semiokapitalisme - Skor

Franco Berardi
Marco Jacquemet
De Italiaanse
anomalie
Berlusconi en het
semiokapitalisme
Studie naar de
huidige Italiaanse
maatschappij
brengt volgens
Franco Berardi
(losoof) en
Marco Jacquemet
(communicatiewetenschapper)
sociale en politieke
trends aan het
licht die elders ter
wereld nog in
ontwikkeling zijn.
Zij verklaren het
succes van Silvio
Berlusconi uit
krachten die zijn
ontstaan tijdens de
Contra reformatie
en de Barok en die
het geïndustrialiseerde
katholieke
Italië nooit hebben
verlaten. Sinds
de overgang naar
het semiokapitalistische
systeem,
waarin het talige
dominant is, zijn
ze zelfs weer manifest
geworden.
In het boek Vuelta de siglo, argumenteert
Bolivar Echeverria dat de opkomst
van de moderne tijd in de zestiende en
zeventiende eeuw beter begrepen kan
worden als we niet alle historische veranderingen
in een enkel model proberen
samen te voegen, maar onderscheid
maken tussen twee conicterende maar
onderling vervlochten paradigma’s. 1
Het eerste paradigma werd ontwikkeld
vanuit een dominante
burgerlijke
visie op moder-
1. Bolivar Echeverria, Vuelta
de siglo (Mexico DF: Biblioteca
Era, 2006).
niteit, gebaseerd op de protestantse
ethiek en de sterke plaatsgebondenheid
van industriële productie. De andere
visie op moderniteit kwam voort uit de
Contrareformatie en de Barok. Deze
tweede moderniteit, stelt hij, raakte
gemarginaliseerd en werd ondergeschikt
toen de industrialisering de
sociale leefomgeving reduceerde tot
een proces van gemechaniseerde productie
en reproductie. Hierdoor werd
het eerste paradigma bepalend voor het
idee van moderniteit.
De in de negentiende eeuw ontstane
bourgeoisie was sterk geworteld in een
lokaal milieu, omdat waardevermeerdering
niet gescheiden kon worden van
de groei (en expansie) van materiële
productie, die voortkwam uit het con-
ictueuze huwelijk tussen de manuele
vaardigheden van arbeiders en de
nanciële en ondernemersvaardigheden
van kapitalisten. Echeverria merkt
op dat de katholieke kerk sinds de zestiende
eeuw een andere draai aan de
moderniteit hee gegeven, gebaseerd
op verbeelding en ontworteling. De spirituele
en immateriële macht van Rome
is altijd gebaseerd geweest op de ideo-
logische controle over de verbeelding,
maar deze invloed werd nauwelijks in
overweging genomen door de pragmatische
ethiek van de industriële cultuur.
Het katholieke Spanje van de zestiende
en zeventiende eeuw was de
voorloper van een non-industriële
variant van accumulatie, gebaseerd
op de massale roof die plaatsvond op
de Amerikaanse continenten. Deze
poot van moderniteit raakte gemarginaliseerd
na de militaire nederlaag
van de ‘Onoverwinnelijke Armada’
in de zeeoorlog met het Britse Rijk,
een gebeurtenis die de economische
en politieke neergang van Spanje
inleidde. Deze bevestiging van het
Noord-Europese kapitalisme opende
de deur voor de industriële revolutie.
De protestantse moderniteit bepaalde
voortaan de canon, maar de barokke
poot van de moderniteit werd daarmee
niet uitgewist: hij ging ondergronds,
diep in de catacomben van de moderne
verbeelding, om weer op te duiken aan
het eind van de twintigste eeuw, toen
het kapitalisme een dramatische paradigmaverschuiving
onderging richting
postindustriële productie.
Deze nieuwe productiesfeer, aangeduid
met de term semiokapitalisme,
kenmerkt zich door de productie en het
tot handelswaar maken van technolinguïstische
instrumenten (van nanci-
ele producten tot
soware tot allerhande‘achterkamerdiensten’).
2 Met
de opkomst van
de semiokapitalistische
economie
raakt economische
2. Zie Franco Berardi,
Marco Jacquemet & Gianfranco
Vitali, Ethereal
Shadows: Communications
and Power in Contemporary
Italy (New York: Autonomedia,
2009); Franco Berardi,
Precarious Rhapsody:
Semiocapitalism and the
Pathologies of Post-Alpha
Generation (New York:
Minor Compositions, 2010).
