijke Informatievoorziening Paramedische Zorg (LiPZ) is een netwerk
van geautomatiseerde extramurale fysiotherapiepraktijken, praktijken
voor oefentherapie Cesar en praktijken voor oefentherapie-Mensendieck. Het
doel van het LiPZ-project is een representatieve, continue informatie-verzameling
van zorggerelateerde gegevens over de beroepsgroepen extramurale
fysiotherapie, oefentherapie Cesar en oefentherapie-Mensendieck. In het
LiPZ-netwerk worden gegevens verzameld omtrent vijf elementen van het
zorgproces, te weten patiënt, verwijzing, diagnose, behandeling en evaluatie.
3. De Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartsenpraktijk
(NS2)
In de Nationale studie wordt op gedetailleerde schaal gekeken naar de huisartsgeneeskundige
zorg op het niveau van de individuele, zorgvuldig geanonimiseerde
patiënt. Hiervoor zijn enquêtes afgenomen in 104 huisartspraktijken
in samenwerking met het Landelijk Informatie Netwerk Huisartsenzorg.
Aan de NS2-enquêtes werkten 195 huisartsen, 246 doktersassistenten en
12.500 patiënten mee.Van bijna 400.000 patiënten zijn de geanonimiseerde
geautomatiseerde medische dossiers geanalyseerd. Ook zijn 2784 spreekuurconsulten
van 142 huisartsen op video opgenomen en geanalyseerd. De
resultaten betreffen onder andere: het vóórkomen van ziekten in de bevolking,
het zorggebruik op het niveau van de patiënt, het voorschrijven van
geneesmiddelen (gekoppeld aan de diagnose), de invloed van sociaal demografische
kenmerken op ziekte en zorggebruik, de kwaliteit van de huisartsenzorg
vanuit professioneel én vanuit patiëntenperspectief, de communicatie
tussen huisarts en patiënt, de organisatie van de huisartsenzorg en de werkbelasting
van huisartsen.
4. Databank Communicatie in de Zorg
De Databank Communicatie in de Zorg bestaat sinds 1975. Deze databank
bevat 15.000 op video opgenomen consulten van huisartsen, medisch specialisten
(gynaecologen, internisten, hartchirurgen, kinderartsen), verpleegkundigen
(wijkverpleegkundigen, oncologisch verpleegkundigen, verpleeghuis- N I V E J L A A R B O E K 2
11
0 0 4

12
verpleegkundigen, diabetesverpleegkundigen) en genetisch consulenten.
Deze databank maakt het mogelijk om in de spreekkamer te kijken naar
informatievoorziening, voorlichting en bejegening. Dit kan alleen betrouwbaar
met videoregistratie. Deze betrouwbare informatie is onmisbaar voor
een goede sturing van de zorg. Gegevens uit de databank communicatie zijn
ook van belang bij de evaluatie van de WGBO. De Databank verschaft ook
betrouwbare trendgegevens over de ontwikkeling van de consultduur. De
databank bevat ook internationale video-opnames van consulten, verzameld
in de met Europese gelden uitgevoerde EUROCOM-studies. De Databank
Communicatie heeft een tweede internationale dimensie in EACH (European
Association for Communication in Healthcare). Dit is een vanuit het NIVEL
opgericht Europees netwerk van onderzoekers, trainers en artsen.
Twee gegevensverzamelingen richten zich direct op de beroepsgroepen in de
Nederlandse gezondheidszorg.
1. NIVEL beroepskrachtenregistraties
Het Nivel registreert ieder jaar het aanbod en een groot aantal cijfers van
diverse werkzame en pas-afgestudeerde beroepsbeoefenaren in de zorg: huisartsen,
verloskundigen, ergotherapeuten en fysiotherapeuten in de eerste lijn.
Deze registratie is de basis voor rapportages op het terrein van beroepskrachtenplanning.
2. Het panel verpleegkundigen en verzorgenden
Het panel verpleegkundigen en verzorgenden is een samenwerkingverband
van het LEVV en de AVVV. Het panel is representatief en bestaat uit verpleegkundigen
uit algemene ziekenhuizen, de psychiatrie, de verstandelijk
gehandicaptenzorg, de thuiszorg en verzorgenden uit de thuiszorg, verzorgingshuizen
en verpleeghuizen. Doel van het Panel is op landelijk niveau
informatie verzamelen over de meningen en ervaringen van verpleegkundigen
over beroepsinhoudelijke onderwerpen. De uitkomsten van de peilingen
onder het panel worden gebruikt om aan te geven hoe het werk van verpleegkundigen
en verzorgenden aantrekkelijker gemaakt kan worden.
NIVEL heeft sinds vele jaren ook verschillende activiteiten die zich op internationaal
niveau bewegen, vooral in Europees verband.
1. European Influenza Surveillance Scheme (EISS)
Het doel van EISS is bij te dragen aan het verminderen van ziekte en sterfte
als gevolg van influenza door het tijdig uitwisselen van informatie over influenza.
In EISS doen 22 Europese landen mee: Belgie, Tsjechië,
Denemarken, Frankrijk, Duitsland, Ierland, Italië, Letland, Litouwen

Luxemburg, Malta, Nederland, Noorwegen, Polen, Portugal, Roemenië,
Slowakije, Slovenië, Spanje, Zweden, Zwitserland het Verenigd Koninkrijk.
Het Jaarboek
Het jaarboek 2004 van het NIVEL bestaat uit een groot aantal hoofdstukken.Voorop
staan de resultaten van ons onderzoek. In de eerste hoofdstukken wordt een selectie
gepresenteerd van de onderzoeksresultaten uit 2004. De resultaten weerspiegelen de
breedte van het gezondheidszorgonderzoek van het NIVEL. We beginnen bij de
vraagkant van de zorg: met de thema’s gezondheid en ziekte en patiëntenoordelen,
vervolgens gaan we in op de praktijk met als verbijzondering het streven naar een
betere kwaliteit. In de derde stap staan de zorgaanbieders centraal. We sluiten af met
twee structuurelementen: onderzoek naar financiering, structuur en wetgeving en
internationaal vergelijkend onderzoek.
Deze resultatensectie bevat niet al ons onderzoek. Een volledig overzicht van de
NIVEL productie vindt u in de publicatielijsten. Tenslotte geven we een overzicht
van onze bestuursleden en van de mensen die in 2004 bij het NIVEL werkten. De
foto’s in het jaarboek geven de omgeving van de Drieharingstraat weer, het adres
van waaruit het NIVEL 20 jaar gewerkt heeft. In juli 2005 vindt de verhuizing
plaats naar de nieuwe lokatie Otterstraat.
13
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

Gezondheid en ziekten 1
1.1 Vrouwen leven gezonder dan mannen
Vrouwen rapporteren een slechtere gezondheid en meer zorggebruik dan mannen,
maar houden er over het algemeen wel een gezondere leefstijl op na. Vrouwen
roken en drinken minder en hebben een gezonder eetpatroon dan mannen.
Uitzondering op de gezondere leefstijl van vrouwen vormen het bewegingspatroon
en het gewicht. Obesitas (ernstig overgewicht) komt vaker voor bij vrouwen dan bij
mannen. De verschillen in leefstijl tussen mannen en vrouwen zijn stabiel vergeleken
met 1987.
Dit blijkt uit de Tweede Nationale Studie; een omvangrijke studie naar ziekten en
verrichtingen in de huisartspraktijk die in opdracht van het Ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) is uitgevoerd door het NIVEL in samenwerking
met het RIVM. Voor het onderzoek zijn ruim 12.500 Nederlanders ondervraagd
en gegevens verzameld uit 104 huisartspraktijken die deel uitmaken van het
Landelijk Informatie Netwerk Huisartsenzorg (LINH.)
1.2 Verschillende chronische ziekten veroorzaken vergelijkbare stress
Chronische ziekten als kanker, suikerziekte, reuma, en astma mogen dan verschillen
in hun biologische achtergrond en vereiste behandeling, de problemen en uitdagingen
die ze te weeg brengen bij de mensen die eraan lijden hebben veel met elkaar
gemeen. Patiëntenverenigingen zouden dan ook gezamenlijk een programma kunnen
ontwikkelen voor ondersteuning en voorlichting over hoe om te gaan met een
chronische ziekte.
Tot nu toe is het onderzoek naar het omgaan met een chronische ziekte steeds
gericht geweest op één bepaalde aandoening. De reden daarvoor is dat men er steeds
vanuit ging dat iedere chronische ziekte unieke problemen met zich meebrengt. Dit
onderzoek toonde echter aan dat chronisch zieken met verschillende diagnosen
deels met dezelfde problemen en uitdagingen geconfronteerd worden. Niet zozeer
de diagnose, maar de mate waarin men controle ervaart over de ziekte en de last
(pijn, beperkingen) die men van de ziekte heeft, lijken de groep chronisch zieken te
verdelen. Astma en diabetes bijvoorbeeld zijn twee verschillende aandoeningen,
15
H. van Lindert, M. Droomers,
G.P. Westert. Tweede
Nationale Studie naar ziekten
en verrichtingen in de huisartspraktijk.
Een kwestie van
verschil: verschillen in zelfgerapporteerde
leefstijl, gezondheid
en zorggebruik.
NIVEL/RIVM, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

M. Heijmans, M. Rijken, M.
Foets, D. de Ridder, K.
Schreurs, J. Bensing. The
stress of being chronically ill:
from disease-specific to taskspecific
aspects. Journal of
Behavioral Medicine: 27,
2004, nr. 3, p. 255-271
A.C. Volkers, J. Nuyen, P.F.M.
Verhaak, F.G. Schellevis. The
problem of diagnosing major
depression in elderly primary
care patients. Journal of
Affective Disorders: 82, 2004,
p. 259-263
1
16
maar zowel de diabeet als de astmapatiënt is zelf verantwoordelijk voor het juist
innemen van de medicatie. De diabeet moet steeds zijn bloedsuiker meten, terwijl
iemand die lijdt aan astma zijn longfunctie in de gaten moet houden. De opgave is het
zelfde, de inhoud en de complexiteit kan verschillen. In het onderzoek kregen 1305
chronische patiënten met 10 verschillende diagnosen vragenlijsten voorgelegd over
de stress die ze ervaren, en de manier waarop ze daarmee omgaan. De resultaten vormen
een sterk pleidooi voor het ontwikkelen van interventieprogramma's gericht op
het omgaan met ziekte-overstijgende (of gemeenschappelijke) problemen en uitdagingen,
zoals controleverlies, zelfzorg, pijn, moeheid en functiebeperkingen, zodat
ook voor oudere chronisch zieken, mensen met co-morbiditeit en mensen met zeldzame
aandoeningen een passend zorgaanbod beschikbaar komt.
1.3 Slechts één vijfde van depressieve ouderen krijgt juiste diagnose
Huisartsen merken bij de helft van depressieve 55-plussers op dat er sprake is van
psychologische problematiek. Slechts 20% van de depressieve ouderen krijgt daadwerkelijk
de diagnose depressie. Bij de andere 30% hield de huisarts het op andere
psychologische problemen als angst- en slaapstoornissen. Bij nog eens 13% van de
patiënten werden geen depressieve klachten opgemerkt, maar interpreteerde de huisarts
de symptomen als sociale problemen.
Voor het onderzoek werd gebruik gemaakt van de Tweede Nationale Studie naar
ziekten en verrichtingen in de huisartsenpraktijk, met daarin gegevens uit 104 praktijken.
Een willekeurige steekproef uit de totale populatie, waaronder 2480 patiënten
van 55 jaar en ouder, werd ook uitgebreid geïnterviewd over hun gezondheid. Naar
aanleiding daarvan kregen 237 ouderen een gestandaardiseerd psychiatrisch interview.
De helft tot een derde van alle depressieve patiënten krijgt van de huisarts de diagnose
depressie. Naar altijd werd aangenomen is die onderdiagnostiek een groter probleem
bij ouderen. De huidige studie lijkt dat te bevestigen. Aandoeningen als
dementie, de ziekte van Parkinson, hart- en vaatziekten en kanker, kunnen bij een
bezoek aan de huisarts de aandacht afleiden van depressieve symptomen. De medicijnen
die daarvoor worden geslikt kunnen bovendien de stemming beïnvloeden,
waardoor een depressie niet wordt opgemerkt.
Nascholing die zich richt op verbetering van zowel herkenning als behandeling van
depressies lijkt resultaat te hebben. Voorlichting aan patiënten, hun familie, en het
grote publiek kan het vaststellen van depressies bij ouderen ook vergemakkelijken.

1.4 Volendammers na nieuwjaarsbrand in 2000 nog steeds vaker naar de huisarts
De bij de nieuwjaarsbrand aanwezige jongeren en hun familieleden hebben 3,5 jaar
na de brand nog steeds vaker contact met de huisarts dan voor de brand. Dit geldt
ook voor jongeren die geen lichamelijk letstel hebben opgelopen, maar wel bij de
brand in het café aanwezig waren. Ze gebruiken ook meer medicijnen en hun ouders
hebben meer chronische aandoeningen dan voor de brand. Dit blijkt uit onderzoek
van het NIVEL in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn &
Sport naar de gezondheidseffecten van de nieuwjaarsbrand in Volendam. Vier jaar
na de ramp gaat het een heel stuk beter met de bij de brand aanwezige jongeren dan
in de eerste jaren na de brand, in aanmerking genomen dat tientallen van hen de
gevolgen van hun ernstige brandwonden nog dagelijks meemaken. De jongeren melden
bij hun huisarts veel minder psychische problemen dan in de eerste periode na
de brand. Toch registreren de huisartsen nog anderhalf (de jongeren zonder brandwonden)
tot tweemaal (de jongeren met brandwonden) zoveel psychische problemen
als voor de brand. Begin 2003 was dat respectievelijk nog 4 maal en 7 maal
zoveel. Ook krijgen jongeren met brandwonden nog steeds meer geneesmiddelen
voorgeschreven dan voor de brand (een toename van 69%). Verrassend is dat ook de
níet bij de brand aanwezige Volendamse jongeren inmiddels meer geneesmiddelen
gebruiken dan voor de brand. Met de ouders van de bij de brand aanwezige jongeren
gaat het juist minder goed dan in de eerste jaren na de brand. Zij gebruiken meer
geneesmiddelen dan leeftijdsgenoten; vooral benzodiazepines en andere psychofarmaca
zijn vaker voorgeschreven en langdurig gebruikt. Er blijft behoefte aan alternatieven
en aan een zorgaanbod dat beter aansluit bij de behoeften van elke getroffen,
individuele patiënt. Ook het aantal contacten met de huisarts is groter en de
ouders hebben vaker problemen met hun bloeddruk dan dorpsgenoten van dezelfde
leeftijd. Het onderzoek maakt gebruik van bestaande, geanonimiseerde, gegevens
van de openbare apotheken en van drie van de vier Volendamse huisartspraktijken.
De onderzoeksgroep omvat 84% van alle jongeren die ten tijde van de brand in het
café aanwezig waren, hun broers en zussen, hun ouders en een controlegroep van
leeftijdgenoten uit Volendam.
1.5 Driekwart van ouderen en chronisch zieken gevaccineerd tegen griep
In het griepseizoen 2003/2004 kreeg driekwart van de 65-plussers en chronisch zieken
(mensen met onder andere diabetes of hart, long en nierziekten) een griepprik.
De vaccinatiegraad in Nederland is veel hoger dan die in andere Europese landen.
Steeds meer mensen komen in aanmerking komt voor de griepprik. De risicopopulatie
was 19,3% van de Nederlandse bevolking in 1998 en groeide naar 23,6% van de
1
17
T. Dorn, J.J. Kerssens, P.M.H.
ten Veen, C.J. IJzermans.
Gezondheidsproblemen en
zorggebruik in Volendam, voor
en na de Nieuwjaarsbrand:
monitoring via de huisarts en
apotheken: rapportage 2000
t/m halverwege 2004. Utrecht:
NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

M. Tacken, R. Verheij, J.
Mulder, H.van den Hoogen,
J.Braspenning. Monitoring
griepvaccinatiecampagne
2003. Utrecht: NIVEL, 2004
1
18
bevolking in 2003. Griep kan voor hen ernstige gevolgen hebben: van ziekenhuisopname
tot overlijden.
Dit blijkt uit het onderzoek dat het Landelijk Informatienetwerk Huisartsenzorg
(LINH) heeft uitgevoerd in opdracht van het College voor Zorgverzekeringen
(CVZ). Elk jaar registreert LINH hoeveel mensen in aanmerking komen voor de
griepprik, en hoeveel er daadwerkelijk die vaccinatie krijgen. Voor het onderzoek
werd gebruik gemaakt van de gegevens van 67 huisartsenpraktijken.
Eind jaren ’90 was de groei van de hoogrisicopopulatie het sterkst. De belangrijkste
oorzaak van die groei is de toenemende vergrijzing en de toename van het aantal
chronisch zieken. Zo ligt het in de verwachting dat het aantal mensen met diabetes
de komende jaren zal blijven stijgen. Daarnaast zijn huisartsen meer en beter
gebruik gaan maken van hun computer, waardoor ze meer zicht krijgen op de mensen
met een verhoogd risico in hun praktijk.
Jaarlijks geeft de overheid miljoenen Euro's uit aan de griepvaccinatiecampagne.
Daarom wil zij weten hoeveel mensen een griepprik via de campagne krijgen en tot
welke risicogroep de gevaccineerden behoren. Zo kan worden vastgesteld wat de
vaccinatiegraad in de diverse risicogroepen en in de totale bevolking is.
Het belang van informatie over het bereik van de griepvaccinatiecampagne wordt
overigens steeds groter. Mocht er een wereldwijde griepepidemie (pandemie) uitbreken,
dan is het belangrijk om te weten hoeveel mensen er zijn gevaccineerd tegen
griep en wat het bereik is van de huidige vaccinatiecampagne.
1.6 Erfelijkheidsvoorlichting en -advisering groeit sterk en blijft groeien
Dit komt o.a. door de groei in kennis over aangeboren en erfelijke aandoeningen,
meer en betere onderzoeksmethoden, meer verwijzingen door huisartsen naar klinisch
genetische centra en een toegenomen belangstelling van patiënten voor genetische
testen. Het totale gebruik van de klinisch genetische zorg is gestegen van 2.647
consulten (46 duizend uur) in 1988 naar 14.450 consulten (181 duizend uur) in
2002. Deze zorg werd in 2002 verleend in acht academische klinisch genetische
centra door in totaal 73 klinisch genetici, 32 klinische genetici in opleiding, 16
genetisch consulenten en 17 genetisch consulenten in opleiding. Daarnaast waren
nog 17 arts-assistenten-niet-in-opleiding betrokken bij het verlenen van de zorg.
Een klinisch geneticus is een medisch specialist die onderzoek doet naar aangeboren
en/of erfelijke afwijkingen en patiënten adviseert die daar een verhoogd risico op
lopen. Een genetisch consulent heeft een HBO-opleiding en geeft ook voorlichting
en advies over erfelijke aandoeningen. Zij zijn vooral gespecialiseerd in de voorlichting
over erfelijke vormen van kanker. Op dit moment worden per jaar 8 klinische

genetici en 8 genetisch consulenten opgeleid. Om de zorg in de nabije toekomst te
kunnen blijven garanderen is er een jaarlijkse instroom van 19 klinische genetici en
genetische consultenten nodig - dit geeft de nodige groei van 10 procent per jaar.
Dit blijkt uit NIVEL onderzoek naar de arbeidsmarkt voor klinisch genetici in
opdracht van Vereniging Klinische Genetica Nederland (VKGN).
1.7 Jongetjesbaby’s krijgen vaker medicijnen dan meisjesbaby’s
Gemiddeld krijgen nuljarige jongetjes van hun huisarts 2,6 recepten per jaar, nuljarige
meisjes krijgen er 2,2. Tachtig procent van de baby’s komt in hun eerste levensjaar
bij de huisarts, jongetjes even vaak als meisjes. Bijna de helft van hen heeft
luchtwegklachten (vooral acute infecties van de bovenste luchtwegen, hoesten en
acute bronchitis), de jongetjes vaker dan de meisjes. Bijna eenderde van alle jongetjes
krijgt een recept tegen luchtwegklachten, van de meisjes is dit een kwart.
Praktisch alle middelen tegen luchtwegklachten worden vaker aan jongetjes voorgeschreven
dan aan meisjes. Waarom dit zo is, is niet duidelijk.
1.8 Chronisch zieken hebben veel psycho-sociale problemen
Mensen met een chronische lichamelijke aandoening die jonger zijn dan 65 jaar
hebben veel vaker psychosociale problemen dan de gemiddelde Nederlander. Ze
hebben met name problemen op het gebied van seks en werk en krijgen daar minder
hulp bij dan ze zouden willen. Van alle chronisch zieken kampt 21% met seksuele
problemen. Dat is ruim vijfmaal zo vaak als gemiddelde Nederlanders (4%). Van
problemen met betrekking tot werk heeft 15% van de chronisch zieken tussen de 15
en 65 jaar last, tegen 10% van alle Nederlanders. Chronisch zieken die ouder zijn
dan 65 jaar functioneren vooral fysiek slechter dan hun jongere lotgenoten. Wat hun
psychisch welbevinden betreft zijn ze er juist wat beter aan toe.
Dit blijkt uit onderzoek van het Patiëntenpanel Chronisch Zieken (PPCZ) naar o.a.
de psychosociale gevolgen van het chronisch ziek zijn. Tenminste 10% van de volwassen
Nederlanders heeft een lichamelijk chronische aandoening. Die brengt niet
alleen fysieke problemen met zich mee, maar kan ook leiden tot problemen in andere
levensdomeinen, zoals wonen, werk, vrijetijdsbesteding, sociale relaties en financiële
problemen. Zowel de fysieke toestand als de sociaal-maatschappelijke situatie
doen voortdurend een beroep op het aanpassingsvermogen van de chronisch zieke.
Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze soms ook psychische problemen ervaart.
Chronisch zieken maken echter maar iets vaker (6%) dan gemiddelde Nederlanders
(5%) gebruik van de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ) en het maatschappelijk
werk (AMW). Toch heeft ca. eenderde van de panelleden met psychosociale proble-
1
19
L.F.J. van der Velden,
L.Hingstman.
Arbeidsmarktmonitor klinisch
genetici 2002-2015. Utrecht:
NIVEL, 2004
L. Jabaaij. LINH-cijfers: jongetjes
hoesten en proesten meer in
de wieg. Huisarts & Wetenschap
47, 2004, nr 8, p. 361
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

P.M. Rijken, P. Spreeuwenberg.
Patientenpanel Chronisch
Zieken: kerngegevens zorg
2003. Utrecht: NIVEL, 2004
1
20
men behoefte aan meer steun of begeleiding dan zij nu krijgen. Ze hebben die steun
vooral nodig bij problemen waarover ze nu nog het minst met anderen praten: seksualiteit,
problemen met hun partner en problemen met de financiën. Ze zouden die
steun niet alleen willen krijgen van partners, familie, vrienden of lotgenoten, maar
ook van professionele zorgverleners zoals de huisarts, of van een psychosociale
zorgverlener.

Wat vindt de patiënt ervan 2
2.1 Chronisch zieken over mantelzorg: prettig, maar ook bezwaarlijk
Chronisch zieken ervaren de mantelzorg die ze krijgen meestal (80%) als prettig,
maar ze hebben er soms ook moeite mee. Ongeveer 40% vindt het krijgen van mantelzorg
bezwaarlijk of geeft aan het moeilijk te vinden om van een dierbare of kennis
hulp te accepteren. Dit geldt met name voor huishoudelijke hulp. Dat mantelzorg
vanzelfsprekend is vindt 30 tot 40% van de chronisch zieken, van de totale
Nederlandse bevolking vindt 80% dat.
Tweederde van de chronisch zieken die thuis een vorm van zorg krijgen, krijgt mantelzorg.
Dat is vooral (ca. 90%) huishoudelijke hulp, maar ook persoonlijke of verzorgende
hulp. Het PPCZ is een landelijk representatief panel van mensen in de
leeftijd van 15 jaar en ouder met een chronische somatische aandoening.
Mantelzorg is een belangrijke vorm van zorg voor mensen met een chronische aandoening.
Pas wanneer huisgenoten of andere dierbaren de noodzakelijke zorg niet
op een verantwoorde manier kunnen bieden, of daar te zwaar door worden belast,
komt professionele (AWBZ-)zorg in beeld. Chronisch zieken vinden het moeilijker
om mantelzorg te accepteren naarmate ze jonger zijn, lichamelijk ernstiger beperkt
zijn, vrouw zijn of wanneer de mantelzorg niet door hun eigen partner wordt gegeven.
Mantelzorg bij chronisch zieken is over het algemeen langdurig van aard en vormt
daarmee een belangrijk onderdeel van hun dagelijks leven. NIVEL-onderzoeker
Hilly Calsbeek: "Eigenlijk zou daarom zowel bij de indicatiestelling als in de directe
zorgverlening ook rekening moeten worden gehouden met de opvattingen over
mantelzorg van chronisch zieke zélf."
2.2 Weinig mensen gaan voor gezondheidszorg naar het buitenland
Een klein percentage van de Nederlanders gaat voor medische zorg naar het buitenland,
bijvoorbeeld om wachtlijsten te omzeilen. Uit een enquête onder de leden van
het Consumentenpanel Gezondheidszorg bleek dat in het afgelopen jaar slechts 14
van de 947 geënquêteerden zorg in het buitenland kregen. Dat aantal zou vermoedelijk
hoger zijn als meer mensen die keus zouden krijgen. Op de vraag: 'Bent u bereid
21
H. Calsbeek. Chronische zieken
over mantelzorg: prettig,
maar ook bezwaarlijk.
Utrecht: NIVEL, 2004
E. van der Schee, D.M.J.
Delnoij. Voor zorg naar het
buitenland: veel mensen willen
het, weinigen doen het.
Utrecht: NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

M.J.W.M. Heijmans, P.M.
Rijken. Sociaal-maatschappelijke
participatie van mensen
met een chronische nierinsufficiëntie:
een literatuurstudie
naar de ervaren knelpunten en
mogelijkheden. Utrecht:
NIVEL, 2004
2
22
voor medische zorg naar het buitenland te reizen als u daar sneller of beter behandeld
kunt worden?' antwoordt de helft van de ondervraagden 'ja', ruim 35% antwoordt
'misschien'. Van de mensen die die keus kregen ging tweederde inderdaad
naar het buitenland.
2.3 Nierpatiënt met werk beter af
Slechts 1 op de drie mensen met een chronische nierziekte heeft een betaalde baan,
tegen 65% van de Nederlandse bevolking. Veel patiënten stoppen na de diagnose
met werk omdat zij verwachten dat hun nierziekte moeilijk te combineren valt met
een betaalde baan. Dit is jammer, omdat werk juist een gunstig effect heeft op de
kwaliteit van leven van nierpatiënten. Gedeeltelijk is het stoppen met werken te verklaren
door een toename van lichamelijke klachten en een slechte lichamelijke conditie.
Maar naast medische redenen, spelen soms ook andere factoren mee om te
stoppen met werk. Dan stoppen mensen mede uit angst voor wat hen te wachten
staat of op aanraden van familieleden en artsen. Ook hun deelname aan sport, sociale
contacten en vrijetijdsbesteding wordt minder. Dit is jammer omdat betaald werk,
sociale contacten en activiteiten als sporten en op vakantie gaan, bijdragen aan een
verhoogde kwaliteit van leven, zowel tijdens de fase voor de dialyse, als tijdens dialyse,
als na transplantatie. Dit blijkt uit literatuuronderzoek door het NIVEL naar de
sociaal- maatschappelijke participatie van mensen met een chronische nierinsuffici
entie, in opdracht van Nierstichting Nederland. Goede informatie over de verschillende
behandelmogelijkheden, een goede begeleiding tijdens de fase voor de dialyse,
hulp bij het zoeken naar of behouden van werk en opleiding zijn maatregelen die
kunnen helpen om te voorkomen dat nierpatiënten stoppen met werken of met andere
vormen van maatschappelijk participatie. Nierstichting Nederland spant zich de
komende jaren in om de sociaal-maatschappelijke situatie van mensen met een chronisch
nierziekte te verbeteren. Het aantal nierpatiënten in Nederland wordt momenteel
geschat op ruim 40.000.
2.4 Meeste patiënten tevreden over huisartsenzorg
Ruim 90 procent van de patiënten krijgt van hun huisarts de zorg die zij verwachten.
De overige tien procent geeft de huisarts een onvoldoende op inhoudelijk gebied.
Wel vindt bijna een kwart (22%) van de patiënten dat de huisartspraktijk telefonisch
niet goed genoeg bereikbaar is. Mensen die ontevreden zijn over de inhoud van de
huisartsenzorg vinden bijvoorbeeld dat de huisarts soms te snel lichamelijke klachten
in psychische problemen vertaalt of te weinig tijd neemt voor het bespreken van
niet-medische zaken.

