sociale, psychologische en culturele aspecten van het ... - Crioc

SOCIALE, PSYCHOLOGISCHE 

EN CULTURELE ASPECTEN 

VAN HET VOEDINGSGEDRAG 

Maart 2003 

Pascale Recht 

Kristien Heyde 

© REPRODUCTIE TOEGELATEN MITS DUIDELIJKE BRONVERMELDING EN VOORAFGAANDELIJKE TOESTEMMING VAN DE 

UITGEVER

Sociale, psychologische en culturele aspecten 

"Voeding” is niet het onderwerp dat leerlingen in het secundair onderwijs het meeste boeit en 

de leerkracht moet “dicht bij hun bed” (of bord) blijven om hun interesse gaande te houden. 

Een mogelijke oplossing voor dit probleem bestaat erin om naast de technische aspecten 

uitgebreid op de sociale, psychologische en culturele aspecten in te gaan. 

Het psychologische, gevoelsmatige aspect van elk consumptiegedrag geniet vandaag de dag 

veel belangstelling, in het bijzonder van jongeren, en des te meer als het over voeding gaat. 

De grote principes van de gezondheidspromotie blijven hier dus meer dan ooit van 

toepassing: vertrekken vanuit de leefwereld van de jongeren, het kunnen-zijn bevorderen, een 

vleugje plezier inbouwen, rekening houden met de sociale fenomenen. 

Er volgen 12 invalshoeken met meerdere pedagogische suggesties, ze hebben geen van allen 

te maken met de louter nutritionele aspecten van de voeding. Het is helemaal niet nodig om ze 

allemaal te bespreken, of om zelfs maar een bepaalde volgorde te respecteren, maar de 

leerlingen moeten ze wel als mogelijkheden voorgehouden worden en moeten inspraak 

krijgen in een werkkeuze. 

Ze worden gevolgd door een aantal referenties, nuttige leestips en adressen van websites. 

12 INVALSHOEKEN TOT DE BESPREKING VAN VOEDINGSGEDRAG 

Eerst het begrip “behoeften” belichten, in die zin dat zich voeden neerkomt op het bevredigen 

van meerdere behoeften en niet alleen van de fysiologische behoefte aan inname van 

voedingsstoffen. 

Ten tweede dieper ingaan op dit onderwerp door het aspect “sociale integratie”, dat rond het 

nuttigen van een maaltijd hangt, grondiger uit te spitten. 

Ten derde komt de diversiteit van de (culturele en andere) gewoonten rond voeding aan bod, 

die nieuwsgierigheid opwekken en de weg naar verdraagzaamheid openen. 

Vier heeft het over psychologisch-affectieve trekjes die gekoppeld kunnen worden aan de 

houding van de jongeren met betrekking tot voeding, als uitgangspunt voor een debat. 

Vijf: een lijst van mentale modelbeelden, als evenveel voorbeelden van menige andere 

mogelijkheid waar misschien van afgestapt zou moeten worden. 

Zes: als er één factor is die vooral de keuze van een voedingsproduct bij jongeren bepaalt, is 

het wel de smaak! Een zinnelijke benadering. 

Zeven: tussen gulzigheid en ascese – zoeken naar een zeker evenwicht op een leeftijd waarop 

niets zeker is. 

Acht: voeding in godsdienst, bijgeloof en zelfs magie – kennis betekent tolerantie. 

Negen: topmodellen en topatleten – richtsnoeren voor het eetpatroon van onze teenagers ? 

Tien: bestaat er een “typisch” eetgedrag bij de teenagers? Zo ja, hetwelk en waarom? 

2 

© OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO © OIVO

Elf: normen en afwijkingen in eetgedrag – een hypergevoelig onderwerp met het oog op het 

groeiend aantal eetgedragsstoornissen bij adolescenten. 

Twaalf: een hoofdstuk over snoep, chips en limonades – waarom niet een beetje humor in 

plaats van de beschuldigende vinger? 

1. Behoeften en wensen 

« Een mens moet eten om te leven…»: een welbekend (en waar) gezegde, maar overdrijven 

we niet een beetje ? 

Eten is een dagelijkse activiteit die onontbeerlijk is voor het behoud van het leven, voor de 

harmonieuse ontwikkeling van ons lichaam en voor de goede gezondheid van dat lichaam. 

Net als zovele andere levende organismen heeft de mens behoefte aan een welbepaalde 

hoeveelheid voeding van een bepaalde kwaliteit om een lichaam en geest in stand te houden 

die evenwichtig werken. 

Het begrip « behoefte » is ruim en dekt meer ladingen dan louter het aspect evenwicht tussen 

de diverse voedingselementen. 

Daarom is het onderscheid kunnen maken tussen behoefte en wens, die inzicht zowel in 

voedingsvragen als in het hele consumptiegedrag vergt, al een hele opgave. 

Het eetgedrag probeert dus op een flexibele manier verschillende soorten behoeften te 

bevredigen. 

Een belangrijk met voeding te bevredigen element bij de mens is het sociaal aspect (in het 

Engels: socializing). Dit betekent dat het eetgedrag een onmiskenbare socioculturele en 

psycho-affectieve rol toebedeeld krijgt, vooral bij jongeren. 

Al bestaat er geen “strikte normale waarde” voor eetlustbevrediging, toch blijft het 

onomstotelijk vaststaan dat storingen op dat niveau vaak het gevolg zijn van een slecht gevoel 

op andere (non-food) domeinen, meestal van psychologische of sociale aard. 

Over eten praten in een klas van de middelbare school ligt meteen ook erg gevoelig omdat 

zich onder die jongeren zowel de aanhangers van het fastfoodrestaurant als de gedreven 

diëters bevinden. Hun enige punten van overeenkomst inzake eetgedrag hebben te maken met 

sociale contacten, culturele en familiale gewoonten, kortom niet-voedselgebonden behoeften. 

PEDAGOGISCHE AANPAK 

• Een mogelijke aanpak zou erin bestaan aan de leerlingen te vragen om een reeks 

definities van het woord « evenwicht » uit te werken met behulp van een enquête bij een 

gevarieerd publiek – jongeren, kinderen, ouders en grootouders – en een vergelijking van 

de resultaten.Voor de jongeren staat voedselbehoeften op een evenwichtige manier 

voldoen vaak gelijk met “alles eten”, dus inclusief frieten, chips en bonbons. 

Volwassenen zien beter in dat het daarbij over “gezond eten” gaat. Als de vraag meer op 

maaltijdbehoeften gericht wordt, zullen de jongeren eerder denken aan een maaltijd 

bestaande uit voorgerecht, hoofdschotel en dessert, terwijl de volwassenen zullen denken 

aan de frequentie van de maaltijden, de noodzaak van een goed ontbijt, enzovoort. Aan de 

hand van de uiteenlopende antwoorden zal de leerkracht kunnen aantonen dat de 

3 


“voedselbehoeften op een evenwichtige manier bevredigen” een vraag met vele dimensies 

is, waarbij aspecten van tijdsbeheer (evenwicht in een maaltijd, in een dag, in een week) 

of vragen van meer persoonlijke orde (smaak, voorkeuren, familiale voorgeschiedenis, 

…) meespelen. 

• Vragen aan de leerlingen om een behoeftenpiramide, naar het model van de piramide van 

Maslow, uit te werken die uitsluitend over hun voeding gaat, is een inleidende activiteit 

die helpt om de voedselbehoefte in haar complexe context te plaatsen. Wat vormt de basis 

van de piramide ? Welke behoeften komen bij iedereen voor ? Staan ze op verschillende 

plaatsen in de piramide ondergebracht ? Over welke behoeften gaat het dan en 

waarom… ? 

• Vertrekken van een vitale behoefte, zoals dorst, en met de leerlingen alle verschillende 

manieren optekenen waarop die dorst dag in dag uit gelaafd kan worden. Op basis van 

deze lijst een ontleding maken van de fysiologisch nuttige en nodige handelingen (water 

drinken, bijvoorbeeld), van de sociale elementen (smaak, mode, prestige als het om 

alcohol gaat) en van de ingebeelde elementen (het immateriële, de sfeer, het beeld dat aan 

bepaalde dranken – zoals coca-cola – gekoppeld wordt). Op die manier de twee polen 

behoefte / verlangen aantonen, die meespelen bij de bevrediging van een zo banale 

behoefte als “de dorst laven”. 

2. Sociale functie van voeding 

« …en niet leven om te eten ! » 


• Tijd. « Een mens brengt gemiddeld 6 à 7 jaar van zijn/haar leven door met eten »: hoe kan 

die tijd dagdagelijks het best beheerd worden (berekenen op een reële week), op korte 

termijn (bijv. tijdens het schooljaar) en in het hele leven (als autonome volwassene). 

