Evaluatie en bijstelling GCT en LIRIK - Nederlands Jeugdinstituut

Evaluatie en bijstelling GCT en LIRIK
Samenvatting resultaten en aanpassingen
Ingrid ten Berge & Jessica van Rossum
Nederlands Jeugdinstituut
Postbus 19221, 3501 DE Utrecht
Website: www.nji.nl
Utrecht, juni 2009

1. Inleiding
In 2007 heeft het Nederlands Jeugdinstituut in opdracht van de MOgroep twee checklists ontwikkeld
voor de bureaus jeugdzorg: de Gestructureerde Checklist Toegang (GCT) en het Licht Instrument
Risicotaxatie Kindermishandeling (LIRIK). De GCT moet waarborgen dat medewerkers van Bureau
Jeugdzorg binnenkomende hulpvragen en zorgmeldingen gestructureerd, transparant en eenduidig
behandelen. De GCT resulteert in een goed onderbouwd besluit over de acceptatie van de aanmelding
of verwijzing naar andere instellingen. De LIRIK is bedoeld om een gestructureerde inschatting te
maken van de mogelijke aanwezigheid van kindermishandeling, alsmede van het risico op
kindermishandeling in de nabije toekomst. Gezien de beperkte ervaringen met het gebruik van beide
instrumenten, heeft de MOgroep het Nederlands Jeugdinstituut de opdracht gegeven de instrumenten
te evalueren en waar nodig aan te passen.
2. Vraagstelling
In de evaluatie staan de volgende twee vragen centraal die zijn uitgewerkt in specifieke deelvragen over
de GCT en de LIRIK:
- Worden de instrumenten gebruikt zoals bedoeld?
- Beantwoorden de instrumenten aan hun doel, te weten het ondersteunen van het professionele
oordeel teneinde een zo goed mogelijk onderbouwde beslissing te kunnen nemen?
De evalutie richt zich op het gebruik door en de ervaringen van de werkers.
Deelvragen GCT
1. Wordt de GCT gebruikt zoals bedoeld?
2. Wat is de mening van de medewerkers over de relevantie en dekkendheid van de GCT?
3. Wat is de mening van de medewerkers over de hanteerbaarheid van de GCT?
4. Ervaren de medewerkers de GCT als ondersteunend voor:
- het systematisch in kaart brengen en beoordelen van aard, ernst en urgentie van aangemelde
problematiek?
- het inschatten van de veiligheid van het kind?
- het beoordelen van probleembesef, motivatie en draagkracht?
5. Welke aanpassingen zijn volgens de medewerkers noodzakelijk?
Deelvragen LIRIK
1. Wordt de LIRIK gebruikt zoals bedoeld?
2. Wat is de mening van de medewerkers over de relevantie en dekkendheid van de LIRIK?
3. Wat is de mening van de medewerkers over de hanteerbaarheid van de LIRIK?
4. Ervaren de medewerkers de LIRIK als ondersteunend voor het systematisch, eenduidig en
onderbouwd beoordelen van de huidige situatie en de risico’s voor het kind?
5. Welke aanpassingen zijn volgens de medewerkers noodzakelijk?
3. Opzet
De evaluatie is uitgevoerd bij vijf Bureaus Jeugdzorg (Noord-Brabant, Drenthe, Groningen, Utrecht en
Zuid-Holland) die al langere tijd met de GCT en de LIRIK werken. Er zijn twee vragenlijsten opgesteld:
een vragenlijst voor het team Toegang Bureau Jeugdzorg en een vragenlijst voor de VIB projectleider
of teamleider Toegang. De eerste vragenlijst is door de teams gezamenlijk ingevuld. Verschillende
= O=

Bureaus Jeugdzorg hebben meer dan één Toegangsteam. Daardoor hebben uiteindelijk 18 teams
Toegang Bureau Jeugdzorg en 11 VIB projectleiders of teamleiders Toegang de vragenlijst ingevuld.
De vragenlijsten zijn over het algemeen uitgebreid ingevuld en toegelicht en hebben daarmee rijk
materiaal aan feedback opgeleverd.