Een ander organisatorisch knelpunt dat, net als de slechte telefonische bereikbaarheid,
vaak genoemd wordt is het gebrek aan privacy aan de balie of in de spreekkamer.
Mensen ervaren het als onprettig wanneer zij naast een volle wachtkamer hun
volledige 'hebben en houden' op tafel moeten leggen bij de balie.
Dit blijkt uit de Tweede Nationale Studie; een omvangrijke studie naar ziekten en
verrichtingen in de huisartspraktijk die in opdracht van het Ministerie van
Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) is verricht. Het onderdeel kwaliteit is
uitgevoerd door het NIVEL in samenwerking met de WOK.
2.5 Wat vinden AWBZ-cliënten van hun zorgkantoor?
Het NIVEL heeft in opdracht van het College voor Zorgverzekeringen (CVZ) een
vragenlijst ontwikkeld (en op beperkte schaal uitgetest) waarmee zorgkantoren de
kwaliteit van hun dienstverlening vanuit klantenperspectief kunnen meten. De definitieve
versie van deze vragenlijst zal gebruikt worden voor een onderzoek waarin
de prestaties van alle zorgkantoren in Nederland onderling zullen worden vergeleken
(benchmarking). Zaken waaraan de cliënten groot belang hechten, terwijl volgens
hen op dat vlak nog verbetering nodig is, zijn bijvoorbeeld de mogelijkheid tot
meebeslissen over de zorg die ze krijgen, informatie over hoe lang het duurt tot ze
de zorg krijgen, of informatie over welke zorg er beschikbaar is.
Zorgkantoren zijn sinds 1998 verantwoordelijk voor alle administratieve taken die
voortvloeien uit de AWBZ. Het zorgkantoor dient er voor te zorgen dat de AWBZcliënt
tijdig de zorg ontvangt waarop deze volgens de indicatiestelling recht heeft.
Die zorg moet bovendien tegemoet komen aan de vraag van cliënten, van voldoende
kwaliteit zijn en doelmatig zijn. Ook speelt het zorgkantoor een belangrijke rol bij
het vaststellen van de eigen bijdrage die cliënten moeten betalen en de toekenning
van een persoonsgebonden budget (PGB). De werkzaamheden van zorgkantoren
vallen onder verantwoordelijkheid van zorgverzekeraars. De overheid wil de kwaliteit
van de AWBZ-verstrekking bewaken. Niet alleen de zorgkantoren zullen worden
gebenchmarkt, ook in andere onderdelen van de AWBZ-keten is dat aan de
orde, zoals de thuiszorg, de verpleeg- en verzorgingshuizen, de gehandicaptenzorg
en de regionale indicatieorganen (RIO's).
2.6 Klagende patiënt wil weten wat ziekenhuis doet om herhaling te voorkomen
Slechts 27% van de mensen die een officiële klacht indienen over hun behandeling
in het ziekenhuis is achteraf tevreden over de reactie van het ziekenhuis op die
klacht. Wie klaagt wil vooral bereiken dat wat hem of haar overkomen is een ander
bespaard blijft. Ziekenhuisdirecties laten echter maar zelden weten wat er naar aan-
2
23
J.C.C. Braspenning, F.G.
Schellevis, R.P.T.M. Grol
(red.). Tweede Nationale
Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk.
Kwaliteit huisartsenzorg
belicht. Utrecht: NIVEL, 2004
H. Sixma, A.Mettendaf, M.
Lamkaddem, D. Delnoij. De
kwaliteit van werkzaamheden
van zorgkantoren volgens cliënten:meetinstrumentontwikkeling.
Utrecht: NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

E.M. Sluijs, R.D. Friele, J.E.
Hanssen. De WKCZ-klachtbehandeling
in ziekenhuizen:
verwachtingen en ervaringen
van cliënten: fase II: ervaringen
van cliënten met de
WKCZ-klachtbehandeling in
ziekenhuizen vergeleken met
hun verwachtingen ten aanzien
van de klachtbehandeling
en de werkwijze van de klachtencommissies.
Den Haag:
ZonMw, 2004
2
24
leiding van de klacht veranderd is. Toch zijn ze dit wettelijk verplicht volgens de
Wet Klachtrecht Cliënten zorgsector (WKCZ), die in 1995 is ingevoerd.
Het blijkt dat mensen die klagen méér willen dan alleen maar gelijk krijgen. Ze willen
heel graag dat de betrokken hulpverlener toegeeft dat er fouten zijn gemaakt,
maar ze willen ook horen hoe dat heeft kunnen gebeuren, en wat het ziekenhuis
eraan doet om te zorgen dat het niet nóg eens misloopt bij een andere patiënt. In de
meeste gevallen gebeurt dit alles niet. NIVEL-onderzoeker Roland Friele: "Het
blijkt dat de klachtbehandeling niet aansluit bij wat cliënten verwachten en belangrijk
vinden. En dat is erg, want het gaat hier niet om wissewasjes, maar om ernstige
dingen die mensen hebben aangegrepen. We hebben bij dit onderzoek veel verdrietige
of boze verhalen te horen gekregen." Het NIVEL doet de aanbeveling om cliënten
die een klacht ingediend hebben voortaan beter op de hoogte te stellen van de
acties die het ziekenhuis ter verbetering onderneemt. Friele: "Óók als de klacht
ongegrond verklaard is. Zelfs wanneer het ziekenhuis geen schuld heeft, kan het
proberen een dergelijke gang van zaken voor toekomstige patiënten te voorkómen."
Daarnaast zouden hulpverleners aan patiënten moeten uitleggen hoe de gebeurtenis
die de aanleiding was tot de klacht plaats heeft kunnen vinden.
Overigens dienen maar weinig mensen formeel een klacht in bij de klachtencommissie
van het ziekenhuis (gemiddeld 18 klachten per jaar per ziekenhuis). De
meeste klachten en ongenoegens worden op een andere manier aangekaart
(gemiddeld 238 per ziekenhuis in 2002) en opgevangen, bijvoorbeeld via een
ombudsman/vrouw of een patiëntenbureau. Het ontstaan van deze laagdrempelige
klachtenopvang is een positief neveneffect van de WKCZ. De Inspectie voor de
Gezondheidszorg (IGZ) behandelt sinds de invoering van de Wet klachtrecht cliënten
zorgsector geen klachten van patiënten en cliënten meer.
Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van ZonMw, de Programma Commissie
Evaluatie Regelgeving. Aan het onderzoek deden 76 klachtencommissies van ziekenhuizen
en 424 cliënten mee.
2.7 Mensen verwachten minder van huisarts bij alledaagse klachten dan in 1987
In 1987 verwachtte 30% van de bevolking dat griep sneller over zou gaan met hulp
van de huisarts. In 2001 dacht nog maar 14% dit. Ook voor andere alledaagse klachten
zoals keelpijn, maagpijn of diarree, verwacht men tegenwoordig minder effect
van een huisartsbezoek.
Alleen bij nervositeit of een gejaagd gevoel verwachten iets meer mensen dan in
1987 dat een bezoek aan de huisarts zou kunnen helpen. Dit blijkt uit een vragenlijst
die zowel in 1987 als in 2001 werd afgenomen onder ongeveer 10.000

Nederlanders, in het kader van de 1e en de 2e Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk. Consultatie van een huisarts bij dit soort klachten
is vaak niet noodzakelijk: de klachten gaan meestal over zonder dat er een huisarts
aan te pas hoeft te komen.
De onderzoekers vermoeden dat de toegenomen zelfzorg bij alledaagse klachten te
maken heeft met de voorlichting die huisartsen hierover al jaren geven. Ook speelt
mogelijk de zogenaamde ‘1 september maatregel’ van 1999, waardoor een aantal
zelfzorgmiddelen niet meer door het ziekenfonds wordt vergoed, evenals de toename
van gezondheidsinformatie op internet. Het lijkt er op dat het beleid om door
meer zelfzorg een onnodige belasting van huisartsen te verminderen heeft gewerkt.
Overigens zijn de verwachtingen van het nut van een huisartsconsult bij alledaagse
klachten niet in alle lagen van de bevolking even sterk afgenomen. Zowel bij ouderen
als bij niet-westerse allochtonen die de Nederlandstalige vragenlijst hebben
ingevuld, zijn de verwachtingen substantieel afgenomen. Lager opgeleiden verwachten
bij alledaagse klachten echter bijna evenveel van hun huisarts als in 1987.
2
25
M. Cardol. LINH-
Cijfers:Verwachtingen van het
nut van huisartsenzorg bij
alledaagse klachten afgenomen.
Huisarts &
Wetenschap:47, 2004,nr 1, p.5
M. Cardol, L. van Dijk, J.D.
de Jong, D. de Bakker, G.P.
Westert. Tweede Nationale
Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk:
huisartsenzorg: wat doet de
poortwachter? Utrecht:
NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

In de praktijk 3
3.1 Verpleeghuisbewoner regelmatig in luier door tijdgebrek
Eén op de vijf verzorgenden in verpleeg- en verzorgingshuizen zegt dat bewoners
regelmatig incontinentiemateriaal (inleggers, luiers) dragen, omdat er niet genoeg
tijd is om ze te helpen bij toiletbezoek. Volgens 25% van de verzorgenden zijn er op
hun afdeling regelmatig of altijd verplichte toiletrondes, omdat er geen tijd is mensen
te helpen op het moment dat ze aandrang hebben. Slechts 36% van de verzorgenden
geeft dan ook aan voldoende tijd te hebben voor goede zorg. Verzorgenden
willen vooral dat de tijdsdruk vermindert en er meer personeel komt. Onderzocht
werd hoe verzorgenden aankijken tegen de kwaliteit van zorg in verpleeg- en verzorgingshuizen.
Bij het onderzoek is gebruik gemaakt van het Panel
Verpleegkundigen en Verzorgenden, voor het onderzoek hebben 177 verzorgenden
die werken in verpleeg- en verzorgingshuizen een vragenlijst ingevuld. De AVVV
vindt de uitkomsten van het onderzoek bijzonder zorgelijk en pleit voor het actief
terugdringen van de zorgverschraling. De AVVV zal daarom bij de andere partijen
in de ouderenzorg aandringen op een landelijk actieprogramma dat tot doel heeft de
kwaliteit in de ouderenzorg te verbeteren. Ook roept de AVVV alle beroepsbeoefenaren
op om binnen hun instelling in gesprek te gaan met hun directie en management
om de bestaande problemen aan te kaarten. Hierbij blijft de AVVV er op aandringen
dat structurele problemen worden gemeld bij de Inspectie voor de
Gezondheidszorg.
3.2 Kinderen gaan minder naar de huisarts dan 15 jaar geleden
In 1987 gingen kinderen gemiddeld 2,7 keer per jaar naar de huisarts, in 2001 was
dit gedaald tot 2,1 keer per jaar, een afname van 20%.
Kinderen kwamen in 2001 vaker met huidproblemen (zoals huidschimmels en krentenbaard)
en minder vaak met bovenste luchtwegproblemen (zoals verkoudheid) bij
de huisarts dan kinderen in 1987. Huisartsen verwijzen kinderen minder vaak door
naar een medisch specialist dan vijftien jaar geleden. Wel was er een toename van
verwijzingen voor psychologische problemen, met name leerproblemen.
Dit blijkt uit onderzoek naar de aandoeningen van kinderen in de huisarts praktijk,
27
A. de Veer, P. Poortvliet, B.
Vogel. Verzorgenden over kwaliteit
van de zorg in verpleegen
verzorgingshuizen.
www.nivel.nl: NIVEL, 2004
J.B.M. Otters. Childhood morbidity
in Dutch general practice
(dissertatie). Rotterdam:
Erasmus Universiteit, 2004
M.W. van der Linden, G.P.
Westert, D. de Bakker,
F. Schellevis. Tweede
Nationale Studie naar ziekten
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

en verrichtingen in de huisartspraktijk:
klachten en aandoeningen
in de bevolking en
in de huisartspraktijk. Utrecht:
NIVEL, 2004
3
28
waarop Hanneke Otters op 15 december 2004 promoveerde aan de Erasmus
Universiteit Rotterdam. Otters voerde haar onderzoek uit bij de afdeling
Huisartsgeneeskunde van het Erasmus MC en werkte nauw samen met het NIVEL.
Ze maakte gebruik van gegevens van de eerste en tweede Nationale Studie naar
Ziekten en Verrichtingen in de Huisartspraktijk (NS1 en NS2 ), uitgevoerd door het
NIVEL en het RIVM in respectievelijk 1987 en 2001. Aan beide studies nam een
grote, representatieve groep huisartsen deel, verspreid over het gehele land. Bij beide
studies waren ruim 80.000 kinderen in de leeftijd van 0 tot 18 jaar betrokken.
3.3 Meer hulp bij psychische problemen
Mensen met psychische problemen kunnen vaker dan vier jaar geleden terecht bij
laagdrempelige hulpverleners in de geestelijke gezondheidszorg (GGZ), zoals een
maatschappelijk werker of een sociaal-psychiatrisch verpleegkundige. In sommige
regio's kunnen daardoor per jaar honderden mensen met psychische klachten méér
geholpen worden dan voorheen, terwijl huisartsen zich toch minder belast voelen
door psychische zorgvragers. Dit komt doordat er meer hulpverleners zijn dan vroeger,
die beter samenwerken. En dat is weer te danken aan een samenhangend pakket
van overheidsmaatregelen ter versterking van de eerstelijns GGZ: huisarts, algemeen
maatschappelijk werk (AMW) en eerstelijns-psycholoog.
Deze versterking van de eerstelijns GGZ is geëvalueerd door het NIVEL, het
adviesbureau KPMG, het SGBO (het onderzoeks- en adviesbureau van de VNG) en
het Trimbos Instituut. De evaluatie is verricht in opdracht van het ministerie van
VWS en stond onder auspicien van de Stuurgroep Tussen de Lijnen, die bestaat uit
zorgaanbieders, zorgfinanciers en cliënten.
De maatregelen behelsden onder meer een toename van het aantal maatschappelijk
werkers, de mogelijkheid voor huisartsen om advies over patiënten te vragen aan
tweedelijns gespecialiseerde hulpverleners (sociaal psychiatrisch verpleegkundige
of psychiater) en een aantal experimentele projecten om de samenwerking en
afstemming tussen hulpverleners in de (eerste- en tweedelijns) GGZ te verbeteren.
Ook kregen de verenigingen van eerstelijnspsychologen, huisartsen en instellingen
voor AMW subsidie voor het opzetten van kwaliteitssystemen, voor deskundigheidsbevordering
en voor het verbeteren van de samenwerking in de eerstelijn.
Ondanks de uitbreiding van de capaciteit blijft de druk op de eerstelijns GGZ
bestaan. Dat komt doordat steeds meer mensen met psychische problemen zich bij
de gezondheidszorg melden voor hulp. Zij bezoeken hun huisarts bijvoorbeeld vaker
dan mensen zonder psychische klachten, ook met andere medische problemen, zoals
slaapmoeilijkheden of gebrek aan eetlust. Om overbelasting van met name de huis-

arts te voorkomen, is met genoemde maatregelen de laatste jaren toegewerkt naar
steeds meer en nauwere samenwerking tussen hulpverleners uit de eerste- en tweedelijns
GGZ. Het effect van de maatregelen om de eerstelijns GGZ te versterken is
overigens nog niet over heel Nederland even sterk merkbaar.
Het succes ervan is namelijk voor een groot deel afhankelijk van de samenwerking
tussen de verschillende hulpverleners die samen de eerstelijns GGZ vormen. Op dit
terrein zijn er grote regionale verschillen. Een van de onderzoeksaanbevelingen luidt
dan ook dat een verdere investering in een stelselmatige regionale ondersteuning en
coördinatie van de eerstelijn in het algemeen en de eerstelijns GGZ in het bijzonder
van levensbelang is om overal in Nederland succesvolle initiatieven tot stand te
brengen. De Stuurgroep Tussen de Lijnen onderschrijft deze aanbeveling. Deze
stuurgroep begeleidt en bewaakt het pakket aan maatregelen ter versterking van de
eerstelijns GGZ; huisarts, algemeen maatschappelijk werk (AMW) en eerstelijnspsycholoog.
In een advies aan Minister Hoogervorst schrijft de stuurgroep dat een belangrijke
leidraad voor beleid en uitvoering is dat middels die noodzakelijke coördinatie van
samenwerking structureel gewerkt moet worden aan een optimale kwaliteit van verwijzingen
van cliënten: zo mogelijk naar de eerstelijn, zo nodig naar de tweedelijn.
De stuurgroep meent dat ondersteuning van samenwerking niet alleen de motivatie
tot samenwerking, maar ook de aandacht voor de positie van de cliënt in hulpverlening
en samenwerking bevordert. Om de huidige in gang gezette maatregelen te
kunnen borgen en implementeren in de door de regering gewenste ondersteuning
van de integrale eerstelijnsgezondheidszorg, is, zo meent de stuurgroep, continuering
van de financiële injecties vereist.
3.4 Huisartsen zien psychosociale problemen steeds minder als hun zorg
De taakopvatting van huisartsen ten aanzien van psychosociale zorgverlening is aanzienlijk
versmald. Vergeleken met 1987 vinden minder huisartsen dat ze zich bezig
zouden moeten houden met het bespreken van bijvoorbeeld de relatieproblemen van
hun patiënten, hun opvoedingsmoeilijkheden of de langdurige problemen op hun
werk. Psychosociale zorgverlening maakt een wezenlijk onderdeel uit van de door
Nederlandse huisartsen verleende zorg. Toch is bijvoorbeeld het percentage huisartsen
dat het bespreken van langdurige problemen op het werk volledig of grotendeels
tot het eigen takenpakket rekent, afgenomen van 70% tot iets minder dan de helft
(46%). De verschuiving in taakopvatting is minder groot bij psychiatrische problemen,
zoals het behandelen van wanen. Juist méér huisartsen dan vroeger geven aan
dat zij het bieden van hulp bij het bedwingen van suïcidale neigingen wél tot hun
3
29
S.A. Meijer, P.F.M. Verhaak.
De eerstelijns GGZ in beweging:
resultaten, conclusies en
beschouwing van het evaluatie-onderzoek
"Versterking eerstelijns
GGZ: integrale eindrapportage
2004". Utrecht/Den
Haag: NIVEL, Trimbos-
Instituut, SGBO, 2004
E. Kolthof. LINH-cijfers:
Taakopvatting psychosociale
zorgverlening versmald.
Huisarts & Wetenschap 47,
2004, nr 10, p.441
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

A. van den Brink-Muinen, A.M.
van Dulmen, F.G. Schellevis,
J.M. Bensing. Tweede
Nationale Studie naar ziekten
en verrichtingen in de huisartspraktijk.
Oog voor communicatie:
huisarts-patiënt communicatie
in Nederland.
Utrecht: NIVEL, 2004
3
30
taak rekenen. Hoe dat komt is onbekend. De veranderingen in taakopvatting gaan
hand in hand met het minder vaak door huisartsen zelf behandelen van psychosociale
problemen in de dagelijkse praktijk. Dit blijkt uit een schriftelijke enquête onder
Nederlandse huisartsen in 1987 en 2001 (in het kader van respectievelijk de Eerste
en Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk).
3.5 Nauwelijks communicatieverschillen tussen mannelijke en vrouwelijke huisartsen
Mannelijke en vrouwelijke huisartsen communiceren op vrijwel dezelfde manier
met hun patiënten. De verschillen zijn klein en hangen deels samen met het geslacht
van de patiënt. Vrouwelijke en mannelijke huisartsen laten hun patiënten even vaak
meebeslissen over de behandeling, zijn even dominant, even bezorgd, en hun consulten
duren ongeveer even lang, Wel structureren mannelijke huisartsen het gesprek
meer en hebben vrouwelijke artsen iets vaker oogcontact met hun patiënt. Ook
tonen vrouwelijke huisartsen iets meer affectie en genegenheid, zowel naar mannelijke
als naar vrouwelijke patiënten. Vrouwelijke huisartsen spreken iets meer met
hun patiënten over niet-medische zaken dan mannelijke huisartsen.
Het geslacht van de patiënt heeft ook invloed op de communicatie. In alle consulten
is de huisarts vaker aan het woord dan de patiënt, maar mannelijke patiënten die een
vrouwelijke huisarts consulteren zijn het minst spraakzaam. Mannelijke huisartsen
en hun mannelijke patiënten zijn tijdens consulten meer op de klacht gericht dan
vrouwelijke huisartsen, die op hun beurt meer empathie tonen.
Dit blijkt uit de Tweede Nationale Studie. Voor het onderzoek zijn 2784 spreekuurconsulten
van 142 huisartsen op video opgenomen en geanalyseerd.
3.6 Huisartsenspreekuur steeds strakker georganiseerd
Nog maar 13 % van de huisartsen heeft een inloopspreekuur waarop de patiënt zonder
afspraak terecht kan. In 1987 had nog bijna de helft een inloopspreekuur. Ook
het aantal huisartsen met een telefonisch spreekuur neemt af: de helft van de huisartsen
heeft nu een terugbelspreekuur. Hierdoor hebben zij minder telefoontjes af te
handelen. Bij een terugbelspreekuur neemt de assistente de telefoon op, vraagt
waarvoor de patiënt belt, geeft soms zelfstandig adviezen en laat de huisarts indien
nodig terugbellen. Huisartsen met een terugbelspreekuur hebben statistisch significant
minder telefonische contacten met hun patiënten dan huisartsen zonder terugbelspreekuur.
Toch is het aantal telefonische contacten van huisartsen met hun patiënten
sinds 1987 verdrievoudigd. NIVEL onderzoeker Michael van den Berg:
"Wellicht was de toename in telefonische contacten dus nog groter geweest als ze

allemaal een gewoon telefonisch spreekuur waren blijven doen." Patiënten kunnen,
indien het geen spoedgeval betreft, minder vaak dan in 1987 nog dezelfde dag bij
hun huisarts terecht, maar over het algemeen wel binnen twee dagen. In 6% van de
gevallen kunnen zij pas na twee of meer dagen terecht. In Engeland en Denemarken
ligt dit percentage veel hoger, respectievelijk 31% en 45%. De huisarts reserveert
gemiddeld meer tijd per patiënt op het afsprakenspreekuur dan in 1987.
3
31
M.J. van den Berg, E.D.
Kolthof, D.H. de Bakker, J.
van der Zee. Tweede Nationale
Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk.
De werkbelasting van huisartsen.
Utrecht: NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

Naar een betere kwaliteit 4
4.1 Farmaco Therapie Overleg functioneert beter door vaste structuur en duidelijke
afspraken
Voor een succesvol Farmaco Therapie Overleg (FTO) zijn een goede voorbereiding,
een strenge voorzitter, een duidelijk afgebakend onderwerp en heldere afspraken
nodig. Daarmee is het mogelijk het functioneren van zo'n overleg naar een (nog)
hoger niveau te tillen. Dit blijkt uit een evaluatie-onderzoek in de regio Noord-
Holland Noord naar de mogelijkheden om de kwaliteit van een FTO te verhogen.
Een Farmaco Therapie Overleg is een groep huisartsen en apothekers die regelmatig
bijeenkomt om opvattingen en informatie over het voorschrijven van geneesmiddelen
uit te wisselen. Doel van dit overleg is een goed voorschrijf- en afgiftebeleid, en
daarmee een betere patiëntenzorg. Vrijwel alle huisartsen en apothekers nemen deel
aan zo'n FTO, maar uit eerder NIVEL onderzoek bleek dat niet elk FTO even goed
functioneert.
Sommige FTO-groepen komen nauwelijks bij elkaar, andere bereiden juist enthousiast
hun bijeenkomsten voor, maken afspraken over het voorschrijven van geneesmiddelen
en kijken na een half jaar of men zich inderdaad aan die afspraken heeft
gehouden. Op initiatief van de regio-coördinator Noord-Holland Noord van DGV
(Nederlands instituut voor verantwoord medicijngebruik) en met financiële ondersteuning
van zorgverzekeraar Univé is in 2003 bij vijf FTO-groepen in Noord-
Holland een pilotproject van start gegaan. Doel van de pilot was te kijken op welke
manier het FTO het beste naar een hoger niveau getild kon worden. Hierbij is
gebruik gemaakt van een door het NIVEL ontwikkelde indeling in vier niveaus van
functioneren, in combinatie met hulpmiddelen als extra begeleiding vanuit DGV,
speciaal ontwikkeld werkmateriaal en een financiële beloning voor de groepen die
afhankelijk zijn van het functioneringsniveau. De deelnemende FTO-groepen waren
tevreden over de nieuwe manier van werken. Exacte effecten van de pilot zijn nog
niet goed te meten door het kleine aantal deelnemende groepen en het feit dat de vijf
pilotgroepen al op een relatief hoog niveau functioneerden.
Het NIVEL heeft deze pilot geëvalueerd in opdracht van de begeleidingsgroep
"Professionalisering FTO" en gefinancierd door Univé Zorgverzekeraars. Voor het
33
J. Jansen, L. van Dijk, C.
Wagner, D. de Bakker.
Professionalisering van het
FTO in Noord-Holland
Noord: evaluatie van een
pilot. Utrecht: NIVEL, 2004 N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

F. Tromp, S. van Dulmen, J.
van Weert. Interdisciplinary
preoperative patient education
in cardiac surgery: effects of
the implementation of an
information protocol. Journal
of Advanced Nursing: 47,
2004, nr. 2, p. 212-222
4
34
onderzoek is onder andere gebruik gemaakt van gegevens van de Stichting
Farmaceutische Kengetallen (SFK).
4.2 Hartpatiënt beter voorbereid op operatie dankzij nieuwe richtlijn
Een nieuwe richtlijn voor het voorbereiden van patiënten die een hartoperatie moeten
ondergaan zorgt voor minder hiaten en overlap in de informatievoorziening,
meer aandacht voor psychosociale kwesties, en een betere taakverdeling tussen verplegers
en artsen. Bovendien verloopt de opnamedag rustiger, omdat patiënten al
enkele weken voor de operatie worden voorgelicht.
Een goede voorbereiding op een hartoperatie zorgt er niet alleen voor dat mensen
minder angstig zijn, maar is ook bevorderlijk voor het herstel na de operatie. Uit
eerder onderzoek kwam echter naar voren dat 38% van de patiënten niet tevreden
was met de voorlichting. Zo werd de dag van opname als verwarrend en vermoeiend
ervaren, omdat er te veel en te gedetailleerde informatie werd gegeven. Driekwart
van de patiënten kreeg meerdere keren dezelfde informatie te horen, zoals over de
opnameduur op de intensive care, en dat ze na ontslag uit het ziekenhuis niet alleen
thuis mochten zijn. Aan de andere kant was er juist weinig aandacht voor emotionele
ondersteuning en psychosociale zaken als bezorgdheid bij de patiënt, partner en
familie over de hartoperatie en de opname in het ziekenhuis.
Een informatieprotocol, waarin precies staat vermeld wanneer verplegers en artsen
bepaalde zaken moeten bespreken, moest daar verandering in brengen. Het effect
van het protocol werd bestudeerd door het analyseren van gefilmde gesprekken tussen
verplegers en patiënten. Een beperking van het onderzoek is het ontbreken van
een controlegroep, waardoor de veranderingen niet met grote zekerheid aan de
invoering van het informatieprotocol kunnen worden toegeschreven. Toch lijkt de
richtlijn, die eenvoudig is in te voeren, zeer positieve resultaten te hebben gehad.
Het onderzoek bevestigt ook het nut van patiëntenvoorlichting enkele weken voor de
operatie.
4.3 Paramedici en kwaliteitszorg
De paramedische beroepsgroepen verschillen aanzienlijk wat betreft de mate waarin
zij hun kwaliteitssystemen ontwikkeld hebben. Dit blijkt uit NIVEL onderzoek naar
de sterke en zwakke plekken van deze kwaliteitssystemen bij elf paramedische
beroepsgroepen. Alleen de fysiotherapeuten hebben alle kwaliteitsinstrumenten die
essentieel zijn voor een kwaliteitssysteem beschikbaar. Diëtisten, ergotherapeuten,
oefentherapeuten Cesar, oefentherapeuten-Mensendieck, podotherapeuten en radiologisch
laboranten vormen een middengroep. Een achterhoede mist nog minstens

twee kwaliteitsinstrumenten, zoals bijvoorbeeld behandelrichtlijnen of een enquête
om de tevredenheid van patiënten over de behandeling te meten. Het gaat hierbij om
de huidtherapeuten, logopedisten, orthoptisten, en de mondhygiënisten. Als gekeken
wordt naar de mate waarin de beroepsgroepen gebruik maken van de kwaliteitsinstrumenten,
ontstaat een ander beeld. Diëtisten en orthoptisten lopen voorop in de
implementatie. Hier behoren de fysiotherapeuten tot de middengroep. Het onderzoek
is uitgevoerd naar aanleiding van de afronding van het IKPZ-programma
(Implementatie Kwaliteitsbeleid Paramedische Zorg) waarin de paramedische
beroepsgroepen tien jaar lang financieel zijn ondersteund door het ministerie van
VWS bij de implementatie van hun kwaliteitsinstrumenten. Het onderzoek is uitgevoerd
in opdracht van het College voor Zorgverzekeringen. Meer dan 3000 paramedici
hebben vragenlijsten ingevuld voor dit onderzoek. Vertegenwoordigers van de
beroepsverenigingen hebben eveneens vragenlijsten ingevuld. Ook zijn ze geïnterviewd.
4.4 De signalering van onverantwoorde zorg
Hoe signaleer je onverantwoorde zorg? Als elke zorginstelling voor langdurige zorg
een checklist met 27 gegevens invult, weet de Inspectie voor de Gezondheidszorg
(IGZ) in welke instelling cliënten mogelijk een verhoogd risico lopen op onverantwoorde
zorg. Op de checklist moeten zaken staan als het percentage cliënten dat
decubitus (doorligplekken) heeft, of hoe vaak er in het afgelopen jaar fouten zijn
gemaakt bij de medicatieverstrekking.
Nu bezoekt de Inspectie één keer in de twee tot vier jaar alle instellingen voor langdurige
zorg (verpleeg- en verzorgingshuizen, thuiszorginstellingen, instellingen voor
langdurige psychiatrische zorg en instellingen voor gehandicapten). In de toekomst
wil de Inspectie dat instellingen zelf informatie aanleveren over de zorg die zij bieden.
Aan de hand van die informatie besluit de Inspectie bij welke instellingen er
mogelijk een risico op onverantwoorde zorg bestaat, en legt dáár vervolgens gerichte
toezichtbezoeken af.
Aan de hand van literatuuronderzoek is bepaald welke informatie de inspectie
nodig heeft om te kunnen inschatten in welke zorginstelling er een verhoogd risico
is voor de gezondheid en het welbevinden van de opgenomen patiënten.
Die informatie, die de inspectie moet attenderen op mogelijke tekortkomingen van
de zorg, betreft de gezondheid van de opgenomen patiënten (o.a.: decubitus, ongewenst
gewichtverlies), hun kwaliteit van leven (o.a.: onvoldoende keuzemogelijkheden
wat betreft huisvesting of werkzaamheden, onvoldoende activiteitenaanbod), de
kwaliteit van de zorg (o.a. onvoldoende inspraak in het zorgplan, medicatiefouten,
4
35
H. Hofhuis, M. Plas, E. van
den Ende. Eindevaluatie van
het programma Implementatie
Kwaliteitsbeleid Paramedische
Zorg (IKPZ): beschrijving van
de kwaliteitssystemen van de
paramedische beroepsgroepen
in 2003. Utrecht: NIVEL,
2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

A. van den Brink-Muinen, C.
Wagner. Risico-indicatoren
voor de langdurige zorgverlening.
Utrecht: NIVEL, 2004
4
36
valincidenten). Hierbij moet indien mogelijk in de toekomst gecorrigeerd gaan worden
voor de aard en de ernst van de aandoeningen van de cliënten.
Voordat dit nieuwe systeem kan worden ingevoerd moeten zowel de instellingen als
de inspectie nog aan het werk. De instellingen moeten de door de Inspectie gevraagde
informatie gaan verzamelen, en dat allemaal op dezelfde manier zodat de cijfers
goed te vergelijken zijn. De Inspectie moet normen gaan ontwikkelen om de geleverde
informatie te interpreteren. Bijvoorbeeld: bij welk percentage cliënten met
decubitus komt de inspecteur op bezoek?
4.5 Tachtig procent van de huisartsen vindt dat de behandeling van hoge bloeddruk
beter kan
Vier op de vijf huisartsen vinden dat de behandeling van hoge bloeddruk in
Nederland nog verbeterd kan worden, met name door een betere screening van patiënten,
het bevorderen van gezonde leefstijl, betere controles en het benadrukken van
therapietrouw bij het gebruik van medicijnen.
Slechts één op de vijf huisartsen raadt een patiënt die voor het eerst met een te hoge
bloeddruk op het spreekuur komt, altijd wanneer dat relevant is, aan om zowel te
stoppen met roken, als minder alcohol te drinken, als gezonder te eten, als meer te
bewegen. Vooral het advies om minder alcohol te gebruiken (indien de patiënt alcohol
drinkt) wordt relatief weinig gegeven: maar 27 % van de huisartsen geeft dit
advies altijd.
Naast het geven van leefstijladviezen, schrijven huisartsen hun patiënten met verhoogde
bloeddruk bloeddrukverlagende medicijnen (antihypertensiva) voor. Ze
doen dit om het risico op hart- en vaatziekten te verminderen. Ruim tweederde van
de huisartsen geeft aan dat het willen voorkomen van een beroerte (CVA) meespeelt
in hun overweging antihypertensiva voor te schrijven. Dit blijkt uit onderzoek
in opdracht van farmaceutisch fabrikant Merck Sharp & Dohme BV (MSD). Het
onderzoek is uitgevoerd door middel van een schriftelijke vragenlijst onder 180
huisartsen.
Wat betreft medicamenteuze behandeling van hypertensie is onderzocht waarom
huisartsen een bepaald type bloeddrukverlager voorschrijven, en of ze bij patiënten
met alléén hoge bloeddruk (ongecompliceerde hypertensie) voor ander bloeddrukverlagers
zeggen te kiezen dan bij patiënten met ook nog een andere aandoening,
bijvoorbeeld suikerziekte (Diabetes Mellitus) of een hartaandoening. De NHG-standaard
wordt bij de behandeling van ongecompliceerde hypertensie grotendeels
gevolgd. Bijna 60% van de ondervraagde huisartsen zegt het advies om te starten
met een diureticum (‘plaspil’) op te volgen. Het voorkomen van beroertes is voor

ongeveer de helft van de huisartsen de reden om ook andere bloeddrukverlagers
voor te schrijven, zoals AII-antagonisten.
Bij de behandeling van gecompliceerde hypertensie bij diabetespatiënten wijken
veel huisartsen echter af van de standaard; bijna driekwart van de huisartsen kiest
voor een RAS-remmer (ACE remmers en AII-antagonisten) in plaats van het aangeraden
diureticum. Bij de overige gecompliceerde hypertensiepatiënten strookt het
opgegeven voorschrijfgedrag van de meerderheid van de huisartsen met het middel
dat de richtlijnen als eerste keus noemen.
Er is sprake van een verhoogde bloeddruk als de bovendruk tenminste 140 mmHg is
en/of de onderdruk tenminste 90 mmHg en/of als iemand medicatie gebruikt voor
een verhoogde bloeddruk. Dit komt voor bij circa 1 op de 5 Nederlandse volwassenen
van 20 tot 60 jaar. Van de ouderen (65-85 jaar) heeft circa 38% van de mannen
en 42% van vrouwen een bloeddruk boven de 160/90 mmHg.
4.6 Met snoezelen meer mens
Demente verpleeghuisbewoners en hun verzorgers die met elkaar snoezelen tijdens
de ochtendzorg (uit bed helpen, wassen, aankleden) lachen meer tegen elkaar. De
bewoners worden met meer respect behandeld en mogen vaker zelf keuzes maken,
ze zijn in een betere stemming, hebben meer plezier, zijn minder verveeld en klagen
minder. Verzorgenden die snoezelen zijn tevredener over de kwaliteit van hun werk
en over het contact met de bewoners. Hoewel de zorg dan soms meer tijd kost, ervaren
ze minder tijdsdruk en minder werkstress. Dit komt onder meer doordat ze hun
strakke tijdschema’s loslaten. Ze werken minder op de klok en stemmen de zorg
meer af op waar de bewoner op dat moment behoefte aan heeft. Snoezelen is een
manier van contact maken met iemand, door diens zintuigen te prikkelen op een
manier die hij of zij op dat moment aangenaam vindt. Dat kan bijvoorbeeld zijn
door het laten horen van iemands lievelingsmuziek, het laten ruiken van lekkere
geuren (zoals zeep, koffie of dennentakjes) of het laten aanraken van aaibare voorwerpen
(een zachte trui of knuffel). Snoezelen doet geen beroep op de cognitieve
vermogens van demente ouderen. Ze worden niet gecorrigeerd of betutteld, maar in
hun waarde gelaten. Snoezelen is populair in de verpleeghuiszorg: zo’n 75% van de
Nederlandse verpleeghuizen heeft een snoezelkamer voor snoezelactiviteiten. Maar
het snoezelen als benaderingswijze in de 24-uurszorg is nog vrij nieuw. "Eigenlijk is
snoezelen een sociale vaardigheid, het komt neer op echt kijken naar de mensen die
je verzorgt. Oók als ze dement zijn. Oók als ze zich soms moeilijk gedragen,"
betoogt onderzoeker van Weert. Ze pleit ervoor dat snoezelen een normaal onderdeel
van de verzorging gaat worden. "Dus niet alleen op een speciaal snoezel-uurtje
4
37
L. van Dijk, I. Hermans, J.
Jansen, D. de Bakker.
Voorschrijven bij hypertensie
in de huisartspraktijk. Utrecht:
NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

