Creatieve therapie - Nederlands Jeugdinstituut

Creatieve therapie
Cora Bartelink
Leonieke Boendermaker
1
Nederlands Jeugdinstituut
Infolijn t (030) 230 65 64
e infojeugd@nji.nl
Januari 2012 i www.nji.nl
Creatieve therapie is een veelgebruikte methode bij allerlei problemen en stoornissen. Desondanks is
er relatief weinig onderzoek naar gedaan en is het beschikbare onderzoek vaak van matige kwaliteit.
Wel zijn de eerste resultaten hoopgevend en lijkt creatieve therapie een bruikbare en effectieve
methode om problemen en stoornissen bij jeugdigen te verminderen. In het bijzonder geldt dit voor
muziektherapie als middel om bij jeugdigen met autisme communicatievaardigheden te verbeteren
en sociaal gedrag te stimuleren, en voor dramatherapie in het verminderen van angstig, depressief
en teruggetrokken gedrag.
Creatieve therapie is een vorm van behandeling waarmee hulpverleners pogen de ontwikkeling en
veranderingen op gang te brengen bij personen met psychische problemen of stoornissen. Binnen de
creatieve therapie zijn verschillende vormen te onderscheiden: muziektherapie, dramatherapie,
beeldende therapie en dans- en bewegingstherapie. Smeijsters (2008) stelt in het Handboek
Creatieve Therapie dat de creatief therapeut met behulp van activiteiten die ontleend zijn aan
kunstvormen een beroep doet op de emotionele en zintuiglijke beleving van cliënten.
Diverse onderzoekers stellen dat creatieve therapie in de behandeling van jeugdigen veel gebruikt
wordt (Gold, Voracek & Wigram, 2004). Zo zijn creatief therapeuten te vinden binnen de geestelijke
gezondheidszorg, de jeugdhulpverlening, het speciaal onderwijs, de zorg voor mensen met een
verstandelijke beperking, de forensische zorg, de verslavingszorg, gevangenissen en justitiële
jeugdinrichtingen, de hulpverlening aan slachtoffers van delicten, de hulpverlening aan
oorlogsslachtoffers en in het vluchtelingenwerk (Smeijsters, 2008).
Exacte gegevens over het aantal jeugdigen dat een vorm van creatieve therapie krijgt, zijn echter niet
bekend. In Nederland zijn ongeveer 1200 creatief therapeuten werkzaam (Hutschemaekers &
Neijmeijer, 1998). Daarnaast blijken jaarlijks circa 400 à 500 studenten met een opleiding tot
creatief therapeut te beginnen, van wie er tussen de 200 en 300 afstuderen. N
Om de laatste stand van zaken rond de effectiviteit van creatieve therapie en de werkzame
bestanddelen weer te geven hebben we een literatuursearch uitgevoerd in een aantal elektronische
zoekmachines zoals PsychINFO voor onderzoek uit de psychologie en aanverwante terreinen,
Cochrane Collaboration, voor onderzoek gericht op gezondheidszorg, en Campbell Collaboration. In
eerste instantie heeft de search zich gericht op reviews en meta-analyses. Omdat de resultaten
hiervan beperkt waren, is ook primair onderzoek opgenomen dat aan bepaalde kwaliteitscriteria
voldeed.
N http://www.azwinfo.nl/index2.php?page=dataframe4&tabel=2, mei 2009.

Uit het overzicht van onderzochte interventies blijkt dat er slechts vijf meta-analyses, vier reviews en
zeven kwalitatief goede primaire studies op dit terrein gevonden zijn. Nederlands onderzoek naar de
effectiviteit van creatieve therapie is niet bekend.
Dit document biedt een overzicht van wat er inmiddels (internationaal) bekend is over de
werkzaamheid van creatieve therapie. In paragraaf 1 gaan we nader in op de verschillende typen
creatieve therapie. Wat zijn over het algemeen de doelen en wat doet een creatief therapeut? In
paragraaf 2 zetten we de kenmerken van de onderzoeken op een rij. Omdat er weinig kwalitatief goed
onderzoek gedaan is naar de behandeling van jeugdigen met een vorm van creatieve therapie, is
ervoor gekozen om uitgebreid in te gaan op alle gevonden overzichtsstudies en primaire
onderzoeken. Dit laat zien hoe specifiek de kennis is omtrent de effectiviteit van creatieve therapie en
voorkomt dat te sterke conclusies worden getrokken. In paragraaf 3 komen de uitkomsten aan de
orde. We sluiten af met een concluderende paragraaf.
1. Creatieve therapie nader omschreven
Creatieve therapie is een verzamelnaam voor uiteenlopende therapievormen, waarmee hulpverleners
een veelheid aan doelen nastreven. Het Handboek voor Creatieve Therapie (Smeijsters, 2008) noemt
als doelen het terugdringen van een stoornis, het verminderen van de gevolgen van een stoornis, het
op gang brengen van een gestagneerde ontwikkeling, het voorkomen van achteruitgang in het
functioneren, het verwerken van of leren omgaan met problemen en het verbeteren van
psychosociaal functioneren.
Een creatief therapeut probeert psychische processen te beïnvloeden en maakt daarvoor gebruik van
verschillende werkvormen: muziek, drama, beeldende materialen of dans en beweging. De cliënt kan
met behulp van dit middel zijn problemen uitdrukken, bewerken en beïnvloeden. Wanneer het
creatieve vermogen van een cliënt toeneemt, is dit een teken van psychische gezondheid (Smeijsters,
2008).
Creatieve therapie is geïndiceerd bij cliënten die zintuiglijk ingesteld zijn, moeite hebben om contact
met hun eigen gevoelens en belevingswereld te maken, moeizaam verbaal communiceren of juist
heel verbaal ingesteld zijn en ‘praten en rationalisering’ als afweermechanisme gebruiken (Gold, et
al., 2004; Smeijsters, 2008).
Uit het Handboek voor Creatieve Therapie blijkt dat de creatieve therapie haar inspiratie ontleent
aan uiteenlopende psychotherapeutische stromingen. Smeijsters noemt onder andere de
psychoanalyse, (cognitieve) gedragstherapie, cliëntgerichte therapie - ook wel non-directief of
rogeriaans genoemd - en gestalttherapie. Daarnaast hebben ook diverse kunstzinnige stromingen en
theorieën invloed op de inhoud en vormgeving van de therapie. Een helder veranderingsmodel voor
creatieve therapie bestaat op dit moment nog niet. Elke vorm van creatieve therapie kent daardoor
vele varianten. De variaties lijken voor een deel afhankelijk te zijn van de voorkeur, ervaring en
opleiding van de therapeut.
1.1 Muziektherapie
Muziektherapie is een interventie waarin de therapeut het welzijn van de cliënt helpt bevorderen
door middel van muzikale ervaringen. Uitgangspunt is dat muziek in staat is om gevoelens uit te
lokken door middel van symbolisering, associatie, analogie en activering van het lichaam.
2

