download - Zichtlijnen

VERSIE 07
“LEUK… EN WAT DOET U OVERDAG?”
OPZET 05
Laat ik me voorstellen: ik ben Rieks Swarte van de Firma Rieks Swarte, een klein
theaterbedrijf, dat producties maakt die ook wel speelgoedvoorstellingen worden
genoemd zoals TANTE PATENT. En we maken collegevoorstellingen zoals
WOORD. Verder ontwerpen we decors, en maken die, tentoonstellingen, filmpjes en
ga zo maar door.
TANTE PATENT was een krantenstrip van Annie MG Schmidt uit het begin van de
jaren zestig en wij hebben daar een voorstelling van gemaakt voor alle leeftijden.
TANTE PATENT is een keurig dametje, die als levensmotto voortdurend zegt: WAT
IS HET LEVEN TOCH GEMAKKELIJK, ALS JE MAAR GEWOON DOET.
Met TANTE PATENT zijn we rond kerst op toer geweest langs verschillende theaters
in Nederland en een paar in België en dus is mijn geheugen over de
theaterarchitectuur weer geheel opgefrist.
Ik ben een grumpy old man. Ik kan wat afzeuren: altijd op architectuur.
Wat worden er veel nutteloze gebouwen gebouwd. Vooral theaters Ik kan er niet over
ophouden: eendagsvlieggebouwen die slechts voor de bewondering voor de opening
zijn gebouwd mogen wat mij betreft onmiddellijk weer de prullenbak in.
Daar staat wél tegenover dat Hollandse architecten meesters zijn in heel veel ruimte
creëren op postzegelformaat. En dat voor een klein budget.
Hoe zou het toch komen, vroeg ik me af tijdens de tournee, dat er zoveel
misverstanden over theaters in de koppen van de architecten terechtkomen?
Na een van de voorstellingen van TANTE PATENT wist ik het. Een dame zei tegen
me: “God wat was dát leuk, en wat doen jullie nou overdag?” Ik kon m’n oren niet
geloven, daar heb je het weer. Ik wilde haar een snier toesnauwen, maar bedacht me
ineens dat ze het als een compliment bedoelde; dat alles er zó gemakkelijk had
uitgezien dat mensen werkelijk geen idee hebben dat je er overdag heel hard voor
moet werken.
Ik had het ineens door. Dat idee, dat we als spelers niets doen overdag komt omdat
de voorstelling er uit ziet alsof het geen moeite kost. Dat je dus niet hoeft te
repeteren. Dat het theater alleen maar bestaat tussen half negen ’s avonds tot een
paar uurtjes erna.
Mensen, die niets met theatermaken van doen hebben staan gewoon aan de andere
kant van de lijn, de scheiding bij de koperen kees.
Hoe kan je dan verwachten dat niet-theatermakers zoals gemeentelijke
cultuurambtenaren en architecten in staat zijn zich voor te stellen dat er de rest van
de dag hard aan gewerkt wordt om alles op tijd voor de voorstelling klaar te krijgen.
Dus rijst de vraag: “Hoe zet je een theaterarchitect op het juiste spoor, zodat hij
begrijpt waaruit het complex van het theaterbedrijf bestaat en hoe hij daarvoor de
meest eenvoudige oplossing kan vinden?”
1