J.C.M. van Weert. Multi-
Sensory Stimulation in 24hour
dementia care: effects of
snoezelen on residents and
caregivers = Zintuigactivering
in de 24-uurszorg aan demente
ouderen: effecten van snoezelen
op verpleeghuisbewoners
en zorgverleners (dissertatie).
Utrecht: NIVEL, 2004
E. Poot, H. in den Bosch, S.
Hickox, P. Mistiaen, C.
Wagner. Landelijke richtlijn
verpleging en verzorging:
smetten (intertrigo) preventie
en behandeling. Amsterdam,
Utrecht: Nederlandse
Vereniging van
Dermatologisch
Verpleegkundigen en
Verzorgenden, NIVEL,
Landelijk Expertisecentrum
Verpleging & Verzorging, 2004
4
38
in een speciale snoezelkamer, door een speciale snoezelmedewerker, maar als geïntegreerd
onderdeel van de normale verzorging, in de normale omgeving, door elke
verzorgende, op ieder moment van de dag. En dat geldt niet alleen voor de zorg in
verpleeghuizen. Snoezelen is ontstaan in de verstandelijk gehandicapten zorg en kan
ook heel goed worden toegepast in de somatische zorg, de psychiatrie." Snoezelen
tijdens de 24-uurszorg heeft een duidelijke meerwaarde, zowel voor bewoners als
voor hun verzorgenden. Demente verpleeghuisbewoners die op een afdeling wonen
waar de hele dag door tijdens de verzorging gesnoezeld wordt, zijn minder apathisch,
minder depressief, minder agressief en minder opstandig. Hun verzorgenden
hebben meer vertrouwen in hun eigen kunnen en vinden het gemakkelijker om met
gedragsproblemen van bewoners om te gaan. Van Weert onderzocht voor haar promotie
de invloed van snoezelen op matig tot diep demente verpleeghuisbewoners en
hun verzorgenden. In zes verpleeghuizen verspreid over heel Nederland is snoezelen
in de 24 uurs-zorg gedurende anderhalf jaar in de praktijk gebracht door de volledige
teams van zes psychogeriatrische verpleegafdelingen. Deze afdelingen zijn vergeleken
met zes controle afdelingen, die de gangbare zorg bleven leveren.
4.7 Beste behandeling tegen smetten op een rijtje gezet
Wat is de beste aanpak om rode, jeukende, pijnlijke en soms ontstoken huidplooien
(‘smetten’ of intertrigo) te voorkomen of te genezen? Het Landelijk
Expertisecentrum Verpleging en Verzorging (LEVV) heeft samen met het NIVEL en
de Nederlandse Vereniging van Dermatologisch Verpleegkundigen (NVDVV) in
opdracht van ZonMw de bestaande richtlijn voor de behandeling van smetten aangepast
aan principes van ‘evidence based nursing’: het proces waarin verpleegkundigen
hun behandelbesluiten nemen op grond van de beste wetenschappelijke
onderzoeksresultaten, hun klinische ervaring, de voorkeur van patiënten en de
beschikbare hulpmiddelen. De verbeterde richtlijn moet na maximaal vijf jaar herzien
worden.
Smetten is een probleem waar iedere verpleegkundige of verzorgende mee te maken
heeft: maar liefst één op de acht patiënten in Nederlandse ziekenhuizen, verpleeghuizen
en verzorgingshuizen heeft smetplekken onder de borsten of in de liezen.
4.8 Huisartsen volgen meestal de richtlijnen
Over het algemeen houden huisartsen zich goed aan de behandel- en diagnoserichtlijnen
zoals die zijn opgesteld door het Nederlands Huisartsen Genootschap (de
NHG-standaarden).
Bij het aanvragen van beeldvormende diagnostiek zoals röntgenfoto's en echografie

werkt driekwart van de huisartsen volgens de richtlijnen. Bij het aanvragen van
laboratoriumbepalingen volgt slechts 53% van de huisartsen de richtlijnen. Bij het
voorschrijven van geneesmiddelen volgt gemiddeld 68% van de huisartsen de richtlijnen
die hiervoor gelden. Wanneer de richtlijnen een geneesmiddel ontraden, volgt
78% van de huisartsen dit advies. Wanneer de richtlijn een specifiek geneesmiddel
(het 'eerste keuze middel') adviseert, volgt maar 62% van de huisartsen de richtlijn.
Verbetering lijkt hierin mogelijk. Bij het verwijzen van patiënten handelt 89% van
de huisartsen volgens de richtlijnen.
4
39
J.C.C. Braspenning, F.G.
Schellevis, R.P.T.M. Grol
(red.). Tweede Nationale
Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk.
Kwaliteit huisartsenzorg
belicht. NIVEL/WOK, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

Werken in de zorg 5
5.1 Ontlasten van oudere huisarts dringt huisartsentekort niet terug
Een seniorenbeleid waarbij huisartsen ouder dan 50 of 55 jaar vrijgesteld worden
van avond-, nacht- en weekenddiensten, draagt maar weinig bij aan het oplossen van
het huisartsentekort. De huidige kans dat deze huisartsen ophouden met werken is
namelijk relatief klein.
Huisartsen stoppen gemiddeld op hun 59e met werken. Zij volgen hiermee de algemene
trend op de Nederlandse arbeidsmarkt: slechts 14% van de 60-plussers (25%
van de mannen en 8% van de vrouwen) neemt deel aan het arbeidsproces. Dit blijkt
uit onderzoek in opdracht van de Landelijke Huisartsen vereniging (LHV) op basis
van gegevens van de NIVEL-huisartsenregistratie en de Tweede Nationale Studie
naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk (NS2).
5.2 Verpleegkundige zorgt liever voor mondige patiënten
Een kwart van de verpleegkundigen vindt het lastig om voor niet-mondige cliënten
te zorgen. De meeste verpleegkundigen (78%) vinden dat hun cliënten de laatste vijf
jaar mondiger geworden zijn. 64% is daar blij mee, ook al stelt dat extra eisen aan
hun communicatievaardigheden. Dit blijkt uit een peiling onder de leden van het
Panel Verpleegkundigen en Verzorgenden. Mondige cliënten stellen zich volgens de
verpleegkundigen meer op als gelijke bij het nemen van beslissingen, stellen meer
vragen, en zijn zelfbewuster. Daarnaast maken ze vaker gebruik van hun rechten en
zijn ze beter geïnformeerd. Verpleegkundigen weten dat te waarderen.
5.3 Doktersassistente steeds belangrijker in huisartspraktijk
Assistentes in de huisartspraktijk zijn, vergeleken met 15 jaar geleden, vaker gediplomeerd,
hebben vaker een eigen werkruimte om patiënten te behandelen en verrichten
veel meer medische taken. In 1987 maakte nog maar 3% van de assistentes
wel eens een uitstrijkje, in 2001 deed meer dan de helft dat. Het aantal assistentes
dat wel eens de bloeddruk van patiënten controleert is in deze periode meer dan verdubbeld:
van 41% naar 88%. Het takenpakket van de doktersassistentes is breed: zij
verrichten medisch-technische taken, laboratoriumwerkzaamheden, regelwerk,
41
J. de Jong, M. van den Berg,
W. Brouwer, Ph. Heiligers.
Effecten van seniorenbeleid
voor huisartsen. Utrecht:
NIVEL, 2004
A.J.E. de Veer, A.L. Francke,
E.Poortvliet. Mondige cliënten
vereisen andere bekwaamheden.
TvZ Tijdschrift voor verpleegkundigen,114,
2004, nr.
9, p.32-33
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

M.J. van den Berg, A. Nijland,
D.H. de Bakker, E.D. Kolthof.
De rijzende ster van een oude
bekend, de dokterassistente
wordt steeds belangrijker.
Medisch Contact: 59, 2004, nr
15, p. 588-591
5
42
administratie, intake en voorlichting. Zij zijn vooral meer medisch-technische taken
gaan uitvoeren. Van een lijst van 23 medisch-technische taken die in het beroepsprofiel
van de doktersassistente passen, bleken er 15 significant meer uitgeoefend te
worden door assistentes dan in 1987. Naast uitstrijkjes maken en bloeddrukcontroles
vonden de grootste verschuivingen plaats bij wratten aanstippen (van 38% naar 83%)
en oren uitspuiten (van 46% naar 82%). Andere activiteiten in de ‘toptien van grootste
verschuivingen’ zijn longfunctieonderzoek, begeleiden van pilgebruiksters, hechtingen
verwijderen, lengte/gewicht meten, het afnemen van een gehoortest en stellen
van een aantal vragen voordat de huisarts de anamnese doet. Dit blijkt uit schriftelijke
enquêtes die in het kader van de Nationale Studies naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk zijn afgenomen in 1987 en 2003, onder 246 assistentes en 185
huisartsen in 2003, 158 assistentes in 1987 en 436 huisartsen in 1990.
De veranderingen in het takenpakket hangen samen met de toename van het aantal
gediplomeerde praktijkassistentes. In dertien jaar tijd is het aandeel gediplomeerde
assistentes in de huisartspraktijk toegenomen van 56% naar 80%. Uit het onderzoek
blijkt ook dat assistentes vaker dan vroeger een eigen werkruimte hebben, dat hun
arbeidsrechtelijke positie verbeterd is en dat de huisartsen nu meer vertrouwen hebben
in het kunnen van hun assistentes dan vroeger. Zij zouden dan ook het liefst
meer uren assistentie hebben en meer taken delegeren. De meeste huisartsen achten
hun assistentes daarvoor deskundig genoeg en vinden het ook voor de patiënten aanvaardbaar.
5.4 Praktijkondersteuning bespaart huisarts niet veel tijd
Inzet van een praktijkondersteuner verlicht de totale werklast van de huisarts nauwelijks.
Zo’n praktijkondersteuner is bijna altijd een verpleegkundige op HBO niveau
en soms een praktijkassistente met een extra opleiding. Gemiddeld neemt die 6,1%
van de contacten van de huisartspraktijk voor zijn/haar rekening. Zowel huisarts als
patiënt zijn blij met de praktijkondersteuner: de kwaliteit van zorg verbetert erdoor,
met name bij mensen met astma/copd. Voor de oplossing van het huisartstekort is
echter een verdergaande taakdelegatie noodzakelijk.
Het NIVEL onderzocht de effecten van de introductie van de praktijkondersteuner in
opdracht van de Stichting Praktijkvoering Huisartsen met subsidie van het ministerie
van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. In 12 huisartspraktijken is onderzocht in
welke mate de inzet van de praktijkondersteuner heeft bijgedragen aan een verlichting
van de werklast van de huisarts en of met deze vorm van taakdelegatie het verwachte
tekort aan huisartsen kan worden tegengegaan. Dit is het eerste kwantitatieve
onderzoek op dat gebied.

Van alle contacten met bekende diabetici in de praktijk neemt de praktijkondersteuner
er 37% voor zijn/haar rekening. Bij contacten met mensen met hoge bloeddruk/hypertensie,
pil/anticonceptie en vetstofwisselingsstoornissen ligt het aandeel
van de POH rond de 10%. Opvallend is dat slechts 4% van de astma/COPD patiënten
door de praktijkondersteuner worden behandeld. Toch hoort het periodiek controleren
van deze patiëntencategorie ook bij de diens taken. Eind 2002 was in meer
dan een derde van de huisartspraktijken in Nederland een praktijkondersteuner
werkzaam, voor gemiddeld 8 uur per week per fulltime werkende huisarts. Uit het
onderzoek blijkt dat de huisartsen in zo’n praktijk zelf significant minder patiënten
per maand zien dan huisartsen in een praktijk zonder praktijkondersteuner. Met
name de diabetescontroles worden voor een aanzienlijk deel (37%) overgenomen
door de praktijkondersteuning.
Uit eerder NIVEL onderzoek blijkt dat de afgelopen 15 jaar het takenpakket van de
assistentes steeds verder is uitgebreid. De taken van de praktijkondersteuner zijn
niet duidelijk vastgelegd en gevreesd werd dan ook dat zij eerder taken van de
assistente zouden afsnoepen dan het werk van de arts zouden verlichten. Die vrees
blijkt ongegrond: assistentes in praktijken met een praktijkondersteuner zien per
maand gemiddeld enkele patiënten méér. En in het algemeen hebben praktijken met
praktijkondersteuning niet minder maar juist meer uren assistentie. Huisartsen die
veel naar hun assistentes delegeren, delegeren kennelijk ook veel naar praktijkondersteuners.
Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van gegevens die zijn verzameld in het
kader van het Landelijk Informatie Netwerk Huisartsenzorg (LINH) en de Tweede
Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk (NS2).
5.5 Anno 2004: Een op de drie huisartsen is een vrouw
Van alle 8.107 in Nederland werkzame huisartsen is 30% een vrouw. Dat percentage
neemt ieder jaar toe. In 1980 was nog maar 7% van alle huisartsen een vrouw, tien
jaar later was dat al 15%. De verwachting is dat het aandeel vrouwelijke huisartsen
gezien het percentage vrouwelijke studenten (circa 63%) dat de huisartsenopleiding
volgt, in de toekomst nog verder zal groeien tot circa 50% in 2015. Deze gegevens
zijn afkomstig uit de jaarlijks gepubliceerde huisartsenregistratie van het NIVEL.
5.6 Meer maag-darm-leverartsen nodig
Sinds 1990 is het aantal MDL-artsen (gastro-enterologen) verviervoudigd van 50 tot
200 specialisten. Aan deze groei lijkt nog geen einde te zijn gekomen. Op dit
moment beginnen er jaarlijks 12 nieuwe Agio’s de opleiding tot MDL-arts.
5
43
M. Lamkaddem, D. de Bakker,
A. Nijland, J. de Haan. De
invloed van praktijkondersteuning
op de werklast van huisartsen:
een analyse van gegevens
uit het Landelijk
Informatie Netwerk
Huisartsenzorg. Utrecht:
NIVEL, 2004
R.J. Kenens, L. Hingstman
Cijfers uit de registratie van
huisartsen, peiling 2003.
NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

L.F.J. van der Velden, C.J. Vugts,
L. Hingstman. Behoefteraming
MDL-artsen 2003-2015.
Utrecht: NIVEL, 2004
L.F.J. van der Velden, C.J. Vugts,
L. Hingstman. Monitor arbeidsmarkt
gynaecologen: behoefteraming
2001-2015: tussenbalans
2003. Utrecht: NIVEL, 2004
5
44
Handhaven van dit aantal betekent dat er in 2015 ongeveer 273 MDL-artsen in
Nederland werkzaam zullen zijn. Dit aantal is genoeg om de demografische ontwikkelingen
in de bevolking (vergrijzing) en de beroepsgroep (pensionering) op te vangen
en om de MDL-artsen in de toekomst meer in deeltijd te laten werken.
De kans bestaat echter dat er in 2015 een behoefte is aan beduidend meer dan 273
MDL-artsen. Zo vinden zowel de Nederlandse Internisten Vereniging als het
Nederlands Genootschap van Maag-Darm-Leverartsen het wenselijk dat endoscopieën
in de toekomt alleen nog door daartoe gecertificeerde specialisten gedaan
worden. De belangstelling voor deze vorm van certificering bij jonge, recent opgeleide
internisten blijkt relatief gering te zijn. Daardoor kan het gebeuren dat op termijn
het merendeel van de endoscopieën door MDL-artsen gedaan gaat worden, die
daarvoor allemaal gecertificeerd zijn. Momenteel doen de MDL-artsen 57% van alle
endoscopieën. Voor een aandeel van 100% in 2015, zijn dan 400 MDL-artsen nodig.
Daarvoor moeten vanaf nu jaarlijks 28 nieuwe MDL-artsen worden opgeleid.
Het doel van het onderzoek was te achterhalen of de huidige opleidingscapaciteit
voor MDL-artsen adequaat is of bijstelling behoeft. Hiervoor zijn enquêtes gehouden
onder alle werkzame MDL-artsen, onder alle Agio's maag-, darm- en leverziekten
en onder maatschappen van internisten in algemene ziekenhuizen. Ook is er een
literatuurstudie verricht en zijn bevolkingsprognoses bestudeerd. Het onderzoek
werd gesubsidieerd door het Nederlands Genootschap van Maag-Darm-Leverartsen.
5.7 Gynaecoloog van de toekomst krijgt kortere werkweek
Een gemiddelde gynaecoloog zal in 2015 waarschijnlijk nog maar 37 uur per week
werken. Nu is dat nog bijna 46 uur. Deze daling in werktijd komt vooral omdat men
vaker in deeltijd wil werken. De daling wordt mogelijk gemaakt door de verwachte
groei in het aantal gynaecologen. Daardoor blijft er toch genoeg tijd beschikbaar
voor patiëntenzorg. Dit blijkt uit een tussentijdse evaluatie van zorgvraag en zorgaanbod
in de gynaecologische zorgverlening, uitgevoerd in opdracht van de NVOG.
De ontwikkelingen in vraag en aanbod van de gynaecologische zorg verlopen ongeveer
zo als tot nu toe verwacht werd. Voor de komende jaren lijkt het nog steeds
verstandig om voor de zorgvraag rekening te houden met een iets dalend aantal patiënten
(met name door het kleinere aantal bevallingen) en tegelijkertijd een kleine
stijging in de tijd die per patiënt besteed wordt. De totale zorgvraag blijft daarmee
ongeveer constant. Wat het zorgaanbod betreft moet rekening gehouden worden met
een stijging van het aantal gynaecologen van tenminste ongeveer 740 in 2003 naar
840 in 2010. Als vanaf nu ongeveer 40 assistenten per jaar worden opgeleid, wat
volgens de NVOG gewenst is, dan zal het aantal gynaecologen oplopen tot 872 in

2015. Het aandeel vrouwelijke gynaecologen zal daarbij stijgen van 30% in 2003
naar 52% in 2010 en 64% in 2015.
5.8 Verschenen: Monitor verloskundige zorgverlening (derde meting, najaar 2003)
In 2000 heeft het ministerie van VWS, naar aanleiding van de grote onrust die ontstaan
was over de hoge werkdruk en het dreigend tekort aan verloskundige zorgverleners,
verschillende maatregelen genomen om de eerstelijns verloskundige zorg te
bevorderen en de werkdruk van verloskundigen te verlichten. Dit gebeurde in de
verwachting dat die maatregelen zouden bijdragen aan het in stand houden van de
thuisbevalling, het Nederlandse systeem van (eerstelijns) verloskundige zorgverlening.
Het NIVEL meet jaarlijks de invloed van die maatregelen in opdracht van de KNOV
(Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen) en ZN (Zorgverzekeraars
Nederland). Deze Monitor Verloskundige Zorgverlening is de derde uit een
reeks van vier jaarlijkse inventarisaties van de verloskundige zorg in Nederland.
Uit het rapport over 2003 blijkt dat het aantal gewerkte uren per verloskundige nauwelijks
is veranderd. Wel is er een lichte verschuiving van cliëntgebonden tijd naar
niet-cliëntgebonden tijd. Aan het onderzoek hebben meer dan tweehonderd verloskundigen
in eerstelijns verloskundige praktijken meegewerkt.
In het kader van de behoefteraming voor de gehele verloskundige keten, die als
onderdeel van deze Monitor Verloskundige Zorgverlening gepland staat voor eind
2004, begin 2005, is ook gekeken naar de aantallen (zowel absoluut als in FTE) klinisch
werkende verloskundigen, hun huidige situatie en hun wensen ten aanzien van
o.a. werktijden, taken, aanvullende opleiding en bevoegdheden.
Uit het onderzoek blijkt dat bijna de helft van de verloskundigen die in een ziekenhuis
werken (tweedelijns verloskundigen) graag wil worden bijgeschoold in het
zelfstandig begeleiden van risicovolle zwangerschappen en bevallingen. Nu worden
zulke zwangerschappen nog begeleid door een gynaecoloog.
5.9 Diëtist ontbreekt in één op de acht verpleeghuizen
Eén op de acht Nederlandse verpleeghuizen heeft geen diëtist in dienst. Dat is in
strijd met de richtlijn voor verantwoorde vocht- en voedselvoorziening van de landelijke
branchevereniging voor verpleging en verzorging (Arcares). De noodzaak
van een diëtist is hoog: meer dan 40% van de verpleeghuisbewoners heeft problemen
op het gebied van de voeding. Ondervoeding, diabetes mellitus, hart- en vaatziekten
en medicijngebruik vragen allemaal om een specifiek dieet of voedingssupplementen.
In verpleeghuizen waar er wel een diëtist aanwezig is, heeft deze de zorg
voor gemiddeld 556 bewoners (ter vergelijking: er is één fysiotherapeut op elke 46
5
45
T.A. Wiegers, B.M. Janssen.
Monitor verloskundige zorgverlening:
rapportage derde
meting, najaar 2003. Utrecht:
NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

M. de Boer , E. van den Ende,
E.M. Ribbe, C. Leemrijse.
Paramedische zorg in verpleeghuizen:
een inventarisatie
van omvang, inhoud en indicatiestelling
van paramedische
zorg. Utrecht: NIVEL, 2004
5
46
bewoners). Overigens is er geen norm voor het maximaal aantal bewoners per diëtist.
In de verpleeghuiszorg werken verschillende medische en paramedische disciplines
samen. Over het aanbod van paramedische zorg waren echter nauwelijks
gegevens bekend. Dit onderzoek is de eerste inventarisatie van de paramedische
zorg in Nederlandse verpleeghuizen. Uit vervolgonderzoek moet blijken of dat de
juiste zorg is, hoe die zorg eventueel verbeterd kan worden. In de Arcares-richtlijn
Multidisciplinaire Richtlijn verantwoorde vocht- en voedselvoorziening voor verpleeghuisgeïndiceerden,
die is opgesteld nadat de Inspectie voor de
Gezondheidszorg problemen constateerde in de vocht- en voedselvoorziening in
verpleeghuizen, wordt aanbevolen om in ieder verpleeghuis een voedingsbeleidsteam
samen te stellen met een diëtist, een verpleeghuisarts en een verpleegkundige.
Diëtisten bepalen mede het voedingsbeleid voor het hele verpleeghuis, maar diagnosticeren
ook individuele voedingsproblemen en geven aan de hand daarvan
dieetadviezen. Uit overige onderzoeksresultaten blijkt ook dat vrijwel alle verpleeghuizen
over een fysiotherapeut beschikken (99%). Ook ergotherapie en logopedie
zijn in meer dan 92% van de verpleeghuizen aanwezig. Per verpleeghuis verschilt
het percentage bewoners dat paramedische zorg krijgt echter sterk. Zo varieert het
percentage bewoners dat fysiotherapie krijgt tussen de 39% en de 93%. Dit lijkt
onder andere te worden veroorzaakt doordat taken die in het ene verpleeghuis onder
de fysiotherapeut vallen, in een andere instelling door de verpleging worden uitgevoerd.
Ook het aantal paramedici in verhouding tot het aantal verpleegkundigen
speelt een rol. De paramedici geven aan bij één op de vijf behandelde bewoners
eigenlijk meer tijd nodig te hebben voor de behandeling. Het onderzoek werd in
opdracht van ZonMw uitgevoerd, in samenwerking met de afdeling verpleeghuisgeneeskunde
van het Instituut voor Extramuraal Geneeskundig Onderzoek (EMGO).
Bij een representatieve steekproef van 88 verpleeghuizen werd door middel van
telefonische enquêtes informatie ingewonnen over de aanwezige paramedische zorg.
Daarnaast werden bij verpleeghuisartsen en paramedici gegevens verzameld over de
paramedische zorg aan 600 bewoners in vijftien verpleeghuizen.

Financiering, structuur en wetgeving 6
6.1 Huisarts en bedrijfsarts: weinig samenwerking
Huisartsen en bedrijfsartsen zijn sinds 2001 nauwelijks méér gaan samenwerken.
Gemiddeld hebben huisartsen zo'n twee keer per maand contact met een bedrijfsarts.
In ongeveer 80% van de gevallen neemt de bedrijfsarts daartoe het initiatief.
Ruim tweederde van de huisartsen beoordeelt de contacten met de bedrijfsartsen als
goed of redelijk.
De toenemende aandacht vanuit het beleid voor de samenwerking tussen huisartsen
en bedrijfsartsen lijkt geen noemenswaardige invloed te hebben gehad op de kijk
van huisartsen op deze samenwerking.
Er zijn sinds 2001 geen grote veranderingen op het gebied van arbocuratieve samenwerking.
Wel zijn er lichte verschuivingen. Huisartsen namen in 2003 vaker contact
op met de bedrijfsarts om die te attenderen op beperkingen van de patiënt, waardoor
deze het werk nog niet kon hervatten. Bedrijfsartsen vroegen in 2003 minder vaak
informatie aan de huisarts over de aard van de klachten van de patiënt. Huisartsen
gaven in 2003 minder vaak een advies om het werk te staken. Ook zeggen ze minder
afhankelijk te zijn van de bedrijfsarts met betrekking tot diagnostische taken van een
mogelijk arbeidsgerelateerde aandoening. De resultaten zijn vergeleken met die van
eenzelfde onderzoek in 2001. Voor de gegevensverzameling werd toen aangesloten
bij de Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk.
In 2003 is onder 192 representatieve LINH-huisartsen een enquête afgenomen. Het
onderzoek diende als controlestudie voor een onderzoek van TNO-Arbeid naar de
effecten van stimuleringsprojecten op het gebied van arbocuratieve samenwerking.
Er is onder andere gekeken naar de frequentie en de inhoud van de contacten, naar
de knelpunten voor de huisarts, en naar het vertrouwen van de huisarts in de
bedrijfsarts.
De contacten tussen huisarts en bedrijfsarts blijken vooral bedoeld om informatie uit
te wisselen of te overleggen over behandeling en begeleiding van de patiënt. Een
praktisch knelpunt voor huisartsen blijkt te zijn dat zij de naam en het telefoonnummer
van de bedrijfsarts niet hebben. Het vertrouwen van huisartsen in het werk van
bedrijfsartsen is overheersend neutraal. Huisartsen vinden dat zij - ook bij een
47
T. Somai, A. van der Beek,
F.G. Schellevis. Arbocuratieve
samenwerking anno 2003: het
perspectief van de huisarts.
I
Utrecht: NIVEL, 2004 N V E L J A A R E O B K 2 0
0 4

A. Baanders. Bezuinigingen in
de zorg: gevolgen voor chronisch
zieken in het ziekefonds.
www.nivel.nl: NIVEL, 2004
6
48
arbeidsgerelateerde aandoening - een grotere verantwoordelijkheid hebben dan de
bedrijfsarts voor een verwijzing van de patiënt naar een medisch specialist. Voor
diagnostiek en behandeling bij een (mogelijk) arbeidsgerelateerde aandoening geeft
de helft van de huisartsen aan dat huisartsen en bedrijfsartsen evenveel verantwoordelijkheid
dragen.
6.2 Driekwart van chronisch zieken in ziekenfonds merkt gevolgen van bezuinigingen
in de zorg
Driekwart van de chronisch zieken die ziekenfondsverzekerd zijn, zal in 2004 meer
geld moeten uitgeven aan de eigen gezondheidszorg. Dit komt door de beperkingen
in de ziekenfondsvergoedingen voor fysio- en oefentherapie, zelfzorggeneesmiddelen
en zittend ziekenvervoer en door de verhoging van de eigen bijdrage voor de
AWBZ-verzekerde thuiszorg. Een aanzienlijk deel van de chronisch zieken (39%)
ondervindt de gevolgen van twee of meer bezuinigingsmaatregelen tegelijk. Een
deel van hun ziektekosten zal mogelijk vergoed worden door een aanvullende verzekering,
maar ook die kost geld.
Hoeveel geld de chronisch zieken in totaal méér kwijt zijn, en in hoeverre deze extra
kosten gecompenseerd worden via de belasting en de bijzondere bijstand is nu nog
niet bekend. Dit blijkt uit een telefonische enquête in maart 2004 onder 505 ziekenfondsverzekerde
chronisch zieken uit het Patiëntenpanel Chronisch Zieken (PPCZ).
6.3 In de eerste twee maanden van 2004 daalde het bezoek aan de fysiotherapeut
fors
Het aantal zittingen fysiotherapie lag in januari en februari gemiddeld bijna 15%
lager dan in dezelfde maanden in 2003. Deze daling valt samen met veranderingen
in het ziekenfondspakket per 1 januari 2004. Het is nog onduidelijk of deze daling
beperkt blijft tot deze 2 maanden of dat hij zich de rest van het jaar voortzet. De 38
extramurale fysiotherapiepraktijken die onderdeel zijn van LiPZ houden sinds 2002
een registratie bij van al hun verrichtingen. Vanaf 1 januari 2004 valt fysiotherapie
voor volwassenen niet langer binnen de basisverzekering. Een uitzondering hierop
vormen patiënten met een chronische aandoening, zij hebben nog beperkt recht op
een vergoeding.
Andere volwassenen die een fysiotherapeut bezoeken moeten dit dus óf zelf betalen
óf zich hiervoor aanvullend verzekeren. LiPZ is oorspronkelijk bedoeld voor het
verzamelen van gegevens over de fysiotherapeutische zorg op het niveau van de
individuele, zorgvuldig geanonimiseerde patiënt. De huidige registratie door LiPZ
geeft geen antwoord op de vraag welke groepen patiënten, met welke klachten, en

verzekerd bij welke zorgverzekeraar, minder gebruik zijn gaan maken van fysiotherapie.
Hiervoor is nader onderzoek nodig. Het effect van de veranderingen in het
ziekenfonds pakket kunnen per zorgverzekeraar verschillen, door verschillen in de
aanvullende verzekering.
6.4 Geen kraamzorgtekort
In Nederland is op dit moment geen tekort aan kraamzorg. Dit blijkt uit onderzoek
naar opleidingsbeleid en -praktijk van de Nederlandse kraamzorgaanbieders en naar
de afspraken die zorgverzekeraars maken met kraamzorgaanbieders over het opleiden
van nieuw personeel.
Enkele jaren geleden was er wel een tekort aan kraamverzorgenden.
Zorgverzekeraars en organisaties die kraamzorg aanbieden hebben echter nog steeds
geen zicht op het aantal kraamverzorgenden dat nu in Nederland wordt opgeleid.
Hierdoor is niet bekend of er in de toekomst voldoende, te weinig of te veel kraamverzorgenden
zullen zijn om aan de toekomstige vraag naar kraamzorg te voldoen.
Landelijke cijfers over de aantallen jaarlijks opgeleide leerlingen ontbreken, doordat
de aanbieders hun behoefte aan nieuw op te leiden personeel meestal vrijwel uitsluitend
bepalen binnen de eigen organisatie. Dat gebeurt dan ofwel op lokaal niveau
(bij 31% van de kraamzorgaanbieders) ofwel op regionaal niveau (bij 68% van de
kraamzorgaanbieders), afhankelijk van het aantal vestigingen in de regio. Er is geen
landelijk overzicht van de afspraken die daarover tussen de zorgverzekeraars en de
kraamzorgaanbieders worden gemaakt. Hierdoor is het onmogelijk om te controleren
of die afspraken nagekomen worden.
De NIVEL onderzoekers concluderen dat beter overleg en een landelijke registratie
van de in- en uitstroom van de verschillende opleidingen nodig zijn, anders zullen
een overschot en een tekort aan personeel elkaar blijven afwisselen. Het onderzoek
is verricht door middel van telefonische enquêtes onder 120 Nederlandse kraamzorgaanbieders
en onder 12 zorgverzekeraars.
6.5 Veel chronisch zieken bekend met mogelijkheden voor fiscale aftrek ziektekosten
Driekwart van de chronisch zieken weet dat ziektekosten als buitengewone uitgaven
van de belasting kunnen worden afgetrokken. Eén kwart van de chronisch zieken
(27%) heeft dit over 2003 gedaan. In april 2004 is een schriftelijke enquête gehouden
onder de leden van het Patiëntenpanel Chronisch Zieken. Aan 1.440 chronisch
zieken in de leeftijd van 25 jaar en ouder is gevraagd naar hun inkomen, ziektekosten
en naar de bekendheid en het gebruik van compensatieregelingen, zoals de
6
49
I.C.S. Swinkels, C.H.M. van
den Ende. Daling vraag naar
fysiotherapie. www.nivel.nl:
NIVEL, 2004
M. Lamkaddem, T. Wiegers.
Monitoring kraamzorg: inventarisatie
van de opleidingsmogelijkheden
en -afspraken bij
kraamzorgaanbieders in
Nederland. Utrecht: NIVEL,
2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