Van symbolisering is sprake als de muziek symbool staat voor een ding, persoon, gebeurtenis of
ervaring met een diepere inhoud waaraan de cliënt op een andere manier nog niet adequaat
uitdrukking heeft kunnen geven. Muziek is in staat herinneringen uit het verleden van een cliënt op
te roepen door associaties die hij met muziek heeft. Van analogie is sprake als muziekelementen
zoals dynamiek, tempo, ritme en melodie een directe afspiegeling zijn van de gemoedstoestand van
de cliënt. Muziek zet mensen aan om te bewegen, waardoor zij hun gevoelens via deze lichamelijke
expressie opnieuw kunnen beleven. Muziek zou cliënten helpen informatie te structureren, omdat
muziek geen losse opeenstapeling van elementen is, maar geordend is (Gold, Wigram & Elefant,
2006; Smeijsters, 2008).
Muziektherapeuten gebruiken muziek om zelfbewustzijn en bewustzijn van cliënten voor anderen te
vergroten, communicatievaardigheden te verbeteren en het zelfconcept van het kind te verbeteren
door een vaardigheid te leren waarmee het anderen kan helpen (Gold, Wigram & Elefant, 2006;
Sausser & Waller, 2006). Sausser en Waller (2006) menen dat in de behandeling van jeugdigen met
emotionele problemen en gedragsstoornissen het bevorderen van concentratie, samenwerking,
zelfcontrole, discipline en het gekanaliseerd uiten van energie en spanning centraal moet staan.
Centrale technieken zijn vrije en gestructureerde improvisatie, zingen en luisteren naar muziek
(Gold, Wigram & Elefant, 2006).
1.2 Dramatherapie
Dramatherapie maakt doelgericht en methodisch gebruik van drama om psychische stoornissen en
problemen te behandelen. Bij dramatherapie laat de therapeut via het in scene zetten van situaties
de cliënt ervaringen opdoen die psychische of psychosociale processen beïnvloeden . Doelen van de
dramatherapie zijn de expressie van emoties, ontwikkeling van zelfobservatie, uitbreiding van het
rolrepertoire, uitbreiding van het zelfbeeld en stimulering van de sociale interactie. Daarbij kan de
therapeut gebruik maken van onder andere rollenspel en improvisatiespel (Smeijsters, 2008).
1.3 Beeldende therapie
De beeldend therapeut ondersteunt de cliënt met behulp van beeldend materiaal om emoties tot
uitdrukking te brengen, conflicten weer te geven, de eigen mogelijkheden te ontdekken, sociaal
contact te stimuleren en nieuw gedrag te ontwikkelen. In de beeldende variant van creatieve therapie
zijn teken- en schildermateriaal en klei de belangrijkste middelen waarvan de hulpverlener gebruik
maakt.
Volgens Wertheim-Cahen (1994 in Smeijsters, 2008) zijn er vier aspecten die vrije beeldende
expressie tot iets therapeutisch maken: het doen en ervaren, het resultaat daarvan, de
betekenisgeving aan dat resultaat en de relatie tussen de cliënt, het werkstuk en de therapeut. De
therapeut leert zijn cliënten op een beeldende manier uit te drukken wat met woorden niet of
onvoldoende mogelijk is. Afhankelijk van de problemen of risico´s waaraan gewerkt wordt, kan de
therapeut zich richten op ‘structureren, ontdekken, acceptatie of verwerking’ (Smeijsters, 2008).
1.4 Dans- en bewegingstherapie
Doel van dans- en bewegingstherapie is dat de cliënt nieuwe gevoelens en gedragingen leert
onderzoeken en toegang krijgt tot moeilijk toegankelijke gevoelens met behulp van experimenten en
improvisatie met (dans)bewegingen. Het algemene uitgangspunt in de dans- en bewegingstherapie is
3

de onderlinge afhankelijkheid van beweging en emotie. Bij dans- en bewegingstherapie gaat het er
om bewustwording van het eigen lichaam te stimuleren en gevoelens te ontdekken door beweging
(Ritter & Graff Low, 1996; Smeijsters, 2008). De therapeut heeft daarvoor verschillende technieken
tot zijn beschikking:
• empathische technieken, waarbij de therapeut de bewegingen van de cliënt spiegelt;
• verbredende technieken, waarmee de therapeut de cliënt stimuleert om het bewegingsrepertoire
te vergroten en uit te breiden;
• ontlokkende technieken, waarmee de therapeut door een rol of beweging een beroep op de cliënt
doet om op een persoonlijke manier te reageren en in een dialoog met elkaar te komen;
• synchroniserende groepstechnieken, waarbij de cliënt met behoud van zijn individualiteit wordt
opgenomen in een groepsgebeuren;
• integratieve technieken, die vooral bedoeld zijn om het verstand, gevoel en het lichaam met
elkaar te integreren door middel van ritmische bewegingen;
• thematische technieken, waarbij de cliënt met behulp van bewegingsmetaforen en ruimtelijke
metaforen (bijvoorbeeld ‘greep krijgen op iets’, afstanden nemen van iets’) (onbewuste)
psychische conflicten exploreert (Smeijsters, 2008).
2. Kenmerken van de studies naar creatieve therapie
In het volgende overzicht zijn negen overzichtsstudies en zes primaire onderzoeken meegenomen
naar de effectiviteit van creatieve therapie. Er is één review dat overall over de effecten van creatieve
therapie rapporteert. Drie meta-analyses, drie reviews en twee primaire onderzoeken gaan over
muziektherapie. Eén meta-analyse en één primair onderzoek heeft betrekking op dans- en
bewegingstherapie. Eén meta-analyse, een review en vier primaire onderzoeken gaan over
dramatherapie. Naar beeldende therapie is geen enkel onderzoek gevonden. Alle studies zijn
gepubliceerd in de periode van 1995 tot heden (zie tabel 1). Onderzoek naar het gebruik van drama
en muziek in het onderwijs is niet meegenomen in dit overzicht, omdat daarin geen sprake is van
behandeling.
De zeggingskracht van de uitkomsten van de meta-analyses en reviews wordt bepaald door hun
kwaliteit. Wanneer is een meta-analyse of review een goede studie? Veelgebruikte kwaliteitscriteria
voor meta-analyses en reviews zijn dat O
:
• er gebruik gemaakt wordt van studies met een controle- of vergelijkingsgroep, random clinical
trial of dubbelblinde toewijzing aan de experimentele en controlegroep;
• er op een gestructureerde manier gezocht is in gerenommeerde internationale databestanden
(onder meer PsycINFO, Medline) met welomschreven zoektermen en een duidelijk
gedefinieerde periode waarin de literatuur is gepubliceerd;
• er helder omschreven is welke in- en exclusiecriteria voor de primaire studies zijn toegepast en
de selectie door twee personen onafhankelijk van elkaar gedaan is;
O Deze criteria zijn afgeleid van de richtlijn voor het beoordelen van de kwaliteit van systematische
reviews, op gesteld door het Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO, Dutch Cochrane
Centre, Nederlandse Huisartsen Genootschap (NHG), Institute for Medical Technology Assessment
(IMTA), College voor Zorgverzekeringen (CVZ) en de Vereniging voor Integrale Kankercentra
(VVIK). Zie ook: Konijn e.a. (2003).
4