38 Open 2010/Nr. 20/De populistische verbeelding De Italiaanse anomalie 39

productie nauw
vervlochten met
taal. 3 Terwijl de
industriële economieplaatsgebonden
was, veelal
3. Zie Christian Marazzi,
Capital and Language: From
the New Economy to the War
Economy (Cambridge/Mass.:
MIT Press, 2008); Paolo
Virno, Multitude: Between
Innovation and Negation
(Los Angeles: Semiotext(e),
2008).
gebaseerd op de vindplaats van ijzer en
staal, is postindustriële productie juist
gebaseerd op de caleidoscopische en
niet plaatsgebonden semiotische productie.
Semiokapitalisme dus, omdat
de waren die circuleren in de economische
wereld tekens, guren, beelden,
projecties en verwachtingen zijn. Taal
is niet langer slechts een werktuig om
het economische proces weer te geven,
het wordt nu de primaire bron van
accumulatie, terwijl het handelsgebied
overal kan zijn. Speculatie en spektakel
vermengen zich, vanwege het intrinsiek
inatoire (metaforische) karakter
van taal. Het linguïstische web van
semioproductie is een spiegelpaleis
dat onvermijdelijk leidt tot crises door
overproductie en uit elkaar spattende
zeepbellen.
Het is belangrijk om de sociale
implicaties te zien van deze twee visies
op de moderniteit: de relatie tussen de
industriële bourgeoisie en de arbeidersklasse
was een relatie gebaseerd
op conict, maar ook op alliantie en
wederkerigheid. De dynamiek van
vooruitgang en groei die voortkwam
uit de fysieke gebondenheid aan de plek
van de fabriek, zorgde ervoor dat er
een overeenkomst kon ontstaan tussen
deze twee fundamentele klassen van
het industriële tijdperk. Deze overeenkomst
was gebaseerd op collectieve
onderhandelingen en leidde tot de
opbouw van de verzorgingsstaat. De
bourgeoisie en de arbeidersklasse slaagden
er niet in om hun lot van elkaar los
te koppelen, het radicale conict tussen
loon en winst, tussen geleefde tijd en de
tijd van valorisatie ten spijt.
In het laatste decennium van de
twintigste eeuw leek er een nieuwe
alliantie tussen arbeid en kapitaal
mogelijk, die tot uitdrukking kwam in
de dotcom-ondernemingen en leidde
tot een uitzonderlijke technologische
sprong vooruit in de digitale sfeer.
Maar deze alliantie leed schipbreuk
door het overwicht van nanciële
macht ten opzichte van cognitieve
arbeid. Het plunderende gedrag van de
nanciële klasse vulde de lege ruimte
van de immer uctuerende waarde.
Immers, als taal het algemene kenmerk
van productie wordt, de mathematische
verhouding tussen arbeidstijd en
waarde gebroken wordt, en deregulering
alle aansprakelijkheid teniet doet,
wordt roofzucht de norm als het om
concurrentie gaat. Dit hee zich sinds
de aanvang van de neoliberale politiek
op wereldwijde schaal voltrokken.
Met de deregulering, het belangrijkste
principe van de Chicago School,
zijn de politieke en juridische grenzen
die aan de kapitalistische expansie
waren gesteld, weggevaagd. Deregulering
kan echter niet alleen gezien
worden als een zuiver politieke verandering.