6
50
Bijzondere bijstand en de aftrekregeling voor buitengewone uitgaven (BU-aftrek).
Wat is Bijzondere Bijstand en BU-aftrek? Bijzondere Bijstand is bedoeld voor mensen
met een laag inkomen (rond het bijstandsniveau) die bijzondere uitgaven hebben
die absoluut noodzakelijk zijn en die ze niet zelf kunnen betalen. De aftrekregeling
voor buitengewone uitgaven (BU-aftrek) kan worden gebruikt door mensen die in
verhouding tot hun inkomen relatief hoge eigen uitgaven hebben vanwege hun
gezondheid. Bij hun belastingaangifte kunnen deze mensen hun ziektekosten (boven
een bepaalde drempel) aftrekken, zodat zij minder belasting hoeven te betalen en in
de praktijk vaak geld terugontvangen. Indien buitengewone uitgaven onvoldoende
via belastingteruggave kunnen worden gecompenseerd (dit geldt voor mensen die
een laag inkomen hebben en daardoor minder belasting betalen dan hun buitengewone
uitgaven groot zijn), ontvangt men een aanvullende compensatie in het kader
van de Tegemoetkomingsregeling buitengewone uitgaven (TBU). Mensen moeten
zelf het initiatief nemen om bijzondere bijstand of BU-aftrek te krijgen. De regering
heeft daarom in 2004 een grootscheepse voorlichtingscampagne op touw gezet om
de bekendheid met en het gebruik van deze regelingen te bevorderen. Driekwart van
de chronisch zieken was in april 2004 bekend met de mogelijkheid om ziektekosten
als buitengewone uitgaven te kunnen aftrekken. Een kwart van de chronisch zieken
(27%) rapporteerde deze aftrek over 2003 te hebben benut. Ruim 40% gaf aan dat
hun uitgaven niet boven de drempel voor de BU-aftrek uitkwamen en 6% had om
een andere reden de BU-aftrek niet benut. Tenslotte heeft een kwart van de chronisch
zieken geen belastingaangifte over 2003 gedaan (en is ook niet van plan dat te
doen). Onder de groep mensen die geen belastingaangifte heeft gedaan zitten waarschijnlijk
mensen die wel recht op deze aftrekpost zouden hebben. Zij kunnen met
een T-biljet over het jaar 2003 alsnog aangifte doen. In april 2004 wist tweederde
van de chronisch zieken van het bestaan van bijzondere bijstand. Ouderen, laag
opgeleiden en mensen met een laag inkomen waren minder bekend met deze regeling,
terwijl die juist voor hen belangrijk kan zijn. Van de totale groep had 3% in
2003 een aanvraag voor bijzondere bijstand bij de gemeente ingediend; 4% gaf aan
te overwegen in 2004 een aanvraag in te dienen. In 2004 is een aantal bezuinigingen
doorgevoerd op het ziekenfondspakket. Er is bezuinigd op onderdelen van de vergoeding
van het zittend ziekenvervoer, op zelfzorggeneesmiddelen en fysiotherapie.
Daarnaast is de eigen bijdrage voor de AWBZ-verzekerde thuiszorg verhoogd. De
overheid wil chronisch zieken en gehandicapten compenseren voor deze hogere
kosten. Daarom heeft de regering in 2004 de mogelijkheden uitgebreid om de eigen
uitgaven aan zorg te compenseren. Gemeenten hebben meer geld gekregen voor uitvoering
van de Bijzondere bijstand en de aftrekregeling voor buitengewone uitgaven

is aangepast. Om na te gaan of de uitbreiding van de compensatiemogelijkheden aan
zijn doel beantwoordt, is het nog te vroeg. Daarvoor moeten eerst de gegevens over
het belastingjaar 2004 bekend zijn. Hierover zijn in april 2005 vragen aan het
Patiëntenpanel Chronisch Zieken gesteld.
6.6 Voldoende hospices in Nederland
In iedere provincie in Nederland zijn nu instellingen om terminaal zieke mensen die
niet thuis of in een ziekenhuis willen sterven, op huiselijke wijze te verzorgen.
Waren er in 1997 nog 37 palliatieve terminale zorgvoorzieningen verspreid over het
land, nu zijn dat er bijna 200, met nog een vijftigtal in oprichting. Ook zijn er overal
consultatievoorzieningen waar elke zorgverlener advies kan krijgen over de zorg
voor terminale patiënten. Veel mensen die terminaal ziek zijn kunnen niet meer
thuis verzorgd worden, maar willen niet in een ziekenhuis doodgaan. Bij zogeheten
palliatieve terminale zorg (PTZ) worden niet alleen symptomen als pijn, kortademigheid,
of obstipatie bestreden, mensen worden ook begeleid bij het afscheid
nemen van het leven en hun dierbaren, en er is aandacht voor levensbeschouwelijke
vragen als: "Heb ik het allemaal wel goed gedaan?" Naast verzorgenden, verpleegkundigen
en artsen, zijn er daarom ook diverse andere disciplines betrokken bij de
zorg. Ook zijn er veel vrijwilligers actief om de patiënten en hun familie te ondersteunen,
of om ’s nachts bij de patiënt te waken. Vanaf de jaren ‘90 nam de maatschappelijke
en politieke belangstelling voor palliatieve zorg van terminale patiënten
sterk toe. Belangrijke redenen hiervoor waren de vergrijzing van de bevolking
en de toename van chronische aandoeningen, zoals kanker. Het Ministerie van VWS
vond dat er meer deskundigheid moest komen op het gebied van palliatieve terminale
zorg, meer ondersteuning voor de zorgverleners, en meer samenhang tussen palliatieve
terminale zorgvoorzieningen. Daartoe werden verschillende beleids- en financieringsmaatregelen
opgesteld. Die inspanningen van het Ministerie van VWS
hebben succes gehad. Zo is negentig procent van de PTZ-voorzieningen onderdeel
van een netwerk palliatieve zorg. Dat blijkt uit het eerste van een reeks jaarlijks
monitoronderzoeken die het NIVEL uitvoert in opdracht van het Ministerie van
VWS. Het onderzoek volgt gedurende drie jaar het aanbod, het gebruik, de organisatie
en de financiering van de palliatieve terminale zorgvoorzieningen, de consultatievoorzieningen,
en de afdelingen palliatieve zorg bij de Integrale Kankercentra. De
gegevens worden verzameld door op drie momenten - voorjaar 2004, 2005 en 2006
- schriftelijke vragenlijsten te sturen aan deze instellingen. Volgens de norm van
Zorgverzekeraars Nederland is er nu landelijk gezien genoeg capaciteit voor terminale
zorg, maar er zijn grote regionale verschillen. Ongeveer 70% van de bedden
6
51
P.M. Rijken. Patiëntenpanel
chronisch Zieken: financiële
situatie van chronisch zieken
2003/2004: interim-rapportage.
Utrecht: NIVEL, 2004
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

P. Mistiaen, A.L. Francke.
Monitor palliatieve zorg,
2004. Utrecht: NIVEL, 2004
6
52
van palliatieve terminale zorgvoorzieningen is bezet. Ondanks de financiële steun
van het Ministerie van VWS, geeft driekwart van de palliatieve terminale zorgvoorzieningen
aan nog steeds financiële problemen te ondervinden. Hoe dat komt is nog
onduidelijk. Uit het rapport blijkt verder dat onder andere palliatieve terminale zorgvoorzieningen
en de Integrale Kankercentra veel doen om door middel van richtlijnen
en protocollen de kwaliteit van de palliatieve terminale zorg te waarborgen. Ook
is er veel aandacht voor het bevorderen van de deskundigheid van zorgverleners.
6.7 Veranderen orgaandonatiesysteem levert waarschijnlijk niets op.
Veranderen van het Nederlandse systeem voor orgaandonatie - van een toestemmingsysteem
in een bezwaarsysteem - levert waarschijnlijk weinig of geen extra
orgaandonoren op. Tegelijkertijd bestaat het risico dat er door de systeemverandering
juist minder orgaandonoren komen. Om het aantal orgaandonoren toch te laten
toenemen zijn er alternatieven voorhanden; daarbij kan met kleine aanpassingen van
het huidige systeem worden volstaan. Dit zijn de belangrijkste conclusies van de
tweede evaluatie van de Wet op de orgaandonatie (WOD). Het onderzoeksrapport is
22 april door de minister van VWS aangeboden aan de Tweede Kamer. Doel van
deze evaluatie was het vinden van een antwoord op de vraag of een verandering van
het beslissysteem zou bijdragen aan een toename in het aantal postmortale (= na
overlijden) orgaandonoren. Op dit moment zijn er jaarlijks ca. 200 postmortale orgaandonoren.
Eind 2003 stonden er 1411 mensen op de wachtlijst voor een donororgaan,
waarvan er 1172 wachtten op een nier. Het Nederlandse Donorregister kende
in december 2003 4,9 miljoen registraties. Dit betekent dat 39% van de Nederlandse
bevolking boven de 18 jaar zijn of haar wil wat betreft orgaandonatie in het register
heeft laten registreren. Van de geregistreerden heeft 46 % toestemming laten
registreren, tegen 33% geen toestemming.12 % heeft aangegeven dat na hun dood
een nabestaande of een aangewezen ander persoon over donatie mag beslissen.
Internationale vergelijking
Voor 10 Europese landen is gekeken naar de samenhang tussen het beslissysteem en
het aantal orgaandonoren. Landen met een bezwaarsysteem (iedereen die niet aangeeft
bezwaar te hebben tegen het donorschap is potentieel orgaandonor) bleken niet
systematisch meer of minder donoren per miljoen inwoners te hebben dan landen
met een toestemmingssysteem (alleen wie aangeeft na overlijden orgaandonor te
willen zijn, is potentieel orgaandonor). De gevonden verschillen tussen de landen
worden vooral veroorzaakt door het aantal dodelijke (verkeers-)ongelukken en het
aantal mensen dat er overlijdt aan een CVA (hersenbloeding/beroerte). Ca. 80% van

de orgaandonoren zijn mensen die gestorven zijn aan één van deze twee doodsoorzaken.
In twee landen die recent het beslissingssysteem veranderd hebben, Zweden
(in 1996) en Italië (in 1999), heeft deze verandering blijkbaar geen effect gehad op
het aantal donoren. In Zweden bleef dat aantal constant. In Italië was al sprake van
een gestage toename van het aantal orgaandonoren. Hierop heeft de systeemwijziging
kennelijk geen invloed gehad.
Invloed nabestaanden
De overgrote meerderheid van de Nederlanders blijkt van mening dat nabestaanden
altijd geraadpleegd moeten worden over de vraag of tot donatie mag worden overgegaan,
óók in het geval van een bezwaarsysteem. In de praktijk gebeurt dit overigens
ook. Ook in alle ons omringende landen worden nabestaanden doorgaans betrokken
bij de beslissing om over te aan tot orgaandonatie, ook in landen met een bezwaarsysteem.
Om onder het bezwaarsysteem meer orgaandonoren te krijgen, moet men
bereid zijn de nabestaanden min of meer buiten spel te zetten. In geen enkele
Europees land gebeurt dat. Ook in Nederland bestaat hiervoor geen draagvlak.
Daarnaast blijkt uit het onderzoek dat een aantal mensen zich alsnog als ‘bezwaar
hebbend tegen donorschap’ zal laten registreren, als reactie op invoering van een
bezwaarsysteem. Op dit moment heeft 13% van de Nederlandse bevolking geregistreerd
bezwaar tegen donorschap. Bij de invoering van een bezwaarsysteem zegt
35% bezwaar te zullen registreren.
Alternatieven
Uit het onderzoek blijkt ook dat er diverse andere mogelijkheden zijn om het aantal
orgaandonoren te laten stijgen. Eén alternatief is het bevorderen dat mensen hun
naasten informeren over hun wens om al dan niet postmortaal donor te worden. Op
dit moment voert de Nierstichting een voorlichtingscampagne ‘Nierdonor, ja/nee.
Weet u het al van elkaar?’, gericht op potentiële nabestaanden. De campagne stimuleert
mensen om elkaar te vertellen wat zij van orgaandonatie vinden en of ze zelf
donor zouden willen zijn. Hierdoor kunnen nabestaanden in hun beslissing over de
donatievraag antwoorden ‘in de geest van de overledene’. Hierdoor zullen nabestaanden
minder vaak afzien van orgaandonatie uit twijfel aan de wens van de overledene.
Dit is voorlopig van groot belang omdat het grootste aantal donoren nu nog
voortkomt uit de groep niet-geregistreerden. Bij deze groep stemt 30% van de nabestaanden
in met donatie, 70% niet. Een geringe stijging van het instemmingpercentage
door nabestaanden heeft al een groot effect. Een tweede alternatief betreft het
feit dat niet bij alle potentiële donoren die toestemming tot orgaandonatie hebben
6
53
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

R.D. Friele, J.K.M. Gevers, R.
Coppen, A.J.G.M. Janssen, W.
Brouwer, R. Marquet. Tweede
Evaluatie Wet op de
Orgaandonatie. Den Haag:
ZonMw, 2004
6
54
laten registreren, momenteel ook daadwerkelijk overgegaan wordt tot donatie. In
8% van de gevallen verhinderen nabestaanden dit. Om recht te doen aan het zelfbeschikkingsrecht
van de overledene zou nadrukkelijker gesteld moeten worden dat de
wens van de overledene in principe gevolgd moet worden. Ook verdient het aanbeveling
om - bij het ontbreken van een wilsbeschikking van de overledene - nabestaanden
te vragen om na te gaan wat de wens van de overledene zou zijn geweest
en op grond hiervan te beslissen over de donatievraag. Tenslotte wordt aanbevolen
om wettelijk vast te leggen dat eerst het donorregister wordt geraadpleegd alvorens
het gesprek met de nabestaanden te voeren. Een derde alternatief om het aantal
geregistreerde donoren te doen toenemen is het opnieuw, indringend en herhaaldelijk
onder de aandacht brengen van het donorformulier bij de Nederlandse bevolking.
Op dit moment zijn veel mensen maar één keer benaderd om het donorformulier
in te vullen en op te sturen. Uit onderzoek blijkt dat 15% van de bevolking
alsnog bereid is het donorformulier in te vullen en op te sturen, als zij dit nog een
keer zouden ontvangen.
Ziekenhuisorganisatie
Slechts een beperkt aantal overledenen is geschikt als orgaandonor. Dit hangt onder
andere af van de plaats van overlijden, de oorzaak van overlijden, de herkenning als
potentiële donor door de arts, de leeftijd van de overledene en de afwezigheid van
medische contra-indicaties en of er toestemming wordt verkregen voor een orgaandonatie.
Tijdens het traject van overlijden naar orgaandonatie vindt uitval van potentiële
donoren plaats waardoor uiteindelijk maar een beperkt aantal orgaandonaties
wordt uitgevoerd. In een beperkt aantal ziekenhuizen (ca. 25) overlijden relatief veel
mensen aan doodsoorzaken die relevant zijn voor donatie: (verkeers)ongelukken en
CVA's. Er zijn echter grote verschillen tussen deze ziekenhuizen in het aantal orgaandonoren.
Sommige ziekenhuizen leveren veel minder donoren dan andere ziekenhuizen
waar wel net zoveel mensen overlijden aan de relevante doodsoorzaken.
In de ziekenhuizen met minder orgaandonoren vallen daarom nog verbeteringen op
het vlak van organisatie en communicatie door te voeren, zodat ze net zoveel orgaandonoren
zullen hebben als andere ziekenhuizen. Hierdoor zal het totaal aantal
orgaandonoren toenemen. De evaluatie is uitgevoerd in opdracht van ZonMw door
het NIVEL en de Afdeling Sociale Geneeskunde, sectie Gezondheidsrecht van het
AMC/Universiteit Amsterdam.

Internationale vergelijking 7
7.1 Behandeling suikerziekte door huisarts verschilt per land
De behandeling van diabetes mellitus (suikerziekte) door huisartsen verschilt per
Europees land. Zo krijgt in Nederland 22% van de oudere diabetespatiënten insuline
voorgeschreven, tegenover 13% van de ouderen in België. Ook zijn er verschillen in
hoe vaak diabeten jaarlijks door de huisarts worden gezien, en in het aantal verwijzingen
naar een specialist.
Wereldwijd zal het aantal mensen met diabetes naar verwachting stijgen van 135 miljoen
in 1995, tot 300 miljoen in 2025. Goede zorg voor de diabetespatiënt kan het ontstaan
van complicaties vertragen, maar voor die zorg bestaan geen internationale richtlijnen.
Als eerste stap werd daarom een vergelijking gemaakt tussen de behandeling
van suikerziekte in verschillende landen. Voor het onderzoek werden diabetespatiënten
een jaar lang (1999-2000) gevolgd door huisartsen die deelnemen aan huisartsennetwerken
in vijf Europese landen (België, Kroatië, Engeland, Spanje en Nederland).
De meest opvallende uitkomst was het grote verschil in het aantal controles per jaar,
in tegenstelling tot de relatief kleine verschillen in behandelingsstrategie. De richtlijnen
in de onderzochte landen vormden daarvoor geen verklaring. Het aantal consulten
ligt mogelijk hoger als huisartsen per consult worden betaald. In Nederland
en Engeland, waar dat niet het geval is, is het aantal jaarlijkse controles inderdaad
laag. Maar ook in Spanje wordt de huisarts niet per consult betaald, en toch gaan
diabeten daar veel vaker naar de huisarts. Verder onderzoek zal moeten uitwijzen of
de verschillen in de behandelingsmethoden ook gevolgen hebben voor de gezondheid
van de patiënt. Voordat er een internationale richtlijn kan worden ontwikkeld,
zullen huisartsen en onderzoekers het eerst eens moeten worden over hoe vaak huisartsen
een diabetespatiënt moeten zien, wanneer ze ze moeten doorverwijzen naar
een specialist, en hoe ze mensen kunnen stimuleren om er een gezonde leefstijl op
na te houden.
57
G.A. Donker, D.M. Fleming,
F.G. Schellevis, P.
Spreeuwenberg. Differences in
treatment regimes, consultation
frequency and referral
patterns of diabetes mellitus in
general practice in five
European countries. Family
Practice: 21, 2004, nr. 4, p.
365-369
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

D.M. Fleming, F.G. Schellevis,
V. van Casteren. The prevalence
of known diabetes in eight
European countries. European
Journal of Public Health: 14,
2004, nr. 1, p. 10-14
7
58
7.2 Meer suikerziekte in België dan in andere Europese landen
Gegevens uit nationale huisartsennetwerken laten zien dat het aantal patiënten met
diabetes mellitus (suikerziekte) flink verschilt per Europees land. Zo heeft 1.6% van
de Sloveense bevolking diabetes, tegenover 3.2% van de Belgen. Nederland zit er
tussenin met 2.6%. Toch zijn de verschillen tussen landen kleiner dan eerder werd
gedacht op grond van andere gegevensbronnen.
In allerlei Europese landen verzamelen huisartsen gegevens over hoe vaak en met
welke gezondheids-problemen mensen hen raadplegen. Om te kijken hoe het er
voor staat met de gezondheid van de Europese burger, is voorgesteld om onder
andere te letten op het aantal diabetes-patiënten. Die ziekte heeft namelijk grote
gevolgen voor de levensverwachting en mensen met diabetes mellitus doen vaak een
beroep op de gezondheidszorg. Bovendien kan een ongezonde eetgewoonte en leefstijl
bijdragen aan het ontstaan van de aandoening.
Voor het onderzoek werd in acht Europese landen gedurende een periode van twaalf
maanden (1999-2000) het aantal patiënten met diabetes mellitus bijgehouden. Die
gegevens werden vervolgens geanalyseerd onderverdeeld naar geslacht en leeftijd,
en vergeleken met gegevens van de World Health Organization (WHO). De schattingen
over het voorkomen van diabetes mellitus van de WHO liepen wijd uiteen,
van bijvoorbeeld 0.6% in Frankrijk tot 4.8% in Portugal. De gegevens uit nationale
huisartsennetwerken laten veel kleinere verschillen zien tussen landen. Het is nog
onduidelijk waarom diabetes juist in België zo vaak voorkomt. Het aantal mensen
met overgewicht, een risicofactor voor diabetes, loopt in landen van de Europese
Unie uiteen tussen de 7 en 12%, terwijl België met 9% in de middenmoot zit. De
verklaring moet daarom eerder gezocht worden in andere factoren als voeding en
genetische aanleg.
7.3 Opnameduur in ziekenhuis is onafhankelijk van type verzekering
Zorgmanagement, waarbij de zorgverzekeraar probeert om de ziektekosten zo laag
mogelijk te houden, heeft geen directe invloed op de opnameduur van patiënten.
Managed care, zorgmanagement in goed Nederlands, werd door zorgverzekeraars in
de Verenigde Staten geïntroduceerd om hun snel stijgende kosten tegen te gaan. Ook
Europese landen hebben te maken met stijgende ziektekosten, en in Zwitserland
wordt al met zorgmanagement geëxperimenteerd. Het Nederlandse systeem heeft
sowieso al wat gemeen met het Amerikaanse zorgmanagement, met bijvoorbeeld
een huisarts als poortwachter.
In de Verenigde Staten is bezorgdheid ontstaan dat de besluitvorming van artsen
wordt beïnvloed door de manier waarop de patiënt is verzekerd, in plaats van door

de medische noodzaak. Uit analyse van gegevens uit 1999, 2000, en 2001 van
Amerikaanse ziekenhuizen in de staat New York blijkt echter dat er geen systematische
verschillen zijn in duur van de ziekenhuisopname voor patiënten die onder een
managed care verzekeraar vallen, en patiënten die bij een traditionele verzekeraar
zijn verzekerd.
Bij een traditionele ziektekostenverzekering worden zorgaanbieders betaald voor
verleende diensten. De verzekerde kan zelf zijn arts uitkiezen en hem raadplegen
wanneer hij wil. Zorgmanagement-verzekeraars daarentegen proberen de ziektekosten
te drukken, vooral door het voorkomen van onnodige ziekenhuisopnames.
De patiënt krijgt daarbij eerst te maken met een primary care physician, een arts die
als poortwachter fungeert, en moet toestemming krijgen voor specialistische zorg.
De zorgverzekeraar probeert bovendien om de opnameduur te beperken door artsen
te stimuleren om patiënten snel te ontslaan, bijvoorbeeld door het toekennen van een
bonus. Ook houdt de zorgaanbieder in de gaten hoeveel zorg ze leveren. Uit het
onderzoek komt naar voren dat de opnameduur onafhankelijk is van het type verzekering.
Het ziekenhuisbeleid in de Verenigde Staten lijkt erop gericht om de opnameduur
van elke patiënt zo kort mogelijk te houden.
7.4 Europese patiënt niet overal even tevreden over gezondheidszorg
In Europa bestaan grote verschillen in de waardering die patiënten hebben voor de
kwaliteit van de gezondheidszorg. Hun meningen komen grotendeels overeen met
een kwaliteitsbeoordeling van de World Health Organization (WHO). Met name in
Engeland, Denemarken en Portugal waren patiënten ontevreden over het voorschrijven
van medicijnen die niet volledig worden vergoed door het ziekenfonds.
Denemarken, Italië, Noorwegen, en Portugal scoorden ook slecht op de communicatie
tussen de huisarts en andere zorgverleners. Daarentegen voelden mensen zich in
alle onderzochte landen serieus genomen door hun huisarts.
Deze bevindingen zijn gebaseerd op een combinatie van een twintigtal onderzoeken
met in totaal 5133 respondenten uit 12 Europese landen, waaronder Nederland. Zij
kregen stellingen voorgelegd als: "Mijn huisarts begrijpt goed wat mijn problemen
zijn", "Mijn huisarts laat mij meebeslissen over welke behandeling ik krijg", en
"Mijn huisarts kan mij in begrijpelijke taal uitleg geven over de medicijnen die ik
krijg". De antwoorden werden vergeleken met de beoordeling van de WHO, waarin
onder andere werd gekeken naar het respect voor de waardigheid van de patiënt, het
omgaan met vertrouwelijke informatie, het betrekken van de patiënt bij beslissingen
over de behandeling, en of er snelle actie werd ondernomen bij noodgevallen.
Een beperking van het onderzoek is dat er in de meeste landen alleen gegevens
7
59
J.D. de Jong, G.P. Westert,
C.M. Noetscher, P.P.
Groenewegen. Does managed
care make a difference": physicians'
length of stay decisions
under managed and nonmanaged
care. BMC Health
Services Research: 4, 2004
J.J. Kerssens, P.P.
Groenewegen, H.J. Sixma,
W.G.W. Boerma, I. van der
Eijk. Comparison of patient
evaluations of health care
quality in relation to WHO
measures of achievement in 12
European countries. Bulletin
of the World Health
Organization: 82, 2004, nr. 2,
p. 106-114
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

J.G.M. Deckers, F.G.
Schellevis. Health information
from primary care: final
report december 1, 2001 -
march 31, 2004. Utrecht:
NIVEL, 2004
7
60
beschikbaar waren over één patiëntengroep, en er dus niet naar de eventuele invloed
van het type aandoening kon worden gekeken. Het onderzoek betrof bovendien
alleen huisartsen. Toekomstig onderzoek zal zich ook moeten richten op andere
zorgverleners.
7.5 Hoe vergelijk je internationale gezondheidszorg verschillen?
In allerlei Europese landen worden gegevens verzameld over waarmee en hoe vaak
mensen naar hun huisarts gaan. Maar zijn die gegevens onderling wel te vergelijken?
De Europese Commissie wilde dat weten, het NIVEL zocht het uit. Vooral
internationale gegevens over ernstige lichamelijke aandoeningen bij volwassenen
(zoals bijv. een beroerte, diabetes of gordelroos) blijken redelijk betrouwbaar naast
elkaar te leggen. De Europese Commissie wil een grote databank aanleggen met
daarin gegevens over de gezondheid van de Europese burger in de verschillende landen.
De onderzoekers concluderen dat (een deel van) die gegevens heel goed verzameld
zou kunnen worden door nationale huisartsennetwerken (zoals LINH of de
Continue Morbiditeits Registratie Peilstations van het NIVEL). Wel moet er steeds
gecontroleerd worden of de verschillen tussen de landen werkelijk verschillen in
gezondheid zijn, of dat ze bijvoorbeeld worden veroorzaakt door verschillende
manier van gegevens verzamelen. Uit het onderzoek blijkt dat drie factoren het
moeilijker maken om de informatie uit de verschillende landen te vergelijken. Ten
eerste zijn er verschillen in de beschikbaarheid van de informatie: welke informatie
is er beschikbaar over de frequentie van de ziekte en de leeftijd en het geslacht van
de patiënten. Ten tweede verschilt soms de definitie van een ziekte of aandoening
van land tot land. Als laatste zijn er verschillen in gezondheidszorgsystemen en culturele
verschillen. Gaan patiënten bijvoorbeeld direct naar een specialist of heeft de
huisarts een poortwachtersrol? Ook wordt in het ene land de huisarts sneller bezocht
dan in het andere, al was het maar om een - in sommige landen verplicht - verlofbriefje
te halen wanneer een kind ziek is. Aan dit onderzoek werd meegewerkt door
vertegenwoordigers van en door de huisartsennetwerken uit België, Duitsland,
Engeland & Wales, Frankrijk, Nederland, Portugal en Spanje. De onderzoekers doen
ten sterkste de aanbeveling in ieder Europees land een of meer nationale of regionale,
door huisartsen gevoede informatiesystemen op te richten.

Bibliotheek en documentatie 8
8.1 Van boeken op de plank naar elektronische documenten?
De collectievorming van de bibliotheek en het bieden van toegang tot allerlei informatiebronnen
is nauw verweven met het onderzoek van het NIVEL.
De steeds verder toenemende digitalisering van informatie is van grote invloed op
de primaire taak van de bibliotheek: het faciliteren van de interne informatievoorziening.
Immers een verschuiving van informatie op papier naar digitale informatie, al
of niet vrij toegankelijk, vergt een ander aanschafbeleid en een andere ordening van
informatie. Eind 2003 is een intern gebruikersonderzoek gehouden om onder andere
in kaart te brengen welke informatiebronnen, al of niet gefaciliteerd door de bibliotheek,
gebruikt worden en welke informatiebronnen en in welke vorm nodig zijn
voor het uitvoeren van onderzoeksprojecten. Op basis van de hiermee verkregen
resultaten is in de eerste plaats het collectievormingsprofiel kritisch tegen het licht
gehouden. Dit heeft geresulteerd in een informatievoorzieningenprofiel. Dit profiel
gaat dienen als uitgangspunt voor de selectie en aanschaf van informatie en informatiebronnen
evenals de vorm waarin, papier of digitaal. In de tweede plaats is het
informatieplatform in het bibliotheeksegment van het intranet geherstructureerd
zodat het als wegwijzer dient naar externe web georiënteerde data- , fulltexttijdschriften-
en literatuurbestanden. Ook de voor het NIVEL-onderzoek belangrijke
nationale en internationale organisaties – onderzoekinstituten, ministeries, beleidsen
adviesorganen – hebben hier een eigen plaats gekregen.
Op een lager niveau is gestart met de opbouw van een goed ontsloten bestand met
websites die de opmaat gaat vormen voor thematisch geordende (elektronische)
basisinformatie op de verschillende onderzoeksgebieden. Verder is op basis van het
nieuwe informatievoorzieningenprofiel veel aandacht besteed aan de toegang tot
bestanden met recente statistische gegevens over de structuur van de gezondheidszorg
en over de gezondheidstoestand (morbiditeit en mortaliteit) van allerlei landen.
Hierdoor kan de papieren collectie aanwezig in het Documentatiecentrum
Statistische Data Internationale Gezondheidszorgsystemen afgebouwd worden.
Naast het toegang geven tot steeds meer digitale informatie en informatiebronnen is
uit het gebruikersonderzoek ook gebleken dat de papieren collectie in een grote N I V E L J A A R B O E K 4 0 0 2
61

8
62
behoefte voorziet. De papieren bibliotheekcollectie is in 2004 gegroeid met circa
2500 titels van boeken, rapporten, beleidsnota’s, tijdschriftartikelen en ander documentatiemateriaal.
8.2 Thematische presentatie van informatie
Geen enkele bibliotheekcollectie is volledig. Voor mensen die rond een bepaald thema
informatie zoeken kan dat lastig zijn. Daarom heeft de bibliotheek een aantal
thematische collecties aangelegd en toegankelijk gemaakt, vaak in samenwerking
met andere bibliotheken.
Literatuurbestand Kwaliteitszorg
Het literatuurbestand is een samenwerkingsproduct van het NIVEL, Prismant en het
Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO. Het bestand wordt elke twee
maanden ge-updated met de nieuw opgenomen titels betreffende de kwaliteit van
zorg in de catalogi van de participerende instituten. Het bestand bevatte eind 2004
ca. 10.800 titels. Het bestand is toegankelijk via de websites van de participerende
instituten. Het bestand is ruim15.000 keer geraadpleegd.
Literatuurbestand Verpleging & Verzorging
Het literatuurbestand is een samenwerkingsproduct van het NIVEL, Prismant en het
LEVV (Landelijk Expertisecentrum Verpleging en Verzorging) op het terrein van de
verpleging en verzorging. Vanaf 1995 worden elke twee maanden de nieuw opgenomen
titels betreffende de verpleging en verzorging in de catalogi van de participerende
instituten aan het bestand toegevoegd. Ultimo 2004 bevatte het bestand ruim
21.000 titels.
Reviews en bibliografieën
In nauwe samenwerking met onderzoekers worden reviews en bibliografieën samengesteld.
In 2004 is rond het thema chronisch zieke kinderen een tweedelige bibliografie
gepubliceerd: "Children, adolescents and young adults with a chronic illness:
quality of life, social participation and health care service – a patient and family perspective".
De werkzaamheden voor "Lange termijneffecten van rampen" zijn afgerond.
Deze bibliografie wordt voorjaar 2005 gepubliceerd. Dit geldt eveneens voor
het review "Migranten: toegankelijkheid en gebruik van zorgvoorzieningen".
Daarnaast is uitgebreid literatuuronderzoek gedaan ten behoeve van het onderzoek
"Sociaal-maatschappelijke participatie van mensen met een chronische nierinsufficiëntie:
een literatuurstudie naar de ervaren knelpunten en mogelijkheden". Dit is

eveneens gedaan voor het onderzoek "Risico-indicatoren voor de langdurige zorgverlening",
"Negatieve gevolgen verkeerd gebruik zelfzorggeneesmiddelen" en de
"Zorg- en maatschappelijke situatie van (ex-) kankerpatiënten".
8
63
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

Het NIVEL extern 9
9.1 In de pers
Op twee manieren maakt het NIVEL haar onderzoeksresultaten vindbaar: ten eerste
door te zorgen dat de media aandacht schenken aan NIVEL onderzoek en ten tweede
dat NIVEL onderzoek op een goed bezochte website te vinden is.
Ten opzichte van 2003 is 2004 een minder goed knipsel-jaar geweest: de naam van
het NIVEL heeft in 2004 minder vaak in krantenartikelen gestaan dan in 2003.
De website is een belangrijke bron van nieuws. In totaal werden in 2004 85 korte
berichten op de voorpagina van onze website geplaatst, ruim anderhalf bericht per
week (in 2003 was dit 87). Echte onderwerpen met een heel grote impact zijn er in
2004 niet geweest. Relatief veel aandacht is gegeven aan de Nationale studie, het
onderzoek naar orgaandonatie, de chronisch zieken die duurder uit zijn en de resultaten
uit het panel VenV over de kwaliteit van zorg in de verpleeghuizen. Het aantal
bezoekers aan de NIVEL-site kent wel een gestage toename. In 2003 lag het aantal
bezoeken rond de 12.000 per maand. Dit is eind 2004 gestegen tot rond de 19.000
per maand.
9.2 Externe lidmaatschappen,commissies, redacties
Prof. Dr. J.M. Bensing
- Hoogleraar Gezondheids-psychologie Universiteit Utrecht
- Lid Gezondheidsraad:
• Lid Commissie Chronisch Vermoeidheids Syndroom, Gezondheidsraad.
- Lid Adviesraad Wetenschap en Technologie (AWT)
- Lid Raad van Toezicht Erasmus Medisch Centrum
- Lid Raad voor Gezondheids Onderzoek (RGO)
- Lid Raad van toezicht Nationaal Regie-Orgaan Genomics
- Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW):
• Bestuurslid Sociaal Wetenschappelijke Raad (SWR);
• Voorzitter Commissie beoordelingsmethoden van geesteswetenschappelijk
en sociaal wetenschappelijk onderzoek
I
- Jurylid Dr. Hendrik Muller Prijs N V E L J A A R B O E K 2 0 0 4
65

9
66
- ZonMw:
• Voorzitter Programma Geestkracht
• Lid werkgroep Sekse en Gezondheid
• Lid programmacommissie nationaal congres Kennis beter delen in de
gezondheidszorg
- Voorzitter Bestuur Onderzoeksschool CaRe
- Lid Bestuur Onderzoeksschool Psychology and Health
- Voorzitter Stuurgroep ‘Doelmatigheidsonderzoek’ CVZ
- Voorzitter Patient-Provider interaction Group
- President EACH (European Association for Communication in Health Care)
• Lid Wetenschappelijke Commissie EACH-conferentie Brugge
- Lid Wetenschappelijke Commissie AAPP-conferentie Chicago
- Jurylid George Engel Research Award (American Academy Physician and Patient)
- Jurylid Telemedicine Prijs
- Jurylid CaRe dissertation Award
- Lid redactieraad Handboek ‘Sturen met zorgproducten’, Bohn - Stafleu - Van Loghum
- Lid redactieraad ‘International Journal of Psychiatry in Medicine’
- Lid redactieraad ‘Journal of Men’s Health and Gender’
- Lid adviesraad ‘Patient Education and Counselling
- Lid Commissie van beroep NIP
- Lid Adviescommissie Leidsche Rijn
Prof. Dr. J. van der Zee
- Bijzonder Hoogleraar Universiteit Maastricht: Faculteit gezondheidswetenschappen,
leerstoel onderzoek van de eerstelijns gezondheidszorg
- Directie Onderzoekschool CaRe: programma onderzoek kwaliteit en organisatie van
de gezondheidszorg
- Redactieraad Journal of Health Services Research & Policy
- Jeltje de Bosch Kemper Stichting, lid jury Johanna Diepenveen-Speekenbrink prijs
- ZonMw:
• lid TOPIZ-taakgroep A, Nationale Coördinatie van onderzoek aan infectieziekten
• lid congrescommissie voorbereiding TOPIZ
- KNGF; lid commissie onderzoeksbegeleiding.
- Redactieraad Italian Journal of Public Health
- Lid federatieraad Nederlands Public Health Federatie (NPHF)