• van de oorspronkelijke studies de onderzochte interventies, gehanteerde statistische methoden,
effectmaten en conclusies helder beschreven zijn;
• de conclusies logisch voortkomen uit de gepresenteerde data en gerechtvaardigd en valide lijken.
In overeenstemming met de kwaliteitscriteria voor meta-analyses en reviews is ervoor gekozen om
voor de primaire studies de volgende criteria te hanteren:
• er wordt gebruik gemaakt van een design met experimentele en controlegroep, al dan niet at
random samengesteld;
• de interventie is duidelijk omschreven;
• de gehanteerde statistische methoden, effectmaten en conclusies zijn helder beschreven.
Op basis van deze criteria zijn slechts zeven van de vijftien gevonden primaire onderzoeken in
onderstaand overzicht meegenomen.
2.1 Kwaliteit van de meta-analyses, reviews en primaire studies
Alleen de studies van Gold en collega’s (2006) en Maratos en collega’s (2008) over muziektherapie
voldoen aan alle criteria en kunnen we aanduiden als een goede studie. Drie andere studies, van
Gold en collega’s (2004), Whipple (2004) en Kipper en Ritchie (2003), voldoen niet helemaal, maar
zijn redelijk. Aan het onderzoek van Whipple (2004) ontbreekt een goede beschrijving van de search.
De meta-analyse van Kipper en Ritchie (2003) beschikt niet over een beschrijving van de
zoektermen. De meta-analyse van Gold en collega’s (2004) vergelijkt diverse vormen van
muziektherapie bij uiteenlopende doelgroepen, maar houdt er geen rekening mee of deze
interventies en doelgroepen vergelijkbaar zijn. De andere studies voldoen niet aan bovenstaande
criteria voor een goede meta-analyse of review. Aan deze overzichtsstudies ontbreken vaak de
beschrijving van de search en inclusie- en exclusiecriteria. Ook zijn de interventies niet of nauwelijks
omschreven.
Het meest opvallende aspect aan alle overzichtsstudies is de summiere beschrijving van de
onderzochte interventie. In vrijwel geen enkel artikel maken de auteurs duidelijk welke kenmerken
de interventie heeft. Daarnaast blijkt in de analyses dat onderzoekers soms zeer uiteenlopende
vormen van een therapie vergelijken. In één studie (Gold, Voracek & Wigram, 2004) rapporteerden
de onderzoekers één effectgrootte van diverse vormen van muziektherapie en verschillende
effectmaten zonder hierbij rekenschap af te leggen over de reikwijdte van de conclusies.
Diverse onderzoekers merken op dat onderzoek naar creatieve therapie vaak methodologisch zwak in
elkaar steekt (o.a. Yeaw, 2001). De meetinstrumenten zijn vaak niet gestandaardiseerd. In diverse
onderzoeken is de onderzoeksgroep slechts heel klein. Omdat er zo weinig onderzoek gedaan is
nemen onderzoekers niet alleen studies waarvoor zowel een experimentele groep als een
controlegroep at random is samengesteld, maar ook onderzoek zonder controlegroep mee (o.a. Ritter
& Graff Low, 1996).
3. Uitkomsten van de studies
5

Hierna worden per vorm van creatieve therapie de resultaten beschreven. Die resultaten zijn
geordend naar de kwaliteit van de meta-analyse, review of primaire studie. De beste onderzoeken
worden als eerste vermeld.
Goodman en collega’s (2009) gingen na wat de effecten van creatieve therapie in het algemeen bij
kinderen met een posttraumatische stressstoornis zijn. Er blijkt weinig onderzoek naar gedaan te
zijn. Er zijn vooral casestudies gedaan, waarin gerapporteerd wordt over niet gestandaardiseerde
behandelingen. Onderzoekers van casestudies melden vooruitgang, maar er wordt weinig gebruik
gemaakt van objectieve meetinstrumenten. Goodman en collega’s (2009) constateren dat er meer
onderzoek nodig is naar de effecten op de lange termijn, met name op de ontwikkeling van het kind
en op het trauma. Op basis van de literatuur concluderen zij ook dat creatieve therapie
mogelijkheden biedt in de behandeling van trauma’s bij kinderen die niet met een verbale therapie
bereikt kan worden.
3.1 Muziektherapie
Van de verschillende vormen van creatieve therapie is muziektherapie het verst ontwikkeld.
Hiernaar is dan ook het meeste onderzoek gedaan. In onderstaande tabel staat daarvan een
overzicht.
Tabel 1: Overzicht van onderzoeken naar muziektherapie
Auteurs Meta-
Gold, Wigram
& Elefant
(2006)
Gold, Voracek
& Wigram
(2004)
Whipple
(2004)
Maratos, Gold,
Wang &
analyse (M)
review (R)
Primaire
studie (P) +
therapie-
soort
aantal studies in de
meta-analyse of review
M / Muziek 3 primaire studies
(Brownell, 2002; Buday,
1995; Farmer, 2003)
(Verwijst naar review
Whipple, 2004)
M / Muziek 11 primaire studies,
waarvan 8 in de USA
uitgevoerd, 1 in
Oostenrijk, 1 in Duitsland
en 1 in Groot-Brittannië
6
In of
exclusie
criteria
duidelijk?
aantal
jeugdigen
totaal
N=
leeftijd
jeugdigen
in de
studie
Ja 24 2-9 jaar Ja:
Ja 188 4-19 jaar,
gemiddelde
onbekend
Informatie
over inhoud
interventie
aanwezig?
(ja/nee)
Individueel, in
hoge mate
M / Muziek 9 primaire studies Ja Onbekend 4-21 jaar Ja, drie
gestructureerd.
Ja, heel globaal
verschillende
benaderingen
kort beschreven
R / Muziek 5 Ja Onbekend 14-85 jaar Ja, heel globaal

Crawford
(2008)
Wigram & Gold
(2006)
Yeaw (2001;
doctoraal
scriptie)
Gooding
(2010)
Oelkers-Ax et
al. (2008)
Robb, et al.
(2008)
R / Muziek Twee reviews (nl. Whipple,
2004; Ball, 2004) en 4
primaire studies
(Brownell, 2002; Buday,
1995; Edgerton, 1994; Lee,
2004)
R / muziek Niet systematisch
beschreven
P/Muziek Niet van
7
Nee Onbekend 0-21 jaar Ja, heel globaal
Nee Onbekend Onbekend Nee
toepassing
P / Muziek RCT Niet van
toepassing
P / Muziek RCT Niet van
toepassing
45 6-17 jaar Ja
58 8-12 jaar Ja:
Individueel,
gericht op
ontspannings-
technieken,
bewustzijn van
het lichaam en
conflicthante-
ring
83 4-7 jaar Ja
De beste studie naar de effectiviteit van muziektherapie is de meta-analyse van Gold en collega’s
(2006). Zij onderzochten de effecten van muziektherapie bij jeugdigen met een stoornis in het
autistisch spectrum. Specifiek keken zij naar het effect van muziektherapie op communicatieve
vaardigheden, zowel verbale als non-verbale, en op gedragsproblemen. Zij vergeleken dit effect met
een placebobehandeling waaruit alle muziekspecifieke elementen verwijderd waren. In hun analyse
namen zij drie primaire studies mee, waaraan in totaal 24 cliënten in de leeftijd van twee tot negen
jaar deelnamen. Zij vonden een effectgrootte (d) P van 0.50 voor non-verbale en van 0.36 voor
verbale communicatieve vaardigheden. Dat zijn kleine effecten. Voor de gedragsproblemen vonden
zij geen resultaten als gevolg van het kleine aantal cliënten dat hierop onderzocht was. Dus zowel
voor de verbale als de non-verbale communicatieve vaardigheden werd met muziektherapie een
beter resultaat behaald dan met de placebobehandeling. Gold en collega’s onderzochten kortdurende
interventies. Deze zijn relevant in situaties waarin acute zorg vereist is. Autisme spectrum
stoornissen vragen juist om langdurige therapeutische behandeling door het pervasieve karakter. Op
basis van de huidige studie kan geen conclusie getrokken worden over de mogelijke voordelen van
langdurige muziektherapie. Eindconclusie van Gold en collega’s is dat muziektherapie mogelijk
positieve effecten heeft op de communicatieve vaardigheden van kinderen met een autisme
spectrumstoornis. Het kleine aantal primaire studies en het kleine aantal behandelde kinderen
nopen tot voorzichtigheid rond de conclusies.
P Uitleg over wat een effectgrootte is, is te vinden in het Dossier Effectiviteit van jeugdinterventies:
ïïïKåàáKåäLàÉìÖÇáåíÉêîÉåíáÉë

