Theorie - Velon

Hoe is de relatie met de scholen georganiseerd?
Jaap Buitink
Inleiding
Sinds eind jaren negentig is het beleid van het ministerie van OC&W om de school
centraler te stellen bij het opleiden van leraren. Het invoeren van het LIO-schap en
notities als Maatwerk voor morgen hebben uiteindelijke uitgemond in de
Opleidingsscholen. Opleidingsscholen zijn echter niet de enige samenwerkingsvorm
tussen opleidingsinstituten en scholen. Er zijn allerlei vormen van samenwerking rond
opleiden in de school. Buitink en Wouda (2001) schetsen vijf mogelijkheden; Jansen
(2009) schetst vier andere mogelijk vormen.
Er is weinig theorie over de samenwerking met scholen waar we in dit hoofdstuk op
kunnen bouwen. Waar overeenstemming over bestaat, is dat de samenwerking gericht is
op het leerproces van de student. Dat leerproces is uitgangspunt voor het inrichten van
een krachtige leeromgeving. Daarom wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de inhoudelijke
achtergronden en redenen van opleiden in de school. Vervolgens komen aandachtspunten
aan de orde voor het vormgeven en beoordelen van samenwerking tussen scholen en
opleidingsinstituut. Afgesloten wordt met een korte discussie en reflectieparagraaf.
Waarom samenwerking met scholen: achtergronden
De rol van de stage, van de stagescholen en van werkervaringen in de lerarenopleiding
staat de laatste jaren, ook internationaal gezien, ter discussie. Daarbij gaat het ten eerste
om het oplossen van problemen rondom de zogenaamde praktijkschok, met andere
woorden om de aansluiting tussen opleiding en arbeidsmarkt oftewel om de vraag: zijn de
aanstaande leraren wel voldoende voorbereid op de uitoefening van hun beroep? De
veronderstelling hierbij is dat de praktijkschok veel kleiner zal worden als aanstaande
leraren tijdens de opleiding al volop in een praktijk staan die sterk lijkt op de praktijk
waarin ze later terecht komen.
De tweede reden om de praktijk centraler te stellen heeft te maken met de wijze waarop
aanstaande leraren leren onderwijzen. Indien we ervan uitgaan dat aanstaande leraren hun
eigen kennis en kunnen met betrekking tot het onderwijzen zelf construeren en daarbij
gebruik maken van hun bestaande kennis, hun ervaringen en hun sociale omgeving, en
als we ervan uitgaan dat de te leren inhoud contextafhankelijk en contextgesitueerd is,
dan ligt het voor de hand om de situatie waarin ze ervaringen opdoen zo authentiek
mogelijk te laten zijn. Pas dan zal de door de aanstaande leraar geconstrueerde
onderwijskennis en het daaraan gekoppelde didactisch handelen functioneel en adequaat
zijn (zie o.a. Buitink, 1994).
Een derde veelgenoemde reden is dat adequate ervaring nodig is om de rol van de theorie
te begrijpen. Als de praktijk waarmee men geconfronteerd wordt tijdens de opleiding niet
voldoende lijkt op de praktijk waarvoor en waaruit die theorie is ontwikkeld is het
moeilijk voor aanstaande leraren om tijdens de opleiding een relatie te leggen tussen de
theorie en de praktijk.
In de lerarenopleiding is de rol van de stage dus cruciaal en centraal. Dat wil zeggen dat
bij de vormgeving van de stage en de opleiding de samenwerking tussen school en
opleidingsinstituut belangrijk is. De samenwerking dient het leren van de student
mogelijk te maken. Hierbij kent het leren van de student de kenmerken van het leren op
1