Dr. D.H. de Bakker
- Lid CBS-Commissie van Advies voor de Gezondheidsstatistieken
- Lid International Editorial Board Health & Place
- Lid opvolgingscomité Resoprim
A. Bartelds, arts
- Lid van de Managementgroup van het European Influenza Surveillance Scheme
- Lid Wissenschaftlichen Beirat der Arbeits-gemeinschaft Influenza Robert Koch
Institut, Berlijn
Dr. W.G.W. Boerma
- Lid Association Latine pour l’analyse des systèmes de santé (ALASS)
- Lid European General Practice Research Workshop (onderdeel European Society
for General Practice/ Family Society)-
- Nederlands Genootschap voor Health Services Research
Dr. A. van den Brink-Muinen
- Bestuurslid/penningmeester van Dutch Foundation of Women & Health Research
(DFWHR)
Dr. H. Calsbeek
- Vice-voorzitter Vakinhoudelijke Raad (VIR) van NU’91
Dr. D.M.J. Delnoij
- Lid dagelijks bestuur Interacademiale Werkgroep Zorginnovatie (IWZ)
- EUPHA
• Voorzitter sectie Health Services Research
• Lid Executive Council
• Lid Scientific Committee
- Lid regiegroep Voorhoedeprojecten ZonMw
Dr. W.L.J.M. Devillé
- Lid werkgroep ‘Allochtonen en Kanker’ van de Signaleringscommissie Kanker
(SCK) van KWF Kankerbestrijding
- Lid redactie Medische Antropologie
- Lid werkgroep Interculturele verpleging en verzorging, aangesloten bij de AVVV
- Bestuurslid Stichting samenwerkende Sociale Fondsen in Den Haag
9
67
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

9
68
Dr. Ir. L. van Dijk
- Redactielid FACTA
- Bestuurslid ‘Volksgezondheid en wetenschap’
- Jurylid scriptieprijs Nederlandse Socioligische Vereniging
Dr. A.M. van Dulmen
- Bestuurslid EACH. European Association for Communication in Healthcare
- Lid redactie Patient Education & Counseling
- Lid ZonMw voorbereidingscommissie Complementaire behandelwijzen
- Jurylid ASW Meesterprijs
Dr. C.H.M. van den Ende
- Lid begeleidingscommissie LVT-project Technologie in de Thuiszorg (KITTZ)
- Hoofdredacteur Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie
Dr. A.L. Francke
- Docent zorgkunde, Medisch-Sociale Wetenschappen, Vrije Universiteit Brussel
- Lid Honor Society of Nursing, Utrecht
- Lid jury Johanna Diepenveen-Speekenbrink prijs van de Jeltje de Bosch-Kemper
Stichting
- ZonMw
• Lid werkgroep ZonMw onderzoeksprogramma Thuiszorg
• Lid werkgroep ZonMw onderzoeksprogramma Verpleegkundige en verzorgende
beroepsgroepen
Dr. Ir. R.D. Friele
- Lid klachtencommissie Huisartsen, DHV Utrecht
- Lid programmacommissie effectieve implementatie ZonMw
- Lid kern- en ontwikkelgroep GHIP
Drs. F. M. de Graaff
- Penningmeester bestuur Werkgroep Intercultureel Verplegen en Verzorgen, vakgroep
binnen AVVV
- Voorzitter bestuur Stichting Steun Remigranten

Prof. Dr. P.P. Groenewegen
- Hoogleraar 'Sociale en ruimtelijke aspecten van gezondheid en gezondheidszorg'
aan de Universiteit van Utrecht
- Zon Mw:
• Lid themacommissie Cultuur en Gezondheid
• Lid werkgroep Wetenschappelijke Kwaliteit van Gezondheidszorgonderzoek
• Lid subcommissieImplementatievan het programma Doelmatigheid
- Lid Wetenschappelijke Adviesraad van het Zentrum für Public Health, Universität
Bremen
- Gezondheidsraad:
• Lid commissie Natuur en Gezondheid
• Lid commissie Eerstelijnsgezondheidszorg
Dr. Ph. Heiligers
- Lid Klankbordgroep bij project "Via Medica" van de Orde van Medisch
Specialisten
- Lid werkgroep Onderzoek & Ontwikkeling van de sector Arbeid & Organisatie
van NIP
Dr . M. Heijmans
- Bestuurslid Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Reumatische Aandoeningen
- Lid werkgroep zorg en preventie van het Astmafonds
Dr. C.J.J.M. IJzermans
- Lid wetenschappelijke advies Commissie Nieuwjaarsbrand Volendam
- Lid begeleidingsgroep Onderzoeksmethoden na rampen, RIVM
drs. J.J.M. Lindert
- Lid redactie CaRé bulletin van onderzoeksschool CaRe
Dr. F.G. Schellevis
- Lid Coreon ( Commissie Regelgeving en Onderzoek van de Federatie van
Medisch Wetenschappelijke Verenigingen)
- Lid redactiecommissie Huisarts & Wetenschap
Dr. E.M. Sluijs
- Lid Begeleidingsgroep Kwaliteit AMW van de MO-groep
9
69
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

9
70
Dr. P.F.M. Verhaak
- Lid Editorial Board Patient Education and Counseling
- Lid begeleidingscommissie Screeningsinstrument psychische problematiek ouderen
TNO/PG
Dr. R.A. Verheij
- Secretaris stuurgroep Landelijk InformatieNetwerk Huisartsenzorg (LINH)
- Lid begeleidingscommissie Monitor Seksuele en Reproductieve Gezondheid
(Rutgers NISSO groep)
Dr. Th.A. Wiegers
- Bestuurslid European Perinatal School
Dr. C. Wagner
- Adviseur kwaliteitsplatform Verpleging &Verzorging van de AVVV
- Adviseur Landelijke Vereniging Thuiszorg in de denktank over uitkomstindicatoren
in de thuiszorg
- Voorzitter European Research Network on Quality Management in Health Care
- Lid redactie Kwaliteit in Beeld
- Lid redactie Zeitschrift für artzliche Fortbildung und Qualitätssicherung
- Lid jury Best Kwaliteitsjaarverslag

Publicaties 10
10.1 Internationale artikelen
• M. Algera, A.L. Francke, A. Kerkstra, J. van der Zee.
Home care needs of patients with long-term conditions:
literature review. Journal of Advanced Nursing: 46, 2004,
nr. 4, p. 417-429.
• A.H.A. ten Asbroek, O.A. Arah, J. Geelhoed, J. Custers,
D.M. Delnoij, N.S. Klazinga. Developing a national performance
indicator framework for the Dutch health
system. International Journal for Quality in Health Care:
16, 2004, nr. suppl.I, p. I65-I71.
• D. Buor. Gender and the utilisation of health services in
the Ashanti Region, Ghana. Health Policy: 69, 2004, nr.
3, p. 375-388.
• D. Buor. Water needs and women's health in the Kumasi
metropolitan area, Ghana. Health & Place: 10, 2004, nr.
1, p. 85-103.
• H. Calsbeek. The social position of adolescents and
young adults with chronic digestive disorders. Facta: 10,
2004, nr. 1, p. 23.
• W. Caris-Verhallen, L. Timmermans, S. van Dulmen.
Observation of nurse-patient interaction in oncology:
review of assessment instruments. Patient Education and
Counseling: 54, 2004, p. 307-320.
• C. Dedding, M. Cardol, I.C.J.M. Eyssen, J. Dekker, A.
Beelen. Validity of the Canadian occupation performance
measure: a client-centred outcome measurement. Clinical
Rehabilitation: 18, 2004, nr. 6, p. 660-667.
• D. Delnoij, J. Bensing. Nachfragesteuerung im niederländischen
Gesundheitswesen: Wunsch und Praxis.
Managed Care: 8, 2004, nr. 5, p. 36-38.
• D. Delnoij. In search of the best innovations: comparative
methods in health services research. Integrated Care
Newsletter: 2004, p. 1-3.
• M. Deveugele, A. Derese, D. de Bacquer, A. van den
Brink-Muinen, J. Bensing, J. de Maeseneer. Is the communicative
behavior of GPs during the consultation related to
the diagnosis?: a cross-sectional study in six European
countries. Patient Education and Counseling: 54, 2004, nr.
3, p. 283-289.
• M. Deveugele, A. Derese, D. de Bacquer, A. van den
Brink-Muinen, J. Bensing, J. de Maeseneer. Consultation
in general practice: a standard operating procedure? Patient
Education and Counseling: 54, 2004, nr. 2, p. 227-233.
• W.L.J.M. Devillé, J.C. IJzermans, N.P. van Duijn, P.D.
Bezemer, D.A.W.M. van der Windt, L.M. Bouter. The urine
dipstick test useful to rule out infections: a meta-analysis
of the accuracy. BMC Urology: 4, 2004, nr. 4, p. --.
• R.G. Devries. The warp of evidence-based medicine: lessons
from dutch maternity care. International Journal of
Health Services: 34, 2004, nr. 4, p. 595-623.
• L. van Dijk, D.G. Kooij, F.G. Schellevis, A.A. Kaptein,
T.A. Boon, M. Wooning. Nocturia: impact on quality of
life in a Dutch adult population. BJU International: 93,
2004, p. 1001-1004.
• A.J.E. Dirkzwager, C.J. IJzermans, F.M.J. Kessels.
Psychological, musculoskeletal, and respiratory problems
and sickness absence before and after involvement in a
disaster: a longitudinal study among rescue workers.
Occupational and Environmental Medicine: 61, 2004, p.
870-872.
• G.A. Donker, D.M. Fleming, F.G. Schellevis, P.
Spreeuwenberg. Differences in treatment regimes, consultation
frequency and referral patterns of diabetes mellitus
in general practice in five European countries. Family
71
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
Practice: 21, 2004, nr. 4, p. 365-369.
• S. van Dulmen. Pediatrician-parent-child communication:
problem-related or not? Patient Education and Counseling:
52, 2004, nr. 1, p. 61-68.
• S. van Dulmen, A. van den Brink-Muinen. Patients' preferences
and experiences in handling emotions: a study on
communication sequences in primary care medical visits.
Patient Education and Counseling: 55, 2004, nr. 1, p. 149-
152.
• E. van den Ende. Taping reduces pain and disability in
patients with knee osteoarthritis. Australian Journal of
Physiotherapy: 50, 2004, nr. 3, p. 186.
• M. van der Esch, A.J. van 't Hul, M. Heijmans, J. Dekker.
Respiratory muscle performance as a possible determinant
of exercise capacity in patients with ankylosing spondylitis.
Australian Journal of Physiotherapy: 50, 2004, p. 41-
45.
• D.M. Fleming, F.G. Schellevis, V. van Casteren. The prevalence
of known diabetes in eight European countries.
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 1, p. 10-14.
• D.M. Fleming, A. Bartelds, R.S. Chapman, K.W. Cross.
The consistency of shingles and its significance for health
monitoring. European Journal of Epidemiology: 19, 2004,
nr. 12, p. 1113-1118.
• A.A.M. Gerritsen, I. Bramsen, W. Devillé, L.H.M. van
Willigen, J.E. Hovens, H.M. van der Ploeg. Health and
health care utilisation among asylum seekers and refugees
in the Netherlands: design of a study. BMC Public Health:
4, 2004, nr. 7, p. --.
• S. Gevers, A. Janssen, R. Friele. Consent systems for post
mortem organ donation in Europe. European Journal of
Health Law: 11, 2004, nr. 2, p. 175-186.
• N. Goddard, S. Paynter, J. Paget. Outbreak of influenza
A(H1N1) in a school in southern England.
Eurosurveillance: 8, 2004, nr. 24 p. --.
• S. Gress, P. Groenewegen. Die Plombe ist Privatsache.
Gesundheit und Gesellschaft: 7, 2004, nr. 1, p. 36-41.
72
• P.P. Groenewegen, G.P. Westert. Is there a time trend in
medical practice variations?: a review of the literature
and a critical analysis of theoretical approaches. Journal
of Public Health: 12, 2004, nr. 3, p. 229-236.
• L. Hakkart-van Roijen, E.P. Moll van Charante, P.J.E.
Bindels, C.J. Yzermans, F.F.H. Rutten. A cost study of a
general practitioner hospital in the Netherlands.
European Journal of General Practice: 10, 2004, nr. 2, p.
45-49.
• M. Heijmans, M. Rijken, M. Foets, D. de Ridder, K.
Schreurs, J. Bensing. The stress of being chronically ill:
from disease-specific to task-specific aspects. Journal of
Behavioral Medicine: 27, 2004, nr. 3, p. 255-271.
• H.L. Hoeksma, J. Dekker, H.K. Ronday, A. Heering, N.
van der Lubbe, C. Vel, F.C. Breedveld, C.H.M. van den
Ende. Comparison of manual therapy and exercise therapy
in osteoarthritis of the hip: a randomized clinical trial.
Arthritis and Rheumatism: 51, 2004, nr. 5, p. 722-729.
• N. Hoeymans, A.A. Garrsen, G.P. Westert, P.F.M.
Verhaak. Measuring mental health of the Dutch population:
a comparison of the GHQ-12 and the MHI-5.
Health and Quality of Life Outcomes: 2, 2004, nr. 5, p. -
• J.L. Hoving, H.C.W. de Vet, J.W.R. Twisk, W.L.J.M.
Devillé, D. van der Windt, B.W. Koes, L.M. Bouter.
Prognostic factors for neckpain in general practice. Pain:
110, 2004, nr. 3, p. 639-645.
• R. Jones, F. Schellevis, G. Westert. The changing face of
primary care: the second Dutch national survey. Family
Practice: 21, 2004, nr. 6, p. 597-598.
• J.D. de Jong, G.P. Westert, C.M. Noetscher, P.P.
Groenewegen. Does managed care make a difference?:
physicians' length of stay decisions under managed and
non-managed care. BMC Health Services Research: 4,
2004, p. --.
• Z. de Jong, M. Munneke, L.M. Jansen, K. Ronday, D.J.
van Schaardenburg, R. Brand, C.H.M. van den Ende,
T.P.M. Vliet Vlieland, W.M. Zuijderduin, J.M. Hazes.

Differences between participants and nonparticipants in
an exercise trial for adults with rheumatoid arthritis.
Arthritis and Rheumatism: 51, 2004, nr. 4, p. 593-600.
• J.J. Kerssens, P.P. Groenewegen, H.J. Sixma, W.G.W.
Boerma, I. van der Eijk. Comparison of patient evaluations
of health care quality in relation to WHO measures
of achievement in 12 European countries. Bulletin of the
World Health Organization: 82, 2004, nr. 2, p. 106-114.
• M. Koopmans, B. Wilbrink, M. Conyn, G. Natrop, H.
van der Nat, H. Vennema, A. Meijer, J. van Steenbergen,
R. Fouchier, A. Osterhaus, A. Bosman. Transmission of
H7N7 avian influenza A virus to human beings during a
large outbreak in commercial poultry farms in the
Netherlands. Lancet: 363, 2004, nr. 9409, p. 587-593.
• M. Kroneman, J.J. Siegers. The effect of hospital bed
reduction on the use of beds: a comparative study of 10
European countries. Social Science & Medicine: 59,
2004, p. 1731-1740.
• M.W. Kroneman, G.A. van Essen, M.A.J.B. Tacken, W.J.
Paget, R. Verheij. Does a population survey provide reliable
influenza vaccine uptake rates among high-risk
groups? Vaccine: 22, 2004, p. 2163-2170.
• M. Kroneman, G.A. van Essen. What do we know about
influenza vaccine uptake in Europe? ESWI-Influenza
Bulletin: 18, 2004, p. --.
• T. von Lengerke, A. Rütten, J. Vinck, T. Abel, L. Kannas,
G. Lüschen, J.A. Rodríguez Diaz, J. van der Zee.
Research utilization and the impact of health promotion
policy. Sozial- und Präventivmedizin: 49, 2004, nr. 3, p.
186-197.
• T.J. Meerhoff, A. Meijer, W.J. Paget. Methods for sentinel
virological surveillance of influenza in Europe: an 18country
survey. Eurosurveillance: 9, 2004, nr. 1, p. 35-
38.
• T.J. Meerhoff, W.J. Paget, J.F. Aguilera, J. van der
Velden. Harmonising the virological surveillance of
influenza in Europe: results of an 18-country survey.
10
Virus Research: 103, 2004, p. 31-33.
• P. Mistiaen, E. Poot, S. Hickox, C. Jochems, C. Wagner.
Preventing and treating intertrigo in the large skin folds of
adults: a literature overview. Dermatology Nursing: 16,
2004, nr. 1, p. 43-57.
• E. Moll van Charante, E. Hartman, J. IJzermans, E. Voogt,
N. Klazinga, P. Bindels. The first general practitioner hospital
in The Netherlands: towards a new form of integrated
care? Scandinavian Journal of Primary Health Care: 22,
2004, nr. 1, p. 38-43.
• M. Morren, P. Muris, M. Kindt. Emotional reasoning and
parent-based reasoning in normal children. Child
Psychiatry and Human Development: 35, 2004, nr. 1,
p. 3-20.
• M. Munneke, Z. de Jong, A.H. Zwinderman, H.K. Ronday,
C.H.M. van den Ende, T.P.M. Vliet Vlieland, J.M.W.
Hazes. High intensity exercise or conventional exercise for
patients with rheumatoid arthritis?: outcome expectations
of patients, rheumatologists, and physiotherapists. Annals
of the Rheumatic Diseases: 63, 2004, nr. 7, p. 804-808.
• P. Muris, C. Meesters, M. Morren, L. Moorman. Anger and
hostility in adolescents: relationships with self-reported
attachment style and perceived parental rearing styles. Journal
of Psychosomatic Research: 57, 2004, nr. 3, p. 257-265.
• H. Otters, J.C. van der Wouden, F.G. Schellevis, L.W.A.
Suijlekom-Smit, B.W. Koes. Dutch general practitioners'
referral of children to specialists: a comparison between
1987 and 2001. British Journal of General Practice: 54,
2004, nr. 508, p. 848-852.
• H. Otters, J. van der Wouden, F. Schellevis. Respiratory
infection and antibiotic prescription rates. British Journal
of General Practice: 54, 2004, nr. 499, p. 132.
• H.B.M. Otters, J.C. van der Wouden, F.G. Schellevis,
L.W.A. van Suijlekom-Smit, B.W. Koes. Trends in prescribing
antibiotics for children in Dutch general practice.
Journal of Antimicrobial Chemotherapy: 53, 2004, nr. 2,
p. 361-366.
73
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• J. Paget, A. Meijer, D. Fleming, S. Samuelson. Further
reductions of influenza activity reported in Europe in
week 02/2004: an update from EISS. Eurosurveillance
Weekly: 8, 2004, nr. 4, p.--.
• M. Peltenburg, J.E. Fischer, O. Bahrs, S. van Dulmen, A.
van den Brink-Muinen. The unexpected in primary care:
a multicenter study on the emergence of unvoiced patient
agenda. Annals of Family Medicine: 2, 2004, nr. 6, p.
534-540.
• D. de Ridder, M. Fournier, J. Bensing. Does optimism
affect symptom report in chronic disease? What are the
consequences for self-care behavior and physical functioning?
Journal of Psychosomatic Research: 56, 2004, nr.
3, p. 341-350.
• H.J.M. van Schrojenstein Lantman-de Valk, M.J.M. te
Wierik, M. van den Akker, M. Wullink, F.G. Schellevis,
G.J. Dinant, J.F.M. Metsemakers. Morbidity and healthcare
use of people with intellectual disabilities in general
practice: first results of a survey in the Netherlands.
Journal of Policy and Practice in Intellectual Disabilities:
1, 2004, nr. 2, p. 107-109.
• H.J.M. Smit, R.P. Golding, F.M.N.H. Schramel, W.L.
Devillé, R.A. Manoliu, P.E. Postmus. Lung density measurements
in spontaneous pneumathorax demonstrate air
trapping. Chest: 125, 2004, nr. 6, p. 2083-2089.
• P. Spinhoven, M. ter Kuile, A.M.J. Kole-Snijders, M.
Hutten Mansfeld, D.J. den Ouden, J.W.S. Vlaeyen.
Catastrophizing and internal pain control as mediators of
outcome in the multidisciplinary treatment of chronic
low back pain. European Journal of Pain: 8, 2004, p.
211-219.
• E.M.J. Steultjens, J. Dekker, L.M. Bouter, J.C.M. van de
Nes, B.L.M. Lambregts, C.H.M. van den Ende.
Occupational therapy for children with cerebral palsy: a
systematic review. Clinical Rehabilitation: 18, 2004, nr.
1, p. 1-14.
• E.M.J. Steultjens, J. Dekker, L.M. Bouter, S. Jellema,
74
E.B. Bakker, C.H.M. van den Ende. Occupational therapy
for community dwelling elderly people: a systematic
review. Age and Ageing: 33, 2004, nr. 5, p. 453-460.
• M.A.J.B. Tacken, J.C.C. Braspenning, A. Berende, E.
Hak, D.H. de Bakker, P.P. Groenewegen, R.P.T.M. Grol.
Vaccination of high-risk patients against influenza:
impact on primary care contact rates during epidemics -
analysis of routinely collected data. Vaccine: 22, 2004, p.
2985-2992.
• N.C.M. Theunissen, K. Tates. Models and theories in studies
on educating and counseling children about physical
health: a systematic review. Patient Education and
Counseling: 55, 2004, nr. 3, p. 316-330.
• N.C.M. Theunissen, K. Tates, A. Visser. Education and
counseling children about physical health. Patient
Education and Counseling: 55, 2004, nr. 3, p. 313-315.
• F. Tromp, S. van Dulmen, J. van Weert. Interdisciplinary
preoperative patient education in cardiac surgery: effects
of the implementation of an information protocol.
Journal of Advanced Nursing: 47, 2004, nr. 2,
p. 212-222.
• R.J. Uitterhoeve, M. Vernooy, M. Litjens, K. Potting, J.
Bensing, P. de Mulder, T. van Achterberg. Psychosocial
interventions for patients with advanced cancer: a systematic
review of the literature. British Journal of Cancer:
91, 2004, nr. 6, p. 1050-1062.
• H. Uphoff, I. Stalleicken, A. Bartelds, B. Phiesel, B.T.
Kistemann. Are influenza surveillance data useful for
mapping presentations? Virus Research: 103, 2004, nr. 1-
2, p. 35-46.
• A. de Veer, D.J. den Ouden, A. Francke. Experiences of
foreign European nurses in The Netherlands. Health
Policy: 68, 2004, nr. 1, p. 55-61.
• P.F.M. Verhaak, A. van den Brink-Muinen, J.M. Bensing,
L. Gask. Demand and supply for psychological help in
general practice in different European countries: access
to primary mental health care in six European countries.

European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 2, p.
134-140.
• A.C. Volkers, J. Nuyen, P.F.M. Verhaak, F.G. Schellevis.
The problem of diagnosing major depression in elderly
primary care patients. Journal of Affective Disorders: 82,
2004, p. 259-263.
• J.C.M. van Weert, A. Kerkstra, A.M. van Dulmen, J.M.
Bensing, J.G. Peter, M.W. Ribbe. The implementation of
'snoezelen' in psychogeriatric care: an evaluation through
the eyes of caregivers. International Journal of Nursing
Studies: 41, 2004, nr. 4, p. 397-409.
• G.P. Westert, P.P. Groenewegen, H.C. Boshuizen, P.M.M.
Spreeuwenberg, M.P.M. Steultjens. Medical practice
variations in hospital care: time trends of a spatial phenomenon.
Health & Place: 10, 2004, nr. 3, p. 215-220.
• A.F. de Winter, M.A.M.B. Heemskerk, C.B. Terwee,
M.P. Jans, W. Devillé, D.J. van Schaardenburg, R.J.P.M.
Scholten, L.M. Bouter. Inter-observer reproducibility of
measurements of range of motion in patients with shoulder
pain using a digital inclinomer. BMC
Musculoskeletal Disorders: 5, 2004, nr. 18, p. 1-8.
10.2 Internationale boeken en boekbijdragen
• J.M. Bensing, P.F.M. Verhaak. Communication in medical
encounters.In: A. Kaptein; J. Weinman. Health
psychology. Malden; Oxford; Victoria: British
Psychological Society; Blackwell Publishing, 2004.
p. 261-287.
• E. Breuning, H. Calsbeek, E.M. Weijzen, L. Peters.
Children, adolescents and young adults with a chronic
illness: quality of life, social participation and health care
- a patient and family perspective: bibliography 1995 -
2003: volume 1: 1995-1999. Utrecht: NIVEL, 2004. 134
p. --.
• E. Breuning, H. Calsbeek, E.M. Weijzen, L. Peters.
Children, adolescents and young adults with a chronic
illness: quality of life, social participation and health care
10
- a patient and family perspective: bibliography 1995 -
2003: volume 2: 2000-2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 248 p.
• N. Britten, J. Bensing. The consultation.In: R. Jones; N.
Britten; L. Culpepper; D. Gass; R. Grol; D. Mant; C.
Silagy. Oxford textbook of primary medical care: principles
and concepts (Volume I). Oxford: Oxford University
Press, 2004. p. 167-198.
• W. Devillé, S. van der Bij, P. Groenewegen. Periodic health
examination by Austrian general practioners: developing
Patient Information Forms and health summary sheets:
technical report. Utrecht: NIVEL, 2004. 68 p. Bevat CD-
Rom met de vragenlijsten.
• R. DeVries. A pleasing birth: midwives and maternity care
in the Netherlands. Philadelphia: Temple University Press,
2004. 275 p.
• J.G.M. Deckers, F.G. Schellevis. Health information from
primary care: final report december 1, 2001 - march 31,
2004. Utrecht: NIVEL, 2004. 56 p.
• P.P. Groenewegen, W.G.W. Boerma, B. Sawyer. General
practitioners' use of time and time management.In: R.
Jones; N. Britten; L. Culpepper; D. Gass; R. Grol; D.
Mant; C. Silagy. Oxford textbook of primary medical care:
principles and concepts (Volume I). Oxford: Oxford
University Press, 2004. p. 450-455.
• J. IJzermans, G. Donker, P. Vasterman. The impact of
disasters: long term effects on health.In: W. Kirch. Public
Health in Europe: 10 years European Public Health
Association. Berlin, Heidelberg: Springer, 2004. p. 317-341.
• D.A. Kruise, M.J. Sorbi, J.M. Bensing, A.M. van Dulmen,
P.M.M. Spreeuwenberg. Electronic guidance of behaviour
relevant to migraine: a pilot in low back pain.In: E.G.M.
Couturier; M.J. Sorbi; E.C.B. Verspui. Headache and
migraine. Utrecht: Anglo Dutch Migraine Association.
2004. p. 125-133.
• F.G. Schellevis. Physical and mental illness.In: R. Jones;
N. Britten; L. Culpepper; D. Gass; R. Grol; D. Mant; C.
Silagy. Oxford textbook of primary medical care: princip-
75
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
les and concepts (Volume I). Oxford: Oxford University
Press, 2004. p. 134-139.
• J. van der Zee, M. Kroneman, T. Dorn. EUPHA 10 years:
the annual conference.In: W. Kirch. Public Health in
Europe: 10 years European Public Health Association.
Berlin, Heidelberg: Springer, 2004. p. 15-37.
• J. van der Zee, W.G.W. Boerma, M.W. Kroneman.
Primary care around the world.In: R. Jones; N. Britten;
L. Culpepper; D. Gass; R. Grol; D. Mant; C. Silagy.
Oxford textbook of primary medical care: principles and
concepts (Volume I). Oxford: Oxford University Press,
2004. p. 51-55.
10.3 Dissertaties
• D. Buor. Accessibility and utilisation of health services in
Ghana.Utrecht: NIVEL, 2004. 272 p.
• J.C.M. van Weert. Multi-Sensory Stimulation in 24-hour
dementia care:effects of snoezelen on residents and caregivers
= Zintuigactivering in de 24-uurszorg aan demente
ouderen: effecten van snoezelen op verpleeghuisbewoners
en zorgverleners. Utrecht: NIVEL, 2004. 312 p.
10.4 Nederlandse wetenschappelijke artikelen
• J. Bensing. Ik ben toch niet gek, dokter! Gedrag &
Gezondheid: 32, 2004, nr. 2, p. 115-116.
• J. Bensing. Zo kun je er ook naar kijken. Gedrag &
Gezondheid: 32, 2004, nr. 4, p. 292-293.
• A. Berende, M. Tacken, D. de Bakker, E. Hak, J.
Braspenning. Eerdere influenzavaccinatie voor hoogrisicopatiënten
die vaker contact met hun huisartspraktijk
hebben. TSG: Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen:
82, 2004, nr. 8, p. 512-517.
• M.J. van den Berg, D.H. de Bakker, E.D. Kolthof. Huisartsenposten
en werkbelasting: objectieve en ervaren werkbelasting
door avond-, nacht- en weekenddiensten in waarneemgroepen
en huisartsenposten. TSG: Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 8, p. 497- 503.
76
• H.I.J. Diepenhorst, H.B.M. Otters, L.W.A. van
Suijlekom-Smit, F.G. Schellevis, J.C. van der Wouden.
Tonsillitus acuta bij kinderen in de huisartsenpraktijk:
verandering van incidentie en beleid? Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 9, p. 399-404.
• T. van den Bos, F. Schellevis. Een chronische ziekte
komt zelden alleen. Nederlands Tijdschrift voor
Behavioral Medicine: 15, 2004, nr. 1, p. 4-7.
• W. Devillé, P. Bossuyt. Beoordeling van de kwaliteit van
rapportage van diagnostisch onderzoek. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 7, p. 340-345.
• G. Donker, J. IJzermans, P. Spreeuwenberg, J. van der
Zee. De ramp in de spreekkamer. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 1, p. 22-25.
• A. Faas, F. Schellevis. Export van de Nederlandse huisartsgeneeskunde:
ervaringen uit Midden- en Oost-Europa.
Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr. 6, p. 288-291.
• M. Heijmans, T. van den Bos. Onderzoek naar de ervaringen
van mensen met comorbiditeit: de hoogste tijd.
Nederlands Tijdschrift voor Behavioral Medicine: 15,
2004, nr. 1, p. 8-11.
• M.F. Pisters, D. de Blois, A.T.M. Bernands, W.G.M.
Bakx. Het effect van intramusculaire botuline-toxinetoediening
bij een patiënt met een spastische hemiparese op
de loopvaardigheid en het loopcomfort. Nederlands
Tijdschrift voor Fysiotherapie: 114, 2004, nr. 2, p. 41-44.
• G.F. Rimmelzwaan, J.C. de Jong, A.I.M. Bartelds, B.
Wilbrink, R.A.M. Fouchier, A.D.M.E. Osterhaus. Het
influenzaseizoen 2003/'04 in Nederland met een beperkte
epidemie door de virusvariant A/Fujian, en de vaccinsamenstelling
voor het seizoen 2004/'05. Nederlands
Tijdschrift voor Geneeskunde: 148, 2004, nr. 40, p.
1984-1988.
• F. Schellevis. Preventie van CVA in de huisartsenpraktijk.
Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr. 3, p. 171.
• N. Smidt, D. van der Windt, P. Assendelft, W. Devillé, L.
Bouter. Corticosteroïdinjecties, fysiotherapie of een