Het moet ook beschouwd
worden in de context van de technologische
en culturele evolutie die het
proces van waardevorming verplaatst
hee van mechanische productie richting
semiotische productie. De relatie
tussen arbeidstijd en waardevorming is
onzeker geworden en niet meer vast te
stellen. Cognitieve arbeid is nauwelijks
te herleiden tot meetbare tijd; het is
onmogelijk vast te stellen hoeveel tijd
er vereist is voor de productie van een
idee. Als de relatie tussen arbeid en
waarde niet meer te bepalen is, regeert
alleen het recht van de sterkste nog in
de mondiale arbeidsmarkt. Het gaat
dan niet meer om eenvoudige uitbuiting,
maar om slavernij, puur geweld
gericht tegen het naakte leven van de
werkers van de wereld. Geweld is dan
ook de overheersende economische
kracht geworden in het neoliberale
tijdperk. 4 Met geweld beheersen de
Italiaanse, Mexicaanse en Russische
organisaties de
narcoticamarkt,
de wapenmarkt,
de prostitutie, en
investeren zij hun
winst op de nanciele
markten. Noem
het maa of iets
anders, feit is dat in
Mexico, net als in
Italië of Rusland,
de nanciële
markten, de media
en de politieke
macht in handen
zijn van personen
die hun positie te
danken hebben aan
4. In zijn boek Gomorra,
beschrij Roberto Saviano
het maasysteem van
Zuid-Italië als in essentie
een vorm van postburgerlijk
kapitalisme waar moordenaars
niet een kwaadaardig
uitgroeisel zijn van een
gezond lichaam, maar het
lichaam zelf vormen. ‘Het
woord “Camorra” bestaat
niet; het is een politiewoord,
gebruikt door magistraten
en journalisten. Het tovert
een glimlach op het gezicht
van de leden, het is een term
bedacht door experts die in
de prullenbak thuishoort.
Het woord dat door de
clanleden gebruikt wordt
is Systeem (…) Georganiseerde
misdaad valt direct
samen met de economie,
de dialectiek van de handel
vormt het skelet van de clan.’
Roberto Saviano, Gomorra
(Milaan: Mondadori, 2006),
p. 48.
wetteloosheid en geweld. Om nog maar
niet te spreken van de rol van bedrijven
als Halliburton of Blackwater in de
Verenigde Staten, bedrijven die oorlogen
in de hand werken, levens verwoesten
en landen op de rand van de
afgrond brengen, omdat hun bedrijfsvoering
bestaat bij de gratie van oorlog.
Deterritorialisering en
reterritorialisering
Toen in de jaren zeventig het accent in
de mondiale economie op immateriële
productie kwam te liggen, begon de
tot dan toe geldende burgerlijke identicatie
van rijkdom met fysiek bezit
en plaatsgebonden arbeid te eroderen.
Sindsdien wordt het kapitalisme
geregeerd door een logica die weinig
overeenkomsten hee met het glorieuze
tijdperk van de industriële arbeid.
Het wordt gekenmerkt door andere
relaties die in de verste verte niet lijken
op de discipline en het arbeidsethos
van de plaatsgebonden productie, die
de wereld van het klassieke industrieel
kapitalisme domineerde. Dit was het
protestantse kapitalisme dat de Franse
econoom Michel Albert als ‘Rijnlands’
denieerde, omdat zijn ideale geograsche
ruimte die van het Roergebied was,
het Duitse industriegebied
nabij de
Franse grens. 5
5. Michel Albert, Capitalisme
contre Capitalisme
(Parijs: Le Seuil, 1991).
De afgelopen decennia hee zich
een grondige sociaal-economische
transformatie voltrokken, die begon
toen het nanciële netwerk zich los
ging maken van de materiële economie.
Dit proces startte met de arbitraire
beslissing van de Amerikaanse
president Nixon om het Bretton
Woods-systeem uit 1944 overboord te
zetten. In 1971 besloot hij de gouden
standaard los te laten, waarmee de
Amerikaanse munteenheid voortaan
slechts naar zichzelf verwees. Vanaf
dat moment werd geld in de wereldeconomie
wat het in essentie al was:
een in wezen taalkundige handeling.
40 Open 2010/Nr. 20/De populistische verbeelding De Italiaanse anomalie 41

Geld bleek niet langer een teken dat
refereerde aan een stapel koopwaren,
een hoeveelheid edelmetaal of enig
ander goed: in plaats daarvan werd het
een factor van simulatie, een kracht die
allerhande arbitraire processen onafhankelijk
van de materiële economie in
gang kon zetten.
De semiokapitalistische economie
is het systeem van volmaakte onbepaaldheid:
de nanciële draai van de
economie en de dematerialisering van
productie hebben tot een zekere mate
van onvoorspelbaarheid en onzekerheid
van de markt geleid, die tot dan toe
ongekend was in de geschiedenis van de
industriële economie. In het industriele
productieproces kan de waarde van
een product gebaseerd worden op een
betrouwbaar element: de hoeveelheid
sociaal noodzakelijke arbeid die vereist
is om het product voort te brengen.