de werkplek (zie bijvoorbeeld Buitink, 2008; Bolhuis & Simons, 1999; Onstenk, 1997;
Van der Klink & Streumer, 2004).
Samenwerkingsvormen
In de praktijk blijken vele samenwerkingsvormen mogelijk (Buitink &Wouda, 2001;
Jansen, 2009). De twee meest bekende ontwikkelingen rond opleiden in de school zijn te
zien in de Verenigde Staten in de vorm van Professional Development Schools (zie
bijvoorbeeld Ridley et al., 2005) en The Holmes Partnership (zie bijvoorbeeld Edwards &
Protheroe, 2003). Er zijn veel ervaringsgegevens bekend van beide modellen, en in
sommige gevallen is er sprake van theoretische onderbouwing. Er is echter tot nu toe
geen onderzoek verricht naar de effecten van verschillende samenwerkingsvormen op de
kwaliteit van het opleiden van studenten. Wel is in opdracht van de onderwijsraad een
internationale vergelijking gemaakt van de samenwerking tussen opleidingen en scholen
(Deinum c.s., 2004).
In het jaar 2009 zijn in het kader van de subsidieverlening van ‘Opleiden in school’ door
de NVAO (Nederland Vlaams Accreditatie Orgaan) vorm en inhoud van de
samenwerking binnen vele partnerschappen van opleidingsinstituten en scholen
onderzocht. Uit de conclusies die de NVAO trok naar aanleiding van deze
beoordelingsronde 1 zijn een aantal aandachtspunten af te leiden waar men op kan letten
bij het vormgeven en kritisch beoordelen van de samenwerking tussen pleidingsinstituten
en scholen.
Het eerste aandachtspunt betreft de gelijkwaardigheid in de samenwerking. Hoe (h)echt is
het partnerschap?
• Wordt de verantwoordelijkheid op complementaire manier samen gedragen, op
basis van ieders verantwoordelijkheid? Dat wil zeggen vullen de partners elkaar
volledig aan en garanderen zo samen een eenheid.
• Is draagvlak en commitment in alle lagen aanwezig (top down èn bottom up)? Dus
staan zowel directies, middenmanagement als docenten van scholen en
opleidingen achter het concept en verbinden ze zich eraan.
• Is integraal kwaliteitsbeleid èn personeelsbeleid binnen de samenwerking op alle
niveaus bij alle partners gericht op het samen opleiden van studenten in de context
van werkplekleren?;
• Is er sprake van een gezamenlijk ontwikkelde visie, taal, opleidingsplan en
uitvoering hiervan in al zijn aspecten?
Duidelijk is dat hier steeds de nadruk ligt op evenwaardigheid in de samenwerking. Wat
voor scholen geldt, geldt ook voor opleidingsinstituten. Visie, plannen, taal, etc. zijn een
gezamenlijk product en (dus) niet een product van het opleidingsinstituut waar de school
het mee eens is.
Het tweede aandachtspunt betreft de kwaliteit van het personeel. Er is sprake van
professionalisering van alle betrokkenen in het
• begeleiden, opleiden en beoordelen;
• opbouwen en ontwikkelen van curriculum;
• vormgeven aan werkplekleren;
1 Deze conclusies zijn intern gepresenteerd, er is geen document van.
2

• gebruik en toepassing van theoretische concepten (relateren van theorie en
praktijk) in de planning en evaluatie van het lesgeven en in de reflectie daarop;
• begeleiden en doen van onderzoek.
Het derde aandachtspunt gaat over de leerwerkomgeving binnen de samenwerking.
• Is er een leercultuur?
- Zijn leertaken, leerwerktaken en specifieke werktaken (werk waarvan ze leren)
en de verwerking en bespreking daarvan vanzelfsprekend voor alle betrokkenen
(student, leiding, coaches, collega’s, instituutsdocenten)?
- Is experimenteren met onderwijs vanzelfsprekend en wordt dat ondersteund?
- Levert de student bijdragen aan de schoolontwikkeling door onderzoek te doen?
• Vindt voortdurend pendelen tussen theorie en praktijk plaats? Stimuleren
opleiders het relateren van theorie aan praktijk? Relateert de student theorie en
praktijk?
• Zijn er gezamenlijke, geëxpliciteerde en transparante doelen, beoordeling en
eindbeoordeling (denk aan cesuur) van gezamenlijk ontwikkelde producten?
• Is men gericht op het halen en handhaven van het universitair c.q. HBO-niveau
(vakkennis, onderwijs en reflectie daarop en onderzoek)?
Ook hier is het van belang te realiseren dat alle vier genoemde punten niet een taak zijn
van of de school of het opleidingsinstituut maar dat het gaat om gezamenlijkheid.
Discussie en reflectie
Wanneer we de ontwikkelingen rond opleiden in de school nauwkeurig bezien zijn er een
aantal kritische kanttekeningen te maken. Opleiden in de school kan vooral een
meerwaarde hebben voor de beroepsvoorbereiding (zie hierboven). Het is daarom de
vraag waarom OC&W met betrekking tot Opleidingsscholen voorschrijft dat minstens
veertig procent van het curriculum in de school moet plaats vinden. Het zou beter zijn als
dat percentage beperkt wordt tot de beroepsvoorbereiding. Er zijn geen argumenten
waarom de vakinhoud beter op scholen zou kunnen worden verzorgd.
Opleiden in de school is geen garantie dat de kloof tussen theorie en praktijk makkelijker
overbrugd kan worden door de studenten. De nadruk kan te veel komen te liggen op het
handelen in de praktijk en minder op de onderliggende pedagogische en didactische
principes en theorie (zie bijvoorbeeld Stones, 1992, en Korthagen & Kessels, 1999). Het
leggen van een relatie tussen theorie en praktijk is een didactisch probleem (zie o.a.
Korthagen e.a., 2001) en niet een organisatieprobleem. Goede samenwerking tussen
opleidingen en scholen moet zich dan ook vooral richten op het ontwikkelen van een
gezamenlijke didactische aanpak waarin theorie en praktijk constant met elkaar in
verband wordt gebracht. Hierbij is het zoeken naar een creatieve samenwerking lonend.
Samenwerking conform enkel en alleen de regels zoals ‘van boven af’ geformuleerd leidt
niet tot adequate didactiek (zie ook Furlong, 2006).
Bij opleiden in de school staat het leren op de werkplek meer centraal dan daarvoor. Bij
het vormgeven van een opleiding is theorie rond werkplekleren dan ook van belang.
Daarbij gaat het niet alleen om intentionele leerprocessen. Leren op de werkplek vindt
ook meer terloops en impliciet plaats en is daarom ook afhankelijk van de kwaliteit van
het werk. Een andere benadering van hoe studenten leren is dus van belang (zie ook
Buitink, 2009).
3