Naast de evaluatie bij de Toegang, zijn bij de AMK’s in het kader van de eindevaluatie ORBA de
ervaringen met de LIRIK geëvalueerd (Ten Berge & De Baat, 2009). De resultaten zijn meegenomen
bij de herziening van de checklist. Ten slotte is in de evaluatie ook de feedback verwerkt die is
binnengekomen bij de NJi helpdesk die is ingesteld rond de invoering van de GCT en de LIRIK in de
periode 2007-2008.
Na het verzamelen van de ervaringen bij de Bureaus Jeugdzorg is een expertmeeting belegd met de
betrokken Bureaus Jeugdzorg en Kitty Julsingha van de MOgroep, waarin de uitkomsten van de
evaluatie en voorstellen voor wijziging van beide instrumenten zijn besproken. Aan de hand van de
uitkomsten van deze expertmeeting heeft het Nederlands Jeugdinstituut de GCT en de LIRIK
aangepast en opnieuw voorgelegd aan de betrokken Bureaus Jeugdzorg. De reacties daarop zijn
verwerkt in de definitieve versie van de instrumenten en de bijbehorende toelichting. De Bureaus
Jeugdzorg hebben aangegeven dat zij het gevoel hebben gekregen gehoord te zijn.
4. Bevindingen evaluatie
Worden GCT en LIRIK gebruikt zoals bedoeld?
De meeste Bureaus Jeugdzorg geven aan dat voor medewerkers duidelijk is waarvoor de GCT en LIRIK
bedoeld zijn en dat zij deze goed gebruiken. Niettemin ontstaat uit de evaluaties de indruk dat de GCT
en de LIRIK niet gebruikt worden zoals bedoeld. Uit de reacties blijkt dat medewerkers de checklists
veelal zien als een ‘voorschrijvende/dwingende’ vragenlijst die helemaal moet worden ingevuld en niet
primair als hulpmiddel en ondersteuning bij het structureren en expliciteren van het (subjectieve)
professionele oordeel. Dit wordt versterkt doordat men in sommige digitale versies niet verder kan als
vragen of onderdelen niet zijn ingevuld. Ook lijkt niet voor iedereen duidelijk dat de checklists geen
instrumenten zijn die leiden tot een objectief , genormeerd oordeel.
In de toelichting bij de herziene versies wordt derhalve extra aandacht besteed aan doel,
mogelijkheden en beperkingen. Daarnaast wordt aanbevolen om bij de introductie van de herziene
versies de medewerkers nogmaals goed te instrueren over het gebruik.
Wat is de mening van medewerkers over de relevantie en dekkendheid?
De meeste respondenten vinden de vragen en aandachtspunten in de GCT en LIRIK inhoudelijk
relevant. Ook zijn zij tevreden over de dekkendheid van de instrumenten. De instrumenten
structureren het denken, helpen blinde vlekken tegen te gaan door op relevante punten te wijzen,
ondersteunen het expliciteren van het professionele oordeel en vragen structureel aandacht voor de
veiligheid van de jeugdige.
Ongeveer de helft van de Toegangsteams geeft wel aan dat de informatie waarover zij bij de
aanmelding beschikken niet voldoende is om GCT en LIRIK goed in te kunnen vullen. De
instrumenten zouden te uitgebreid zijn voor een aanmelding. Deze opmerking lijkt samen te hangen
met het misverstand dat alle items van de GCT en LIRIK bij de aanmelding ingevuld moeten worden.
In de toelichting van de herziene versies is dit duidelijker uitgelegd.
= P=

Wat is de mening van de medewerkers over de hanteerbaarheid?
GCT
Ongeveer de helft van de Toegangsteams vindt de GCT goed hanteerbaar. Als positieve punten worden
onder andere genoemd de gestructureerdheid, ordening, eerste verkenning problematiek, meer
eenduidigheid en stimuleert systematisch werken. De meeste opmerkingen rond de hanteerbaarheid
hebben te maken met de wijze waarop de GCT gedigitaliseerd is. De digitale versies wijken soms op
inhoud of formulering af van de papieren versies en verschillen ook onderling. Vaak kan per vraag
slechts één antwoord worden aangekruist terwijl meer antwoorden relevant zijn, of moeten alle items
worden ingevuld, ook als die niet van toepassing zijn. Ten slotte vinden meerdere Toegangsteams de
GCT te uitgebreid.