Andere tijdsbenadering: evolutie van de tijd die men besteedt aan eten (in 1965 brachten 

de Fransen gemiddeld 2 uren per dag aan tafel door, tegenover 1u20’ nu), van de 

bereidingstijd, van de tijd voor de boodschappen, alsook de tijdstippen en de organisatie 

van de maaltijden. 

• Het genieten van het eten is één aspect, maar niet het belangrijkste: wat telt is het plezier 

onder vrienden te zijn. Of het nu bij Quick of bij MacDonald’s is, de sfeer (muziek, jong 

meubilair, TV-clips, Angelsaksische sfeer, enzovoort) komt op de eerste plaats, ver boven 

de inhoud van de maaltijden. In feite gaat het om een plek waar jongeren elkaar moeten 

kunnen ontmoeten. Doorgaan over het tijdsaspect: de tijd die wordt gewonnen met de 

“fast” uit fastfood gaat gemakkelijk weer verloren door het rondhangen en het kletsen (in 

of rond het restaurant), wat dan weer aansluit bij de “sociale functie” van de voeding. 

Discussiepoging: waar eten jullie graag, en waarom? Vergelijk de beschrijvingen van het 

ideale kader (proper, aangenaam, luchtig kader; druk, luidruchtig en rokerig kader, 

zaalpersoneel, muziek, aankleding van de maaltijden, enz.) : wat zoeken de jongeren 

eigenlijk? 

• Andere mogelijkheid : iets verder van de dagdagelijkse leefwereld van de leerlingen 

verwijderd, betreft het verband tussen de veranderingen in het eetgedrag en de sociale 

veranderingen. Met de omwenteling in de gezinssituaties zien we ook de herschikking 

van de “gezinskern” en dat de voeding van de kinderen niet langer het autoritaire domein 

4 


van de moeder is. Het eten geeft minder aanleiding tot princiepsconflicten (“eet eerst je 

soepbord leeg”, “haal je ellebogen van de tafel”, enzovoort). Vooral de jongere wordt 

momenteel beschouwd als een volwaardig individu. Al van kleinsaf kon het kind zijn 

eigen caddie naast die van mama vullen. Het zou een goede oefening zijn als de inhoud 

van de kleine caddie met de grote caddie vergeleken zou worden, om daarna uit te breiden 

naar adolescenten en daar de conclusies uit te trekken. 

• Het gewijzigd statuut van de vrouw: met de evolutie van vrouw aan de haard naar 

loontrekkende heeft meer dan de helft nu een dubbele activiteit, wat niet wegneemt dat ze 

in de meeste gezinnen nog altijd (zonder hulp) de maaltijden bereiden. Wat zijn daarvan 

de gevolgen op het gebied van wijzigingen in de maaltijden, het tijdsbeheer en het 

budgetaandeel voor gezinsmaaltijden? Een bespreking vanuit de leefwereld van de 

leerlingen en vanuit concrete gevallen is nog een mogelijke aanpak waarbij meerdere 

problemen verenigd worden (van de toenemende techniciteit van de voedingsconsumptie 

tot de nutritionele taakverdeling volgens geslacht). 

3. De culturele gewoonten omtrent voeding 

Wat eetbaar en niet eetbaar is – een cultuurkwestie: kikkerbillen in Europa; insecten in 

Afrika; vlees van honden in Azië; vlees van ratten in Zuid-Amerika…? Zelfs de Franse 

keuken kan met zijn oesters, escargots, varkenspoten, hoofdkaas en niertjes, schimmelkazen 

e.a. de rest van de wereld rillingen bezorgen. Om als “eetbaar” te gelden, moet een 

voedingsproduct vooral cultureel, misschien zelfs meer nog dan biologisch, als dusdanig 

beschouwd worden. Tot die conclusie moeten de leerlingen geleid worden, met alle mogelijke 

graden van tolerantie die eruit voortvloeien, natuurlijk. 

De sociale rol van de voeding, de familiale, regionale of religieuze gewoonten in verband met 

voeding, de symbolische waarde van bepaalde voedingswaren of bijzondere praktijken zijn 

even goed elementen die in mindere of meerdere mate het gedrag van een individu kunnen 

beïnvloeden, en dat al vanaf de geboorte. 

In diezelfde zin moet men ook rekening houden met de modeverschijnselen en de invloed van 

reclame 

Pierre Bourdieu : « In de gastronomie wijzen beoordeling en smaak op een sociaal en 

cultureel “ergens bijbehoren”. De manier waarop men over zijn streek en zijn bord spreekt, is 

ook vaak een verwijzing naar de manier waarop men met zijn gelijken omgaat. » (vert.) 

Met de leerlingen samen de sociale rol van voeding en maaltijden identificeren, evenals de 

invloed van andere culturen op hun gewoonten om hun nieuwsgierigheid op te wekken, en 

met hen andere culinaire tradities ontdekken is een mogelijke aanpak voor het thema 

« voeding ». 


Vergelijk de eetgewoonten van de jongeren met die van hun (groot)ouders; benadruk de 

veranderingen, de nieuwe eetwaren en de omstandigheden van hun opkomst, alsook de 

verdwenen producten (vergelijking in de tijd). 

Bij de start van de 21ste eeuw zijn er meerdere voedingsmodellen in voege. De 

standaardmaaltijd op een vast tijdstip bestaat (bijna) niet meer. In plaats van de traditionele 

“maaltijd met het hele gezin” zijn er uiteenlopende formules die elkeen aanpast aan de eigen 

5 


omstandigheden en het eigen leefritme, maar die overhoop gehaald worden door de 

verstedelijking, de grotere mobiliteit en de veranderingen in de werkorganisatie. 

• Vergelijk de culinaire tradities bij de leerlingen thuis : als ze van uiteenlopende oorsprong zijn, 

helpt deze studie de andere mogelijkheden en hun culturele rijkdommen ontdekken (ruimtelijke 

vergelijking). 

• Vergelijk de kostprijs van een menu met ingrediënten van het type “witte producten” met die 

van hetzelfde menu met “lokale” of “biologische producten”: vergelijkende studie over de 

consumptie met twee snelheden en debat over de zoektocht naar de beste prijs/ 

kwaliteitverhouding (vergelijking gezinsinkomens). 

• Werken rond de mentale voorstellingen, uitgaande van stellingen zoals “een appel per dag 

houdt de dokter thuis”. 

Tegenspraken opsporen en aantonen welke reacties en gedragspatronen voortvloeien uit deze 

« wetenswaardigheden » van empirische, economische of pseudo-wetenschappelijke 

strekking 

• Beeld u in dat u een kot zonder keuken huurt en beschrijf het verloop van de dag, vanaf 

het ontbijt tot het avondmaal, wat als je vrienden uitnodigt, enzovoort. Analyseer de 

implicaties op nutritioneel, organisatorisch, budgettair … vlak. 

• Zoek uit welke gerechten de leerlingen absoluut niet zouden willen eten en zoek ook uit 

waarom dat zo is (in de meeste gevallen is het zo dat men weigert te eten wat men niet kent). 

• Welke gerechten zijn in het buitenland het meestgevraagd door de toeristen? De zogenaamde 

internationale gerechten (zoals pizza’s, steaks, pasta’s) maken vaak 90% uit van de menukaart 

van grote toeristische hotels. 

• Andere mogelijkheid: beeld u de menukaart in van een hybride restaurant (zoals in de V.S. 

vaak voorkomt, te weten Frans-Japans, Texaans-Mexicaans of Latino-Arabisch). Opgelet: u 

moet authentieke informatie verstrekken, die u haalt aan de bron (of – waarom niet? – bij 

inwijkelingen in ons land), en u mag u niet vastbijten in de Chop-Suey van de taverne-snack. 

• Smaken en kleuren staan voor mensen (mannen, vrouwen en kinderen) en andere culturen, die 

u kunt ontdekken. Er zijn ook onze eigen streekspecialiteiten die u kunt herontdekken. Eten is 

altijd een beetje reizen… Stel reismenu’s samen, zet een (fictief) agentschap op dat culinaire 

reizen organiseert, improviseer een catalogus voor dit agentschap bij elkaar, bedenk reclame, 

de prijzen enzovoort: dit zal diverse kundes vereisen, van aardrijkskunde tot plastische kunst. 

4. Psychologische aspecten van de voeding 

Het eetgedrag is een expressiemiddel dat de jongeren gebruiken om zich voor te doen als 

zelfstandig, als buitenbeentje van het gezin, om hun eigenheid of hun behoren bij de “bende” 

kameraden te bevestigen, om hun opstandigheid of moeilijkheden af te reageren. 