Maar deze regel geldt niet meer in
de sfeer van semiokapitaal, waar de
belangrijkste goederen uit kennis,
taal en verbeelding bestaan. Binnen
dit nieuwe model is het criterium van
waardevorming niet langer objectief of
kwanticeerbaar op basis van een vaste
grondslag. Arbeidstijd geldt niet langer
meer als toetssteen in het economische
proces. En leugens, geweld, corruptie
zijn dan ook geen marginale verschijnselen
meer, maar neigen ertoe het alfa
en omega van het dagelijks bedrijfsmanagement
te worden. De economische
macht ligt in handen van degenen die
beschikken over de machtigste technolinguïstische
instrumenten. Het regeren
van het medialandschap, de dominantie
over sowareproductie, en de controle
over nanciële informatie: dat zijn de
huidige parameters van economische
macht.
In het semiokapitalistische productiemodel
hee zich een nieuwe klasse
van sociale actoren gevormd die de
mondiale economie domineert: de
zogenaamde ‘lompenburgerij’. 6 Deze
klasse staat lijnrecht
tegenover
de oude bourgeoisie
met haar
gehechtheid aan
spaarzaamheid,
eigendom en vlijt.
De aectio societatis
van de entrepreneur
van weleer is
verdwenen, daar de
nieuwe kapitalisten
hun fortuin niet
meer ontlenen aan
lokale ondernemingen,
maar aan
vluchtige nanciële
6. Marx gebruikt de term
‘lompenproletariaat’ om
het onderste stratum van de
industriële arbeidersklasse
te beschrijven, inclusief
zwervers en criminelen. Het
lompenproletariaat corrumpeert
de proletarische
waarden, en is niet in staat
enige politieke organisatie
te accepteren. De nouveaux
riches die op het moment de
rijzende sterren zijn van de
mondiale nanciële economie
kunnen ook als lompen
geïdenticeerd worden
omdat ze de politieke en
morele waarden van de oude
industriële bourgeoisie niet
delen, en hun rijkdom niet
te danken is aan geduldige
accumulatie van arbeid en
eigendom, maar het gevolg
van plotselinge verrijking,
van nancieel risico en vaak
ook van misdaad.
investeringen die niet meer gebonden
zijn aan een bepaald territorium.
Zoals immer hee het krachtige
proces van ‘deterritorialisering’ dat aan
de basis ligt van het semiokapitalisme,
ook een cultureel eect van ‘reterritorialisering’
veroorzaakt: nostalgie
naar de tijd waarin etnisch homogene
gemeenschappen, het fel verdedigen
van de eigen identiteit en katholiek
fundamentalisme nog gemeengoed
waren. In Italië wordt deze dialectiek
belichaamd door de Lega Nord, de
politieke formatie die onderdeel is van
de regering van Berlusconi en die diep
geworteld is in de industriële gebieden
van Noord-Italië. De Lega Nord is de
voornaamste expressie van de cultuur
van ‘reterritorialisering’ in Italië, en is
bovendien de politieke vertegenwoordiging
van het dynamisch ondernemerschap,
dat het grootste deel van
de nationale welvaart voortbrengt. De
Lega Nord hee haar electorale succes
(tussen de twintig en dertig procent
in de noordelijke regio) gebaseerd op
de retoriek van territoriale gebondenheid,
en op de populistische claim dat
migranten schuldig zijn aan de economische
verarming van de werkende
klasse. Dit vertoon van liefde voor de
lokale cultuur en lokale belangen moet
echter vooral als mythologie gezien
worden. Dezelfde ondernemers die de
globalisering de schuld geven van de
verwoesting van lokale gemeenschappen,
zijn rijk geworden door hun
kapitaal te investeren in Roemenië,
en misbruiken de concurrentie tussen
migranten en lokale arbeiders als
middel om de lonen omlaag te drijven.
De dynamiek van het neoliberalisme
hee de bourgeoisie gemarginaliseerd,
en vervangen door twee tegengestelde
klassen: het ‘cognitariaat’, ofwel de precaire
en gefragmenteerde arbeid van
de intelligentsia, en de managersklasse,
met competitiviteit als enige eigenschap.