Maratos, Gold, Wang en Crawford (2008) onderzochten in een review de effectiviteit van
muziektherapie bij mensen met een depressie. Omdat er slechts vijf kwalitatief goede primaire
studies waren, was het niet mogelijk een meta-analyse uit te voeren. Vier van de vijf onderzoeken
laten zien dat de stemming van mensen met een depressie verbetert na muziektherapie. Zij
verbeteren sterker dan mensen die de gebruikelijke behandeling – onder andere cognitieve
gedragstherapie – krijgen.
Hoewel de kwaliteit van de twee andere meta-analyses naar muziektherapie minder goed is, kan met
de nodige voorzichtigheid toch het een en ander opgemerkt worden over de werkzaamheid.
Ten eerste hebben Gold, Voracek en Wigram (2004) een meta-analyse op elf primaire studies
uitgevoerd om de effectiviteit van muziektherapie voor jeugdigen met diverse psychische problemen
te onderzoeken. Naast het algemene effect van muziektherapie wilden de onderzoekers identificeren
hoe het type stoornis, de leeftijd van de cliënt, de benadering van de muziektherapie en het type
uitkomst van invloed waren op de grootte van het effect van de behandeling. Hiervoor is de
behandeling van in totaal 188 jeugdigen van vier tot negentien jaar onderzocht. Zij vonden een
effectgrootte d van 0.61, wat een grote verandering betekent. Echter, de verschillen tussen de diverse
uitkomstmetingen waren groot: voor sociale vaardigheden vonden zij een klein negatief effect (d = -
0.17), voor zelfconcept een middelgroot effect (d = 0.46) en voor ontwikkeling en gedrag een groot
effect (d = 0.76 resp. 0.96). Zij constateerden dat cliënten uit de controlegroep geen verbetering
doormaakten, ongeacht of zij een alternatieve dan wel geen behandeling ontvingen. Vooral door het
kleine aantal studies concluderen de onderzoekers met enige voorzichtigheid dat muziektherapie het
meest effectief is voor jeugdigen met een dubbele diagnose (d = 0.82), gevolgd door jeugdigen met
ontwikkelings- en gedragsproblemen (d = 0.65 resp. 0.78). Het minst effectief bleek muziektherapie
te zijn voor jeugdigen met emotionele problemen (d = 0.16). Muziektherapie was even effectief voor
kinderen als voor adolescenten. Gold, Voracek en Wigram merken op dat eclectische vormen het
meest effectief zijn. Behavioristische muziektherapie bleek het minst effectief te zijn. In studies die
zichtbaar gedrag als uitkomstmaat hanteerden, werden grotere veranderingen gerapporteerd dan in
studies die subjectieve ervaringen maten. Kanttekening bij dit onderzoek is dat er een totale
effectgrootte is berekend van heel verschillende concepten, waardoor het de vraag is wat de
betekenis van de gevonden effectgrootte is.
Ook Whipple (2004) onderzocht via een meta-analyse de effectiviteit van muziektherapie bij
jeugdigen met autisme. Daarbij vergeleek zij cliënten bij wie muziek een onderdeel van de
behandeling vormde met cliënten die geen muziektherapie ontvingen. Zij analyseerde negen
primaire studies, waarin de cliënten tussen de vier en 21 jaar oud waren. De meeste cliënten waren
jongens. In de onderzochte studies analyseerde de onderzoeker de effecten van muziektherapie op
sociaal gedrag, cognitieve vaardigheden en communicatie. Whipple rapporteert een effectgrootte d
van 0.77, een middelgroot effect. De effectgroottes varieerden echter tussen 0.09 en 3.36. De
interventies in de onderzochte primaire studies waren zo heterogeen dat het moeilijk is om
specifieke conclusies te trekken over de effectiviteit van muziektherapie. Ook is geen onderscheid
gemaakt tussen verschillende typen variabelen. Whipple concludeert dat verder onderzoek nodig is
om te achterhalen welke specifieke toepassingen van muziek in de behandeling van kinderen en
adolescenten effect hebben.
8

De twee onderstaande reviews (Wigram & Gold, 2006; Yeaw, 2001) voldeden niet aan diverse
kwaliteitscriteria. Omdat er over de effectiviteit van muziektherapie zo weinig bekend is, worden de
resultaten van deze reviews hier toch beschreven.
Wigram en Gold (2006) deden een review naar de effectiviteit van muziektherapie bij autisme.
Daarvoor bekeken zij de overzichtsstudies van Whipple (2004) en Ball (2004) en daarnaast vier
primaire studies. Dat onderzoek laat enig bewijs zien voor de effectiviteit van muziektherapie bij
autisme. Volgens Wigram en Gold biedt muziektherapie de structuur die kinderen met autisme
nodig hebben om te kunnen leren en zich aan te passen. Tegelijkertijd bestaat muziektherapie uit
improvisatie wat ook bijdraagt aan het leer- en aanpassingsvermogen. De interventie brengt het
meest teweeg in de interpersoonlijke communicatie, de wederkerigheid in relaties en de
ontwikkeling van vaardigheden om relaties aan te gaan.
Yeaw (2001) beschrijft de effecten van muziektherapie bij uiteenlopende problemen. Hij concludeert
dat muziektherapie bij kinderen met uiteenlopende problemen positieve effecten heeft, onder andere
op aandachtsproblemen en concentratie. Het lijkt erop dat met muziektherapie het ruimtelijk inzicht
verbeterd kan worden en dat het leren versterkt wordt. In de behandeling van stemmingsstoornissen
blijkt muziektherapie zelfvertrouwen en zelfwaardering te verbeteren. Het gepresenteerde onderzoek
laat weliswaar positieve resultaten zien, maar kent ook diverse beperkingen. Veel studies hadden
slechts een kleine groep deelnemers en vaak ontbrak het aan een controlegroep. Daarnaast zijn er
weinig adequate instrumenten gebruikt om veranderingen te meten.
Van een primaire studie is de bewijskracht kleiner dan die van een meta-analyse of review. Toch zijn
de volgende drie primaire studies interessant. Oelkers-Ax en collega’s (2008) vergeleken de effecten
van medicatie en muziektherapie met die van een placebomedicijn bij kinderen met migraine. Zij
gebruikten hiervoor een prospectief, gerandomiseerd, deels dubbelblind onderzoeksdesign. De
onderzoekers vergeleken drie groepen: kinderen die medicatie ontvingen, kinderen die
muziektherapie ontvingen en kinderen in de controlegroep die een placebo ontvingen. Het
onderzoek bestond uit vier fasen: een acht weken durende ‘baseline’ periode, twaalf weken
behandeling, een acht weken durende fase na de behandeling, en een acht weken durende follow-up
periode zes maanden na afloop van de behandeling. Aan het onderzoek deden 58 kinderen mee van
wie 19 medicatie kregen, 19 een placebo en 20 muziektherapie. De onderzoekers gingen na of het
aantal migraineaanvallen gedurende een periode van vier weken verminderde en of de intensiteit
van de hoofdpijn tijdens een migraineaanval afnam met tenminste 50 procent.
Oelkers-Ax en collega’s (2008) concluderen dat zowel de placebo als de behandelcondities effect
hebben op het aantal migraineaanvallen van kinderen. Bij de kinderen in de medicatiegroep en de
muziektherapiegroep trad meer verbetering op dan bij de kinderen die de placebo ontvingen. Een
vermindering van de intensiteit van de hoofdpijn trad slechts bij enkele kinderen op. Daarin waren
er geen verschillen tussen de behandelgroepen en de controlegroep.
Het onderzoek kent een paar beperkingen. In de eerste plaats was de onderzoeksgroep vrij klein, wat
de generaliseerbaarheid beperkt. Ten tweede is muziektherapie niet vergeleken met een
psychotherapeutische placebo, waardoor conclusies met betrekking tot muziektherapie met enige
voorzichtigheid bekeken moeten worden.
Robb en collega’s (2008) onderzochten met een Randomized Controlled Trial (RCT) de effecten van
muziektherapie op de stresscopingvaardigheden van kinderen met kanker. Muziektherapie was
effectiever dan luisteren naar muziek of audioboeken. De onderzoekers vonden geen verschillen
9