Maar vooral komt het er voor de jongeren op aan afstand te nemen van hun kindertijd en 

geleidelijk aan zelfvertrouwen te winnen door een positief zelfbeeld en hun eigen waarde te 

ontdekken. 

Vanuit een responsabiliserende consumptieoptiek kan de leerkracht van het middelbaar 

onderwijs zich dus niet beperken tot de leerlingen leren afstand nemen van de reclame en 

kritisch kijken naar de mannequins en modellen. Want welk type-gedrag moet hij dan voor 

deze leeftijdsgroepen voorstellen als het ouderlijk model afwijkt? Op zoek naar hun 

zelfbeeld… 

In "l’ Ali à l’école" , een pedagogisch document van het franstalige Rode Kruis heeft men het 

in het hoofdstuk "Voeding en leefgewoonten"( Ali et modes de vie).over het feit dat voeding 

6 


voor de jongeren een middel is dat welzijn brengt op het fysieke, mentale en sociale vlak, er 

wordt benadrukt dat dit alles heeft te maken met de mening die de ander heeft over mijn 

uiterlijk, mijn huid, mijn figuur, mijn fysieke conditie… De mening van die ander zal even 

sterk bepalend zijn voor de samenstelling van de maaltijden als de maag, de smaak of de 

culinaire kennis. In dat verband kan de zogezegde algemene stelling dat “het plezant is ‘s 

avonds met de familie samen te eten” opnieuw besproken worden in de klas. Voor wie is het 

een plezier, voor wie is het een last, en waarom? Welke omschrijvingen gebruiken de 

jongeren in dit verband: marteling, tijdverlies, vervelende bedoening, belachelijk gedoe, 

verrijkende ervaring, aangename boel… ? 

In diezelfde context wordt spot in menig document opgegeven als de ergste pesterij: lelijk 

zijn, uitslag hebben of dik zijn, zijn de belangrijkste redenen waarom 8- tot 18-jarigen zich 

slecht voelen. 

Het is daarom beter in te spelen op deze directe zorgen dan de jongeren te proberen 

bewustmaken met behulp van de eventualiteit van mogelijke hart- en vaataandoeningen om ze 

over hun eetgewoonten te doen nadenken. Het spreekt vanzelf dat u hiervoor niet de situatie 

in de klas als uitgangspunt neemt: het onderwerp ligt veel te gevoelig en wordt beter 

besproken in een anonieme context en met respect voor de private leefwereld (en zorgen) van 

uw leerlingen. 


Een aanpakmogelijkheid bestaat in het opmaken van een individuele vragenlijst over de 

zorgen en de leefwijze van een jongere en deze te laten invullen zonder verplichte 

terugzending. Vormgeving: twee kolommen (wat ikzelf herken, wat de anderen herkennen), 

een reeks gedragsbepalende factoren inzake voeding: succes, plannen, relaties, fysieke 

conditie, afkomst, beschikbare tijd, beschikbaar budget…. De leerlingen vullen in elk vak een 

sleutelwoord in dat volgens hen het best hun situatie weergeeft. Via een sortering in positieve 

en negatieve termen krijgen de leerlingen een beeld van hun eigen leefkwaliteit en van de 

manier waarop dit beeld in typerend eetgedrag naar voren komt. Die beelden kunnen dan 

weer het onderwerp uitmaken van groepsdiscussies: hoeveel negatieve balansen zijn er en wat 

kunnen de leerlingen doen om de situatie te verbeteren? Hoeveel succesverhalen zijn er en 

waarom? Hoe kunnen ze naar de voorgrond gebracht of met anderen gedeeld worden? 

5. De associaties aangaande voeding 

De gedachtenlinken inzake gezondheid kunnen gedefinieerd worden als “een vorm van kennis 

van het ‘gezond verstand’ die elementen bevat van wetenschappelijke kennis en algemene 

informatie, maar ook meningen, beelden, normen, geloof, waarden, gedragsmodellen, kortom 

cognitieve, informatieve en ideologische elementen” (L’Ali à l’école, p. 18). 

Bijvoorbeeld: Ontbijten of niet ontbijten (in gezinsverband) heeft te maken met 

• familiegewoonten : “in mijn familie ontbijten we nooit” 

• weten : “de prof heeft gezegd dat het ontbijt de belangrijkste maaltijd van de dag is” 

• modellen : “elke morgen leg ik mezelf een ontbijt op, want ik wil zo sterk worden als Jean- 

Claude van Damme” 

• sociaal-economische referenties : “uitgebreid ontbijten is iets voor de rijken – heb je al eens 

uitgerekend hoeveel dat kost?” 

7 


• geloof : “onze grootouders hadden niet al die verschillende producten toen ze nog kinderen 

waren – ze kregen een eenvoudig ontbijt en toch zijn ze al in de tachtig” 

• waarden : “ik vind het belangrijk om rustig met de kinderen te ontbijten, zelfs als ik daarvoor 

een half uur vroeger moet opstaan”. 

Het is mogelijk om aan de klas voor te stellen het “Chinees portret” te maken van hun 

voeding. Bijvoorbeeld: als de voeding een beroemd personage was, zou het … zijn (als het 

een dier was, een plant, een land, een instrument, iemand die ik ken…); daaruit de 

trefwoorden (vertrouwen, uiterlijke eigenschappen, vermaak enzovoort) lichten en ze op assen 

plaatsen (fysieke, psychologische, sociale dimensie) om een globale tabel te bekomen die het 

onderwerp “voeding” voorstelt. De meest voorkomende trefwoorden zullen beklemtoond 

worden in functie van hun positieve en/of negatieve aspecten. 


Een pedagogische aanpak voor de associaties aan voeding is de oefening te doen om enkele 

ideeën, beelden, gedachtenlinken die de leerlingen aanhalen met betrekking tot alcohol of 

coca-cola, volgens diverse « bronnen » : de ouders, de vrienden, de buren, de leerkrachten, de 

medische uitzendingen, de reclame, de bioscoop, de literatuur, de stripverhalen denken dat… 

Daarvan een gestructureerd klassement maken op basis van criteria die de leerlingen zelf 

bepaald hebben. Het is zeker niet de bedoeling om de verschillende gedachtenlinken te 

beoordelen of zelfs maar te analyseren, want er zijn geen goede of slechte linken, maar enkel 

om ze te doen uitkomen, hun bestaan en hun belang aan te tonen. Het zijn immers die 

associaties die – meer nog dan eetwarenkennis of strikte voedingswaardecijfers – het gedrag 

van de jongeren in een bepaalde richting sturen. 

6. De smaak 

A. Brillat-Savarin , Het wezen van de smaak : « dieren voeden zich; de mens eet; enkel de 

verstandige mens weet hoe gegeten moet worden ». 

De eis van de (volwassen) consument van vandaag komt erop neer dat het herwonnen plezier 

van eten gecombineerd moet kunnen worden met evenwichtige en gezonde voeding, vindt 

Robert Rochefort, in « le consommateur entrepreneur ». 

« Maar plezier is voor volwassenen niet noodzakelijk hetzelfde als voor de jongeren. Kijk 

maar naar de respectieve reacties op de rustieke smaken van de vermaarde “streekproducten”. 

Kinderen in de stad, bijvoorbeeld, zijn gewend aan flauwe (zoutloze) zuivelproducten en 

hebben maar uiterst zelden het genoegen echte boerenboter te mogen proeven! 


Zoeken naar de bestaande verhoudingen tussen plezier, evenwicht en gezondheid in de 

dagelijkse voedselconsumptie bij jongeren. 

De jongeren zijn erg gevoelig voor alles wat met voeding te maken heeft : smaak, uitzicht, 

geur, weefselstructuur laten een onmiddellijke indruk, terwijl gezondheid, gewicht, slanke lijn 

of energiebehoefte maar op het tweede plan komen. 

(In de les tekenen, technologie, informatica, biologie) creatief werk maken rond voeding en 

de zintuigen; koppeling van bepaalde adjectieven aan bepaalde gerechten (Nederlandse les, 

8 


Franse les), verband tussen bepaalde voedingswaren en bepaalde plaatsen of tijdperken 

(aardrijkskunde, geschiedenis). 