afwachtend beleid voor patiënten met een epicondylitis
lateralis?: een gerandomiseerd onderzoek in de eerste
lijn. Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr. 2, p. 74-79.
• N. Smidt, D.A.W.M. van der Windt, W.J.J. Assendelft,
W. Devillé, L.M. Bouter. Corticosteroïdinjecties, fysiotherapie
of een afwachtend beleid voor patiënten met een
epicondylitis lateralis?: een gerandomiseerd onderzoek
in de eerste lijn. Nederlands Tijdschrift voor
Fysiotherapie: 114, 2004, nr. 1, p. 14-18, 23.
• C. Veenhof, M. Ketelaar. Rubriek 'Meten in de praktijk':
Gross Motor Function Measure. Nederlands Tijdschrift
voor Fysiotherapie: 114, 2004, nr. 1, p. 26.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet.
Functiedifferentiatie binnen de verzorging: meningen en
ervaringen van verzorgenden over de introductie van
nieuwe en vernieuwde functies. Verpleegkunde: 19,
2004, nr. 2, p. 99-108.
• P.F.M. Verhaak. Onverklaarde chronische klachten: definitie
en omvang. TSG: Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 6, p. 350-357.
• R.A. Verheij. WWW.CBS.NL. TSG: Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 4, p. 272-273.
• B. Voerman, M. Fischer, A. Visser, G. van Andel, B.
Garssen, J. Bensing. Prostaatkanker: een literatuuroverzicht
van psychosociale problemen en psychosociale interventies.
Gedrag & Gezondheid: 32, 2004, nr. 4, p. 251-270.
• C.J. Vugts, L.F.J. van der Velden, F. van de Velde, L.
Hingstman. Behoefteraming fysiotherapeuten 2002-
2015. Nederlands Tijdschrift voor Fysiotherapie: 114,
2004, nr. 1, p. 9-13, 23.
• J. van der Zee, M. Kroneman, W. Boerma. De
Nederlandse huisarts in Europees perspectief. Huisarts
en Wetenschap: 47, 2004, nr. 6, p. 266-273.
• J. van der Zee. Ach, Gezondheid! TSG: Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 5, p. 279-280.
10
10.5 Artikelen in vaktijdschriften
• A.N. Baanders. Chronisch zieken bij de bedrijfsarts: ervaringen
met en oordeel over samenwerking met de huisarts.
Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde: 12,
2004, nr. 2, p. 37-43.
• D. de Bakker. LINH-cijfers: Is er nog huisarts voor de
dood? Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr. 6, p. 262.
• J.M. Bensing, H. van Lindert. Moeheid: een groeiend probleem
voor patiënt en huisarts. Nederlands Tijdschrift voor
Oefentherapie-Mensendieck: 65, 2004, nr. 2, p. 6-9.
• M. van den Berg. LINH-cijfers: drukke praktijken, minder
tijd voor patiënten? Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr.
7, p. 321.
• M.J. van den Berg, A. Nijland, D.H. de Bakker, E.D.
Kolthof. De rijzende ster van een oude bekende: de doktersassistente
wordt steeds belangrijker. Medisch Contact:
59, 2004, nr. 15, p. 588-591.
• N. Borstelmann, C. Riedstra, L. Deliens, A.F. Francke,
W.A.B. Stalman, G. van der Wal, E.N. van Eijk, D.L.
Willems. Selectiebias bij patiëntgebonden onderzoek in de
palliatieve zorg. Nederlands Tijdschrift voor Palliatieve
Zorg: 4, 2004, nr. 4, p. 106.
• J. Braspenning, F. Schellevis, R. Grol. Kwaliteit in beeld:
medisch-technisch handelen huisartsen doorgelicht.
Medisch Contact: 59, 2004, nr. 21, p. 853-855.
• H. Calsbeek. Jongeren en spijsvertering: geen lichtverteerbare
kost. Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr. 2, p. 17,
katern.
• H. Calsbeek, W. van der Windt, H. Talma, L. Hingstman, P.
Poortvliet. Vraag en aanbod in de verpleging en verzorging:
er dreigt een kwalitatieve kloof te ontstaan. TVZ:
Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 1,
p. 32-37.
• M. Cardol. LINH-cijfers: verwachtingen van het nut van
huisartsenzorg bij alledaagse klachten afgenomen. Huisarts
en Wetenschap: 47, 2004, nr. 1, p. 5.
77
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• M. Derks, E.R. Spelten, R.B. Kool. Intermediair tussen
arts en patiënt: nieuwe functie van triageassistent roept
vragen op. Medisch Contact: 59, 2004, nr. 19,
p. 784-787.
• G.A. Donker, C.J. IJzermans, J.J. Kerssens, T. Dorn.
Lessen voor de toekomst: gezondheidsklachten na een
ramp. Medisch Contact: 59, 2004, nr. 44, p. 1730-1733.
• L. van Dijk. Naar een sociologie die ertoe doet. Facta:
2004, nr. 6, p. 8-11.
• L. van Dijk. LINH-cijfers: zwaarder beroep op de huisarts
bij obesitas. Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr.
11, p. 489.
• L. van Dijk, A. de Jong, S. Florentinus, R. Verheij.
Therapeutisch probleem of academisch probleem?
Pharmaceutisch Weekblad: 139, 2004, nr. 26, p. 902-905.
• S. Florentinus, L. van Dijk, A. de Jong, R. Heerdink.
Invloed?: welke invloed?: relaties tussen farmaceutische
industrie en artsen/apothekers. Pharmaceutisch
Weekblad: 139, 2004, nr. 6, p. 181-185.
• R.D. Friele, E.M. Sluijs. Klagers en klachtenbehandeling:
nog geen perfecte match. Klachtenmanagement in
de zorg: 1, 2004, nr. 5/6, p. 35-37.
• R.D. Friele, J.K.M. Gevers. Geen bezwaar: huidige wet
op de orgaandonatie moet gehandhaafd blijven. Medisch
Contact: 59, 2004, nr. 19, p. 772-775.
• J.K.M. Gevers, R.D. Friele. Beslissen over postmortale
orgaandonatie: tussen toestemming en bezwaar.
Nederlands Juristenblad: 39, 2004, p. 2032-2037.
• P. Giesen, J. Braspenning. LINH-cijfers: huisartsenpost:
gewone klachten met acuut karakter. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 4, p. 177.
• P. Groenewegen, J. de Jong. No-claimteruggaaf in ziekenfondsverzekering.
Medisch Contact: 59, 2004, nr. 24,
p. 981-984.
• M. Heijmans, M. Rijken, L. van Dijk, F. Dijkers.
Chronisch zieken vertrouwen op behandelaars.
Pharmaceutisch Weekblad: 139, 2004, nr. 20, p. 690-694.
78
• H. Hofhuis. 'Feiten en cijfers over
fysiotherapie':Intercollegiaal Overleg Fysiotherapie:
deelname en waardering in 2003. Nederlands Tijdschrift
voor Fysiotherapie: 114, 2004, nr. 6, p. 178.
• J.D. de Jong, M. van den Berg, D.M.J. Delnoij, D.H. de
Bakker. Seniorenbeleid huisartsen: vrijstelling van
ANW-dienst kost meer dan het opbrengt. Medisch
Contact: 59, 2004, nr. 27, p. 1120-1123.
• L. Jabaaij. LINH-cijfers: jongetjes hoesten en proesten
meer in de wieg. Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr.
8, p. 361.
• J. de Jong, G. Westert. LINH-cijfers: contactfrequenties
verschillen tussen huisartspraktijken. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 5, p. 217.
• H. Otters, L. Jabaaij. LINH-cijfers: antibiotica voor kinderen:
verschillen tussen 1987 en 2001. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 2, p. 74-79.
• R. Kenens, L. Hingstman. Rubriek 'Feiten en cijfers over
fysiotherapie'. extramuraal werkzame fysiotherapeuten,
de stand van zaken op 1 januari 2003. Nederlands
Tijdschrift voor Fysiotherapie: 114, 2004, nr. 4, p. 119.
• E. Kolthof. LINH-cijfers: taakopvatting van huisartsen
omtrent psychosociale zorgverlening versmald. Huisarts
en Wetenschap: 47, 2004, nr. 10, p. 441.
• E. Lammers. NIVEL: praten over pillen: vaste structuur
is sleutel tot succes voor farmacotherapeutisch overleg.
Huisarts in Nederland: 15, 2004, nr. 9, p. 34-36.
• E. Lammers. NIVEL: praktijkondersteuner verhoogt
kwaliteit patiëntenzorg: subjectieve werkdrukverlaging.
Huisarts in Nederland: 15, 2004, nr. 3, p. 31-32.
• E. Lammers. NIVEL: dokter, waarom heeft u geen keurmerk?:
accreditatie toetst huisartsenprakijken op 84 indicatoren.
Huisarts in Nederland: 15, 2004, nr. 12, p. 32-
35.
• E. Lammers. NIVEL: Tweede Nationale Studie - NS2:
de schaal en omvang van dit onderzoek is uniek. Huisarts
in Nederland: 15, 2004, nr. 4, p. 30-32.

• E. Lammers. NIVEL: als huisarts ken je de zwangere al:
huisartsen begeleiden nog altijd 5% van alle bevallingen
in Nederland. Huisarts in Nederland: 15, 2004, nr. 6,
p. 32-33.
• S.M. van der Plas, B. Wilbrink, A.I.M. Bartelds, G.F.
Rimmelzwaan, J.C. de Jong, J. Wallinga. Influenza-seizoen
in het teken van antigene driftvariant.
Infectieziekten Bulletin: 15, 2004, nr. 3, p. 88-90.
• R. Rietveld, L. Jabaaij. LINH-cijfers: infectieuze conjunctivitis:
veel recepten, weinig standaardwerk. Huisarts
en Wetenschap: 47, 2004, nr. 9, p. 393.
• E. van der Schee, L. van Dijk, L. Blom, R. Lelie-van der
Zande, A. Broerse. Consumentenpanel Gezondheidszorg
peilt leemtes: medicatiebewaking rond recept- en zelfzorggeneesmiddel.
Pharmaceutisch Weekblad: 139,
2004, nr. 18, p. 618-622.
• F.G. Schellevis, G.P. Westert. Nog altijd poortwachter:
rol en positie huisarts opnieuw in kaart gebracht.
Medisch Contact: 59, 2004, nr. 16, p. 622-625.
• M. Speet, A.J.E. de Veer, A.L. Francke. Het Panel: handelen
volgens wettelijke eisen. TVZ: Tijdschrift voor
Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 1, p. 38-39.
• I.C.S. Swinkels, R.H. Wimmers, C.H.M. van den Ende.
De patiënt met de verwijzing lage rugpijn zonder uitstraling
in de praktijk voor oefentherapie-Mensendieck.
Nederlands Tijdschrift voor Oefentherapie-Mensendieck:
65, 2004, nr. 1, p. 22-25.
• I.C.S. Swinkels, R.H. Wimmers, C.H.M. van den Ende.
De patiënt met de verwijzing lage rugpijn zonder uitstraling
in de praktijk voor oefentherapie Cesar. Cesar
Magazine: 2004, nr. 1, p. 11-18.
• A. de Veer, A. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel: mondige
cliënten vereisen andere bekwaamheden. TVZ:
Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 9,
p. 32-33.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
verpleegkundigen benoemen niet-goede zorg. TVZ:
10
Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 12,
p. 40-41.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
waardering verhoogt werktevredenheid. TVZ: Tijdschrift
voor Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 4, p. 40-41.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
grote afstand tussen organisatietop en verpleegkundigen.
TVZ: Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 5,
p. 28-29.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, M. Speet, E.P. Poortvliet.
Verpleegkundige zorg rondom het overlijden van mensen
met een verstandelijke beperking: een verkenning van
ervaringen en meningen van verpleegkundigen.
Ned.Tijdschrift voor de Zorg aan verstandelijk gehandicapten:
2004, nr. 2, p. 110-122.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
tevredenheid over werk toegenomen. TVZ: Tijdschrift voor
Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 6, p. 32-33.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
ervaren werkdruk gedaald. TVZ: Tijdschrift voor
Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 3, p. 28-29.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
mondige cliënten plaatsen verpleegkundigen voor dilemma's.
TVZ: Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004,
nr. 10, p. 36-37.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
mondigheid van cliënt prikkel om goede zorg te leveren.
TVZ: Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004, nr. 11,
p. 30-31.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel:
aandacht voor scholing en loopbaanmogelijkheden blijft
nodig. TVZ: Tijdschrift voor Verpleegkundigen: 114, 2004,
nr. 2, p. 30-31.
• A. Verdaasdonk, M. Striekwold, F. Schellevis, W.
Opstelten. LINH-cijfers: Bellse parese: vóórkomen en
behandeling in de huisartsenpraktijk. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 13, p. 613.
79
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• R. Verheij. LINH-cijfers: het huisbezoek: een plattelandsfenomeen?
Huisarts en Wetenschap: 47, 2004, nr. 3, p. 125.
• R. Verkaik, D. van Delden, A.L. Francke. Begeleiden van
dementerenden die depressief of apatisch zijn: twee
richtlijnen voor verzorgenden. Denkbeeld: 16, 2004, nr.
5, p. 10-13.
• C. Wagner. Wat doen ze? Kwaliteit in Beeld: 14, 2004,
nr. 6, p. 23.
10.6 Nederlandse boeken en boekbijdragen
• W.P. Achterberg, C. Holtkamp, A.M. Pot, D. Frijters, D.
Gerritsen, A. Kerkstra, M.W. Ribbe.
Probleeminventarisatie in de verpleeghuiszorg: effecten
van implementatie van het RAI.In: P.P. Groenewegen;
G.A.M. van den Bos; P.J. van Megchelen. Zorg, opvang
en begeleiding van chronisch zieken: van onderzoeksresultaten
naar verbetering van zorg. Assen: Koninklijke
van Gorcum, 2004. p. 135-152.
• G.A.M. van den Bos, P.P. Groenewegen. Zorg, opvang en
begeleiding: van onderzoeksprogramma naar praktijk.In:
P.P. Groenewegen; G.A.M. van den Bos; P.J. van
Megchelen. Zorg, opvang en begeleiding van chronisch
zieken: van onderzoeksresultaten naar verbetering van
zorg. Assen: Koninklijke van Gorcum, 2004. p. 3-16.
• J.C.J. Dute, R.D. Friele, H. Nys, V.A.J. op den Brink,
R.C.W. van Gils, P.E.D. Eysink, J.E. Hanssen. Evaluatie
Wet Medisch-Wetenschappelijk Onderzoek met mensen.
Den Haag: ZonMw, 2004. 286 p.
• A.L. Francke, M. Algera. De indicatiestelling en de aansluiting
tussen zorgbehoefte en geleverde thuiszorg bij
chronisch zieken.In: P.P. Groenewegen; G.A.M. van den
Bos; P.J. van Megchelen. Zorg, opvang en begeleiding
van chronisch zieken: van onderzoeksresultaten naar verbetering
van zorg. Assen: Koninklijke van Gorcum,
2004. p. 114-134.
• P.P. Groenewegen, G.A.M. van den Bos, P.J. van
Megchelen. Zorg, opvang en begeleiding van chronisch
80
zieken: van onderzoeksresultaten naar verbetering van
zorg. Assen: Koninklijke van Gorcum, 2004. 201 p.
• P.P. Groenewegen, G.A.M. van den Bos. Zorg, opvang en
begeleiding van chronisch zieken: de opbrengst van het
onderzoeksprogramma.In: P.P. Groenewegen; G.A.M.
van den Bos; P.J. van Megchelen. Zorg, opvang en begeleiding
van chronisch zieken: van onderzoeksresultaten
naar verbetering van zorg. Assen: Koninklijke van
Gorcum, 2004. p. 185-196.
• H. Hofhuis. Kwaliteitssystemen van de paramedische
beroepsgroepen in 2003.In: A.M. Evers; U.W. Nabitz;
P.G.J.J. Stevens; H.H.M. Vinkenburg. Handboek kwaliteit
van zorg. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg, p.
B II7.1.2.2-1 - B II7.1.2-78.
• D. de Ridder, M. Heijmans. Richtlijnontwikkeling in de
psychosociale zorg voor chronische zieken: een overzicht
van de mogelijkheden.In: G. Pool; F. Heuvel; A.V.
Ranchor; R. Sanderman. Handboek psychologische
interventies bij chronisch-somatische aandoeningen.
Assen: Koninklijke van Gorcum, 2004. p. 5-20.
• P.M. Rijken, P. Spreeuwenberg. Kwaliteit van zorg vanuit
het perspectief van chronisch zieken.In: W. van
Minnen. Handicap en chronische ziekte: beleid en praktijk
van de dienstverlening. Maarssen: Elsevier
Gezondheidszorg, 1979 - . p. III-8-2-1 - III-8-2-33.
• P.M. Rijken, M.J.W.M. Heijmans, J.M. Bensing.
Adaptieve opgaven als uitgangspunt voor de psychosociale
zorg voor somatisch chronisch zieken.In: P.P.
Groenewegen; G.A.M. van den Bos; P.J. van Megchelen.
Zorg, opvang en begeleiding van chronisch zieken: van
onderzoeksresultaten naar verbetering van zorg. Assen:
Koninklijke van Gorcum, 2004. p. 19-32.
• F.G. Schellevis, J.C. Wille, W.J.J. Assendelft. Evaluatie
van de toepassing van richtlijnen.In: J.J.E. van
Everdingen; J.S. Burgers; W.J.J. Assendelft; J.A.
Swinkels; T.A. van Barneveld; J.L.M. van de Klundert.
Evidence-based richtlijnontwikkeling: een leidraad voor

de praktijk. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2004 p.
336-342.
• R. Verkaik, A.L. Francke. Nieuwe richtlijnen opstellen,
invoeren en verspreiden: twee richtlijnen voor verzorgenden
van mensen met dementie.In: Handboek zorgvernieuwing.
Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2004. p.
C4-1-C4-28.
• C. Wagner, A. de Veer. HKZ of INK: wat zijn de verschillen
in de praktijk?In: U. Nabiz; H. Polak. De kunst
van kwaliteit: handreiking voor het gebruik van HKZ en
INK in de zorg. Amsterdam: SWP, 2004. p. 65-78.
• J. van Weert, J. Peter, S. van Dulmen, M. Ribbe, J.
Bensing. Onderzoek naar de effecten van snoezelen op
het gedrag van demente verpleeghuisbewoners en de
werkbeleving van verzorgenden.In: Dr G.J. van Hoytema
Stichting. Symposium "Probleemgedrag bij dementerende
ouderen in verpleeg- en verzorgingshuizen", 6 november
2003 in Enschede: Dr.G.J. van Hoytema Stichting,
2004 p. 37-43.
• W. van der Windt, H. Calsbeek, H. Talma, L. Hingstman.
Feiten over verpleegkundige en verzorgende beroepen in
Nederland 2004. Maarssen/Utrecht: Elsevier, Landelijk
Expertisecentrum Verpleging & Verzorging, 2004. 123 p.
10.7 NIVEL rapporten
• NIVEL, Verpleeghuis Waerthove. Het begeleiden van
mensen met dementie die apathisch zijn: richtlijn voor
verzorgenden. Utrecht: NIVEL, 2004. 15 p.
• NIVEL, Verpleeghuis Waerthove. Het begeleiden van
mensen met dementie die depressief zijn: richtlijn voor
verzorgenden. Utrecht: NIVEL, 2004. 17 p.
• NIVEL, Verpleeghuis Waerthove. Richtlijnen voor verzorgenden:
het begeleiden van mensen met dementie die
depressief of apatisch zijn: achtergrond, doel en verantwoording.
Utrecht: NIVEL, 2004. 26 p.
• A.I.M. Bartelds. Continuous morbidity registration sentinel
at Dutch sentinel stations, 2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 196
p.
10
• A.I.M. Bartelds. Continue morbiditeits registratie peilstations
Nederland 2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 189 p.
• A.P.A. van Beek, C. Wagner, D.H.M. Frijters, P.M.M.
Spreeuwenberg, P.P. Groenewegen, M.W. Ribbe. Kwaliteit
van zorg voor ouderen met psychogeriatrische problemen
in verpleeg- en verzorgingshuizen. Utrecht: NIVEL,
2004. 95 p.
• M.J. van den Berg, E.D. Kolthof, D.H. de Bakker, J. van
der Zee. Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk: de werkbelasting van huisartsen.
Utrecht: NIVEL, 2004. 197 p.
• M. de Boer, E. van den Ende, M. Ribbe, C. Leemrijse.
Paramedische zorg in verpleeghuizen: een inventarisatie
van omvang, inhoud en indicatiestelling van paramedische
zorg. Utecht: NIVEL, 2004. 168 p.
• J.C.C. Braspenning, F.G. Schellevis, R.P.T.M. Grol.
Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen in
de huisartspraktijk: kwaliteit huisartsenzorg belicht.
Utrecht: NIVEL, 2004. 173 p.
• A. van den Brink-Muinen, A.M. van Dulmen. Factoren
gerelateerd aan farmacotherapietrouw van chronisch zieken:
resultaten van studies uitgevoerd in Nederland sinds
1990. Utrecht: NIVEL, 2004. 37 p.
• A. van den Brink-Muinen, A.M. van Dulmen, F.G.
Schellevis, J.M. Bensing. Tweede Nationale studie naar
ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk: oog voor
communicatie: huisarts-patiënt communicatie in
Nederland. Utrecht: NIVEL, 2004. 187 p.
• A. van den Brink-Muinen, C. Wagner. Risico-indicatoren
voor de langdurige zorgverlening. Utrecht: NIVEL,
2004. 90 p.
• W. Brouwer, D.M.J. Delnoij. Aanpassing patiëntenenquête
ziekenhuisvergelijkingssysteem. www.nivel.nl: NIVEL,
2004. 54 p.
• W. Brouwer, D.M.J. Delnoij. Verdiepingsstudie prestatieindicatoren
consumenttevredenheid en patiënttevredenheid.
Utrecht: NIVEL, 2004. 84 p.
81
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• M. Cardol, L. van Dijk, J.D. de Jong, D. de Bakker, G.P.
Westert. Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk: huisartsenzorg: wat
doet de poortwachter? Utrecht: NIVEL, 2004. 219 p.
• L. van Dijk, I. Hermans, J. Jansen, D. de Bakker.
Voorschrijven bij hypertensie in de huisartspraktijk.
Utrecht: NIVEL, 2004. 42 p.
• T. Dorn, J.J. Kerssens, P.M.H. ten Veen, C.J. IJzermans.
Gezondheidsproblemen en zorggebruik in Volendam,
voor en na de Nieuwjaarsbrand: monitoring via de huisarts
en apotheken: rapportage 2000 t/m halverwege 2004.
Utrecht: NIVEL, 2004. 89 p.
• R. Friele, J. Kerssens. Actieve donorregistratie?: een
onderzoek naar de mogelijke reacties op de introductie
van een actieve donorregistratie. Utecht: NIVEL, 2004.
39 p.
• R.D. Friele, J.K.M. Gevers, R. Coppen, A.J.G.M.
Janssen, W. Brouwer, R. Marquet. Tweede Evaluatie Wet
op de Orgaandonatie. Den Haag: ZonMw, 2004. 196 p.
• F.M. de Graaff, R. Redmond, A.L. Francke. Handleiding
voor het implementeren van Salsa: een interculturele
intervisiemethodiek voor verzorgenden in een thuiszorgorganisatie.
Utrecht: NIVEL, Stade Advies, 2004. 58 p.
• M.J.W.M. Heijmans, P.M. Rijken. Monitor Zorg- en
Leefsituatie van mensen met astma en mensen met
COPD: kerngegevens - 2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 115
p.
• M.J.W.M. Heijmans, P.M. Rijken. Sociaal-maatschappelijke
participatie van mensen met een chronische nierinsufficiëntie:
een literatuurstudie naar de ervaren knelpunten
en mogelijkheden. Utrecht: NIVEL, 2004. 77 p.
• L. Hingstman, R.J. Kenens, W. van der Windt, H.F.
Talma, H.E. Meihuizen, E.J.C. Josten, G. van Essen.
Arbeidsmarktstatistieken in zorg en welzijn 2004.
Tilburg: Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek,
2004. 140 p.
• H. Hofhuis, M. Plas, E. van den Ende. Eindevaluatie van
82
het programma Implementatie Kwaliteitsbeleid
Paramedische Zorg (IKPZ): beschrijving van de kwaliteitssystemen
van de paramedische beroepsgroepen in
2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 344 p.
• J. Jansen, L. van Dijk, C. Wagner, D. de Bakker.
Professionalisering van het FTO in Noord-Holland
Noord: evaluatie van een pilot. Utrecht: NIVEL, 2004.
95 p.
• J. de Jong, M. van den Berg, W. Brouwer, P. Heiligers.
Effecten van seniorenbeleid voor huisartsen. Utrecht:
NIVEL, 2004. 56 p.
• J. de Jong, P. Heiligers, L. Hingstman. Tabellenboek:
integratie deeltijdwerken medisch specialisten fase 1:
problemen en knelpunten bij het invoeren van deeltijdwerken.
Utrecht: NIVEL, 2004. 52 p.
• R. Kenens, L. Hingstman. Cijfers uit de registratie van
huisartsen: peiling 2004. Utrecht: NIVEL, 2004. 30 p.
• R. Kenens, L. Hingstman. Cijfers uit de registratie van verloskundigen:
peiling 2004. Utrecht: NIVEL, 2004. 35 p.
• R.J. Kenens, L. Hingstman. Cijfers uit de registratie van
fysiotherapeuten: peiling 2003. Utrecht: NIVEL,
2004. 6 p.
• M.C. de Korte-Verhoef. Eindrapport Toetsingscommissie
COPZ: vijf jaar Centra voor Ontwikkeling van Palliatieve
Zorg. Utrecht: NIVEL, 2004. 87 p.
• M. Lamkaddem, D. de Bakker, A. Nijland, J. de Haan.
De invloed van praktijkondersteuning op de werklast van
huisartsen: een analyse van gegevens uit het Landelijk
Informatie Netwerk Huisartsenzorg. Utrecht: NIVEL,
2004. 23 p.
• M. Lamkaddem, T. Wiegers. Monitoring kraamzorg:
inventarisatie van de opleidingsmogelijkheden en -
afspraken bij kraamzorgaanbieders in Nederland.
Utrecht: NIVEL, 2004. 53 p.
• C. Leemrijse, E. Steultjens, M. Dorgelo, E. van den
Ende. Prioritering van onderzoek naar de effectiviteit en
doelmatigheid van ergotherapie en logopedie. Utrecht:
NIVEL, 2004. 93 p.

• M.W. van der Linden, G.P. Westert, D. de Bakker, F.
Schellevis. Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk: klachten en aandoeningen
in de bevolking en in de huisartspraktijk. Utrecht:
NIVEL, 2004. 136 p.
• H. van Lindert, M. Droomers, G.P. Westert. Tweede
Nationale studie naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk:
een kwestie van verschil: verschillen in zelfgerapporteerde
leefstijl, gezondheid en zorggebruik.
Utrecht: NIVEL, 2004. 371 p.
• J. Maas. Achtergrond document OECD Health data.
Utrecht: NIVEL, 2004. 38 p.
• J. Maas, D.M.J. Delnoij. Brancherapport Cure 2000-
2003. Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid,
Welzijn en Sport, 2004. 135 p.
• T. Meerhoff, A. Meijer, J. Paget, K. van der Velden.
EISS. European Influenza Surveillance Scheme: annual
report : 2002-2003 influenza season. Utrecht: NIVEL,
2004. 50 p.
• S.A. Meijer, P.F.M. Verhaak. De eerstelijns GGZ in
beweging: resultaten, conclusies en beschouwing van het
evaluatie-onderzoek "Versterking eerstelijns GGZ: integrale
eindrapportage 2004. Utrecht/Den Haag: NIVEL,
Trimbos-Instituut, SGBO, 2004. 81 p.
• P. Mistiaen, A.L. Francke. Monitor palliatieve zorg,
2004. Utrecht: NIVEL, 2004. 68 p.
• P. Mistiaen, A.L. Francke. Verscheidenheid en capaciteitsbenutting
in palliatieve terminale zorgvoorzieningen.
Utrecht: NIVEL, 2004. 56 p.
• E. Poot, H. in den Bosch, S. Hickox, P. Mistiaen, C.
Wagner. Landelijke richtlijn verpleging en verzorging:
smetten (intertrigo) preventie en behandeling.
Amsterdam/Utrecht: Nederlandse Vereniging van
Dermatologisch Verpleegkundigen en Verzorgenden,
www:nivel.nl; NIVEL, Landelijk Expertisecentrum
Verpleging & Verzorging, 2004. 59 p.
• A. van der Putten, T.A. Wiegers. Onderzoek naar de ver-
10
spreiding van het nieuwe voorlichtingsmateriaal van het
Rijksvaccinatieprogramma onder professionals die werkzaam
zijn binnen dit programma. www.nivel.nl: NIVEL,
2004. 39 p.
• P.M. Rijken. Patiëntenpanel Chronisch Zieken: financiële
situatie van chronisch zieken 2003/2004: interim-rapportage.
Utrecht: NIVEL, 2004. 47 p.
• P.M. Rijken, P. Spreeuwenberg. Patientenpanel Chronisch
Zieken: kerngegevens zorg 2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 80 p.
• F.G. Schellevis, G.P. Westert, D.H. de Bakker, P.P.
Groenewegen. Tweede Nationale Studie naar ziekten en verrichtingen
in de huisartspraktijk: vraagstellingen en methoden.
Utrecht: NIVEL, 2004. 148 p.
• H. Sixma, A. Mettendaf, M. Lamkaddem, D. Delnoij. De
kwaliteit van werkzaamheden van zorgkantoren volgens cliënten:
meetinstrumentontwikkeling. Utrecht: NIVEL,
2004. 72 p.
• E.M. Sluijs, R.D. Friele, J.E. Hanssen. De WKCZ-klachtbehandeling
in ziekenhuizen: verwachtingen en ervaringen van
cliënten: fase II: ervaringen van cliënten met de WKCZklachtbehandeling
in ziekenhuizen vergeleken met hun verwachtingen
ten aanzien van de klachtbehandeling en de
werkwijze van de klachtencommissies. Den Haag: ZonMw,
2004. 159 p.
• D. Somai, L. Jabaaij, L. van Dijk, D. de Bakker. Afschaffen
vergoeding zelfzorggeneesmiddelen: uitzonderingen denkbaar?
Utrecht: NIVEL, 2004. 51 p.
• D. Somai, A. van der Beek, F.G. Schellevis. Arbocuratieve
samenwerking anno 2003: het perspectief van de huisarts.
Utrecht: NIVEL, 2004. 35 p.
• M. Speet, A.L. Francke. Individuele professionalisering van
verpleegkundigen in de beroepsopleiding en in de praktijk.
Utrecht: NIVEL, 2004. 56 p.
• M. Tacken, R. Verheij, J. Mulder, H. van den Hoogen, J.
Braspenning. Monitoring griepvaccinatiecampagne 2003.
Utrecht: NIVEL, 2004. 36 p.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. De aantrekke-
83
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
lijkheid van het beroep 2003: een peiling onder het Panel
Verpleegkundigen en Verzorgenden. Utrecht: NIVEL,
2004. 102 p.
• L.F.J. van der Velden, C.J. Vugts, L. Hingstman.
Behoefteraming MDL-artsen 2003-2015. Utrecht:
NIVEL, 2004. 73 p.
• L.F.J. van der Velden, L. Hingstman. Arbeidsmarktmonitor
klinisch genetici 2002-2015. Utrecht: NIVEL,
2004. 76 p.
• L.F.J. van der Velden, C.J. Vugts, L. Hingstman. Monitor
arbeidsmarkt gynaecologen: behoefteraming 2001-2015:
tussenbalans 2003. Utrecht: NIVEL, 2004. 86 p.
• R. Verkaik, D. Delnoij. Inventarisatie van cliëntondersteuning
bij het maken van keuzes in de zorg. Utrecht:
NIVEL, 2004. 54 p.
• C.J. Vugts, L. Hingstman. Herregistratie in het BIGregister:
een eerste inventarisatie. Utrecht: NIVEL, 2004.
61 p.
• C.J. Vugts, L.F.J. van der Velden, L. Hingstman.
Behoefteraming neurologen 2004-2015.
Utrecht: NIVEL, 2004. 77 p.
• T.A. Wiegers, B.M. Janssen. Monitor verloskundige
zorgverlening: rapportage derde meting, najaar 2003.
Utrecht: NIVEL, 2004. 80 p.
• E.M. Zantinge, P.F.M. Verhaak, I. Voordouw, J.F. van den
Berg. GGZ-consultaties aan de eerstelijnszorg: registratie
2000-2003. Utrecht: NIVEL, Trimbos-Instituut, 2004. 47
p.
10.8 Gepubliceerde abstracts
• D.H. de Bakker, H. van den Hoogen, I. Wolters. The
EVS: a computerized decision support system for GPS in
the Netherlands. p.217 In: European Society of General
Practice and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
84
• M.J. van den Berg, D.H. de Bakker. Indicators of quality
in primary healthcare. European Journal of Public
Health: 14, 2004, nr. 4, p. 31.
• J.E.A.M. van Bergen, J. Kerssens, T. Coenen, P. Bindels.
Health care seeking behaviour for STI in the
Netherlands. p.175 In: European Society of General
Practice and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• C. Bode, D.T.D. de Ridder, J.M. Bensing. 'Ahead to the
golden years': a preventive intervention for 50 plus on the
basis of pro-active coping theory. p. 48. The Fifth
Conference on Psychology and Health, Rolduc
Conference Center, Kerkrade, The Netherlands, May 10-
12, 2004. Utrecht: Research Institute for Psychology &
Health, 2004.
• J. Bos, D. Frijters, C. Wagner. Indicatoren van kwaliteit
binnen de thuiszorg in elf Europese landen. Verpleegkunde:
19, 2004, nr. 1, p. 62-63.
• S.D.M. Bot, J.M. van der Waal, C.B. Terwee, D.A.W.M.
van der Windt, R.J.P.M. Scholten, L.M. Bouter, J.
Dekker. The course of neck and upper extremity complaints
in general practice. p.101 In: European Society of
General Practice and Family Medicine, Dutch College of
General Practitioners.Wonca Europe Conference 2004
"Quality in Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book
of abstracts. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• J.C.C. Braspenning, L. van Dijk, A.M. Schiere, H.
Mokkink, R. Grol. Prescribing antibiotics in Dutch general
practices. p.149. In: European Society of General
Practice and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• E. Brouwers, B. Terluin, B. Tiemens, P. Verhaak.
Effectiveness of a new treatment for nervous breakdown