Er ontstaan steeds extremere
situaties, waarbij concurrentie samenvalt
met het gewapenderhand verwijderen
van concurrenten, leveranciers met
geweld worden opgelicht, en alles dat
geen bijdrage levert aan de winst van de
sterkste verwoest wordt. In steeds groter
wordende gebieden lijkt dit het geval.
De neoliberale fase van het kapitalisme
lijkt daarom op een oneindig
en ononderbroken proces van deregulering,
maar in feite is het precies het
omgekeerde. Aan de ene kant worden
protectionistische regels die grenzen
stellen aan de concurrentie, de mobiliteit
van de handel aan banden leggen
en de expansieve macht van kapitaal
belemmeren, opgeheven; aan de andere
kant ontstaan nieuwe ongeschreven
regels in de relaties tussen mensen,
zodat ze steeds meer geknecht raken
naarmate de onderneming zelf juist
vrijer wordt. Een
voor een worden de
culturele en juridische
conventies
van de moderniteit
en burgerlijke
wetgeving aan
de voordelen van
kapitalistische
deregulering opgeoerd.
Het kapitalisme
is omgeslagen
in een roofstelsel:
Splattercapitalism,
dat het einde van
de burgerlijke
hegemonie en van
het verlichte universalisme
van de
wet inhoudt. 7
Anomalie
7. Splatter of splatterhouse is
een horror subgenre dat zich
opzettelijk richt op grasche
verbeelding van geweld en
bloedvergieten. Het genre
komt voort uit een fascinatie
voor de kwetsbaarheid van
het menselijk lichaam en de
theatraliteit van verminking.
Ik gebruik de term splatter
voor de verbinding tussen
economie en spectaculaire
misdaad, die de maa en de
Camorra kenmerkt. In deze
context verwijst splatter naar
de corrumpering van de
sociale sensibiliteit wanneer
misdaad niet langer een
marginale functie van het
kapitalistische systeem is,
maar een bepalende factor
wordt in de gedereguleerde
concurrentieverhoudingen.
Als in een lm van Quentin
Tarantino zijn marteling,
moord, kinderuitbuiting,
gedwongen prostitutie, en
de productie van massavernietigingswapensonontbeerlijke
technieken van
economische concurrentie
geworden.
Om het sociaal-culturele landschap van
Italië met zijn eigenaardigheden beter
te begrijpen, moeten we teruggaan naar
de katholieke Contrareformatie, die
het primaat van het religieuze boven
het seculiere poogde te herstellen en
waarbij de diepe onderlaag van de
katholieke cultuur zich verzet tegen
burgerlijke productiviteit en eciency.
42 Open 2010/Nr. 20/De populistische verbeelding De Italiaanse anomalie 43

De Contrareformatie bleef gedurende
de hele moderne tijd diep verankerd
in het Italiaanse zeleeld en manifesteerde
zich op beslissende momenten
in al haar reactionaire kracht. Tijdens
de Napolitaanse revolutie van 1799,
bijvoorbeeld, raakte de verlichte burgerij
geïsoleerd en werd zij verslagen,
doordat het volk de kant koos van het
machtige huis van Bourbon, bondgenoot
van de kerk. Vanaf 1800 werkte
het bondgenootschap tussen de kerk en
de plattelandsklassen als een antiburgerlijke
conservatieve kracht, die vijandig
stond tegenover pogingen om het
nationale leven te seculariseren. In de
jaren die volgden op de Tweede Wereldoorlog
vormden de christen-democraten
de dominante politieke macht, als
representant van de permanente onderhandeling
tussen kapitalistische modernisering
en de religieuze achterlijkheid.
Het zou echter verkeerd zijn om het
verzet van de katholieke cultuur die
voortkomt uit de geest van de Contrareformatie
te zien als zuiver regressieve
en conservatieve energie. In de
jaren zeventig werd de term ‘Italiaanse
anomalie’ gebruikt om de uitzonderlijke
positie van een land te markeren,
waar sociale bewegingen na ’68 zich
voortzetten en meer dan een decennium
lang hun stempel drukten op het
sociaal-culturele leven. Het arbeidersverzet
van de jaren zeventig bracht
structuren van massaorganisatie voort
en leverde brandstof voor opstanden
tegen de door het kapitaal gewenste
modernisering. De anomalie was gebaseerd
op de bijzondere vasthoudendheid
aan de arbeidersautonomie en het
sociale conict dat eruit voortkwam.