• Andere werkpiste : alle zinnen op plezier zetten (eten op school, Rode Kruis, blz. 23) – de 

vijf zintuigen verkennen met behulp van verschillende expressiemiddelen, bijvoorbeeld 

de bereiding van een gerecht in de keuken. Zintuigen: gehoor (smeltend vet dat knispert 

in de pan, het knarsen van een hap die je uit een appel neemt); reuk (aan geuren geen 

gebrek…); gevoel (voedsel betasten, bewerken, kneden, versnijden…); zicht (identificatie 

en evaluatie op basis van uitzicht en kleur, uitstalling); smaak (proeven, herkennen, 

mengen, beknabbelen…). Het streefdoel bestaat erin aangename of onaangename 

gewaarwordingen te ontdekken, samen met het nut daarvan voor zichzelf en voor de 

anderen: hoe werken ze op ons in?, welke beelden en uitdrukkingen zijn ermee te 

associëren?, welk verband is er met de uiteindelijke voedselkeuzes?, … .Als het thema 

“voeding” de leerlingen niet echt bezighoudt, is er nog altijd de mogelijkheid om te 

beginnen met andere genoegens die hen wel interesseren (zoals snelheid, risico’s, 

sportuitrusting, concerten, …) en van daaruit overgaan op gewaarwordingen op andere 

terreinen, om uit te komen bij de voeding, bij wijze van vergelijking. Bijv. : bij Quick eet 

je met je handen; thuis moet je de tafel dekken, bestek gebruiken en de vaat doen. Is dit 

een kwestie van smaak, opvoeding, cultuur? Bespreek! 

• Een andere manier om smaak te bespreken met een klas adolescenten kan natuurlijk 

vertrekken van de fastfoodresto’s en van de smaken die men er vindt. Ook al blijkt uit 

diverse enquêtes dat de smaak niet de beslissende factor is die de keuze van de jongeren 

voor fastfood bepaalt, spelen de merken niettemin voor 100% op smaak in om hun 

cliënteel aan te trekken. Je kunt bijvoorbeeld vertrekken van de Quick-reclame voor een 

broodje dat zij « giant » noemen. Deze reclame op een tafelmatje geeft op een erg 

schoolachtige toon (omdat ze in de periode van de hervatting van de lessen werd 

verspreid) twee zogezegde definities van de term « giant », te weten: 

• «1. Giant zn. (< Eng.): plezier van uitzonderlijke omvang met een smaak die iedereen raakt (en 

niet meer loslaat). Dat was de Giant van het menu. 

• 2. Giant bn. (< Eng.): indrukwekkend, zonder gelijke. Zoiets had ik nog nooit geproefd, het was 

reuze (= Giant).» 

Dergelijke reclames in de klas analyseren biedt de mogelijkheid om het debat te starten 

over het belang van de smaak in de voedselkeuzes van elke dag en om zich te distantiëren 

van de verleidingspogingen in de commerciële advertenties 

• De smaak, een zeer belangrijk element in de voedselkeuzes die jongeren maken, is meer 

dan een persoonlijke herinnering in de zintuigen; ze overstijgt de individuele 

individualiteiten en evolueert op het maatschappelijk niveau. De geografie van de smaken 

leidt tot de geschiedenis en de percepties, met name inzake smaak, veranderen met de 

eeuwen die verlopen. Praktisch: met de leerlingen kijken naar de film « Vatel », waarin ze 

zien hoe Gérard Depardieu de “Chantilly”-slagroom opnieuw uitvindt. 

• Een klas de regionale keuken laten ontdekken (bijv. door een etentje in een 

gespecialiseerd restaurant op de schoolreis) is een activiteit waarmee tal van vakken in 

verband kunnen worden gebracht: aardrijkskunde (natuurlijk), maar ook alle vakken in 

verband met de exacte en/of de menswetenschappen. 

• Een opvoeding in « goede smaak » betekent ook – waarom niet? – het durven hebben 

over de meer “volwassen” dranken en een meer verantwoordelijk gedrag. Wijnkennis is 

in die context helemaal op haar plaats binnen een welomlijnde pedagogische aanpak en er 

bestaan ateliers die specifiek ontworpen zijn voor een inwijding van de jongeren in de 

kunst van de goede wijnappreciatie. 

9 


7. Gulzigheid en ascese 

Verhouding plezier/evenwicht te onderzoeken op lange termijn: « extraatjes » die men zich 

op weekdagen veroorlooft om te vermijden dat voeding een bron van schuldgevoel en van 

permanente frustraties wordt onder het mom van zoeken naar evenwicht. 


• Zoek de best mogelijke verhouding kwaliteit/tijd in een weekregime welke extra’s in 

welke omstandigheden? (een ijsje met de vriendinnen na school op vrijdag); welke 

voedingsstoffen voor welke behoeften? (welke drank voor, tijdens en na een wedstrijd, 

bijvoorbeeld). 

• Gulzigheid kan ook omschreven worden als volgt: “gulzigheid is een gepassioneerde, 

beredeneerde en gewoontegebonden voorkeur voor zaken die de smaakpapillen strelen”. 

Gulzigheid is vijand van overdaad; ze slaat ook op snoepgoed (voorkeur voor lichte, 

fijngemaakte zoetigheden). Volgens andere auteurs is gulzigheid juist niets anders dan 

overdaad (in tegenstelling tot fijnproeverij). Onderwerp voor discussie in de klas: 

wanneer ben ik gulzig, en wanneer ben ik fijnproever? 

• Een andere piste is terug te gaan in de geschiedenis van de gulzigheid: waarom is dit in de 

13de eeuw één van de zeven hoofdzonden van de katholieke kerk geworden? In die tijd 

roepen de predikanten – onder impuls van de bedelorden – het volk op om zich te hoeden 

voor losbandigheid (op het vlak van eten, drank en andere lichamelijke geneugten). In 

diezelfde periode doet Dante Alighieri kond van zijn reis in het onbestemde: in de Divina 

Comedia worden de gulzigaards in de derde cirkel van de hel geworpen. Dit deel van de 

tekst (deel VI – de hel) is behoorlijk aangrijpend en ideaal om een debat ten gronde op 

gang te brengen over het voor en tegen van gulzigheid. 

• Een meer optimistische benadering kan via een overlopen van de kinderliteratuur, waarin 

het doorgaans niet ontbreekt aan gulzigaards, aan de hand waarvan enkele kinderzonden 

doorprikt kunnen worden en een begin kan worden gemaakt van de aanpak van de vele 

verleidingen die de leerlingen in een school vandaag de dag belagen.Voorbeelden: 

« James en de reuzeperzik » van Roald Dahl, 1961, Toegeven aan gewone trek in een 

chocoladereep wordt nog altijd als verwerpelijk beschouwd, terwijl snoepen van de 

ijstaart die op Kerstmis wordt geserveerd als een sociaal geïnspireerde activiteit wordt 

aanvaard. Met de leerlingen een lijst van dergelijke gevallen opmaken, leert ze het verbod 

op dit soort genot alsook de lofzang over de onthouding ervan te relativeren en in te gaan 

op de vraag naar het evenwicht tussen deze twee polen in hun dagdagelijks leefpatroon. 

• Het vasten, dat in verschillende religies de regel is, en de openings- en sluitingsfestijnen 

die ermee gepaard gaan: ziedaar een andere pedagogische benadering, waarmee vragen 

over penitentie/slemperij, onthouding/gulzigheid aangepakt kunnen worden. Wat wordt er 

nagestreefd met de diverse voorgeschreven periodes van matigheid, welke riten van 

transgressie of retraite gaan ermee gepaard, zijn er sporen van gelijkaardige praktijken in 

het dagelijks leven van leken, welk belang hebben ze en welke grenzen moeten we in acht 

nemen? Die discussie voeren in een klas met adolescenten leidt natuurlijk de aandacht 

vanzelf naar de evolutie die zij moeten doormaken en naar de te vermijden uitspattingen 

(anorexia, boulemie, …). De hamvraag blijft waar het evenwichtspunt ligt. 

10 


• Nog een piste : de « chocomanie ». Een klasdebat over chocolade zal ongetwijfeld 

gepassioneerde reacties (uit het leven gegrepen) opleveren en een aanpak van het debat 

over voeding vanuit het best mogelijke uitgangspunt toelaten. (Bekijk met de leeringen de 

film "Chocolat" naar het boek van Harris) 

8. Voeding en magie/bijgeloof/religie 

Voeding en magie: voeding heeft altijd al een sterke en ingewikkelde symbolische betekenis 

meegekregen. Er wordt van uitgegaan dat een mens wordt wat hij eet: d.i. de mythe van de 

consubstantialiteit. 


• Zoeken naar uitdrukkingen die dit verband weerspiegelen: van iemand die sterk is zegt 

men dat hij leeuw gegeten heeft; een overledene eet gras vanaf de wortel; iemand die snel 

is heeft haas gegeten; een nerveus iemand heeft razende hond gegeten; enzovoort. Van 

daaruit kan men vaststellen dat de “magische gedachte” niet exclusief bij “wilden” of 

“barbaren” gangbaar zijn, ook al wordt dat in onze “rationele” westerse wereld wel eens 

gedacht. 