LIRIK
Een derde van de Toegangsteams vindt de LIRIK goed hanteerbaar. Zij geven aan dat de LIRIK
overzichtelijk is, een goed overzicht van de risico’s geeft en een goede uitsplitsing maakt van de zorgen
naar de verschillende gebieden. Toegangsteams die de LIRIK niet goed hanteerbaar vinden, geven aan
dat het invullen veel tijd kost, dat ze een conclusie missen en keuzes soms te stellig zijn. Werkers
hebben moeite met het expliciet formuleren van hun eigen indruk of oordeel over de veiligheid van het
kind, zeker wanneer de beschikbare informatie onduidelijk, gekleurd of onvolledig is. Men vindt het
moeilijk om hier duidelijk stelling in te nemen, vooral ook in verband met inzage door en bespreekbaar
maken met de ouders. In dat verband hebben sommige teams moeite met de naamgeving van de
LIRIK (kindermishandeling) en de term risicotaxatie.
Ook bij de LIRIK wordt aangegeven dat de digitale versies niet altijd overeenkomen met de papieren
versie en dat de praktische bruikbaarheid tekort schiet. Dit geldt in het bijzonder voor de versie die de
AMK’s gebruiken.
Ondersteuning
GCT
De meeste Toegangsteams vinden de GCT ondersteunend voor het systematisch in kaart brengen en
beoordelen van aard, ernst en urgentie van aangemelde problematiek en het beoordelen van
probleembesef, motivatie en draagkracht.
Ruim tweederde vindt de GCT ook ondersteunend voor het inschatten van de veiligheid van het kind.
Er is meer aandacht voor het systematisch checken van de veiligheid van het kind en de urgentie. Een
deel van de Toegangsteams vindt de GCT voor dit doel te subjectief . Ook geeft men aan dat het lastig
blijft om op basis van één aanmeldgesprek een oordeel te vormen. Een aandachtspunt betreft de
screeningsvragen voor de LIRIK. Meerdere Toegangsteams geven aan dat op basis van deze vragen te
vaak een LIRIK moet worden ingevuld.
LIRIK
Driekwart van de Toegangsteams en de meeste AMK’s vinden de LIRIK ondersteunend voor het
systematisch, eenduidig en onderbouwd beoordelen van de huidige situatie. Ruim de helft vindt de
LIRIK ondersteunend bij het beoordelen van de risico’s voor het kind. Een deel van de Toegangsteams
geeft aan dat de LIRIK geen meerwaarde heeft ten opzichte van de GCT en de inschatting die de
werker zelf maakt. Verder wordt opgemerkt dat sommige antwoordcategorieën veel normatief zijn en
wil men graag criteria voor de weging van risicofactoren.
= Q=

Benodigde aanpassingen
Voor beide checklists geldt dat de hanteerbaarheid verbeterd moet worden. Dit betreft vooral de
digitale versies. Vormgeving en digitalisering moeten de werker ondersteunen bij het expliciteren van
de professionele oordeelsvorming. Het (verplicht) aankruisen van vakjes versterkt nu het gevoel van
ongenuanceerd (zwart-wit) een oordeel te moeten geven. Ook mist men ruimte voor toelichting. De
digitale versies moeten overeenkomen met de papieren versies en zoveel mogelijk landelijk uniform
zijn.
GCT
Een deel van de Toegangsteams vindt de GCT te uitgebreid. Dit hangt deels samen met de wijze van
digitalisering en het gebruik van de checklist. Echter, onderdelen van de GCT zijn niet van toepassing
bij informatie- en adviesvragen en er is teveel overlap tussen GCT en LIRIK.
Voor de Toegang kunnen de GCT en de LIRIK worden geïntegreerd om dubbelingen te voorkomen. In
de GCT kunnen dan enkele algemene screeningsvragen worden opgenomen, waarna indien relevant
kan worden ‘doorgeklikt’ naar specifieke vragen van de LIRIK. De criteria voor het invullen van de
LIRIK moeten daarbij worden aangepast. Nu moet bijna altijd de LIRIK worden ingevuld, wat in veel
gevallen als niet zinvol wordt ervaren.