Belangrijk voor kwaliteit van opleiden in de school is de opleiding van schoolopleiders
en van instituutsopleiders. Ook de NVAO stelt dat. Centraal in de professionalisering van
beide groepen staat dan het kunnen werken in een opleiding waar werkplekleren een
belangrijke plaats heeft.
Literatuur
Bolhuis, S. & Simons, P.R.J. (1999). Leren en werken. Deventer: Kluwer
Bedrijfswetenschappen.
Buitink, J. (1994). Achtergronden en mogelijkheden van een in-service opleiding.
VELON, Tijdschrift voor lerarenopleiders, 15 (2), 4-11.
Buitink, J. & Wouda, S. (2001). Samen-scholing, scholen en opleidingen, elkaars
natuurlijke partners. VELON Tijdschrift voor lerarenopleiders 22 (1), 17-21.
Buitink, J. (2007). Leren onderwijzen tijdens een duale lerarenopleiding. Pedagogische
studiën, 84 (1), 37 – 55.
Buitink, J. (2008) Inrichting van de leerwerkplek bij opleiden in de school. Tijdschrift
voor lerarenopleiders 29 (2), 37-42.
Buitink, J. (2009) Beïnvloeden van het leren op de werkplek bij het opleiden in de school.
In Bergen, Th., K. Melief, D. Beijaard, J. Buitink, P. Meijer & K. van Veen
(Red.), Perspectieven op samen leraren opleiden. Apeldoorn-Antwerpen:
Garant.
Furlong, J., Campbell, A., Howson, J., Lewis, S., and McNamara, O. (2006). Partnership
in English initial teacher education: Changing times, changing definitions:
Evidence from the Teacher Training Agency National Partnership Project,
Special Edition (Teacher Education). Scottish Educational Review 37, 32–45.
Deinum, J.F., D.W. Maandag, W.H.A. Hofman, J. Buitink (2005). Aspecten van Opleiden
in de School. Den Haag: Onderwijsraad.
Edwards, A. & Protheroe, L. (2003). Learning to see in classrooms: what are student
teachers learning about teaching and learning while learning to teach in
schools? British Educational Research Association DOI.
Geldens, J.J.M. (2007). Leren onderwijzen in de werkplekleeromgeving. Een
meervoudige casestudy naar kenmerken van krachtige werkplekleeromgevingen
voor aanstaande leraren basisonderwijs. Nijmegen: Radboud Universiteit
Hennissen, P. & Crasborn, F. (2010). The skilled mentor. Mentor teachers' use and
acquisition of supervisory skills. Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven.
Jansen, M. (2009). Wie je bent als mens en als organisatie krijgt betekenis in relatie tot
elkaar. Tijdschrift voor lerarenopleiders 30(4), 28-37.
Klink, M. van der, & Streumer, J. (2004). De werkplek als leersituatie. In J. Streumer, &
M. van der Klink (Eds.), Leren op de werkplek. ’s-Gravenhage: Reed Business
Information BV, pp. 11-32.
Korthagen, F.A.J., J. Kessels, B. Koster, B. Lagerwerf, Th. Wubbels (2001). Linking
Practice and Theory. The Pedagogy of Realistic Teacher Education. Mahwah,
New Jersey/London, Lawrence Erlbaum Associates. Publishers.
Korthagen, F.A.J. & Kessels, J.P.A.M. (1999). Linking theory and practice: changing the
pedagogy of teacher education. Educational Researcher 28(4), 4-17.
Onstenk, J. (1997). Lerend leren werken: brede vakbekwaamheid en de integratie van
leren, werken en innoveren. Dissertatie. Delft: Eburon.
4

Ridley, D., Hurwitz, S. & Davis-Hackett, R. (2005). Comparing PDS and campus-based
preservice teacher preparation: is PDS-based preparation realy better? Journal of
Teacher Education, 56(1), 46-56.
Stones, E. (1992). Quality teaching: a sample of cases. London/New York: Routledge
Timmermans, M., Klarus, R. & Van Lanen, B. (2009). Kwaliteit van de opleidingsschool
maak je samen! Naar een instrument voor kwaliteitsontwikkeling. Tijdschrift
voor lerarenopleiders 30(4), 14-20.
Van Velzen, C. & Volman, M. (2009). Wat doet een Opleider in de School? Een
theoretische en empirische verkenning. Pedagogische Studiën, 86, 75-92.
5