• Vanuit diezelfde redenering zouden de leerlingen een lijst kunnen opmaken van nieuwe 

eetwaren-taboes, vertrekkend van de geboden en verboden die uit de moderne diëtiek 

worden ontleend en die via de veelvuldige dieettips in de vrouwenbladen worden 

verspreid. Op die basis kan de leerkracht aantonen wat de twee kanten van de medaille 

van de gedachtenstructuur rond voeding zijn: de magie en de rede. Als de leerkracht 

dieper op het onderwerp wil ingaan, kan hij/zij het debat sturen in de richting van de 

oorsprong van die gedachten: hoe evolueert de kijk op voeding vanaf het tijdstip van “… 

een lepeltje voor mama…” tot de leeftijd die de leerlingen hebben (“… een Mac voor een 

bioscoopplaats”) en hoe ontstaat gelijklopend onze kijk op de wereld en ons oordeel voor 

of tegen de magische gedachte. In dat verband kan de leerkracht verwijzen naar de 

herinneringen van de leerlingen, zoals “Als je je soep niet opeet, zal de boeman je komen 

opeten, of zal papa boos zijn”, bijvoorbeeld, en de “magische” van de “rationele” 

argumenten scheiden. 

• Andere mogelijke aanpak: vleeseters tegen vegetariërs. Het beeld van Dracula en van 

andere vampiers die zich van vers bloed voorzien, dat regelmatig opnieuw opduikt in de 

moderne filmindustrie, staat in sterk contrast met de gewoonte van diezelfde 

maatschappijen om de misdaad te verdoezelen in discrete slachthuizen en om het vlees 

maar pas te laten zien als het al vacuüm verpakt is. Waar is de tijd dat de burgerij zelf 

naar het slachthuis trok om er een kom vers bloed te drinken. Deze praktijk vinden we 

vandaag de dag nog enkel bij de Massaï-veetelers in Kenya, terwijl de westerse 

slachthuizen – die ondertussen als “beulen” bestempeld worden – anoniem en achter 

gesloten deuren werken. De keuze is eenvoudig: “dode” of “levende” voedingswaren? 

Het debat zou wel eens iets minder eenvoudig kunnen zijn. Uitgangspunt zou de stelling 

“eten of gegeten worden” kunnen zijn. Het resultaat zal een pakket argumenten voor of 

tegen het vegetarisme zijn. 

• Andere minder zwaarwichtige mogelijkheid: kleding en voeding. Van een 

mosterdkleurige broek wordt gezegd dat ze de drager “dikker maakt” (of doet lijken), in 

tegenstelling tot een chocoladekleurige broek. Het effect van de kleur is echter ook 

precies het omgekeerde van wat gebeurt als de persoon de genoemde producten eet. Voor 

het voorjaar 2000, bijvoorbeeld, promoot de mode de kleuren van blauwe bosbes, 

11 


framboos, moerbezie, aalbessen en andere bosvruchten, en precies in diezelfde periode 

promoten de merken van yoghurt of cornflakes in de grootwarenhuisrekken dezelfde 

variaties: kan dat nog toeval zijn? Welke gedachtenkronkels hebben de betrokken 

promotoren voor bessen doen opteren? Met welke (nutritionele) eigenschappen worden ze 

doorgaans in verband gebracht? Spelen diezelfde toegeschreven eigenschappen mee als 

het gaat om het kopen van een kledingstuk van dezelfde kleur? Zou het nog een toeval 

kunnen zijn als de stijl van die kledingstukken de “peace and love”-trend zou aannemen 

op hetzelfde moment dat de dieetleer een terugkeer naar de natuur promoot? Gekoppeld 

aan deze vragen, zal de leerkracht kunnen aantonen in welke mate de marketing op al 

dergelijke gedachten, gevoelens en verwachtingen inspeelt. 

• Andere mogelijkheid: vertrekken van een voedingsproduct, bijv. vis, en de symboliek 

uitspitten die eraan gekoppeld wordt. In het geval van vis kan teruggegrepen worden naar 

de dierenriem, waarin Vis staat voor voorspoed en vruchtbaarheid; op het spirituele vlak 

is vis het vastenvoer bij uitstek, in tegenstelling tot vlees; op folkloristisch vlak is er de 

alombekende “aprilvis”; … . Vandaar is het niet moeilijk meer om de klas te laten 

aanvoelen hoe onrationeel de voorgewende eigenschappen zijn en te pleiten voor meer 

begrip voor praktijken die de leerlingen misschien niet kennen, maar die niettemin in hun 

leefwereld passen (of binnen hun bereik liggen). 

• Een klein visverhaal zou kunnen gaan over de grote “gifmeng(st)ers uit de geschiedenis”: 

een spannend overzicht van de grote periodes in de geschiedenis van onze beschaving, 

om te eindigen met de situatie vandaag.Want vergiftiging bestaat nog altijd, zij het dat ze 

geleidelijker verloopt: te veel vet en te veel suikers of alcohol elke dag komt overeen met 

een langzame vergiftiging, die ernstige gevolgen kan hebben en zelfs een mens het leven 

kan kosten. Een meer radicale “moderne” vergiftiging volgt uit de inname van bewerkte 

of gemanipuleerde producten , waarbij de genetische vergiftiging aan de kop staat op de 

lijst van nieuwe angsten. 

• Voeding en religie: verbod en gebod, vasten en ramadan… Als dit thema wordt 

besproken, is eerbied vereist, samen met een minimale kennis van de culturele en 

historische achtergronden van de verschillende godsdiensten en van de realiteit in en rond 

de school. Voor het christelijk geloof kan aangehaald worden: de communiespijzen 

(brood en wijn), het nog vrij recente verbod om op vrijdag vlees te eten. Voor de islam 

hebben we: het algemene verbod op vlees en alcohol, de samenstelling van de gerechten 

waarmee de vasten wordt beëindigd. Niet vergeten de nodige aandacht te besteden aan de 

historische context waaruit de rituelen zijn gegroeid en aan het wederzijds respect in de 

gedachtenwisselingen. 

9 . Modellen en prestaties 

Er wordt vaak meer prestatiegericht dan evenwichtgericht geconsumeerd: sportief 

prestatievermogen (voor de jongens); een modelfiguurtje zoals van een mannequin (voor de 

meisjes); lang kunnen uitgaan (voor de beide seksen). De middelen: energie-drinks, diëten, 

stimulerende middelen, enzovoort. 

Het is voor dit onderwerp belangrijk dat de kritische ingesteldheid van de jongeren 

gestimuleerd wordt door ze te leren hoe ze de reclameboodschappen kunnen doorzien en 

afstand kunnen nemen van de ideale maten en modellen die de media opdringt De voeding 

valt binnen het raam van de zaken waarop “de anderen” mij kunnen beoordelen: mijn ‘look’, 

mijn huid, mijn figuur, mijn conditie… Of er nu spottend of positief wordt over gedaan, er is 

altijd een invloed op de samenstelling van de maaltijden vanuit de maag, het oog of enige 

andere theoretische opvatting over de voeding. 

12 



• Een actiemogelijkheid bestaat erin aan de leerlingen te vragen dat zij voorbeelden 

verzamelen van reclame die is gebaseerd op model cases. Bijvoorbeeld: een bekende 

zwemmer die reclame maakt voor Danone, Ice-Tea die een Engelse voetballer inschakelt, 

… Tijdens de Europacup voetbal stelde Snicker zijn chocoladerepen voor als een bal en 

een mond als doel. Jupiler en andere biermerken hebben beelden van (voetbal)stadiums 

gebruikt. Welke reacties proberen deze reclames de consumenten te ontlokken? Zijn 

chocolade en bier bevorderlijk voor de sportprestaties? Heb je nood aan functionele 

voeding? Er wordt ook een pak merchandising ingezet: geschenkenbons op bepaalde 

producten, t-shirts, enzovoort. Maar voor de adolescenten grijpen de adverteerders vooral 

terug naar de sponsoring van sportevenementen of van concerten. En dan zijn er 

natuurlijk nog de andere media: Internet, wap op gsm’s, verborgen reclame in films, 

MTV-clips, e.a.. 

• De vraag stellen over het onderscheid der geslachten in de voedselreclame voor jongeren 

is eveneens een mogelijkheid: houden de vrouwelijke topmodellen zich bezig met het 

opscheppen over hun prestaties of hun vormen? Voor welke types van producten poseren 

ze meestal? Hebben jonge meisjes en jonge jongens dezelfde verwachtingen als het om 

hun voeding gaat? Hoe speelt de reclame daarop in? 