LIRIK
Verschillende respondenten missen een scoringsmodel voor de risicotaxatie. Anderen geven aan dat
vooral het doel, de beperkingen en het gebruik van de LIRIK duidelijker moeten worden toegelicht.
Voor de AMK’s is een betere hanteerbaarheid van de digitale LIRIK noodzakelijk om de checklist te
kunnen gebruiken.
5. Belangrijkste wijzigingen
De herziene versies van GCT en LIRIK zijn overzichtelijker qua opzet en vormgeving en bieden meer
ruimte voor toelichting door de werker. Voor beide checklists is een aparte versie ontwikkeld met
aanwijzingen voor digitalisering en suggesties voor helpteksten.
De toelichting en instructie zijn uitgebreid, waarbij extra aandacht is besteed aan doel en gebruik van
de instrumenten. Ook is op punten meer inhoudelijke toelichting gegeven.
GCT
Om werkers beter te ondersteunen bij het expliciteren van de professionele oordeelsvorming, is in de
opzet een duidelijker onderscheid gemaakt in de vijf hoofdaspecten:
- betrokkenen aanmelding
- toets formele criteria
- eerste verkenning problematiek (informatie verzamelen)
- beoordelen problematiek (professionele oordeel op basis van verzamelde informatie), waaronder
ook veiligheid van de jeugdige
- besluit
Bij de ‘Eerste verkenning problematiek’ is het nu mogelijk om naast zorgen en sterke kanten, ook
inhoudelijk neutrale informatie weer te geven. De gebruikte termen zijn aangepast aan CAP-J. Er is
een extra domein aan toegevoegd, namelijk ‘Opgroeien in verschillende culturen’. Dit domein is
= R=

edoeld voor specifieke aandachtspunten rond bijvoorbeeld vluchtelingen- en
minderhedenproblematiek (o.a. risico op meisjesbesnijdenis).
Er is een verkorte route ingevoegd voor informatie- en adviesvragen.
De overlap met de LIRIK is verholpen door de risicofactoren uit de GCT te verwijderen en de
screeningsvragen voor de LIRIK aan te passen. Daarbij is de uitwerking van de vraag naar directe
fysieke veiligheid verplaatst naar de LIRIK. Dit aspect reikt te ver voor de GCT en past beter binnen de
LIRIK.
De eerste inschatting ernst van de problematiek is verwijderd. De scoring van de antwoordopties riep
veel vragen op en leek niet bij te dragen aan het te nemen besluit.
Op diverse punten zijn extra aandachtspunten toegevoegd voor signalen derden.
De optie ‘Indicatiebesluit op basis van actueel en volledig dossier’ is als apart besluit verwijderd en
opgenomen als subcategorie van traject I t/m III. Het besluit ‘Reageren op signalen derden’ is
verwijderd omdat dit onderdeel is van de aanmelding en geen apart besluit. Ten slotte is een apart
kopje ‘Afspraken’ toegevoegd, waar afspraken vermeld kunnen worden met cliënt, aanmelder,
betrokken instanties, etc.
LIRIK
Deel 1: de naamgeving is veranderd in ‘Huidige veiligheidssituatie’ in plaats van ‘Onderkennen
vermoeden van kindermishandeling’. In aansluiting op de GCT is bij de huidige veiligheidssituatie de
vraag naar directe veiligheid toegevoegd.
Bij het onderdeel ‘Jeugdige(n)’ (1C) is de kernvraag ‘Zijn er kindsignalen die wijzen op een bedreigde
ontwikkeling?’ veranderd in ‘Zijn er kindsignalen die wijzen op een onveilige opvoedingssituatie of
kindermishandeling?’ om concreter aan te geven wat in dit onderdeel centraal staat. De terminologie is
beter afgestemd op de GCT en CAP-J.
Bij de risicofactoren (1D) is als kernvraag toegevoegd: ‘Zijn er risicofactoren voor
kindermishandeling?.
In deel 2: risicotaxatie zijn de deelaspecten ‘Aard’ en ‘Kans’ duidelijker samengebracht onder het kopje
‘Wat kan er gebeuren?’. Daarnaast is de benaming van de antwoordcategorieën aangepast.
In de conclusie is meer nadruk gelegd op te voorziene veranderingen gelegd en wat dat betekent voor
de risicotaxatie.
= S=