tussen jongens en meisjes. Hoewel naar muziek luisteren niet zo effectief was als Active Music
Engagement (AME), toonden kinderen die naar muziek luisterden meer positieve emoties en meer
eigen initiatieven. Echter, wanneer een muziektherapeut dezelfde muziek intentioneel toepaste, dan
waren de effecten op alle copingvaardigheden nog groter. Kinderen die muziektherapie ontvingen
waren ook meer actief betrokken. Dat bleek uit het feit dat ze meededen aan een spelactiviteit, meer
gefocust waren op de activiteit, keuzes maakten en aanwijzingen van de therapeut opvolgden.
Gooding (2010) onderzocht de effecten van muziektherapie op sociale vaardigheden van kinderen en
jongeren. De kinderen hadden uiteenlopende problemen, waaronder ADHD, syndroom van
Asperger, angststoornissen en posttraumatische stress stoornis. De interventie bestond uit een
combinatie van actieve muziektherapie en cognitieve gedragstherapie. Hoewel de onderzoeksgroep
klein was (45 kinderen van 6-17 jaar), laat het onderzoek positieve resultaten zien: het sociaal
functioneren van kinderen met aanzienlijke problemen verbeterde.
Bij welke problemen helpt muziektherapie?
Hoewel het onderzoek naar muziektherapie nog grote beperkingen kent en de resultaten dus met
grote voorzichtigheid geïnterpreteerd moeten worden, lijkt muziektherapie op een aantal problemen
en stoornissen een positief effect te hebben. Uit diverse reviews en meta-analyses komt naar voren
dat muziektherapie helpt om communicatieproblemen aan te pakken en sociaal gedrag te stimuleren
bij kinderen met autisme (Gold et al., 2006; Whipple, 2004; Wigram & Gold, 2006). Muziektherapie
lijkt eveneens bij kinderen met andere stoornissen een positief effect op de sociale vaardigheden te
hebben. Ook heeft muziektherapie een positieve invloed op de ontwikkeling en het gedrag van
jeugdigen met ontwikkelings- en gedragsproblemen (Gold et al., 2006). Bij jeugdigen met
stemmingsproblemen leidt muziektherapie mogelijk tot een verbetering van het zelfvertrouwen en
de zelfwaardering (Yeaw, 2001; Maratos et al., 2008).
Bij kinderen met kanker bleek muziektherapie vaardigheden om met stress om te gaan te bevorderen
(Robb et al., 2008). Bij kinderen met migraineaanvallen bleek na behandeling met muziektherapie
het aantal migraineaanvallen te verminderen, hoewel de ernst van de aanvallen niet verminderde
(Oelkers-Ax et al., 2008).
Muziektherapie blijkt nauwelijks effect te hebben op de emotionele problemen van kinderen met
autisme (Gold et al., 2006). Op hun sociale vaardigheden bleek muziektherapie zelfs een licht
negatief effect te hebben (Gold et al., 2006).
Van de verschillende onderzochte varianten blijkt behavioristische muziektherapie het minst
effectief te zijn (Gold et al., 2006).
3.2 Dans- en bewegingstherapie
Naar dans- en bewegingstherapie is nog heel weinig onderzoek gedaan. Zeker recent onderzoek is
niet voor handen. In onderstaande tabel geven we een overzicht.
Tabel 2: Overzicht van onderzoeken naar de effecten van dans- en bewegingstherapie
Auteurs Meta-
analyse (M)
review (R)
Primaire
aantal studies in de
meta-analyse of review
10
In of
exclusie
criteria
duidelijk?
aantal
jeugdigen
totaal
N=
leeftijd
jeugdigen
in de
studie
Informatie
over inhoud
interventie
aanwezig?

Ritter & Graff
Low (1996)
Caf, Kroflič &
Tancig (1997)
studie (P) +
therapie-
soort
M / Dans 23 primaire studies
(waarvan 4 over kinderen,
6 over adolescenten, 13
over volwassenen)
P / Dans Experimentele en
controlegroep (niet
gerandomiseerd)
11
Ja Aantal
Niet van
toepassing
jeugdigen
onbekend,
totaal 781
(ja/nee)
Onbekend Ja, in algemene
16 7-10 jaar Ja
termen
Alleen Ritter en Graff Low (1996) hebben een meta-analyse uitgevoerd naar de effectiviteit van dans-
en bewegingstherapie voor verschillende doelgroepen en diverse stoornissen, waaronder
angststoornissen, schizofrenie en ontwikkelingsstoornissen.De kwaliteit van de meta-analyse is
matig omdat zeer uiteenlopende doelgroepen zijn vergeleken, een beschrijving van de zoektermen
ontbreekt en niet nauwkeurig is beschreven over welke doelgroepen de primaire onderzoeken gaan.
In totaal analyseerden Ritter en Graff Low 23 primaire studies. Van de primaire studies gingen er
vier over de behandeling van kinderen, zes over adolescenten en dertien over volwassenen. In totaal
maakten 781 cliënten deel uit van de meta-analyse. De totale effectgrootte (d) voor alle onderzoeken
was 0.82, wat een groot effect is. Voor kinderen waren de effecten middelgroot (d = 0.60), voor
adolescenten en volwassen groot (d voor beide = 1.06).
De effectgrootte voor mensen met een psychiatrische stoornis, waaronder schizofrenie, obsessiefcompulsieve
stoornis en meervoudige persoonlijkheidsstoornis, was 0.79 (7 studies). Doordat de
groep psychiatrische patiënten behoorlijk heterogeen is, zijn veranderingen moeilijk te meten.
Patiënten met uiteenlopende stoornissen kregen dezelfde methode aangeboden en daarbij is niet
goed bijgehouden bij wie welke veranderingen optraden. Alle patiënten zijn met dezelfde
instrumenten onderzocht, terwijl de problematiek van de individuen onderling sterk verschilde.
Ritter en Graff Low deelden alle 23 studies in naar de afhankelijke variabelen: 11 studies
onderzochten lichaamsbewustzijn, 7 bewegingsanalyses en 14 psychologische veranderingen. Bij
lichaamsbewustzijn gaat het om ruimtelijk bewustzijn, lichaamsbeeld, ruimtelijke oriëntatie,
lichaamsconcept en lichaamsschema. Bewegingsanalyse draait om veranderingen in algemene
lichaamsbeweging, interactionele beweging, fijne motoriek, lenigheid, coördinatie, volharding en
balans. Onder de psychologische variabelen vielen angst, vermoeidheid, zelfwaardering, vertrouwen,
depressie, seksuele differentiatie, vriendelijkheid en woede. De effectgrootte voor studies naar
lichaamsbewustzijn was 0.72, een middelgroot effect. Voor bewegingsanalyse was het effect groot (d
= 1.01). Ook een groot effect (d= 0.93) trad op voor psychologische veranderingen. De grootste
verandering was zichtbaar bij angst (d = 1.96). Een verklaring van de onderzoekers hiervoor is dat
dans- en bewegingstherapie een positief effect heeft op het ontspannen van de spieren. Een
middelgroot effect was er op zelfconcept (d = 0.56), wat erop kan duiden dat dans- en
bewegingstherapie het zelfbewustzijn niet sterk beïnvloedt.
Ritter en Graff Low menen dat dans- en bewegingstherapie kinderen de mogelijkheid biedt om hun
lichaam te exploreren, persoonlijkheid uit te drukken, bewegingsvaardigheden te ontdekken, sociaal
contact te bevorderen en zelfwaardering te versterken. De studies rapporteren verbetering, maar er
zijn slechts enkele goed gecontroleerde kwantitatieve onderzoeken. De effectgrootte is middelmatig,
waarschijnlijk doordat het meeste onderzoek bij kinderen focust op motorische vaardigheden.
Verbeteringen op dit gebied zijn vaak klein. Daarnaast is het meeste onderzoek uitgevoerd bij