10. Typisch teenage gedrag 

Er wordt een persoonlijk onderzoek uitgevoerd dat meer zoekt dan het evenwicht in het 

algemeen: er bestaat geen absolute norm voor voeding en wat evenwichtig is voor de een, is 

dat niet noodzakelijk ook voor een ander. Het is een persoonlijke zaak, die afhankelijk is van 

fysiologische factoren alsook van psychologische en sociale elementen. 

PSYCHOSOCIALE FACTOREN DIE HET EETGEDRAG BIJ JONGEREN BEÏNVLOEDEN: 

• Zoeken naar eigen identiteit 

• Zoeken naar autonomie 

• Verwerpen van gezinsregels 

• Conform zijn met de groep 

• Middel om te rebelleren, eisen te stellen 

• Verwerpen van de familiewaarden 

• Zoeken naar genot 

• Behoefte aan onmiddellijke bevrediging 

• Bestaan aanbod (beschikbare eetwaren) 

• Organoleptische voldoening (functie van de zintuigen) 

• Beschikbaar budget 

• Desinteresse voor alles wat met voeding te maken heeft… 

Zo kunnen de jongeren ertoe komen om de contouren af te bakenen van hun "voedselplaneet", 

een wereld die gespiegeld kan worden (cfr. Rode Kruis, p. 55) aan het schema van de wereld 

van de "gezondheid": 

13 


• vier eigenschappen: positieve ingesteldheid, veelzijdigheid, dynamisme, globaliteit 

• drie dimensies: ecologisch, sociaal, individueel 

• twee krachten: fysieke en morele kracht 

• één zingevend element: de verwezenlijking van het Eigen Ik. 


• De karakteristieke eetgewoonten van de adolescenten (of wat er moet voor doorgaan) 

vergelijken met de zogezegde gewoonten van de volwassenen. Bijvoorbeeld: in verband 

met ontbijt, tussendoortjes, consumptie van te veel dierlijke vetten - suikers - gesuikerde 

frisdranken, onvoldoende opname van vezels en vitaminen, drog-diëten, verknochtheid 

aan fastfood, thuisgebrachte maaltijden of zakenlunchen. De discussie voeren op het 

niveau van de geijkte opvattingen en van de onderlinge beïnvloeding en oriëntatie ("Toe, 

drink nog iets"). 

• Andere mogelijkheid: vertrekken van de stelling "Er wordt gezegd dat de jongeren zich 

slecht voeden": wat antwoorden zij daar zelf op? 

• Hoe koken de jongeren zelf als ze met vrienden onder elkaar zijn? Als jongeren koken, houden 

ze over het algemeen vooral van originele bereidingen, toevallige ontdekkingen… In de klas 

heeft iemand zeker ervaring op dit vlak en kan hij/zij daarover iets vertellen. Komt er niets van 

de kant van de leerlingen, dan kan de leerkracht nog altijd gebruikmaken van één van de vele 

menu's die de beroemde Gaston Lagaffe al heeft bereid. Succes verzekerd voor de sardines met 

confituur! En meteen ook een goede gelegenheid om te debatteren over de mengeling van zoetzout 

die zo in is bij onze buren (in Engeland bijvoorbeeld), om uit te weiden over de zoetzure 

gerechten en hun geografische oorsprong… 

11. Norm en afwijkend gedrag 

Voor voeding - zoals voor zoveel zaken - geldt dat ons gedrag hoofdzakelijk bepaald wordt 

door ons zelfbeeld. 

Een opvallende eetstoornis (anorexie, boulemie, vitaminetekort) is vaak een teken dat de 

betrokken persoon zich slecht in zijn/haar vel voelt, waarbij de oorzaak maar zelden bij de 

voeding te zoeken is. 

Pedagogische piste: de beste vitaminen? De anderen en ik? (L’ali à l’école, p. 57). 

Meer dan het louter functionele speelt dus het immateriële aspect van de voedselconsumptie, 

met mogelijke verschuivingen naar de functionele voedingsmiddelen. 


• Ten slotte lijkt een gesprek voeren met de leerlingen over het begrip "gulzigheid" 

eveneens een interessante aanpak Het is mogelijk om dit onderwerp aan te kaarten via het 

onderzoeken van de recente evolutie van de merchandising hierrond: van het tijdperk van 

de light producten zijn we overgegaan naar dat van de lekkere streekgerechten, via het 

stadium van de diverse soorten verrijkte producten (met vitaminen, met calcium, met 

magnesium…). De eetgewoonten van de consumenten evolueerden zo van het stadium 

"zonder de vormen" (beperking zonder plezier) naar dat van "de goede vorm hebben" 

(plezier van de beperking) om uit te monden in "het in goede vorm zijn" (verlangen naar 

14 


plezier). Momenteel wordt dit laatste stadium gepromoot door de commerciële berichten 

die het pleziergevoel beklemtonen, maar de beperking m.b.t. "gezondheid" blijven 

aanhangen: men mag enkel gulzig eten van wat gezond is (typisch voorbeeld = de 

weldaden van koud geperste olijfolie, van het biologisch snoepgoed, enz. …). Een 

rollenspel, bijvoorbeeld in de vorm van sketches, organiseren in de klas: ik ben in de 

supermarkt en de yoghurt die ik gewoonlijk neem - bio, met bifidus, vanillesmaak - is 

uitverkocht. In het rek ernaast zie ik magnifieke éclairs met vanillecrème liggen… Welke 

vervolgscenario's zijn mogelijk? 

Vasten en gulzigheid zijn twee tegengestelde hoofdpolen in de "rede der smaak": in 

tegenstelling tot wat doorgaans wordt aangenomen, is de drang naar voedsel geen vleselijk en 

prozaïsch gegeven, maar een denkactiviteit die lichaam en geest, natuurlijk en 

bovennatuurlijk, reële tijd en mythische tijd dooreenhaspelt. 

Dit globaal kader mag nooit uit het oog worden verloren wanneer een leerkracht dit 

onderwerp aansnijdt, want deze problematiek mag dan al zeer actueel zijn bij de adolescenten, 

toch blijft hij zeer delicaat om mee om te gaan. In geval van een ernstige afwijking blijft de 

beste oplossing om er specialisten bij te roepen en de adressen en identificatiegegevens van 

nuttige contactpersonen ter beschikking te stellen. 

• Een eerder onschuldige piste bestaat erin te vertrekken van het "badpaksyndroom": de 

zomer komt eraan, de mensen ergeren zich aan hun vetplooien die zichtbaar worden, en 

de vrouwenbladen starten een (nieuw) slankheidsoffensief. In schoolverband kunnen deze 

berichten in samenspraak met de leerlingen verzameld, geanalyseerd en gedecodeerd 

worden en kan hun ware streefdoel uiteengezet worden. 

• Een andere optiek is het voortbouwen op het adagio "goedaardig overgewicht is 

verstandig overgewicht", met als onderliggende strekking het verwijt dat "wie meer dan 

rechtmatig deel consumeert, in feit andermans deel opsoupeert", of op het welbekende 

deuntje "cent millions de petits chinois te disent : et moi, et moi, et moi ?" (= honderd 

kleine Chineesjes vragen: "En ik, en ik, en ik?"). Waar het op aan komt is dat de 

veralgemenende en beschuldigende moderne voorschriften "ontcijferd" moeten worden en 

dat de "iets meer rondbuikige" leerlingen hulp moeten krijgen om hun situatie te leren 

relativeren; om ze vanuit een ander perspectief te bekijken, bijvoorbeeld historisch (de 

schone jonkvrouwen op Rembrandts schilderijen zitten eerder goed in het vlees) of 

sociaal (in veel landen in het zuiden wordt zwaarlijvigheid beschouwd als een uiting van 

welvaart en een teken van gezondheid, terwijl een mager lichaam wordt geassocieerd met 

ziekte en/of armoede); om zichzelf te leren aanvaarden zoals ze zijn; om te leren van 

zichzelf te houden zoals ze zijn. 