in primary care: a randomized controlled trial. p. 204.
The Fifth Conference on Psychology and Health, Rolduc
Conference Center, Kerkrade, The Netherlands, May 10-
12, 2004. Utrecht: Research Institute for Psychology &
Health, 2004.
• E. Brouwers. Effectiveness of a new treatment for surmenage
(nervous breakdown) in primary care: a randomised
controlled trial. p. 52. In: European Society of General
Practice and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• H. Calsbeek, E. Breuning, P.M. Rijken. Social participation
of children, adolescents and young adults with chronic
diseases. p. 149. The Fifth Conference on
Psychology and Health, Rolduc Conference Center,
Kerkrade, The Netherlands, May 10-12, 2004. Utrecht:
Research Institute for Psychology & Health, 2004.
• H. Calsbeek, P.M. Rijken, M.J.T.M. Bekkers, G.P. van
Berge Henegouwen, J. Dekker. Coping in adolescents
and young adults with chronic digestive disorders:
impact on social functioning. Abstract in International
Journal of Behavioral Medicine 2004; 11 Suppl. 2
• M. Cardol, R. Verheij, G.P. Westert, F.G. Schellevis.
Changing pattern of home visiting by general practitioners
in the between 1987 and 2001? p. 200. Abstract. In:
European Society of General Practice and Family
Medicine, Dutch College of General Practitioners.Wonca
Europe Conference 2004 "Quality in Practice",
Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts. Houten:
Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• M. Cardol, P.P. Groenewegen, D.H. de Bakker, P.
Spreeuwenberg, L. van Dijk, W. van den Bosch. All in
the family?: context matters. European Journal of Public
Health: 14, 2004, nr. 4, p. 22.
• J.G.M. Deckers, F.G. Schellevis, D.M. Fleming. The
impact of new WHO diagnostic criteria on the incidence
10
of diabetes mellitus. p.158. In: European Society of
General Practice and Family Medicine, Dutch College of
General Practitioners.Wonca Europe Conference 2004
"Quality in Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of
abstracts. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• J.G.M. Deckers, W.J. Paget, F.G. Schellevis, D.M.
Fleming. European primary care surveillance networks: an
overview of structure and operation. European Journal of
Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 58. - D. Delnoij, G. ten
Asbroek, O. Arah, J. de Koning, P. Stam, A. Poll, N.S.
Klazinga. Made in the USA: the import of American
Consumer Assessment of Health Plan Surveys (CAHPS)
into the Dutch social insurance system. European Journal
of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 43.
• E.N. Deunk, F. Schellevis, W.J.H.M. Bosch. Veranderingen
in de verdeling van sociaaldemografische kenmerken
binnen sociaal-economische groepen in de huisartspraktijk
1987-2001. TSG: Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 3, p. 64.
• E.N. Deunk, W.J.H.M. van den Bosch, F.G. Schellevis.
Changes in the distribution of socio-demographic characteristics
in the general practice patient population 1987-
2001. p.114. In: European Society of General Practice and
Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• W. Devillé, P. Groenewegen. Is self-rated health lower in
refugees in the Netherlands compared to other migrants?
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 97.
• W. Devillé, G. Westert. Ethnic differences in self-rated
health in the Netherlands. Ethnicity & Health: 9, 2004, nr.
sup. 1, p. s89-s90.
• L. van Dijk, H. Otters, J. Schuit. Overweight and obesitas:
effect on GP consultation and the use of medication.
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 87.
• L. van Dijk, M. Heijmans, F. Dijkers. The management of
85
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
repeat prescriptions in Dutch general practice and chronic
patients' view. p.171. In: European Society of
General Practice and Family Medicine, Dutch College of
General Practitioners.Wonca Europe Conference 2004
"Quality in Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book
of abstracts. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• A.J.E. Dirkzwager, T. Dorn, J.J. Kerssens, C.J.
IJzermans. Monitoring van gezondheidsproblemen na
rampen. TSG: Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen:
82, 2004, nr. 3, p. 63.
• A.J.E. Dirkzwager, C.J. IJzermans. Health problems
among children and adolescents before and after a
disaster. European Journal of Public Health: 14,
2004, nr. 4, p. 26.
• G.A. Donker, D.M. Fleming, F.G. Schellevis, P.
Spreeuwenberg. Primary care management of diabetes
mellitus in five European countries. European Journal of
Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 42.
• G.A. Donker, C.J. IJzermans. Health effects pre- and
post disaster. p.171 In: European Society of General
Practice and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• G.A. Donker, C.J. IJzermans, T. Dorn, J. Kerssens, P. ten
Veen. Parents of adolescent burn survivors: GP utilization
and health problems three years post-burn. p.172. In:
European Society of General Practice and Family
Medicine, Dutch College of General Practitioners.
Wonca Europe Conference 2004 "Quality in Practice",
Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts. Houten:
Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• T. Dorn, C.J. Yzermans, J.J. Kerssens, P.M.H. ten Veen.
Psychotropic medication use among adolescent disaster
survivors: a prospective cohort study. European Journal
of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 70.
• M. Droomers, H. van Lindert, G.P. Westert. A matter of
86
inequalilty: disparities in lifestyle, health and health care
use in the Netherlands. European Journal of Public
Health: 14, 2004, nr. 4, p. 65.
• H.J. van Duijn, M.M. Kuyvenhoven, F.G. Schellevis,
T.J.M. Verheij. Differences in views on respiratory tract
symptoms and antibiotics between patients, practice
assistants and general practitioners. p.189. In: European
Society of General Practice and Family Medicine, Dutch
College of General Practitioners.Wonca Europe
Conference 2004 "Quality in Practice", Amsterdam, june
1-4, 2004: Book of abstracts. Houten: Bohn Stafleu van
Loghum, 2004.
• H.J. van Duijn, M.M. Kuyvenhoven, F.G. Schellevis,
T.J.M. Verheij. Doctors' views on respiratory tract symptoms
in relation to antibiotic prescribing. p.162. In:
European Society of General Practice and Family
Medicine, Dutch College of General Practitioners.Wonca
Europe Conference 2004 "Quality in Practice",
Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts. Houten:
Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• A.B. van Gageldonk-Lafeber, A. Bartelds, M.L.H.
Heijnen, M. Peeters, S.M. van der Plas, B. Wilbrink. Een
case-controle onderzoek naar acute respiratoire infecties
in de Eerste Lijn. TSG: Tijdschrift voor
Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 3, p. 65-65.
• L. Jabaaij, R.A. Verheij. Older female GPS prescribe
hormone replacement therapy more often. p.72. In:
European Society of General Practice and Family
Medicine, Dutch College of General Practitioners.Wonca
Europe Conference 2004 "Quality in Practice",
Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts. Houten:
Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• J. Jansen, L. van Dijk, C. Wagner, F. Rutten, W.
Cambach. Quality of peer review groups (FTO) and the
effects on prescribing: a pilot study in one Dutch region.
p.139. In: European Society of General Practice and
Family Medicine, Dutch College of General

Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• J.D. de Jong, P.J.M. Heiligers, L. Hingstman, P.P.
Groenewegen. Part-time working physicians, what does
it take? European Journal of Public Health: 14, 2004,
nr. 4, p. 16.
• M. Heijmans, M. Rijken, F. Schellevis, G.A.M. van den
Bos. Comorbidity and chronic disease: a research agenda.
p. 90. The Fifth Conference on Psychology and
Health, Rolduc Conference Center, Kerkrade, The
Netherlands, May 10-12, 2004. Utrecht: Research
Institute for Psychology & Health, 2004.
• M. Heijmans, M.P. Rijken, R. Horne, J. Weinman. Illness
perceptions and medication believes: their importance
for self-management over time. International Journal of
Behavioral Medicine 2004; 11 Suppl. 2
• J.J. Kerssens, C.J. IJzermans, G.A. Donker. Prevalence
of symptoms in a case-control study before and after a
disaster. European Journal of Public Health: 14,
2004, nr. 4, p. 27.
• A.M. Kleiboer, K.M.G. Schreurs, S.T.F.M. Frequin, J.J.
Hox, J.M. Bensing. Couples facing multiple sclerosis:
the influence of daily spousal exchanges on mood and
self esteem. p. 61. The Fifth Conference on Psychology
and Health, Rolduc Conference Center, Kerkrade, The
Netherlands, May 10-12, 2004. Utrecht: Research
Institute for Psychology & Health, 2004.
• S. Koning, V. Molenbeek, M.J.H.C. op 't Veld, L.W.A.
van Suijlekom-Smit, F.G. Schellevis, J.C. van der
Wouden. Beloop van impetigo. Huisarts en Wetenschap:
47, 2004, nr. 12, p. 587.
• J.J.N. van Laar, K. Stronks, W. Devillé. Ethnic disparities
in quality of care for children with asthma. p.232. In:
European Society of General Practice and Family
Medicine, Dutch College of General Practitioners.Wonca
Europe Conference 2004 "Quality in Practice",
10
Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts. Houten:
Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• J.J.N. van Laar, K. Stronk, W. Devillé. Ethnic disparities in
quality of care for children with asthma. Ethnicity &
Health: 9, 2004, nr. sup. 1, p. s41-s42.
• M.W. van der Linden, F.G. Schellevis, M. Winckers, H.
Otters, J.C. van der Wouden. Children's health problems:
the second Dutch national survey of general practice.
p.215. In: European Society of General Practice and
Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• R.L. Marquet, A.I.M. Bartelds, J. van der Zee, F.G.
Schellevis. Suicide and suicide attempts in the
Netherlands: the role of general practitioners. European
Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 14.
• R.M.A. van Nispen, P.M. Rijken, M.J.W.M. Heijmans.
Health care needs of patients with rare diseases. p. 208.
The Fifth Conference on Psychology and Health, Rolduc
Conference Center, Kerkrade, The Netherlands, May 10-
12, 2004. Utrecht: Research Institute for Psychology &
Health, 2004.
• J. Nuyen, G.A.M. van den Bos, P.P. Groenewegen, F.G.
Schellevis. Somatic, comorbidity in neurological disease.
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 103.
• M. van Oort, W. Devillé, D. de Bakker. Primary care for
asylum seekers in the Netherlands. Ethnicity & Health: 9,
2004, nr. sup. 1, p. s82-s83.
• W. Opstelten, G.A. van Essen, A.J.M. van Wijck, F.G.
Schellevis, K.G.M. Moons, C.J. Kalkman, T.J.M. Verheij.
Herpes zoster: determinants of treatment using a general
practice research database. p.219. In: European Society of
General Practice and Family Medicine, Dutch College of
General Practitioners.Wonca Europe Conference 2004
"Quality in Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of
abstracts. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
87
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• H. Otters, L. van Dijk, C. van den Wouden, F.G.
Schellevis, L.W.A. van Suijlekom-Smit, B.W. Koes.
Differences in self reported perceived health and morbidity
in overweight and obese children. p.64. In: European
Society of General Practice and Family Medicine, Dutch
College of General Practitioners.Wonca Europe
Conference 2004 "Quality in Practice", Amsterdam, june
1-4, 2004: Book of abstracts. Houten: Bohn Stafleu van
Loghum, 2004.
• C. Ouwehand, D.T.D. de Ridder, J.M. Bensing.
Processes involved in successful development in later
life: the role of proactive coping strategies. p. 47. The
Fifth Conference on Psychology and Health, Rolduc
Conference Center, Kerkrade, The Netherlands, May 10-
12, 2004. Utrecht: Research Institute for Psychology &
Health, 2004.
• A. Pieterse, S. van Dulmen, M. Ausems, F. Beemer, J.
Bensing. Genetic counselling for hereditary cancer providing
counsellors with feedback on their communicative
behaviour. Psycho-Oncology: 13, 2004, nr. 8 suppl., p. 37.
• T. Plochg, N. Hoogedoorn, D.M.J. Delnoij, N.S.
Klazinga. Striving for community-based integrated care
in an urbanised area: lessons learned from 30 years of
experience with a health partnership in Amsterdam
Southeast. European Journal of Public Health: 14,
2004, nr. 4, p. 42.
• E. Poot, P. Mistiaen, S. Hickox, C. Wagner. Naar een
stappenplan voor het verbeteren van bestaande richtlijnen?
Verpleegkunde: 19, 2004, nr. 1, p. 57-58.
• A. Ruysbroek, M. Droomers, G.P. Westert. Urban-rural
differences in GP care utilization: the effect of social
suport and attitude on visiting the general practitioner.
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 63.
• M. Rijken, M. Heijmans, J. Dekker, F. Schellevis.
Comorbidity of somatic chronic diseases: effects on physical
and mental functioning. Abstract in International
Journal of Behavioral Medicine 2004; 11 Suppl. 2
88
• E. van der Schee, D. Delnoij. Patients' increasing search
for health information on internet. European Journal of
Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 51.
• F. Schellevis, G. Westert. LINH-cijfers: onnodig gebruik
van huisartsenzorg eerder af- dan toegenomen. Huisarts
en Wetenschap: 47, 2004, nr. 12, p. 549.
• F.G. Schellevis, D.M. Fleming, M.W. van der Linden, G.P.
Westert. Prevalence rates of chronic diseases: the
Netherlands and the United Kingdom compared.
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 103.
• H.J. Sixma, P. Spreeuwenberg. Satisfied doctors ... satisfied
patients?: the relationship between patient-, GP-and
practice characteristics and the quality of care ratings of
patients. European Journal of Public Health: 14,
2004, nr. 4, p. 79.
• D. Somai, L. van Dijk, R. Verheij, D. de Bakker. The
effect of pharmaceutical marketing on the prescription of
rofecoxib in Dutch general practice. European Journal of
Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 70.
• M.A.J.B. Tacken, E. Hak, D.H. de Bakker, J.C.C.
Braspenning. Effect van vaccineren van hoogrisicopatiënten
tegen influenza op contacten met de huisartspraktijk
gedurende een influenza-epidemie. TSG: Tijdschrift
voor Gezondheidswetenschappen: 82, 2004, nr. 3, p. 11.
• B. Terluin, E. Brouwers, B. Tiemens, P. Verhaak. The
four-Dimensional Symptom Questionnaire (4DSQ) as a
tool to detect and diagnose anxiety and depressive disorders
in patients with a 'nervous breakdown'. European
Journal of General Practice: 10, 2004, nr. 3, p. 128-129.
• N.C.M. Theunissen, R.D. Friele. Telling people how to
change health care is not enough!: testing the model for
implementation of change in care. p. 214. The Fifth
Conference on Psychology and Health, Rolduc
Conference Center, Kerkrade, The Netherlands, May 10-
12, 2004. Utrecht: Research Institute for Psychology &
Health, 2004.

• E. Uiters, L. van Dijk, W. Devillé, P.P. Groenewegen, M.
Foets. Methodological problems (validitation). Ethnicity
& Health: 9, 2004, nr. sup.1, p. s10.
• C. Veenhof en E. van den Ende. GRADIT: een gradedactivityprogramma
voor patiënten met artrose van heup
of knie. In: Dijkstra PU, Van Burken P, Marinus J, Nijs J,
Van Wilgen CP. Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie
2005. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 2005
• P.F.M. Verhaak, J.J. Kerssens, J.M. Bensing, M. Sorbi,
D.A. Kruise, M.L. Peeters. Coping with chronic pain.
p.57 The Fifth Conference on Psychology and Health,
Rolduc Conference Center, Kerkrade, The Netherlands,
May 10-12, 2004. Utrecht: Research Institute for
Psychology & Health, 2004.
• P.F.M. Verhaak, A. Volkers. De huisartsgeneeskundige
zorg voor depressieve ouderen: kwaliteit van diagnostiek
en medicamenteuze behandelingen. Huisarts en
Wetenschap: 47, 2004, nr. 12, p. 592.
• P.F.M. Verhaak, N. Hoeymans, G. Westert. Changes in
mental health in the community and in general practice
between 1987 and 2001. p.169. In: European Society of
General Practice and Family Medicine, Dutch College of
General Practitioners.Wonca Europe Conference 2004
"Quality in Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book
of abstracts. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• R.A. Verheij, M. Cardol, F.G. Schellevis. Urban-rural
differences in GP home visiting in the Netherland.
p.202. Abstract. In: European Society of General Practice
and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• R.A. Verheij, D.H. de Bakker, A. Bartelds, J. Deckers.
Public health monitoring by GP practices: paper forms vs
electronic medical records. penning, D. de Bakker, L.
van Dijk. GPs’ motivations of prescribing antidepressants
10
and their practical relevance. European Journal of Public
Health: 14, 2004, nr. 4, p. 89.
• A.C. Volkers, A. de Jong, J. Braspenning, L. van Dijk.
GPS' motivation for prescribing antidepressants in primary
care. p.124. Abstract. In: European Society of General
Practice and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• G.P. Westert, F.G. Schellevis. Health inequalities: results
from the Dutch national survey of general practice (1987
and 2001). p.74. In: European Society of General Practice
and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• J.C. van der Wouden, H. Diepenhorst, H. Otters, L. van
Suijlekom-Smit, J. van der Wouden, F.G. Schellevis.
Tonsillitus in Dutch general practice: change of incidence
and policy. p.76. In: European Society of General Practice
and Family Medicine, Dutch College of General
Practitioners.Wonca Europe Conference 2004 "Quality in
Practice", Amsterdam, june 1-4, 2004: Book of abstracts.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2004.
• C.J. Yzermans. Longitudinal health effects of disasters.
European Journal of Public Health: 14, 2004, nr. 4, p. 86.
• J. van der Zee, M. Kroneman, W. Dieteren, J. Maarse.
Gate-keeping or free access: what do patients prefer: a
European study. European Journal of Public Health: 14,
2004, nr. 4, p. 50.
10.9 Lezingen en posterpresentaties
• A.I.M. Bartelds. Monitoring volksgezondheid in de huisarts-praktijk.
Papieren turflijsten versus HIS. Presentatie
EMD congres, 8 oktober 2004.
• J.M. Bensing. Lezing gegeven bij NHG getiteld: "Quo
vadis, huisarts?" NHG Utrecht, 25 november 2004.
89
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• J.M. Bensing, T. Feldmann. General Practice in a multicultural
society WONCA , Amsterdam, 3 juni 2004.
• J.M. Bensing. Zorg voor communicatie. Philips directie,
Amsterdam, 6 mei 2004.
• J.M. Bensing. Tussen goudmijn en kerkhof: de waarde
van grote databases voor onderzoek in de gezondheidszorg.
Hooglerarenlunch (VUmc), 8 maart 2004.
• M.J. van den Berg, D.H. de Bakker, Toezichtsindicatoren
voor de huisartsenzorg. NHG-Wetenschapsdag Leiden, 5
november 2004.
• M.E. de Boer, C. Leemrijse. Forum Onderzoek
Verpleging en Verzorging: Hoe heilig is veilig?
Forumdag 5 oktober 2004.
• W. Boerma. General Practice, a European perspective.
Lezing bij bezoek Russische delegatie, Utrecht,
23 april 2004.
• W.G.W. Boerma. Nieuwe buren; over oude en nieuwe
EU landen. Dr. Rijk Kramerschool voor basisonderwijs,
Amsterdam, 2 november 2004.
• W.G.W. Boerma, P. van Hasselt, H. Schreurs, H.
Abrahamse. Results of a Dutch funded Matra project
‘Consolidating the roles of providers and patients in burgeoning
primary care in Lithuania’. Conference Vilnius,
30 september 2004.
• W.G.W. Boerma, I. Miseviciene, Z. Milasauskiene, H.
Abrahamse. How do Lithuanians see their primary care?
First results from a national survey. Conference Vilnius,
30 september 2004.
• W.G.W.Boerma. Trends in Primary Care in Europe.
What do they show? Senior Policy Makers Workshop,
Ljubljana, 22-23 oktober 2004.
• W.Boerma, L.Valius, I. Juodryte, H. Abrahamse. General
Practice in Lithuania after 10 years" (1+2). Results from
a national survey among family doctors Conference
Vilnius 30 september 2004 (Poster).
• W. Boerma. The interface between primary and secondary
care. Relevance, problems, solutions. Senior Policy
90
Makers Workshop, Ljubljana, 22-23 oktober 2004.
• W.G.W. Boerma. Regulating Primary Care in Europe.
Voordracht op verzoek at Senior Policy Makers
Workshop Bosnia and Herzegovina, Sarajevo, 7-8
december 2004.
• W. Boerma. Evaluation, information and incentives in
primary care. Need, principles, problems. Senior Policy
Makers Workshop Bosnia and Herzegovina, Sarajevo, 7-
8 december 2004.
• W.G.W. Boerma. The many faces of Primary Care in
Europe. More uniformity ahead? Voordracht op verzoek
at Conference ‘Strengthening Family Medicine based
PHC in Turkey’, Istanbul, 9 december 2004.
• E.P.M. Brouwers: Ontsnap aan overspannenheid.
Presentatie op congres Van inspiratie naar consolidatie,
versterking 1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004.
• M. Cardol. Waar je mee omgaat word je mee besmet:
over gelijkenissen in contactfrequenties binnen gezinnen.
NHG-Wetenschapsdag Leiden, 5 november 2004
(poster).
• D.J.M. Delnoij, P.P. Groenewegen, H. Sixma. Relaties
tussen onderzoek, beleid en praktijk. Workshop NIVELretraite,
Soesterberg, 5 januari 2004.
• D.J.M. Delnoij. Verdiepingsstudie prestatie-indicatoren
consumententevredenheid en patiënttevredenheid.
Presentatie in de reeks "EPC presenteert …". Den Haag:
Ministerie van VWS, 8 maart 2004.
• D.J.M. Delnoij. Invulling prestatie-indicatoren consumentenvertrouwen
en patiëntenervaringen. Presentatie
"EPC presenteert …". Den Haag: Ministerie van VWS, 9
december 2004.
• D. J.M. Delnoij. De patiënt in NIVEL-onderzoek.
Presentatie lunchbijeenkomst NPCF. Utrecht,
14 juni 2004.
• W.L.J.M. Devillé, Studiedag Huisartsen Almere,
"Gezond van en gezondheidszorg voor migranten in
Nederland". Almere,16 maart 2004.

• W.L.J.M. Devillé. Het dossieronderzoek. Lezing op
Slotcongres Domus Medica,"Gevlucht –
Gezond?".Utrecht, 8 december 2004.
• W.L.J.M. Devillé. Werkprocessen medische zorg in penitentiaire
instellingen. Werkconferentie Project
Verantwoorde Medische Zorg. Nieuwersluis,
16 november 2004.
• W.L.J.M. Devillé. "Health and health care among ethnic
minorities in the Netherlands." XII Jornades de la
Societat de Salut Pública de Catalunya i de Balears.
Immigració i salut. Barcelona, 25-26 November 2004.
• L. van Dijk, A.Volkers, A.de Jong, D.H. de Bakker.
Rational prescribing of antidepressants: the usefullness
of GP registration data. Dresden, 27 augustus 2004.
• G.M. van Dijk, C.H.M. van den Ende, J.Dekker.
Revalidatie van ouderen: inzicht in de problematiek van
oudere patienten met artrose van heup en/of knie (CAR-
PA) Onderzoeksdag ZonMw revalidatieonderzoek.
Den Haag, 2004.
• G.M. van Dijk, C.H.M. van den Ende, J. Dekker. Het
beloop van functionele status bij oudere patienten met
late gevolgen van poliomyelitis, artrosr en de ziekte van
Parkinson: de invloed van leeftijd gerelateerde factoren
en comordiditeit (CARPA). Onderzoeksdag ZonMw
revalidatieonderzoek. Den Haag, 2004.
• L. van Dijk, Determinanten van regionale verschillen in
voorschrijven. Lezing bij de afdeling GMT van het
Ministerie van VWS. Den Haag, 2004.
• L. van Dijk, Redenen van voorschrijven van antidepressiva
in de huisartspraktijk. Presentatie op de LINH-dag, 11
november 2004.
• A.M. van Dulmen, F. Tromp, F. Grosfeld, O. ten Cate, J.
Bensing. The impact of stress on the communication
during bad news consultations. EACH congres, Brugge,
24-26 september 2004.
• A.M. van Dulmen. Effectiviteit van telemedicine interventie
bij lage rugpijn. "Kruisbestuiving", bijeenkomst
10
patiëntenperspectief ZonMw programma Pijn 3, Utrecht,
27 april 2004.
• A.M. van Dulmen, A. van den Brink-Muinen, H.
Abrahamse. You cannot always get what you want; the
relationship between handling emotions in primary care
and patient preferred as well as perceived empathy.
Workshop Sequential analysis. Verona, 6-7 februari 2004.
• A.M. van Dulmen. Towards better communication in
healthcare: why and how? Ankara universiteit, Turkije,
25 november 2004.
• A.L. Francke, R. Verkaik. Richtlijnontwikkeling en –toetsing
in de verpleging, op PHD-seminar. Utrecht,
28 oktober 2004.
• A.L. Francke. "Hospice facilities in the Netherlands".
PACARO congres, Boekarest, 2 oktober, 2004
• R.D. Friele. Doe de klachten niet de deur uit. Invitational
conference Klachtenrichtlijn, ZonMw, CBO, SOKG,
Universiteit Maastricht, 2 december 2004.
• R.D. Friele. Tweede evaluatie wet klachtrecht. Inleiding
refereerbijeenkomst SOKG, 6 december 2004
• R.D. Friele Hoe is kennis over uitvalsrisico’s te implementeren
in de spreekkamer. Expert meeting ‘arbeidsreïntegratie;
de rol van adaptatie’, Universitair Longcentrum Dekkerswald,
Universiteit van Nijmegen. 22 september 2004.
• R.D. Friele. De actieve donorregistratie. Coordinatiegroep
orgaandonatie, ministerie VWS. Den Haag,
9 september 2004.
• F.M. de Graaff . "Terminale zorg voor migranten",
Congres Palliatieve zorg. Ede, 8 juni 2004
• P.P. Groenewegen. Waar doen we het eigenlijk voor? Over
de maatschappelijke kwaliteit van ons onderzoek. NIVELretraite,
Soesterberg, 6 januari 2004.
• P.P. Groenewegen. Funding and paying for primary care.
Senior Policy Makers Workshop, Ljubljana, 22-23 oktober
2004.
• P.P. Groenewegen, H. Sixma. The role of a health care
panel in a ‘performance indicators’ framework. Lezing
91
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
ZeS, Universität Bremen, 18 maart 2004.
• P.P. Groenewegen, J.D. de Jong. No-claimteruggaaf in
ziekenfondsverzekering. Nederlands Genootschap voor
Health Services Research, Appingedam, 18 april 2004.
• P.P. Groenewegen. Workload of general practitioners.
Workshop WONCA Amsterdam, 4 juni 2004.
• P.P. Groenewegen. Waar doen we het voor? Over de
maatschappelijke kwaliteit van ons onderzoek. CaReonderzoeksschooldag,
18 juni 2004.
• P.P. Groenewegen. Het NIVEL kwaliteitssysteem.
Inleiding op de interne scholingsdag Kwaliteitssysteem
en interne audits, NIVEL. Utrecht, 22 september 2004.
• P.P. Groenewegen. Patient participation in Dutch social
health insurance. Beiratsitzung des Projekts Die
Representation von Versicherten und Patienten in der
GKV. Böckler Stiftung, Düsseldorf, 23 september 2004.
• P.P. Groenewegen. International comparisons.Bezoek
Finse delegatie. Utrecht, 29 oktober 2004.
• P.P. Groenewegen. Veranderend zorgstelsel: nieuwe uitdaging?
Invitational conference UU en Gemeente Zeist.
Utrecht, 22 november 2004.
• P.P. Groenewegen. Chains of trust: governance of relationships
in the professions. Strategiedag onderzoeksschool
ICS, Zutphen, 26 november 2004.
• P.P. Groenewegen. Professies en de toekomst. Lezing
voor het algemeen bestuur van de VVAA. Utrecht,
21december 2004
• Ph Heiligers, J.D de Jong. L.Hingstman en P.P
Groenewegen. Parttime doctors and fulltime care. PPPconference,
Amsterdam, 7 oktober 2004.
• M. Heijmans. Trends en ontwikkelingen in de zorg voor
mensen met COPD in de periode 2001 – 2004.
Jaarsymposium Astma Fonds ‘COPD: etiologie en zorg’.
Amersfoort, 2 december 2004.
• M. Heijmans. De gevolgen van stam en COPD zoals
ervaren door de patiënt zelf. Beleidsconferentie Astma
Fonds, 10 september 2004.
92
• M.W. van der Linden. Het kind bij de huisarts – de
Tweede Nationale Studie. NHG-Wetenschapsdag Leiden,
5 november 2004 (poster).
• R.L. Marquet. The epidemiology of suicide and attempted
suic in Dutch general practice 1983-2003: trends and
opportunities for prevention. Presentation 10th European
Symposium on Suicide and Suicidal Behavior
Copenhagen, 25-28 augustus 2004.
• S.A. Meijer. Let’s make things better. Lezing gehouden
op congres Van inspiratie naar consolidatie, versterking
1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004.
• A.H. Pieterse, A.M. van Dulmen, M.G.E.M. Ausems,
F.A. Beemer, J.M. Bensing. Communicatie in tijdens
erfelijkheidsadvisering vanwege erfelijke kanker.
Wetenschappelijke bijeenkomst van de Nederlandse
Associatie voor Community Genetics. Amsterdam,
2 december 2004.
• A.H. Pieterse, A.M.van Dulmen, M.G.E.M. Ausems,
F.A. Beemer, J.M. Bensing. Issues of concern in genetic
counselling for hereditary cancer. STOET symposium,
Amsterdam, 5-6 februari 2004 (poster).
• M.F. Pisters, C. Veenhof, J. de Groot, C.H.M.van den
Ende. Het handelen van de fysiotherapeut bij artrose aan
de heup en/of knie: een beschrijvend onderzoek. KNGFcongres.
Den Haag, 5 en 6 november 2004 (poster).
• M. Rijken, R.van Nispen. Knelpunten in de zorg.
Ervaringen van mensen met een zeldzame chronische
aandoening. ZonMw-programma Chronisch zieken,
Den Haag, 24 juni 2004.
• M. Speet. "Individuele professionalisering van verpleegkundigen",
expertmeeting van NU’91. Utrecht,
15 januari 2004.
• M. Speet, D. Delnoij. Kwaliteit van de zorg en dienstverlening
van de ’s Heeren Loo Zorggroep. Raad van
Bestuur ’s Heeren Loo, Amersfoort, 6 december 2004.
• E.M.J. Steultjens, C. Leemrijse, J. Dekker, L. Bouter,
C.H.M. van den Ende. Setting priorities in Occupational

Therapy research. 7th European Congress of
Occupational Therapy. Athene, 22 september 2004.
• E.M.J. Steultjens, J. Dekker, L. Bouter, C.H.M. van den
Ende. Best evidence for Occupational Therapy: how to
get it. Presentatie 7th European Congress of Occupational
Therapy, Athene, 23 september 2004.
• I. Swinkels, C.H.M. van den Ende. Individuele registratie
voor een collectief doel. EMD-congres. 8 oktober 2004.
• I.Swinkels, C.H.M. van den Ende. Fysiotherapie en lage
rugpijn: verschillen in zorggebruik en richtlijngebruik.
KNGF-congres, Den Haag, 5 november 2004.
• K. Tates. Gastcollege ten behoeve van Minor
Interpersoonlijke Communicatie, Faculteit Sociale wetenschappen,
Universiteit Utrecht, Utrecht, 18 maart 2004.
• K. Tates, J. Bensing, E. Elbers, L. Meeuwesen L. A multi-perspective
view on provider-parent-child communication.
In: International Conference on Communication in
Healthcare, Brugge, 14-17 September 2004.
• C. Veenhof, C.H.M. van den Ende. Vragenlijsten voor
patiënten met artrose van heup en/of knie: een overzicht.
KNGF-congres 2004, Den Haag, 5 en 6 november 2004.
• A.J.E. de Veer. "Verpleegkundigen en verzorgenden en
de zorg rond het levenseinde.Congres palliatieve zorg.
Ede, 8 juni 2004.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. De aantrekkelijkheid
van het beroep. Programmacommissie Panel
Verpleegkundigen en Verzorgenden, LEVV. Utrecht,
13 januari 2004.
• A.J.E. de Veer, A.L. Francke. Verzorgenden over de kwaliteit
van zorg in verpleeg- en verzorgingshuizen.
Invitational Conference ‘De kwaliteit van de zorg van
verzorgenden in verpleeg- en verzorgingshuizen. Utrecht,
13 september 2004.
• L.F.J van der Velden Arbeidsmarkt monitor klinisch
genetici. Ledenvergadering NVKG. Utrecht, maart 2004.
• L.F.J van der Velden, C.Vugts en L.Hingstman.
Behoefteraming MDL-artsen; op zoek naar het plafond.
10
Jaarvergadering MDL-artsen, Utrecht, februari 2004.
• P.F.M. Verhaak. Versterking van de 1e-lijns GGZ: De resultaten.
Plenaire lezing op congres: Van inspiratie naar consolidatie,
versterking 1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004.
• P.F.M. Verhaak. De evaluatie van de versterkende maatregelen
t.b.v. de 1e lijns GGZ. Presentatie op VWS van de
eindrapportage van dit project. Den Haag, 2 oktober 2004.
• P.F.M. Verhaak: De eerstelijnspsycholoog: het ontstaan van
een beroepsgroep. Lezing gehouden op congres Van inspiratie
naar consolidatie, versterking 1elijns GGZ.
Eindhoven, 5 oktober 2004.
• P.F.M. Verhaak, S.A. Meijer. De landelijke evaluatie van de
versterking van de eerstelijns GGZ in beeld en getal.
Congres Van inspiratie naar consolidatie, versterking
1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004 (poster).
• P.F.M. Verhaak. De ontwikkeling van de Quote
Angst/depressie. Onderzoekersdag NESDA, Amersfoort,
11 oktober 2004.
• R.A. Verheij. Regionale verschillen in geneesmiddelgebruik.
In het kader van SIR masterclass voor apothekers.
16 juni 2004.
• R.A. Verheij. National Information Network in General
Practice (NiN GP). Lezing op verzoek voor representanten
van huisartsenregistraties in diverse landen. Brussel, 12
februari 2004.
• R.Verkaik en D.van Delden, Lezing op verzoek over "
Richtlijnen voor verzorgenden m.b.t. het begeleiden van
mensen met dementie die depressief of apathisch zijn", op
het middagsymposium 'Probleemgedrag bij dementie',
UniversitairVerpleeghuisnetwerk, Nijmegen, 20 april 2004.
• R. Verkaik. Lezing op verzoek over belevingsgerichte zorg:
verzameld wetenschappelijk bewijs, op symposium van
RK Zorgcentrum Bernardus/Fontis, Amsterdam,
30 september 2004.
• C.J. Vugts, L.F.J van der Velden en L.Hingstman.
Arbeidsmarktmonitor neurologen. Ledenvergadering van
NVN, Veldhoven, september 2004.
93
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
• C.J. Vugts en L.Hingstman. Herregistratie in BIG
register. Voorjaarsconferentie herregistratie van VWS,
Den Haag, april 2004.
• C. Wagner. Guideline development, continuing education,
re-certification and the nursing profession, EnQual
tweede internationale workshop over kwaliteitsmanagement
in de Gezondheidszorg. Helsinki, 2 en 3 april 2004.
• C. Wagner. Kwaliteitsindicatoren voor de GGZ, Lezing
voor GGZ instellingen. Utrecht 13 januari 2004.
• C. Wagner. Kwaliteitsindicatoren voor de thuiszorg.
Expertbijeenkomst LVT. Utrecht, 20 januari 2004.
• C. Wagner. Kwaliteitsindicatoren voor verpleeg- en verzorgingshuizen.
NVKZ regio Amsterdam, Amsterdam
27 januari 2004.
• C. Wagner. Kwaliteitskosten in zorginstellingen.
INK/CBO Minisymposium: De financiële steekholder.
Utrecht, 23 maart 2004.
• C. Wagner. Van innovatie tot structurele inbedding.
Nieuw Nederlands Peil. Utrecht, 17 juni 2004.
• C. Wagner. Patientveiligheid in Nederland
Kwaliteitsparade. Utrecht, 19 oktober 2004.
• C. Wagner. Quality of care research. Finland delegatie.
Utrecht, 29 oktober 2004.
• C. Wagner. Cronic pain and quality of life. Landelijk
symposium SLKN. Amsterdam, 8 oktober 2004.
• C. Wagner. Kwaliteitssysteem Neuromodulatie Landelijk
symposium SLKN. Amsterdam, 8 oktober 2004.
• C. Wagner. Onderzoek Patientveiligheid in Nederland,
Task Force Patientveiligheid IGZ/VWS. Den Haag,
9 november 2004.
• C. Wagner. Evaluation Dutch National quality policy.
Workshop 3 ENQual. Budapest, 26 november 2004.
• J.C.M. van Weert, A.M. van Dulmen, P.M.M.
Spreeuwenberg, J.M. Bensing, M.W.Ribbe. Symposium
"zintuigactivering: Horen, zien en zwijgen?".
Zorgcentrum Ter Weel. Goes, 27 mei 2004.
• J.C.M. van Weert, A.M. van Dulmen, P.M.M.
94
Spreeuwenberg, J.M. Bensing, M.W.Ribbe. "The effects
of snoezelen on communication in dementia care"
EACH. International conference on communication in
healthcare. Brugge, 14-17 september 2004.
• J.C.M. van Weert, A.M. van Dulmen, P.M.M.
Spreeuwenberg, J.M. Bensing, M.W.Ribbe. "Effecten
van snoezelen op demente ouderen en
zorgverleners".Symposium "Belevingsgerichte zorg,
maar voor wie eigenlijk?". R.K. Zorgcentrum
Bernardus/Fontis. Amsterdam, 30 september 2004.
• J.C.M. van Weert. "Effecten van snoezelen op demente
ouderen en zorgverleners"7e Nationale
Gerontologiecongres. Nederlandse Vereniging voor
Gerontologie. Ede, 1 oktober 2004 (poster).
• J.C.M. van Weert Presentatie: "Communicatie met oudere
patiënten tijdens verpleegkundige consulten ter voorbereiding
op chemotherapie". Oncologie
Verpleegkundigen (WOV). Eindhoven, 12 oktober 2004.
• J.C.M van Weert. Presentatie: "Communicatie met oudere
patiënten tijdens verpleegkundige consulten ter voorbereiding
op chemotherapie". Medisch Centrum.
Eindhoven, 30 november 2004.
• J.C.M. van Weert. "Effecten van snoezelen op de stemming
en het gedrag van demente verpleeghuisbewoners"
Symposium "Probleemgedrag bij ouderen in verpleeg- en
verzorgingshuizen". Dr. G.J. van Hoytema Stichting.
Geleen, 22 april 2004.
• C.J. Yzermans. Invited keynote speaker Expert panel on
Public Health registries. World Trade Center Health
Registry & Agency for Toxic substances & Disease
Registry. New York, 12-13 mei 2004.
• E.M. Zantinge. Consultatie: van project naar routine.
Congres Van inspiratie naar consolidatie, versterking
1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004 (poster).
• E.M. Zantinge. Is meer ook beter? Lezing gehouden op
congres Van inspiratie naar consolidatie, versterking
1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004.