kinderen met ontwikkelingsstoornissen. Dans- en bewegingstherapie zou bij hen minder effectief
kunnen zijn door leerproblemen en een slecht begripsvermogen. Adolescenten en volwassenen
profiteren meer van dans- en bewegingstherapie dan kinderen. Onduidelijk bij deze meta-analyse is
op welke uitkomstmaten dans- en bewegingstherapie specifiek van invloed is bij kinderen en
adolescenten. Naar de effecten van dans- en bewegingstherapie bij jeugdigen is weinig kwalitatief
goed onderzoek gedaan.
Naast de meta-analyse van Ritter en Graff Low is er ook een primair onderzoek naar dans- en
bewegingstherapie. De Sloveense onderzoekers Caf, Kroflič en Tangic (1997) gingen na welke
effecten dans- en bewegingstherapie had op hypoactieve kinderen. Het onderzoek kent grote
beperkingen omdat de onderzoeksgroep klein is en de instrumenten niet gestandaardiseerd waren.
Ook zijn de conclusies deels gebaseerd op observaties van leerkrachten en onderzoekers.
Hypoactieve kinderen vertonen passief, teruggetrokken en traag gedrag. Zij zijn vaak introvert en
stil. Ook passen zij zich langzamer aan nieuwe of onverwachte situaties aan, komen zij weinig actief
over en zijn hun reacties op anderen afgevlakt. Veel hypoactieve kinderen hebben problemen met
verbale communicatie en met hun motoriek. Hypoactiviteit is dus het tegenovergestelde van het veel
bekendere fenomeen hyperactiviteit..
De verwachting was dat dans- en bewegingstherapie bij hypoactieve kinderen hun creativiteit,
lichaamsbeeld en mate van activiteit positief zou beïnvloeden. Acht kinderen kregen dans- en
bewegingstherapie. De leerkrachten van een basisschool selecteerden hiervoor kinderen uit hun klas
die het meeste hypoactieve gedrag vertoonden. Deze kinderen werden vergeleken met een
controlegroep, die ook door de leerkrachten geselecteerd werd, nadat de experimentele groep was
samengesteld. De kinderen uit de controlegroep waren ook hypoactief, maar in mindere mate dan de
kinderen uit de experimentele groep.
Kinderen in de experimentele groep konden zich gaandeweg meer ontspannen door creatieve
bewegingsspelletjes. Zij communiceerden ook meer met elkaar. Hun motoriek was meer ontspannen
en hun motorische vaardigheden verbeterden. De leerkrachten vonden na afloop van de behandeling
dat de kinderen in de experimentele groep actiever waren. Maar de behandeling leek geen effect te
hebben op de creativiteit van de kinderen. De meeste kinderen hadden een beter lichaamsbeeld,
maar sommige kinderen hadden nog steeds moeite met lichaamsoriëntatie en spiegelen.
Hoewel de onderzoeksgroep met acht kinderen in de experimentele groep en acht in de
controlegroep beperkt is, laten de resultaten zien dat met dans- en bewegingstherapie positieve
resultaten te behalen zijn bij hypoactieve kinderen. In de therapiesessies konden de kinderen zichzelf
uitdrukken en enthousiast en ontspannen zijn. Zij leerden zich te ontspannen, lawaai te maken,
creatief te zijn en ideeën naar voren te brengen, zich vrij te bewegen in de ruimte, te praten zonder
onder druk te staan en gelukkig te zijn.
Bij welke problemen helpt dans- en bewegingstherapie?
Over de behandeling van kinderen met dans- en bewegingstherapie is nog nauwelijks iets bekend. Er
zijn maar een paar goed gecontroleerde onderzoeken en de resultaten daarvan zijn matig. Het
grootste deel van de onderzoeken bij kinderen concentreert zich op motorische vaardigheden.
Kinderen blijken met behulp van dans- en bewegingstherapie slechts beperkt vooruitgang op hun
motoriek te boeken (Ritter & Graff Low, 1996).
12

Vermoedelijk biedt dans- en bewegingstherapie aan kinderen ook de kans om hun lichaam te
exploreren, persoonlijkheid uit te drukken, bewegingsvaardigheden te ontdekken, sociaal contact te
bevorderen en zelfwaardering te versterken (Ritter & Graff Low, 1996).
Bij hypoactieve kinderen hielp dans- en bewegingstherapie om zich te ontspannen en hun creativiteit
te ontplooien (Caf, Kroflič & Tangic, 1997).
3.3 Dramatherapie
Ook over de werkzaamheid van dramatherapie is slechts in beperkte mate iets bekend. In
onderstaande tabel zijn alle kwalitatief goede onderzoeken vermeld.
Tabel 3: Overzicht van onderzoeken naar de effecten van dramatherapie
Auteurs Meta-
Kipper &
Ritchie (2003)
Notermans
(2010)
Carbonell &
Parteleno-
Barehmi
(1999)
analyse (M)
review (R)
Primaire
studie (P) +
therapie-
soort
aantal studies in de
meta-analyse of review
M / Drama 25 studies (waarvan 2 over
adolescenten, 16 over
college en university
studenten)
13
In of
exclusie
criteria
duidelijk?
aantal
jeugdigen
totaal
N=
Ja 1325,
waarvan 57
adolescente
n
leeftijd
jeugdigen
in de
studie
Niet bekend Ja:
Informatie
over inhoud
interventie
aanwezig?
(ja/nee)
rolwisseling
rollenspel
verdubbeling
combinatie van
technieken
(waaronder
bovenstaande)
R / Drama Niet omschreven Nee Niet bekend Niet bekend Ja, onderzoek
P / Drama Experimentele en
controlegroep design met
random toewijzing
Controlegroep = wachtlijst
Niet van
toepassing
28 Getraumati
seerde
meisjes van
11 tot 13
jaar
naar
dramatherapie
bij adolescenten
met
internaliserende
problemen
Ja,
groepsdrama-
therapie die 20
weken duurt.
Gefaseerde
opbouw van
sessie: warming-
up om kennis te
maken met
kernideeën en
technieken van

Freeman,
Sullivan &
Fulton (2003)
Hamamci
(2006)
P / Drama Solomon four-group
design
P / Drama Experimentele en
controlegroep at random
toegewezen met
voormeting, nameting en
follow-up na 6 maanden
14
Niet van
toepassing
Niet van
toepassing
237 3 e /4 de klas
basisonder
wijs
31 Studenten Ja
dramatherapie;
actie om
traumatische
ervaring uit te
spelen; delen
waarin ervaring
van sessie en
trauma
besproken
worden
Ja: groepen,
improvisatie en
gericht op
aanleren van
sociale
vaardigheden
(bestaand uit
response
acquisition,
response
practice,
response
shaping en
cognitive
restructuring)
De kwaliteit van de uitgevoerde meta-analyse van Kipper en Ritchie (2003) is vrij goed. Zij
vergeleken de effecten van de afzonderlijke technieken van dramatherapie en onderzochten ook het
‘overall’ effect. Tussen de effecten van specifieke technieken blijken grote verschillen te bestaan. In
algemene zin is met dramatherapie een groot effect te bereiken (d = 0.95). Kipper en Ritchie vonden
het grootste effect bij verdubbeling (d = 1.29). Dat is een techniek waarbij een persoon zichzelf
uitbeeldt terwijl een andere persoon hem tegelijkertijd nadoet. Ook met rolwisseling werden goede
resultaten behaald (d = 0.93). Bij rolwisseling wisselen de spelers gedurende het spel van rol. Een
combinatie van technieken, waarvan bij dramatherapie in het algemeen sprake is, was minder
effectief (d = 0.42). Dat kan het gevolg zijn van de kleine effecten die de afzonderlijke studies
rapporteren. Ook de slechte kwaliteit van het primaire onderzoek vertroebelt de resultaten van de
meta-analyse. Met rollenspellen werd vrijwel geen resultaat behaald (d = 0.17).
De meta-analyse van Kipper en Ritchie laat niet zien of er verschillen tussen mannen en vrouwen
zijn. Daarnaast rapporteren zij geen leeftijd van de respondenten in het onderzoek, waardoor het
niet mogelijk is om een conclusie te trekken over de werkzaamheid van dramatherapie bij jeugdigen.
Ook rapporteren zij niet op welke problemen en stoornissen dramatherapie effect heeft.