• In verband met deze twee gevallen biedt een gesprek over "diëten" eveneens interessante 

mogelijkheden, met als hoofddoel de jongeren te waarschuwen en tot voorzichtigheid aan 

te manen. Veel jongeren die een dieet aanvatten, geven immers blijk van heel veel 

vastberadenheid en moed, soms zelfs iets té veel in sommige gevallen. Zo volgen 15- tot 

18-jarigen vaak letterlijk alle voorschriften van bepaalde droomdiëten (of moeten we 

zeggen: nepdiëten?), wat soms fysieke en mentale problemen kan veroorzaken. Een derde 

van de Europese bevolking geeft vandaag de dag toe dat ze een dieet volgen of gevolgd 

hebben: het gaat hier dus bijlange na niet om marginaal gedrag en de basis wordt vaak in 

de tienerjaren gelegd. Aan de ene kant de definitie van diëtetiek, als zijnde een zoektocht 

naar evenwicht in de voeding (die noodzakelijk is voor een omnivoor wezen als de 

mens…); anderzijds de nieuwe psycho-pathologie die in de rijke landen is gegroeid uit 

een slecht begrepen diëtetiek; en daar tussenin de ideologische aspecten die worden 

aangedragen door de aanhangers van het vegetarisme en van andere macrobiotische 

"regimes"… Hoe kunnen de leerlingen in de klas door alle bomen het bos nog zien? Hoe 

verwerken zij de soms tegenstrijdige berichten? Welke gegevens (of welke bronnen) 

15 


vertrouwen zij nog als het om voeding gaat? Wat denken zij van de paradox die in de 

ontwikkelde maatschappijen speelt tussen enerzijds een passie voor smaakvolle en met 

veel (vetrijke) sausjes overgoten bereidingen en anderzijds een obsessie voor diëten (in 

welke vorm dan ook)? Gastronomie en keuken lijken wel de spreekwoordelijke "vijandige 

zussen". De gastronomie streeft naar verzadiging, vermaak; de keuken leunt meer aan bij 

de geneeskunde. Zal de reclame het einde inluiden van de zonde van het eten en het 

nieuwe tijdperk lanceren van de "gezonde gulzigheid"? 

12. Bonbons, chips, mix en frisdranken 

De moraliserende toon van de medische commentaren op het snoepen verbergt soms een 

aanklacht tegen de verandering van onze maatschappij, met zijn industriële vooruitgang en 

zijn vergaande individualisering. Bij ouders, daarentegen, stelt men vaak tegenstrijdige 

houdingen vast, die al van in de prilste jeugd van de kinderen vorm krijgen. Aan de ene kant 

beseffen de ouders maar al te goed dat ze hun kinderen verwennen en de gezondheid van die 

kinderen schaadt door ze te veel zoetigheden te geven; aan de andere kant worden die 

zoetigheden continu gelinkt met het idee van "belonen" (bijv. voor een goed rapport, voor een 

uitgevoerd karweitje…) of "feesten" (bijv. verjaardag). 

Een zoete smaak, die vroeger ook wel als "zacht" werd omschreven, staat vaak bovenaan de 

lijst van kwaliteiten die tieners van hun voeding verwachten. De suiker, waar heel veel kritiek 

op is, met name vanuit medisch-theologische hoek, stelt de band met de natuur en met het 

plezier in vraag. 

Een grote meerderheid van de adolescenten snoept dagelijks: vooral gommetjes en kauwgom, 

maar ook lolly's (chuppa-chupp) en andere suiker- of chocoladebolletjes. De jongeren komen 

dit snoepgoed op weg naar school, in de stations (trein en metro), in krantenwinkels 

enzovoort. Eén collegeleerling op twee heeft een zakje snoep in zijn/haar boekentas (of 

rugzak) wanneer hij/zij in de klas aankomt. 


• Er kan (anoniem uiteraard) een enquête georganiseerd worden in de klas, op basis van een 

overzicht dat elke leerling van zijn/haar dagelijkse consumptie geeft: hoeveel snoep?; 

wat?; hoeveel wordt ervoor uitgegeven?; … . In de volgende les worden de resultaten 

bekendgemaakt en kunnen berekeningen worden gemaakt: de gemiddelde consumptie of 

de verschillen in het consumptiepatroon, een hitparade van de populairste bonbons, het 

gemiddelde bedrag dat per dag voor snoep wordt uitgegeven, enzovoort. Het is niet de 

bedoeling om dit alles te gaan verbieden of zelfs nog maar te indexeren, maar we willen 

wel de jongeren sensibiliseren en hun gedrag eens in duidelijke cijfers uitdrukken. Elke 

leerling die ziet dat hij/zij meer dan het gemiddelde snoept, zal daar zelf zijn/haar 

conclusies uit trekken en zich mogelijk vragen gaan stellen over het waarom van die overconsumptie 

en over de mogelijkheden om er iets aan te doen? Oplossingen die het 

aangename aan het gezonde koppelen kunnen besproken worden (waarbij ook andere 

onderwerpen, zoals roken bijvoorbeeld, niet gemeden zal worden). Chips, frisdrank, 

bonbons en rookartikelen hebben allemaal dezelfde eindbestemming: vanuit die 

vaststelling kan met de leerlingen teruggegaan worden naar de bron van de diverse 

behoeften die deze producten lenigen, kunnen de (gezonde) grenzen van die verzadiging 

bepaald worden, kan er op afwijkend gedrag gewezen worden (drugs, alcohol), kan het 

mechanisme terug afgebouwd worden waardoor consumptie "uit gewoonte/verslaving" 

wordt herleid tot consumptie "voor de smaak". Vanzelfsprekend zal het niet mogelijk zijn 

16 


om de kwestie van de verkoop van maaltijden (snacks) in de scholen zomaar onbesproken 

te laten: welke producten worden er aangeboden, tegen welke prijs, zijn er andere 

alternatieven, misschien wil de klas wel de Wereldwinkels (Oxfam) inschakelen…? 

• De geschiedenis van suiker, vanaf zijn introductie in Europa omstreeks de XIde eeuw en 

zijn geneeskundige rol in die tijd tot de huidige suikerfobieën, die verband houden met 

het ongematigd gebruik van het "witte poeder". De evolutie van de beschikbaarheid en 

van de prijs van suiker hebben zijn moreel imago alsook zijn rol op gezondheidsvlak 

beïnvloed. 

• In dezelfde stijl kan het thema chocolade specifiek worden aangepakt: historische 

aspecten, economische aspecten (Oxfam, Made in dignity), evolutie van het eetgedrag 

(chocomanie), consumentenaspecten (reclame, prijzen, verpakkingen...); is stoppen met 

snoepen echt nodig? 

Geschiedenis van de voeding 

Referenties, nuttige leestips en websites 

Bij leven en welzijn: een eeuw dagelijks leven in België. Wilssens, Marie-Anne. Tielt: 

Lannoo, 1999, 268 p. 

Arm en rijk aan tafel: tweehonderd jaar eetcultuur in België. Scholliers, P. Berchem: epo, 

1993, 288 p. 

Eten door de eeuwen: de geschiedenis van de culinaire cultuur. Wina Born. Baarn: Bosch & 

Keuning, 1998, 247 p. 

Europa aan tafel: een cultuurgeschiedenis van eten en drinken. Moulin, Leo. Antwerpen: 

Mercatorfonds, 1988, 423 p. 

Honger en overvloed. Montanari, Massimo. Amsterdam: Agar, 1994, 239p 

Op weg naar een consumptiemaatschappij: over het verbruik van voeding, kleding en 

luxegoederen in België en Nederland 19e-20e eeuw. Segers, Yves. Amsterdam: Aksant, 2002, 

206 p. 

Dagelijks leven: sociaal-culturele omstandigheden vroeger en nu. Boone, Marc; Gaus, 

Helmut; Schollier, Peter. Deurne: Baart, 1982, 158 p. Culturele geschiedenis van Vlaanderen 

10. 

Geschiedenis van de kleine man. Brussel: BRT-Open School, 1983, 218 p. 

Kattentongen, ezelsoren en varkenspoten. Onze keuken in de 20ste eeuw. Eddie Niesten, Jan 

Raymakers, Yves Segers. Leuven: CAG, 2002, 159 p. CAG cahier 3. 

Buitenshuis eten in de Lage Landen sinds 1800. Marc Jacobs & Peter Scholliers. Brussel: 

VUBPRESS, 2002, 232 p. 

www.vcv.be: Site van het Vlaams Centrum voor Volkscultuur (VCV) ( Dossier "voeding") 

Sociale, culturele en psychologische aspecten 

Van Mango tot tango.Gids voor Zuiders genieten in Vlaanderen. Brussel: NCOS, 2000, 256 p 

17 


Eetymologie: de oorsprong van gerechten en ingrediënten. Kahn, Jonah. Utrecht: Het 

Spectrum, 2002, 128 p. 

De hoorn des overvloeds: symbolische betekenis van de voedingswaren. Beerlandt, 

Christiane. Oostende: Altina,1997,648 p 

Het wezen van de smaak. Brillat-Savarin, A. Roeselare: Roularta, 2002, 307 P. 