Italië onderging een lange periode van
arbeidersstrijd die antimodernisme op
een dynamische en paradoxaal genoeg
progressieve manier omarmde.
In die lange golf van sociaal conict
komen we één constant terugkerend
element tegen: de weigering om het
leven ondergeschikt te maken aan
werk. Deze weigering werd op talloze
manieren uitgedrukt: ten eerste als stereotiepe
mediterrane luiheid, waarbij
aan sensualiteit en leven in de zon de
voorkeur werd gegeven boven productiviteit
en groei van de economie. Vervolgens
kwam het in de jaren zeventig
tot een politieke uitbarsting van ongehoorzaamheid
en verzet tegen kapitalistische
exploitatie. Deze houding kon
dus opgenomen worden in een progressieve
politieke strategie. Arbeiders
wezen de inspanning en het repetitieve
karakter van mechanische arbeid af en
dwongen zo bedrijven steeds verder
te reorganiseren. Het arbeidersverzet
wilde menselijke vooruitgang en
vrijheid, maar was tegelijkertijd ook
een stimulans voor technologische
en organisatorische ontwikkeling. In
tegenstelling tot het protestantse idee
van vooruitgang gebaseerd op arbeidsdiscipline,
claimt de autonomistische
antiwerkhouding dat technologische
vooruitgang juist gebaseerd is op de
afwijzing van discipline. Vooruitgang
houdt in dat intelligentie wordt toegepast
om inspanning en aankelijkheid
te verminderen, met als doel het
vergroten van het dolce far niente en de
individuele vrijheid.
De afwijzing van kapitalistische
uitbuiting was uiteraard niet speci-
ek Italiaans. Overal ter wereld eisten
arbeiders hogere lonen en meer vrije
tijd. Maar alleen in Italië zorgde deze
ongehoorzaamheid ervoor dat de anarchistische
geest van het zuidelijke plebs
omgevormd werd tot een expliciet en
politiek relevant vraagstuk: de autonomie
van het dagelijks leven onder de
kapitalistische discipline. Belichaamden
de jonge opstandige werkers die in
de jaren zeventig uit Napels en Calabrië
naar de fabrieken in het Noorden
kwamen dan het individualistische en
antimoderne populisme in de geest van
de contrarevolutie van 1799, dat de
Napolitanen aanzette tot verzet tegen
de verlichte burgerij? Ja, deels. Maar
hun rebellie drukte ook het besef uit
dat de op industriële arbeid gefundeerde
maatschappij op zijn eind liep,
dat industriële arbeid een overblijfsel
van het verleden was, en dat technologieën
en sociale kennis de mogelijkheid
openden om de maatschappij te bevrijden
van de last van de fysieke arbeid.
Het idee dat modernisering en
corruptie geen tegenstrijdige zaken
zijn, is diepgeworteld in de Italiaanse
cultuur. In de jaren tachtig, tijdens de
internationale opkomst van het neoliberalisme,
gaf Italië de aanzet tot een
eigenaardig politiek-economisch experiment.
Nadat de arbeidersbewegingen
waren verslagen, bleek tijdens het
premierschap van Benedetto Craxi dat
de dominante barokke ethiek tolerant
was tegenover verduistering, corruptie
en maapraktijken als bijkomstigheden
van de economische ontwikkeling.
Craxi, die met zijn Socialistische Partij
(PSI) het politieke toneel van de jaren
tachtig betrad, vertegenwoordigde het
samengaan van de geest van de Con-
trareformatie met een bereidheid tot
neoliberale modernisering: modernisering
en corruptie werden beschouwd
als complementair. Dat de Communistische
Partij uiteindelijk tegen Craxi
in opstand kwam, was niet omdat hij
de weg naar een neoliberale politiek
opende, maar omdat hij corruptie toestond.
In feite voelde Craxi aan – in dit
opzicht was hij de voorloper van zijn
persoonlijke vriend Berlusconi – wat
met het omarmen van de neoliberale
agenda teweeg zou worden gebracht.