Notermans (2010) biedt een overzicht van onderzoek naar dramatherapie bij adolescenten met
internaliserende problemen. Hieronder valt bijvoorbeeld extreme teruggetrokkenheid, lichamelijke
klachten, angstig en depressief gedrag. Hij concludeert dat dramatherapie effect lijkt te hebben op
angst- en stemmingsklachten. Er zijn aanwijzingen dat dramatherapie invloed heeft op ‘mind
reading’ (het invullen van de gedachten van anderen) en automatische negatieve gedachten. In
contact met anderen lijkt dramatherapie eraan bij te dragen dat adolescenten zich minder
terugtrekken en minder probleemgedrag vertonen. Ook nemen onrealistische verwachtingen van
vriendschappen af en verbetert het zelfbeeld. Notermans merkt daarbij wel op dat het vooral om
kleinschalig onderzoek gaat, waaruit nog moeilijk definitieve conclusies over de effectiviteit te
trekken zijn.
Naar dramatherapie zijn enkele kwalitatief goede primaire studies uitgevoerd.
Carbonell en Parteleno-Barehmi (1999) boden twaalf getraumatiseerde meisjes een twintig weken
durende dramatherapie aan. Meisjes mochten alleen deelnemen als zij tenminste zeven van de
volgende tien traumatische gebeurtenissen hadden meegemaakt: seksueel misbruik, moord op een
familielid, slachtoffer van geweld of fysieke mishandeling, drugs- en/of alcoholmisbruik door de
ouders, zelfmoord door een familielid, getuige van geweld, betrokkenheid bij een ongeluk, ervaring
met brand, uithuiszetting of dakloosheid en immigratie onder moeilijke omstandigheden. De
onderzoekers vergeleken voor en na de behandeling de resultaten met een controlegroep door
middel van de Youth Self Report (YSR). De controlegroep van veertien meisjes stond op de wachtlijst
voor de behandeling. Bij vergelijking tussen de experimentele en de controlegroep blijken de effecten
voor teruggetrokken gedrag klein (Cohen’s d = 0.18) en matig voor angstig of depressief gedrag
(Cohen’s d = 0.42). Hoewel de onderzoekers geen significante verschillen vonden voor de andere
subschalen van YSR, laten de scores wel zien dat de behandelgroep sterker verbeterde dan de
controlegroep. Carbonell en Parteleno-Barehmi (1999) concluderen dat dramatherapie in groepen
een potentieel effectieve behandelvorm is voor de behandeling van trauma’s. Juist een verandering
van teruggetrokken en angstig of depressief gedrag is cruciaal voor het herstel van een trauma en
chronische stress. De conclusies van het onderzoek zijn slechts beperkt generaliseerbaar, omdat het
aantal deelnemers klein is en de gegevens alleen afkomstig zijn uit zelfrapportage. Wanneer ook
andere meetinstrumenten of meerdere informanten gebruikt zouden zijn, zou dit de bewijskracht
voor de effecten van dramatherapie vergroot hebben.
Freeman, Sullivan en Fulton (2003) onderzochten de effecten van creatieve drama-activiteiten op
het zelfconcept, probleemgedrag en sociale vaardigheden bij 237 kinderen uit de derde en vierde klas
van het basisonderwijs. Creatieve drama-activiteiten bleken geen bijdrage te leveren aan het
verbeteren van het zelfconcept, het verminderen van probleemgedrag of het verbeteren van de
sociale vaardigheden. Hierin waren geen verschillen tussen jongens en meisjes. De uitvoerder
signaleerde dat verlegen leerlingen meer ontspannen werden en steeds meer deelnamen. Meer
extraverte leerlingen werden zich bewust van de noodzaak om samen te werken. De onderzoekers
menen daarom dat gedragsveranderingen in kenmerken als verlegenheid en samenwerking
voorafgaan aan veranderingen in meer globale constructen als zelfconcept, probleemgedrag en
sociale vaardigheden. Daarom vinden zij dat deze mogelijk mediërende factoren in toekomstige
onderzoeken zouden moeten worden meegenomen. Een verklaring voor het gebrek aan effecten is
dat de leerlingen al voor het onderzoek adequaat sociaal gedrag en weinig probleemgedrag
15

vertoonden. Als gevolg daarvan konden de activiteiten slechts marginaal invloed hebben op sociale
vaardigheden en probleemgedrag.
Hamamci (2006) onderzocht wat het effect was van een combinatie van cognitieve gedragstherapie
en dramatherapie op depressie bij studenten. Hij vergeleek daarbij studenten die cognitieve
gedragstherapie (CGT) kregen met studenten die een combinatie van CGT en dramatherapie kregen,
en een controlegroep zonder behandeling. De vooruitgang op depressieve symptomen, negatieve
automatische gedachten en disfunctionele houding werd daarbij onderzocht met behulp van de Beck
Depression Inventory (BDI), Automatic Thoughts Questionnaire (ATQ) en de Dysfunctional Attitude
Scale (DAS). Alle groepen, ook de controlegroep, verbeterden, maar de experimentele groepen het
meest. Tussen de twee experimentele groepen was er geen verschil. Dat betekent dat de
gecombineerde CGT en dramatherapie voor de behandeling van een depressie even effectief was als
CGT. Bij de follow-up liet de combinatietherapie een grotere reductie van depressieniveau, negatieve
automatische gedachten en disfunctionele attitude zien. Opvallend in dit onderzoek is dat ook de
controlegroep verbeterde, zonder dat die behandeling kreeg.
Bij welke problemen helpt dramatherapie?
Gezien de beperkingen van de genoemde onderzoeken, is het moeilijk om duidelijke conclusies te
trekken over de effectiviteit van dramatherapie. Enkele effectonderzoeken laten positieve resultaten
zien van dramatherapie op teruggetrokken en angstig of depressief gedrag (Carbonell & Parteleno-
Barehmi, 1999; Hamamci, 2006; Notermans, 2010). Freeman, Sullivan en Fulton (2003) vonden
geen effecten voor dramatherapie op het probleemgedrag, het zelfconcept en de sociale vaardigheden
van basisschoolkinderen.
Met verschillende dramatechnieken zijn uiteenlopende resultaten te behalen. Het grootste resultaat
wordt bereikt met verdubbeling en rolwisseling. Over de algemene resultaten kunnen nog geen
uitspraken gedaan worden, omdat daar weinig onderzoek naar is gedaan. Het beschikbare onderzoek
is daarnaast van een dusdanig slechte kwaliteit dat de geldigheid van de uitspraken over de
effectiviteit in twijfel getrokken moet worden (Kipper & Ritchie, 2003).
4. Conclusie
Creatieve therapie, waaronder muziek-, dans- en bewegings-, drama- en beeldende therapie, wordt
ingezet voor allerlei problemen bij jeugdigen. Therapeuten streven met muziek, dans en beweging,
drama en beeldend materiaal diverse doelen na: het terugdringen van problemen en stoornissen, het
op gang brengen van een gestagneerde ontwikkeling en het verwerken of leren omgaan met
problemen.
Ook al worden deze therapieën veel gebruikt, toch is er nog maar weinig kwalitatief goed onderzoek
naar de effectiviteit beschikbaar. De resultaten van het gedane onderzoek zijn echter positief. Dat is
hoopgevend. Uit de diverse onderzoeken blijkt dat creatieve therapie de problemen van kinderen
vermindert.
Voor muziektherapie geldt dat vooral van de behandeling van kinderen met een autisme spectrum
stoornis resultaten bekend zijn. Die resultaten zijn veelbelovend voor het verminderen van
communicatieve problemen en voor het stimuleren van sociaal gedrag. Over de effectiviteit van
16