Kunst voor fijnproevers. Brussel: Gemeentekrediet, 1996, 383 p 

Hoorn des overvloeds: zeven eeuwen eten en drinken in de kunst. Buitenhuis, Ronald. 

Zwolle: Waanders, 96 p 

Van eetlast naar eetlust: eetproblemen van babyleeftijd tot volwassenheid. Moyson, Nadine. 

Leuven: Acco, 2000, 228 p. 

Over het schoonheidsideaal 

De zoete leugen of de mysthe van de schoonheid. Wolf Naomi. Amsterdam: Forum, 1995, 

348 p 

De sociale herkomst van het slankheidsideaal. In: Voeding en Voorlichting, nr 6, juni 1991, p 

14-15 

Enkele medisch-psychologische beschouwingen over de tegenwoordige slankheidsmode in de 

Westerse cultuur. In: Voeding, nr 2, 1987, p 51-54 

Vogels bindt de strijd aan met Lara Croft. Eerstelijnshulpverlening weet vaak geen raad met 

eetstoornissen. De Morgen, 13/02/2002 

'Campagne maakt er meidenproblemen van'. Experts slikken campagne 'Ik ben zoals ik ben' 

van minister Vogels niet. De Morgen, 25/05/2002 

Niet toevallig de Standaard. De Standaard, 16-17/02/2002 

Tijdschriften en websites 

De Wakkere Consument: tijdschrift van het OIVO (www.oivo-crioc.org) 

Ambao, 100 % cacao, nr 105, Feb 2002 

Verslag van een bezoek aan 2 grote bedrijven in de fastfood- en frisdrankensector 

In: De Wakkere Consument (tijdschrift van het OIVO) 

Jongereneetcultuur. Roadshow 27 november 2002. nr 125, december 2002. 

In: Maks! (tijdschrift van het Departement Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap) 

www.klasse.be www.maks.be 

Happen en slikken, nr 23, januari 2003.Kritisch verslag van ditzelfde bezoek 

Voeding Nu: tijdschrift van het Voedingscentrum (Nederland) www.voedingnu.nl 

Smaakvoorkeuren van de skeelergeneratie, nr 5, mei 2000. 

Sport en voeding. Algemeen themanummer, nr 2, 2002, 22 p. 

Consument kiest in hectische tijd voor gemak, nr 6, 1999, p 22-23 

Snoepgedrag van kinderen, nr 12, 2000, p 9-11 

Smaakonderzoek kan acceptatie voedingsmiddelen onderbouwen, nr 6, 2000 

18 


Weinig effect van gezondheidsbesef ouders op snoepgedrag kinderen, nr 12, 2000 

Ijzer, nr 10, 2000, p 15-18 

Vechten tegen de kilo's is vechten tegen de maatschappij. Interview met hoogleraar 

Jaap Seidell, nr 4, 2000, p 17-19 

Voedingssuplementen in de sport. Nog weinig bewijs voor een betere prestatie, nr 2, 

feb 2000 

Consumers's Research Magazine uitgave van Consumer Research inc. een onafhankelijke 

Amerikaanse non-profit consumentenorganisatie 

America's Eating Habits by Beatrice Trum Hunter, nr 2, 2000, p 10-15 

Marketing Foods to Kids: Using Fun To Sell. The appeal of crazy colors, flavors, and 

more, nr 3, march 2002, p 16-19 

Marketing Foods to Kids: Using New Avenues. The importance of brand loyalty, nr 4, 

april 2002, p 23-25 

De Eetbrief: een uitgave van de Rijksuniversiteit & Universitair Ziekenhuis Gent 

Zijn er aanbevelingen nodig voor suiker in de voeding van de mens, nr 71, maart 2000 

Chocolade blijft een genotmiddel, nr 98, juni 2002, p 1-3 

Test-Aankoop: tijdschrift van de Verbruikersunie www.test-aankoop.be 

Voor fijnproevers ? Chocopasta's van Côte d'Or, nr 457, sept 2002, p 49-50 

Distributie Vandaag: tijdschrift van het Belgisch Comité voor de Distributie 

Dossier. Chocolade. Chocolade, een traditionele markt vol innovaties, nr 3, maart 

2002, p 43-46, 48, 50, 52-53 

De Belgische markt van suiker en zoetstoffen. Traditie en innovatie, nr 1, jan 1999 

Dossier snoepgoed., nr 89, nov-dec 2002, p 82-86 

Mens : tijdschrift van de Vlaamse Vereniging voor Biologie (VVB) www.2mens.com 

Eet en beweeg je fit, nr 33 

Het voedsel van de goden: chocolade, nr 47, 2002, p 2-15 

Pers & andere 

Sporters aan de drank. Van Dreven, Frieda. In: Eos, nr 7/8, 2001 

Tafeltje dek je. Eten en drinken in het sprookje. M Van den Berg. In Volkskunde, nr 

4, 1994, p251-265 

Smaak is een emotie. Psychologie, nr 1, 1997, p 10-14 

www.voedsel.net: Site van de Universiteit Wageningen met wetenschappelijke en algemene 

informatie over voedingsmiddelen. Bevat een apart luik over voedsel en religie. 

www.voedingscentrum.org: Site van de Stichting Voedingscentrum Nederland (uitgever van 

het tijdschrift 'Voeding Nu') Het Voedingscentrum is een zelfstandige non-profitorganisatie 

die grotendeels gefinancierd wordt door de ministeries van Landbouw en Volksgezondheid. 

Het richt zich met zijn producten en diensten voor een belangrijk deel op de consument en de 

patiënt. 

www.eettest.nl: gezamenlijk initiatief van het Voedingscentrum, de Nederlandse Hartstichting 

en de Nederlandse Kankerbestrijding. Met verschillende eettesten waaronder de vezeltest, 

bereidingswijzetest, vettest, tussendoortjestest, warmemaaltijdtest, broodmaaltijdtest… 

19 


www.mcspotlight.org: deze site werd door vrijwilligers als actiemiddel opgezet naar 

aanleiding van een rechtszaak die de multinational McDonalds in 1996 aanspande tegen 

McDonalds activisten. 

www.bib.vlaanderen.be: in de VLACC (Vlaamse Centrale Catalogus) kan je zoeken onder de 

trefwoorden: voeding, eetcultuur (in de poëzie, de letterkunde, de jeugdliteratuur, de 

kunst…….) 

Op de educatieve site KlasCement vind je onder het thema "culinair" (sites per thema) en bij 

het vak "huishoudkunde" tal van links naar internationale culinaire sites. 

Didactisch materiaal 

Technopolis heeft een educatief pakket "voeding" uitgegeven bestemd voor de 1e graad 

basisonderwijs met een smaak en geurtest. In hetzelfde pakket bestemd voor de 1ste graad 

secundair onderwijs worden sportdranken, frisdranken en water of melk onderzocht op de 

aanwezigheid van glucose en eiwitten. In het deel voor de 3e graad basisonderwijs vind je een 

suikertest. 

(W)eet je alles? Blauwe schijf voeding. Een educatieve cd-rom met activiteiten en info rond 

gezonde voeding voor 12-18 jarigen. Brussel: VIG, 2002. 

Jeugdliteratuur 

De reuzenperzik. Dahl, Roald. Baarn: Fontein, 2000, 150 p 

Roald Dahl's griezelkookboek. Baldwin, Jan; Dahl, Roald..Baarn: Fontein, 2002,64 p 

Je spetterende spijsvertering. Nick Arnold. Alkmaar: Kluitman, 2002, 181 p. 

Junkfood. Clark, Margaret. Averbode: Averbode, 2000, 126 p. 

In de VLACC (www.bib.vlaanderen.be) : zoeken onder het themawoord jeugd: 

voeding 

Franstalige referenties 

(Franstalige referenties waarop deze tekst oorspronkelijk gebaseerd is.) 

L'ali à l'école. Petit manuel d'éducation nutritionelle en milieu scolaire. Bruxelles: Croix 

Rouge de Belgique, Service éducation pour la santé, 1997, 68 p. Deze brochure bestaat enkel 

in het frans. 

Série Autrement nrs: 92, september 1987 ("odeurs"), 108, september 1989 ("nourriture, 

plaisirs et angoisses de la fourchette"), 138, juni 1993 ("le mangeur: menus, mots et maux"), 

129, april 1992 ("nourritures d'enfance, souvenirs aigres-doux"), 140, november 1993 ("la 

gourmandise, délices d'un péché"), 143, maart 1994 ("mémoires lactées"), 149, november 

1994 ("manger magique, aliments sorciers, croyances comestibles") 

20

sociale, psychologische en culturele aspecten van het ... - Crioc

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?