Dat de oude regelgeving van de welvaartsstaat
als overbodig werd gezien,
betekende dat elke andere door de
maatschappij opgeworpen dam tegen
de kapitalistische agressie gedoemd
was op zijn beurt weggevaagd te
worden. Het Italiaanse ‘katho-communisme’
klampte zich in zijn doodsstrijd
wanhopig vast aan ethische kwesties,
en verzette zich tegen corruptie, immoraliteit
en illegaliteit, maar niet tegen
het neoliberalisme dat de welvaartstaat
vernietigde, de lonen verlaagde, en
een cultuur van concurrentie oplegde.
Paradoxaal genoeg verdedigden ze
dus de protestantse ethiek die vervluchtigde
in de cultuur van de nieuwe
ondernemersklasse.
Voorwaardelijke regels
Simulatie en fractionering zijn basiskenmerken
van de Barok. In Neo-
Baroque beweert Omar Calabrese dat
de postmoderne stijl zich esthetische
en discursieve modellen toeëigende,
die voor het eerst ontstonden in de
zeventiende eeuw. 8
In de overgang
8. Omar Calabrese, L’ età
neobarocca (Bari: Laterza,
1989).
44 Open 2010/Nr. 20/De populistische verbeelding De Italiaanse anomalie 45

naar de postmoderniteit, maakte de op
de ratio gebaseerde industriële architectuur
plaats voor een verveelvoudiging
van visies. De Barok wás tenslotte
in essentie een verveelvoudiging van
visies. Terwijl de protestantse strengheid
een esthetiek voortbracht van
zuivere en sobere beelden, verklaarde
de Barok dat het voortbrengen van
beelden goddelijk was, niet gebonden
aan menselijke wetten, of ze nu door de
staat, de politiek, de boekhoudkunde of
de architectuur waren opgelegd.
Berlusconi’s succes zou je deels
kunnen verklaren uit deze nooit uit
Italië verdwenen culturele onderstroom.
Hij hee perfect begrepen dat
politiek bedrijven niet gereduceerd
kan worden tot het volgen van regels,
omdat er in de politiek geen regels
zijn. Een deel van zijn politieke succes
ligt precies in het feit dat hij de regels
weet te omzeilen. De buitensporigheid
van de verklaringen en acties van
zijn regering waren bepalend voor zijn
electorale successen. Gebeurtenissen
die het kader van de voorspelbaarheid,
redelijkheid en het voorgeschreven
politieke gedrag te buiten gingen,
dienden als katalysator voor opwinding
en verontwaardiging, terwijl ze tegelijk
gelegenheid boden om wetgeving door
het parlement te loodsen, het publieke
goed te verwaarlozen, arbeidersrechten
af te schaen, en discriminatoire en
racistische wetten aan te nemen. Deze
techniek van buitensporigheid hee hij
inmiddels tot in de puntjes verjnd: het
is de kunst om hele grote woorden te
gebruiken, maar tegelijkertijd precies
te doen wat nodig is voor de accumulatie
van macht en de privatisering van
de sociale ruimte. Een minister neemt
de rol aan van de onbeheersbare provocateur,
en stelt voor om schepen met
migranten voor de kust te torpederen.
Hij genereert een schandaal, maar ook
een vermakelijke aeiding, terwijl een
andere minister een gematigder voorstel
doet voor militaire grenscontroles;
onmiddellijk gevolgd door de actie
van een overijverige functionaris die
de gedwongen deportatie van Ethiopische
en Soedanese asielzoekers op
zich neemt, door ze op internationale
wateren te onderscheppen en terug te
sturen nog voordat ze de kans hebben
gehad hun asielverzoek in te dienen.
Berlusconi’s taalgebruik lijkt het
best geschikt om zaken belachelijk te
maken, niet voor het ontkennen of
het formuleren van de waarheid. Het
is zijn intentie om de hypocrisie van
politieke regels te onthullen. Voor Berlusconi
is de betekenis van woorden
zó relatief en voorwaardelijk, dat hij er
inmiddels aan gewend is geraakt zijn
verklaringen van een dag eerder tegen
te spreken. In zijn rol als premier hee
Berlusconi vaak de schijn gewekt de
opmerkingen van de president van de
republiek Giorgio Napolitano goed te
keuren, zelfs als zijn acties of die van de
regering er agrant mee in strijd zijn.