• E.M. Zantinge: Hoe Lang is een patiënt? Poster gepresenteerd
op congres Van inspiratie naar consolidatie, versterking
1elijns GGZ. Eindhoven, 5 oktober 2004 (poster).
• J. van der Zee. Seminar inzake preventieactiviteiten in de
huisartspraktijk. Centraal Plan Bureau, Den Haag,
18 maart 2004.
• J. van der Zee. Direct accessibility and patient evaluation.
Nederlands Genootschap voor Health Systems Research,
Appingedam, 16-17 april 2004.
• J. van der Zee. Health Services Research & Policy. CaRe-
Nihes cursus, Utrecht, 26 april 2004.
• J. van der Zee. Kwaliteit in de praktijk, ‘best practices’ in
de huisartsenzorg. NHG-bijeenkomst voor genodigden ter
gelegenheid van de opening van de WONCA-conferentie
2004. Amsterdam, 1 juni 2004.
• J. van der Zee. The press-the button-myth; the promises
and deceptions of Electronical Medical Recording in
General Practice. University of Technology, Faculty of
Medicine, Dresden, 26-29 augustus 2004.
• J. van der Zee. Health Culture. CaRe-Nihes cursus,
Erasmus MC, Rotterdam, 16 november 2004.
• M. Zwaanswijk. Help-seeking for child psychopathology:
Pathways to informal and professional services. P&H
Day, Utrecht, 15 januari 2004.
Conference "Dutch General Practice on stage" – oral presentations
(no abstracts)Amsterdam, 1 juni 2004
• F.G.Schellevis, G.Westert. Dutch national survey of general
practice. Design of the study and overview of major
results.
• J.M.Bensing. Communication Styles of General
Practitioners.
• M.Cardol, L.van Dijk, J.de Jong, D.H.deBakker,
G.Westert. The activities of GPs.
• L.van Dijk, M.Cardol. Prescription in Dutch general
practice.
• A.de Boer, M.de Klerk, M.Cardol G.Westert. Receipt of
informal care.
10
• A.Ruysbroek, M.Droomers, G.Westert Urban-rural differences
in visiting the general practitioner.
• M.Droomers, H.van Lindert, G.P.Westert. Inequalities in
the Netherlands.
• H.Sixma. Patients’ satisfaction with general practice in the
Netherlands.
• M.Wensing, H-P.Jung. Patient evaluations of medical care
and prescribing patterns of general practitioners.
• A.van den Brink-Muinen. Gender and communication.
• D.de Bakker. Efficiency gain in general practice: but what
about quality.
• L.van der Velden, L.Hingstman. Manpower planning to
year 2015.
• M.van den Berg. Task delegation in general practice.
- M.van der Linden, G.Westert, D.de Bakker, F.Schellevis.
Health status of the population and morbidity in general
practice.
• P.Verhaak. One year morbidity of patients with a classified
psychiatric diagnosis, as perceived by the GP.
• J.de Jong, M.Cardol, G.Westert, P.Groenewegen. Variation
in general practice.
• R.Verheij. Data collection for the DNSGP-2 and beyond.
• J.van der Zee. NS-conferentie "DNSGP-2 – Dutch General
Practice on Stage".
Conference "Dutch General Practice on stage" – poster pre
sentaties (no abstracts)Amsterdam, 1 juni 2004
• J.van Bergen, J.Kerssens, F.Schellevis, T.Coenen,
P.Bindels. Health care seeking behaviour for sexually
transmitted infections in the Netherlands: GP sees majority
of cases.
• S.Borgsteede, L.Deliens, A.Francke, W.Stalman,
D.Willems, J.van Eijk, G.van der Wal. Palliative care in the
Netherlands: consequences of different population definitions
in palliative care epidemiology.
• W.Devillé. Workload of GPs caring for asylum seekers.
• L.van Dijk, G.Westert. Variation in prescription of lipid
95
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
lowering drugs: variation between general practices.
• M.M.Kuyvenhoven, G.van Essen, F.Schellevis,
T.Verheij. Differences in prescribing antibiotics and incidences
of upper respiratory tract infections (urti’s) in
Dutch general practice between 1997-2001: have national
guidelines changed practice and consequently
patients’ inclination to consult their GP?
• K.van Laar, K.Stronks, W.Devillé. Ethnic disparities in
quality of care for children with asthma
• C.Ouwehand, D.de Ridder, J.Bensing. Practive adaptation
to ageing: the role of stress and resources
• G.van Son, F.Schellevis, W.Hoek, E.van Furth. The incidence
of anorexia nervosa (AN) and bulimia nervosa
(BN) in Dutch primary care.
• R.Verheij, M.Cardol, F.Schellevis. GP home visits in the
Netherlands: a rural phenomenon?
• A.Volkers, P.Verhaak, F.Schellevis. Treatment of elderly
depressed patients in primary care.
• T.A.Wiegers. Maternity care in general practice.
• T.A Wiegers. Changes in the use of maternity care.
• M.te Wierik, H.van Schrojenstein Lantman-de Valk,
M.van den Akker, M.Wullink, H.Schouten F.Schellevis,
G.J.Dinant, J.Metsemakers. People with intellectual disability
in general practice.
• E.van Rijswijk, P.Verhaak. Prescribing psychotropic
drugs and referral for common mental disorders in general
practice.
• M.Zwaanswijk. Child psychopathology in Dutch general
practice.
10.10 Factsheets
• A. Baanders. Bezuinigingen in de zorg: gevolgen voor
chronisch zieken in het ziekenfonds. www.nivel.nl:
NIVEL, 2004.
• A. Baanders. Chronisch zieken over arbocuratieve
samenwerking. www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
• H. Calsbeek. Chronische zieken over mantelzorg: prettig,
96
maar ook bezwaarlijk. www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
• H. Calsbeek. Kennis, opvattingen en informatiebehoefte
van chronisch zieken over erfelijkheid en erfelijkheidsonderzoek.
www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
• A. Francke. Thuiswonende mensen met dementie of met
een verstandelijke beperking: prevalentie, gebruik van
thuiszorg en vrijheidsbeperkingen. www.nivel.nl:
NIVEL, 2004.
• E. van der Schee, D.M.J. Delnoij. Voor zorg naar het buitenland:
veel mensen willen het, weinigen doen het.
www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
• I.C.S. Swinkels, C.H.M. van den Ende. Daling vraag
naar fysiotherapie. www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
• A. de Veer, P. Poortvliet. Verzorgenden over bijscholings- en
doorstroommogelijkheden. www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
• A. de Veer, P. Poortvliet, B. Vogel. Verzorgenden over
kwaliteit van de zorg in verpleeg en verzorgingshuizen.
www.nivel.nl: NIVEL, 2004.
10.11 Digitale producten
Sites
R.J. Kenens, L. Hingstman. Cijfers uit de registratie van
beroepen in de gezondheidszorg, Utrecht: NIVEL, <
http://www.nivel.nl/beroepenindezorg>
Gegevens over aantal, samenstelling en spreiding van verschillende
beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg:
• werkzame en pas afgestudeerde huisartsen
• werkzame en pas afgestudeerde verloskundigen
• extramuraal werkzame fysiotherapeuten
• werkzame en pas afgestudeerde ergotherapeuten
• werkzame en pas afgestudeerde oefentherapeuten Cesar
• werkzame en pas afgestudeerde oefentherapeuten-
Mensendieck
Op basis van de gegevens in de registratiesystemen worden
een aantal producten geleverd:
• statistische overzichten
• spreidingskaarten

• basisgegevens voor wetenschappelijk onderzoek
• steekproefkader voor wetenschappelijk onderzoek.
E.van der Schee, D. Delnoij. Consumentenpanel
Gezondheidszorg, Utrecht: NIVEL
Doel van het Consumentenpanel Gezondheidszorg is op
landelijk niveau informatie te verzamelen over de meningen
en ervaringen van gebruikers van de gezondheidszorg.
De uitkomsten van recente en oudere peilingen zijn op de
site per onderwerp gerangschikt en worden kort
omschreven. Uitgebreidere publicaties op basis van de
peilingen zijn veelal in PDF-formaat te downloaden.
R.A. Verheij, L. Jabaaij, H. Abrahamse, H. van den
Hoogen, J. Braspenning, T. van Althuis. Landelijk
Informatienetwerk Huisartsenzorg. Feiten en cijfers over
huisartsenzorg in Nederland 2003. Utrecht: LINH 2004,
Naast cijfers over oa. verwijzen, contacten, aandoeningen
en voorschrijven in de huisartspraktijk in 2003, biedt
de site over deze onderwerpen trendcijfers 1997-2003 en
een literatuuroverzicht van verdiepingsstudies op basis
van de verzamelde gegevens.
A.J.E. de Veer, A.L. Francke, E.P. Poortvliet. Het Panel
Verpleegkundigen & Verzorgenden, Utrecht: NIVEL
Doel van het Panel is op landelijk niveau informatie verzamelen
over de meningen en ervaringen van verpleegkundigen
en verzorgenden over beroepsinhoudelijke
onderwerpen.Voorbeelden van onderwerpen die aan bod
zijn gekomen zijn functiedifferentiatie, de kwaliteit van
zorg, en de zorg rondom een overlijden. De site geeft een
overzicht van de uitgevoerde peilingen en de resultaten
daarvan.
Databank Zorgvernieuwing, Utrecht: NIVEL, Prismant,
Trimbos-instituut
De Databank Zorgvernieuwing bevat beschrijvingen van
10
meer dan 2300 vernieuwingsprojecten in de zorg door
Nederlandse zorginstellingen en aanverwante maatschappelijke
instellingen. De databank is doorzoekbaar op trefwoord
en vrije tekst.
C. Wagner, M. Geurts. European research Network on Quality
Management in Health Care.
Deze Engelstalige site ondersteunt een netwerk van
Europese onderzoekers op het gebied van kwaliteitsmanagement
in de gezondheidszorg. De site geeft een overzicht
van gehouden workshops (presentaties). De lijst met deelnemende
landen geeft toegang tot de cv’s van individuele
onderzoekers in het netwerk.
I.C.S. Swinkels, D. de Bakker. De Landelijke
Informatievoorziening Paramedische Zorg
De Landelijke Informatievoorziening Paramedische Zorg
(LiPZ) is een net-werk van geautomatiseerde extramurale
fysiotherapiepraktijken, praktijken voor oefentherapie
Cesar en praktijken voor oefentherapie-Mensendieck. In
het netwerk worden gegevens verzameld over patiënt, verwijzing,
diagnose, behan-deling en evaluatie.De gegevens
worden op de site gepubliceerd. Daarnaast biedt de site een
overzicht van jaarboeken, factsheets artikelen en columns.
F.G. Schellevis, G.P. Westert. De Tweede Nationale studie
naar ziekten en verrichtingen in de huisartspraktijk.
De studie is gegroepeerd rond zes onderzoeksthema’s:
gezondheid en ziekte, gebruik van zorg, verschillen in
gezondheid en gebruik van zorg, kwaliteit van de huisartsenzorg,
huisartspatiënt-communicatie en organisatie van
de huisartsenzorg. De site geeft per thema een overzicht
over de veelheid van informatie die in de studie is verzameld
en over de op basis hiervan verschenen publicaties.
Dossiers op www.nivel.nl:
A.Francke, P. Misiaen. Palliatieve Zorg
Dossier met informatie over vraag, aanbod, gebruik van en
97
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

10
behoefte aan palliatieve zorg. Verder antwoorden op
veelgestelde vragen en informatie over beleidsontwikkeling
op het terrein van de palliatieve zorg.
T. Meerhoff, J. Paget. Griep
Dossier met informatie over griep en griepvaccinatie. In
het griepseizoen wordt wekelijks de griepactiviteit in
Nederland gerapporteerd. Antwoorden op veel gestelde
98
vragen en relevante nationale en internationale links naar
griep-informatie op internet.
P, Verhaak. Eerstelijns GGZ
Dossier met informatie over beleidsontwikkelingen,
vraag naar en aanbod in de eerstelijns GGZ.

Het Bestuur 11
Het NIVEL werkt in een krachtenveld waarin het ministerie van VWS, de financiers
van zorg, de beroepsverenigingen, de koepel-organisaties en de patiëntenverenigingen
ieder hun rol spelen. Bij de samenstelling van het bestuur is hiermee rekening
gehouden. In het bestuur hebben dan ook personen zitting uit kringen van het
veld, het beleid (te weten financiers en consumenten) en de wetenschap. Op deze
manier wordt zowel de onafhankelijkheid van het instituut gewaarborgd en blijft het
NIVEL verbonden met zijn draagvlak: de instellingen ten behoeve waarvan het
onderzoek wordt gedaan.
Het algemeen bestuur van de Stichting NIVEL is in het verslagjaar vier maal bijeen
geweest. Het dagelijks bestuur kwam in 2004 vier keer bijeen. Hier-onder vindt u de
samenstelling van het bestuur per 31 december 2004.
Samenstelling Algemeen Bestuur NIVEL per 31 december 2004
Leden
Mw. dr. E. Borst-Eilers* Voorzitter
Prof.mr. P.C. Ippel* Secretaris
Dr. J.H. Hagen* Penningmeester
Leden uit de kring van zorgaanbieders Voorgedragen door:
J.F. van Santen, huisarts* Landelijke Huisartsen Vereniging
Dr. G.A. van Essen, huisarts* Nederlands Huisartsen Genootschap
Mw. J. Boetes, MBA Landelijke Vereniging voor Thuiszorg
Dr. N.L.U. van Meeteren Koninklijk Nederlands Genootschap
voor Fysiotherapie
Dr. R.M. Valentijn Orde van Medisch Specialisten
Dr. J.H. Schaaf Nederlandse Vereniging van
Ziekenhuizen
Drs. J.H.W.P. Stienen ARCARES Brancheorganisatie
Verpleging en Verzorging *) tevens lid van het Dagelijks Bestuur N I L E V J A A R B O E K 2 0 4 0
99

11
100
Leden uit de kring van verzekeraars/ Voorgedragen door:
consumenten
Ir. B.F. Dessing Zorgverzekeraars Nederland
A.L.J.E. Martens, arts Zorgverzekeraars Nederland
Ir. H. Smits* Consumentenbond
Mw. drs. I. van Bennekom- Stompedissel Nederlandse Patiënten/Consumenten
Federatie
Leden uit de kring van de wetenschap Voorgedragen door:
Prof.dr. E. Schadé UvA / AMC Hoogleraar
Huisartsgeneeskunde, voorgedragen
door staf NIVEL
Prof.dr. G.J. Kok Universiteit Maastricht, voorgedragen
door staf NIVEL
Prof.dr. E.C. Klasen lid Raad van Bestuur Leids Universitair
Medisch Centrum (LUMC) voorgedragen
door staf NIVEL
Adviseurs
F. Sanders, arts Raad voor de Volksgezondheid en Zorg
Prof.dr. H.J. Kingma Inspectie voor de Gezondheidszorg
Vacature College van Zorgverzekeringen
H.J. Smid ZonMw
S. Zum Vörde sive Vörding Koninklijke Nederlandse Organisatie
van Verloskundigen
Mw. J.M.M. Willemse Algemene Vergadering van
Verpleegkundige en Verzorgenden
Dr. W.L.J.M. Devillé Ondernemingsraad NIVEL

Personele Zaken 12
Een overzicht van alle personeelsleden die in het jaar 2004 bij het NIVEL gewerkt
hebben.
Wetenschappelijk personeel
Directie
Bensing, prof.dr. J.M. Zee, prof.dr. J. van der
Afdelingshoofden
Groenewegen, prof.dr. P.P. Friele, dr.ir. R.D.
Bakker, dr. D.H. de
Programmaleiders
Delnoij, dr. D.M.J. Rijken, dr. P.M.
Devillé, dr. W.L.J.M. Schellevis, dr. F.G.
Dulmen, dr. A.M. van Verhaak , dr. P.F.M.
Ende, dr. C.H.M. van den Wagner, dr. C.
Francke, dr. A.L. IJzermans, dr. C.J.J.M.
Hingstman, dr. L.
Onderzoekers
Baanders, dr.ir. A.N. Brouwer, drs. W.
Bartelds A.I.M., huisarts Brouwers, dr. E.P.M.
Beek, drs. A.P.A. van Brown, dr. C.S.
Berg, drs. M.J. van den Calsbeek, drs. H
Bij, drs. S. van der Cardol, dr. M.
Boer, drs. M.E. de Coppen, drs. R.
Boerma, dr W.G.W. Deckers, dr. J.G.M.
Bongers, F., huisarts Dijk, dr.ir. L. van
Bos, drs. J.T. Dijk, drs. G.M. van
Brake, drs. H. te Dirkzwager, dr. A.
I
Brink-Muinen, dr. A.van den Donker, dr. G.A. N V J L E A K E O B R A 2 0 0 4
101

12
102
Dorn, drs. T. Nispen, drs. R.M.A. van
Dückers, drs. M.L.A. Nuijen, drs. J.
Engers, dr. A.J. Ouden, drs. D.J. den
Eysink, dr. P. Paget, dr. J.W.
Fassaert, drs. T.J.L. Peters, drs. L.
Geurts, drs. M.P.E.D. Pieterse, drs. A.W.
Graaff, drs. F.M. de Pisters, drs.M.
Groenendijk, drs. J. Plas, ir. G.M.
Hansen, drs. J.H.H.I. Poortvliet, M.C.
Hanssen, drs. J.E. Putten, drs. A.A.J. van der
Hasselt, drs. T.J. van Schee, drs. E van der
Heijmans-Rigeaux, dr. M. Sixma, dr. H.J.M
Heiligers, dr. Ph. Sluijs, dr. E.M.
Hendriks, drs. M Soeteman, J.H., huisarts
Hofhuis, dr. E.H. Somai, drs. T.
Jabaaij, dr. L. Sonsbeek, drs. D.D. van
Jansen, drs. J. Speet, drs. M.
Janssen, ir. B.M. Spelten, dr. E.R.
Jong, drs. A. de Swinkels, drs. I.
Jong, drs. D.M. de Theunissen, dr. N.C.M.
Jong, drs. J de Tiessen, drs. Z.H.
Kaldenhoven, drs. S. Triemstra, dr. A.H.M.
Kenens, drs. R.J. Uiters, drs. A.H.
Kerssens, dr. J.J. Veenhof, drs. C.
Kolthoff, drs. E.D. Veer, dr. A.J.E. de
Kroneman, dr.ir. M.W. Velden, dr. L.F.J. van der
Lamkaddem, drs. M. Verheij, dr. R.A.
Leemrijse, dr. Ch. Verkaik, drs. R.
Lindert, mr.drs. J.J.M.van Vervloet, drs. M.
Luyten-de Thouars, Y.C.H. Volkers, dr. A.C.
Maas, drs. J. Vugts, drs. C.J.
Marquet, dr. R.L. Weert, dr. J.C.M. van
Meerhoff, drs. T.J. Wiegers, dr. Th.A.
Meijer, dr. S.A. Wimmers, dr. R.H.
Mistiaen, drs. P.J.M.L. Zantinge, drs. E.M.
Morren, drs. M. Zegers, drs. H.W.M.
Muysken, J. Zwaanswijk, drs. M.

Kenniscentrum
Bonapart, L.M.C. Otten, drs. R.N.
Heijden, drs. P.M.J.R. van der Visser, Th.
Jongkind, ir. L.F. (journalist) Wiggers, J.W.
Wetenschappelijk onderzoeksondersteuning
Systeembeheer
Snellenberg, drs. J.N.H.M. van
Research medewerkers
Abrahamse, H.P.H. Spreeuwenberg, drs. P.M.M.
Broek, drs. R.W. van den Veen, drs P.M.H. Ten
Gravestein, J.V. Wagemans, drs. E.A.H.
Hieralal, M. Winckers, drs. M.
Kerkhof, ing. M.J.W. van
Veldwerkcoördinatoren
Konink, drs. M.C. de Pisters, drs. M.
Videotheek
Kruijsdijk, R.A.J.T. van
Medewerkers enquêtekamer
Hermans, drs. I.M.J. (coördinator) Engel, R.
Baarle, J.M. van Prince, M.
Beasley, M. Wijnands, E.
Berg, M.S. van den Tibosch, drs. E.M
Christiani, L. Zweistra, J.
Dijk, R. van
Medewerkers data entry
Benschop E. Hoek, M. van der
Bovenkamp, W. Hoekstra, J.
Brouwer, R. In den Eng, D.J.
Brouwer, H.B. Jorna, R.
Dussenbroek, A.M. (coördinator) Kreeftenburg, T.
12
103
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

12
104
Medewerkers data entry
Lodder, A. Stork, C.T.
Pop, Ph. Tak, E.L. van der
Pools, Y. Vrolijk, M.M.
Romeijn, G. Wageningen, G.M.J. van
Sonsbeeck, drs. D.D. van Wijnands, J.
Staal, J.M. Witlox, J.
Administratieve medewerkers registratiesystemen
Bie-Vos, T. De Schutten, J.G.W.
Franke-Kasteleijn, A. Steen, J.P.C. van der
Scheepmaker, A.F.
Projectsecretariaten
Aalst- van Well, C.J.M. van Karamat Ali, I.M.
Brink, H.W.M. van den Kimmelaar, M.A.M.
Brouwer-van Beurden, M.W. Leeuwe, M. van
Faassen, A. Saya, D.
Geelkerken-van Wijk, M. van Stoeten-Verbeek, K.M.
Heshusius-van Valen, M.
Overige projectondersteuning
Brok, H.M.
Davids, R.N. Korte, M.C. de
Dufourné, W. Lodder, A.
Hooijman, W.P.M. Zoelen-Bouwman, P.S. van
Bibliotheek en documentatie
Berg, R. van den (Hoofd) Carlier, A.V.
Breuning, E. Schoonmade, L.J.
Algemeen ondersteunend en beheerspersoneel
Hoofd algemene zaken
Berg, W. van den
Projectbeheer
Bosman, ir. J.M. (hoofd) Vonk, ir. E.

Financiële administratie
Blokland, E.A.M. van Vlug-Scheenstra, I.B.
Franke, C.H. (administrateur)
Philipse, M.P.
Personeelszaken
Rooseboom-Schinkel, drs. E.E. (personeelsfunctionaris)
Kerkhof-van Beurden, J.D.M.
Salarisadministratie
Kerkman-Pouw, A.
Directiesecretariaat
Wegen, M. van der Koff, A.H.M. de
Beheer
Kraus, dr. E. Spruit, W.L.
Automatisering
Contente Lopes, A.J. Graaf, I.R.B. de
Lemans, J
Receptie
Beijers-de Boer, A. Smit-de Jong, W.
Houthuijzen-Bachmann, H. Snoek- van Dorp, A.
Kantine
Goris-Puyk, M. Emmerik, J. van
Cornelissen, M.M.J.
Schoonmaak
Sieders-van Dam, Th.
12
105
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

Gemiddelde formatie
In figuur 1 wordt weergegeven de gemiddelde personeelsbezetting van het NIVEL
per kwartaal over de afgelopen 5 jaar. In de eerste kwartaal van 2004 zette de in
2003 ingezette daling van het wetenschappelijk personeel door, maar bij het aantrekken
van de projectenmarkt in de tweede helft van 2004 is er weer een stijgende
lijn waarneembaar. Het niet wetenschappelijk personeel is min of meer constant
gebleven.
NIVEL personeel in fte’s gemiddeld per kwartaal
2000 t/m 2004
In tabel 1 wordt over de periode 2000 tot en met 2004 een overzicht van de formatie
per functie in aantallen medewerkers gegeven. De peildatum is steeds 31 december.
Het aantal personeelsleden op deze peildatum is zeker geen afspiegeling van de
gemiddelde bezetting zoals die door het hele jaar heen is geweest.
12
107
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

12
108
Tabel 1: Personeelsbezetting naar functie per 31 december
in aantallen medewerkers
2000 2001 2002 2003 2004
Wetenschappelijk management 5 5 5 5 5
Programmaleiders 13 11 13 11 10
Onderzoekers > 6 ancienniteitsjaren 30 28 39 37 39
Onderzoekers 14 25 35 28 28
Assistent onderzoekers/student-assistenten 10 19 20 5 11
Onderzoeksondersteuning 55 64 50 53 52
Kenniscentrum* 0 8 9 8 8
Subtotaal 127 160 171 147 153
Niet wetenschappelijk management 1 1 1 1 1
Management ondersteuning 6 6 8 22
Algemene dienst 18 18 19 19 20
Subtotaal 25 25 22 22 24
Totaal 152 185 193 169 177
* Vanaf 2003 wordt de bibliotheek meegenomen in de categorie kenniscentrum,
voorheen viel de bibliotheek onder de categorie managementondersteuning.
Ziekteverzuim
Het ziekteverzuimcijfers van het NIVEL zit onder het cijfer wat landelijk geldt voor
organisaties in de niet commerciële dienstverlening (eerste kwartaal 2004: 7,1%). De
meldingsfrequentie is gedaald van 1,75 ziekmeldingen per medewerker per jaar in
2003 , naar 1,07 in 2004.Tabel 2: Ziekteverzuim (excl. zwangerschapsverlof)

Tabel 2: Ziekteverzuim (excl. zwangerschapsverlof)
2000 5,2%
2001 2,9%
2002 4,1%
2003 4,6%
2004 3,8%
Omzet
totaal verzuim percentage
In figuur 2 is de omzet van het NIVEL weergegeven voor de periode 2000-2004.
Het Ministerie van VWS heeft per 1 januari 2004 een ingrijpende bezuiniging doorgevoerd
van 10% van de basissubsidie. Deze bezuinigingen troffen ook andere
instellingen, waaronder opdrachtgevers van het NIVEL. Hierdoor stagneerde de
werving van projecten met name in de eerste helft van het jaar. Hoewel het tweede
half jaar de onderzoeksmarkt duidelijk aantrok , is de totale omzet gedaald naar
11,1 miljoen euro.
Omzet NIVEL 2000-2004
12
109
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4

13
Aanvrager Doel Gevraagde gegevens
Trombose Stichting mailing congres (aandacht voor te verwachten nieuwe adressen huisartsenpraktijken
medicijnen behandeling trombose, nieuwe rol
Ned. Trombosediensten)
Ned. Zuivel Organisatie onderzoek naar bereik en waardering VoedingsMagazine adressen huisartsen
CBS statistieken ontwikkelen over exploitatie adressen en persoonsgegevens huisartsen,
huisartsenpraktijken aantal fte, oprichtings- en opheffingsdatum
praktijken
Noterik Multimedia BV nagaan wat behoefte van huisartsen is ten aanzien van adressen huisartsen
huisartsenwebsite voor efficient en adequaat afhandelen
van patientenvragen en -problemen
MC Haaglanden samenwerking ziekenhuis Haaglanden met huisartsen statistische gegevens huisartsen
AMC/ de Meren onderzoek naar vigerende opinies over vervolgstappen adressen en persoonsgegevens huisartsen
in de behandeling van depressie op het moment dat een
eerste antidepressivum onvoldoende effect heeft
Maag Lever Darm Stichting mailing nieuwsbrief praktijkadressen huisartsen
VU Medisch Centrum onderzoek naar kennis op het gebied van genetica onder praktijkadressen huisartsen
niet-genetisch geschoolde hulpverleners in de
gezondheiodszorg, waaronder huisartsen
RIVM mailing over het Rijksvacinatieprogramma praktijkadressen huisartsen
Maag Lever Darm Stichting mailing nieuwsbrief praktijkadressen huisartsen
NIVEL mailing conferentie 'De Ned. Huisartsenpraktijk in de adressenhuisartsen
schijnwerpers'
UMC st Radboud in kaart brengen van het voorkomen van Vulvair adressen huisartsen
Vestibulitis syndroom (VVS) alsmede de bekendheid
en behandeling ervan in de eerstelijn in Nederland
UMC st Radboud Preventie van nierschade bij kinderen met adressen huisartsen
(vermoeden op) urineweginfecties: inventarisatie van
huidige handelen van artsen in de eerstelijn en dit
relateren aan NHG-standaarden 'Urineweginfecties' en
'Kinderen met koorts'
NHG mailing eerste nummer van de programma's voor huisartsenadressen t.b.v. mailing
Individuele Nascholing, met als onderwerp
Zwangerschap en kraamperiode
Wageningen Universiteit kwantitatief huisartsenonderzoek als afsluitend deel huisartsadressen t.b.v. onderzoek,
van promotieonderzoek persoonsgegevens steekproef
"Voedingsvoorlichting via Intermediairen"
NIVEL werving huisartsen voor Nationaal Panel adressen huisartsen
Chronisch Zieken (NPCZ)
110

13
Aanvrager Doel Gevraagde gegevens
NIVEL werving huisartsen voor onderzoek "Monitoring zorg- adressen huisartsen
en leefsituatie van mensen met astma en COPD
LINH controleren representativiteit LINH huisartsen persoonsgegevens huisartsen
NIVEL aanschrijven van fysiotherapeuten voor werving patiënten adressen huisartsen
ten behoeve onderzoek "Effectiveness of situational
feedback to selfmanagement of chronic lowback pain
RIVM mailing rapportage "Gezondheidsonderzoek praktijkadressen huisartsen
Vogelpest Epidemie"
CBS vervaardigen van financiele statistieken adressen en persoonsgegevens fysiotherapeuten
'fysiotherapeuten en 'verloskundigen' en verloskundigen
Maag Lever Darm Stichting mailing nieuwsbrief praktijkadressen huisartsen
NIVEL werving praktijken voor LIPZ praktijkadressen fysiotherapeuten
NIVEL Terminale zorg voor Turken en marokkanen adressen huisartsen
Rijksuniversiteit Groningen Onderzoek naar informatiebehoefte en beslissings- adressen en persoonsgegevens huisartsen
ondersteuning voor artsen bij medicamenteuze therapie
NIVEL Tevredenheid van haio's en pas afgestudeerde huisartsen adressen huisartsen
over het onderwijs op de huisartsenopleiding
NIVEL Niet op naam ingeschrevenen (NONI): inventarisatie en adressen huisartsen
gevolgen voor ziekenfondsverzekerden
111
N I V E L J A A R B O E K 2 0 0 4