muziektherapie bij andere stoornissen is minder bekend. Er lijken positieve effecten bij depressie
bereikt te worden. Hiernaar zou zeker verder onderzoek gedaan moeten worden.
Voor dans- en bewegingstherapie zijn de resultaten van onderzoek te beperkt om te kunnen
concluderen dat die effectief is bij jeugdigen. Op het gebied van motoriek blijken kinderen die dans-
en bewegingstherapie ontvangen slechts beperkt vooruitgang te boeken. Zeker om een meer
specifieke conclusie te kunnen trekken over de stoornissen waarbij dans- en bewegingstherapie
werkt bij jeugdigen is meer informatie nodig.
Hoewel het onderzoek naar de effectiviteit nog te beperkt is om eenduidige conclusies te trekken,
lijkt dramatherapie een methode waarmee in ieder geval op het gebied van internaliserende
problemen, zoals angstig, depressief en teruggetrokken gedrag, positieve resultaten te behalen zijn.
Over de resultaten bij externaliserende problematiek is nog niets bekend.
De reikwijdte van deze conclusies is beperkt. De meta-analyses en reviews zijn slechts op een klein
aantal primaire studies gebaseerd. Daarnaast zijn de studies weinig gedifferentieerd naar specifieke
stoornissen of problemen, behalve de meta-analyses naar de effectiviteit van muziektherapie bij
kinderen met een autisme spectrum stoornis.
Voor beeldende therapie zijn geen meta-analyses of reviews gevonden die de effectiviteit
onderzochten. Ook zijn hiervoor geen kwalitatief goede primaire onderzoeken gevonden.
In Nederland is geen onderzoek gedaan naar de effectiviteit van creatieve therapie bij jeugdigen.
Momenteel zijn daarvoor wel enkele initiatieven genomen. Vanuit de Hogeschool Zuid worden in
samenwerking met een aantal justitiële jeugdinrichtingen de verschillende vormen van creatieve
therapie systematisch beschreven en theoretisch onderbouwd. Aan de Hogeschool Utrecht loopt een
onderzoek naar de effectiviteit van dramatherapie bij adolescenten met angst- en
stemmingsstoornissen.
Hoewel we iets weten over de mogelijke effecten van creatieve therapie, is er nog weinig bekend over
wat precies de werkzame bestanddelen zijn en welke theorieën een verklaring geven voor de
effectiviteit. Creatieve therapie blijkt gebaseerd op allerlei uiteenlopende theorieën vanuit zowel de
kunst en als de psychotherapie. Nog niet bekend is hoe en met welke middelen creatief therapeuten
in staat zijn om specifieke problemen en stoornissen te verhelpen of te verminderen. Om dit op te
lossen is het nodig dat de werkwijze van creatieve therapie helder beschreven wordt en dat
vervolgens onderbouwd wordt hoe creatieve therapie de problemen van jeugdigen kan verminderen.
De volgende stap zou dan kunnen zijn te onderzoeken in hoeverre deze theoretische onderbouwing
klopt.
17

Literatuur
Caf, B., Kroflič, B. & Tangic, S. (1997). Activation of hypoactive children with creative movement and
dance in primary school. The Arts in Psychotherapy, 24, 355-365.
Carbonell, D.M. & Parteleno-Barehmi, C. (1999). Psychodrama groups for girls coping with trauma.
International Journal of Group Psychotherapy, 49, 285-306.
Freeman, G.D., Sullivan, K. & Fulton, C.R. (2003). Effects of creative drama on self-concept, social
skills, and problem behavior. The Journal of Educational Research, 96, 131-138.
Gold, C., Voracek, M. & Wigram, T. (2004). Effects of music therapy for children and adolescents
with psychopathology: a meta-analysis. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45, 1054-1063.
Gold, C., Wigram, T. & Elefant, C. (2006). Music therapy for autistic spectrum disorder (Review).
The Cochrane Collaboration, issue 3.
Gooding, L.F. (2010). The effect of a music therapy-based social skills training program on social
competence in children and adolescents with social skills deficits. Tallahassee (Florida): Florida
State University/College of Music.
Goodman, R. F., Chapman, L.M. & Gantt, L. (2009). Creative arts therapies for children. In E.B. Foa,
T.M. Keane, M.J. Friedman, J.A. Cohen (Eds.). Effective treatments for PTSD: Practice guidelines
from the International Society for Traumatic Stress Studies (2nd ed.). New York, NY, US: Guilford
Press, US (pp. 491-507).
Hamamci, Z. (2006). Integrating psychodrama and cognitive behavioral therapy to treat moderate
depression. The Arts in Psychotherapy, 33, 199-207.
Hutschemaekers, G. & Neijmeijer, L. (1998). Beroepen in beweging. Professionalisering en grenzen
van een multidisciplinaire GGZ. Utrecht: Trimbos-instituut.
Kipper, D.A. & Ritchie, T.D. (2003). The effectiveness of psychodramatic techniques: a metaanalysis.
Group Dynamics: Theory, Research and Practice, 7, 13-25.
Konijn, C. (2003; red.). Internationaal overzicht effectieve interventies in de jeugdzorg. Utrecht:
NIZW.
Maratos, A.S., Gold, C., Wang, X. & Crawford., M.J. (2008). Music therapy for depression. Cochrane
Database of Systematic Reviews 2008, Issue 1.
Notermans, H. (2010). Wat speelt er? Een reflectie op dramatherapie voor adolescenten met
internaliserende problemen. Kind en Adolescent, 31, 15-28.
18

Oelkers-Ax, R., Leins, A., Parzer, P., Hillecke, T., Bolay, H.V., Fischer, J., Bender, S., Hermanns, U. &
Resch, F. (2008). Butterbur root extract and music therapy in the prevention of childhood migraine:
an explorative study. European Journal of Pain, 12, 301-313.
Ritter, M. & Graff Low, K. (1996). Effects of dance/movement therapy: a meta-analysis. The Arts in
Psychotherapy, 23, 249-260.
Robb, S.L., Clair, A.A., Watanabe, M., Monahan, P.O., Azzouz, F., Stouffer, J.W., Ebbers, A., Darsie,
E., Whitmer, C., Walker, J., Nelson, K., Hanson-Abromeit, D., Lane, D. & Hannan, A. (2008).
Randomized controlled trial of the active music engagement (AME) intervention on children with
cancer. Psycho-Oncology, 17, 699-708.
Sausser, S. & Waller, R.J. (2006). A model for music therapy with students with emotional and
behavioral disorders. The Arts in Psychotherapy, 33, 1-10.
Smeijsters, H. (2008). Handboek Creatieve Therapie. Bussum: Coutinho (2 de herziene druk).
Wertheim-Cahen, T. (2003). Een brug tussen intuïtie en cognitie: veertig jaar beeldend creatieve
therapie in de Nederlandse GGZ. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 58, 666-682.
Whipple, J. (2004). Music in intervention for children and adolescents with autism: a meta-analysis.
Journal of Music Therapy, 41 (2), 90-106.
Wigram, T. & Gold, C. (2006). Music therapy in the assessment and treatment of autistic spectrum
disorder: clinical application and research evidence. Child: care, health and development, 32, 535-
542.
Yeaw, J.D.A. (2001). Music therapy with children: a review of clinical utility and application to
special populations. Biola University (doctoral research paper).
19