Het politieke woord raakt hierdoor
gedevalueerd, belachelijk gemaakt, en
gevangen in een semantisch labyrint
waar elk woord het omgekeerde kan
betekenen van wat in het woordenboek
staat. Maar verontwaardiging over zijn
informaliteit, vulgariteit en oppervlakkigheid
is geen eectieve reactie;
integendeel, het versterkt Berlusconi’s
regime omdat het electoraat hem beter
begrijpt dan zijn politieke tegenstanders,
en ze sympathiseren met hem.
Het gezond verstand zegt dat de
politieke taal altijd de werkelijkheid
hee verdoezeld en hypocriete dekmantels
hee geboden voor de willekeur
en arrogantie van de rijken en
machtigen. Hoe paradoxaal ook, Berlusconi
onthult deze hypocrisie. Hij
representeert de rijken en machtigen,
en laat zien dat de wet nergens toe in
staat is; hij representeert de rijken en
machtigen als hij lacht over de hypocrisie
van het idee dat iedereen voor de
wet gelijk is. We weten allemaal dat niet
iedereen voor de wet gelijk is; we weten
uit ervaring dat de rijken en machtigen
dure advocaten in kunnen huren, dat
ze hun belangen kunnen opleggen, en
machtsposities kunnen veroveren die
voor de rest van de bevolking onbereikbaar
blijven. Maar dit blij meestal
verborgen achter de rookgordijnen van
wetgeving en juridisch formalisme.
Berlusconi stelt daarentegen onomwonden:
‘Laat me doen wat ik wil, en
lachen om de rechtsgeleerden die hun
formaliteiten inbrengen tegen mijn
wil. Laat me gewoon mijn werk doen!’
Nu de macht om wetten te maken
en te ontbinden in zijn handen ligt,
gebruikt hij deze macht om iedereen
te laten zien dat de wet impotent is.
Als Humpty Dumpty weet Berlusconi
dat het niet belangrijk is wat woorden
betekenen, maar wie ze bezit. De betekenis
van woorden wordt bepaald
door degene die ze meester is, niet
door semantische tribunalen. De interpretatie
van wetten wordt door hem
bepaald, niet door de rechtbanken.
De Italiaanse instituties worden door
Berlusconi geleidelijk aan getransformeerd,
stap voor stap, één linguïstische
rearticulatie per keer. Een goede
meerderheid van de Italianen deelt zijn
ideeën zonder te beseen dat hij langzaam
bezig is de burgerlijke vrijheden
te ondermijnen. Om burgerlijke vrijheden
eectief weg te nemen is normaal
gesproken een coup nodig en een dictatuur
die met geweld gevestigd wordt.
Mensen kunnen dan misschien weinig
doen om het regime te dwarsbomen,
maar ze beseen wat er gebeurd is en
kunnen zich gaan verzetten. Met Berlusconi
is de semantische denitie van
een coup gewijzigd: in plaats van op een
beslissende, gewelddadige en absolute
handeling waardoor staatsstructuren
omgevormd worden, vertrouwt hij op
een eindeloze reeks kleine, onopvallende
transformaties in de staatsinstituties
(gisteren de openbare media,
vandaag de rechtbanken, morgen de
regionale overheden). Via een langzaam,
bijna homeopathisch proces
worden al deze instellingen één voor
één aangepast. Daarom is het moeilijk
deze veranderingen te zien als aanwijzingen
van een dictatuur in wording en
aldus een democratische oppositie te
mobiliseren. Berlusconi’s mediapopulisme
hee geen baat bij een dergelijk
ouderwets, bot middel als dictatoriale
macht. Als een mediamagnaat, die
politicus is geworden, staatsinstellingen
om kan vormen naar zijn wensen en
belangen, slechts door absolute controle
uit te oefenen over technolinguïstische
machines (van tv-kanalen tot roddelmagazines,
van reclamebedrijven tot opiniepeilers),
dan hee hij geen behoee
aan het instellen van een dictatuur.
46 Open 2010/Nr. 20/De populistische verbeelding De Italiaanse anomalie 47