Een theatergebouw is een idioot complex:
Meerdere zalen / multifunctioneel: én concert én theater én evenementenhal / én de
natte droom van de afscheidnemende wethouder / én bioscoopzalen / én kroeg / én
technisch complex / én kantoor / én repetitieruimte / én garage / én atelier / én
receptief én producerend / én nog iets voor de bewoners, een keuken bijvoorbeeld.
Dat is geen opdracht, dat moet een verschrikking zijn.
De tour van TANTE PATENT
Daar gaan we:
Hoorn: is een soort freggelgrot en heel lelijk, is vanaf het water schijnt ie mooi te zijn
zeggen ze, maar de toneelmachine is prima. Én ze hebben er daglicht!
Leiden: wat een schatje, en wat een direct contact!
Alkmaar: de voorkant is goed gedaan maar de kleine zaal is een onpersoonlijke
doos.
Rotterdam: kleine zaal te klein, maar de hele schouwburg blijft mijn favoriet. Heeft
ook met mensen te maken.
Groningen: gewoon een oude schouwburg, met dikke pret. Heeft ook met mensen te
maken.
Amsterdam: schouwburg. Net als Groningen en we kregen ze plat, de collega’s.
Tongeren: hele rare gigantische gemeentelijke feesthal, dus toneel op het toneel,
tóch altijd feest.
Turnhout: het theater met de meest onwaarschijnlijkste eigenschappen. Alles is fout
aan dat gebouw. Écht alles. Het is een goed voorbeeld van hoe het niet moet.
Arnhem: rare, te grote oude stijlzuivere afgekloven bak, maar om die nu af te gaan
breken?
Gouda: 13 in een dozijnzaal, weinig sjeu
Almere: een kille autoshowroom zonder auto’s, waar je verloren raakt. De
artiestenbehuizing in de kelder is een schande.
Dordrecht: kunstmin, van Sybold van Ravenstijn, een historisch monument van DE
STIJL met een permanentje. Witte zaal, daardoor wél mooi zwart licht op het toneel.
Spijkenisse: dé verassing. Een geweldig noodtheater zonder franje middenin een
veldje. Voor bijna niks gebouwd. Een voorbeeld. Een prototype.
Alphen was het dieptepunt. Een dag dat het sneeuwde. Kleine zaal, nieuw theater,
onbegrijpelijk doolhof. Het decor moest in te een kleine lift naar de zaal naar boven.
En dat ging niet. Dan maar via de hoofdingang; lopend door de kou, ver van de laad-
en los, vervolgens alles de trap op naar de tweede verdieping, en dan door een gang
langs de zaal. Maar dat kon pas nadat de kerstversiering weg was gehaald. Hierdoor
waren de technici met alles te laat voor de matinee. En dus zonde.
De kleedkamers waren via een labyrint van trappen en gangen in de kelder, twee
verdiepingen lager te vinden.
Maar het ergste was dat de zaal steenkoud was. De architect vond radiatoren lelijk.
Het werd hard werken om de zaal warm te spelen.
En dan die mode om kleedkamers van twee zalen samen te pakken en ver van het
toneel verwijderd. Het is een ramp. Als speler moet je er voortdurend in kunnen. En
twee trappen is veel, zeker als het een onbekend gebouw is. Snelle verkledingen
moeten dan maar ergens in een hoekje hier of daar.
Én de mode om kleedkamers een geheimecijfercode te geven is verschrikkelijk.
2

Stel je vergeet je snor, je rent die twee trappen af, zoek zoek zoek , welke gang???
En dan weet je de code niet. Wie verzint zoiets?
“Ja, er kán gestolen worden”
“Ja, ik neem mijn spullen van waarde altijd mee het toneel op”
“Ja, maar anderen weer niet en het moet dus veilig zijn.”
“Ja, maar ik ben mijn snor vergeten en ik moet nu op!”
“Ja, dat is lastig.”
“Ja, dat is lastig? Lastig? Het is een ramp!”
“Ja, maar het is vanwege de veiligheid”
“Ja, niet de mijne.”
“Ja kijk, je hebt te maken met drie routings in een theater: Het publiek, áchter, én de
vluchtroute. En als er iets aan de hand is dan moet dat door mekaar kunnen. Het
publiek achter en wij vóór.”
“Ja?”
“Nou, dan moeten ze langs de kleedkamers.”
”Ja?”
“En dan moeten ze er niet ín. Dus…. Moeten ze op slot, dus hebben ze een code.”
“En mijn snor dan?”
“Ja.”
Ik stel voor dat al die codes in het land gewoon weg gesloopt worden en er gewoon
weer kluisjes komen met een sleuteltje en waar je een ruil-euro in stopt dan hebben
we alle problemen opgelost.
We hebben in Nederland nu zo’n 300 theaters staan. Veelsteveel naar mijn smaak,
maar wat erger is, het merendeel heeft de ontwikkelingen van de 20 e eeuw niet
helemaal meegekregen. Meestal hebben ze een lijsttoneel en als het kan is die goud
en de stoelen zijn van rood-fluweel.
Natuurlijk zijn er ook nieuwe gebouwen, waar het rood en goud ontbreekt, maar veel
modernismen in die gebouwen zijn placebo’s voor het rood-goude chique-gevoel.
Meestal zijn dat moderne gadgets, die na de dag van de opening hinderpalen
worden voor de mensen die in die theaters moeten werken.
Een traditioneel theater is snel bedacht; een lijsttoneel met een donkere zaal publiek
in de diepte en een scheiding door het hoogteverschil door een podium, maar is dat
werkelijk het soort gebouw waar we op zitten te wachten?
Laat ik u de geschiedenis vertellen waar dat lijsttoneel historisch vandaan is
gekomen en hoe die al meer dan een eeuw op de helling staat.
KIJKDOOS
Dit is het prototype van het klassieke lijsttoneel. De kijkdoos. Kijk, diepte, de illuzie
van de werkelijkheid. Met een machtig technisch apparaat van koulissen en friezen,
een kap, een trekkenwand en een goede schilder konden ze de indruk geven 3D. ,
iets wat de mensen toen alleen maar in de werkelijkheid meemaakten. Nu konden ze
één op één vanuit een rood-fluwelen stoel reizen naar exotische landen, en rijke
paleizen, en zelfs de hemel behoorde tot de mogelijkheden. 17 e eeuw, in Amsterdam
voor het eerst rond 1657.
Maar aan het begin van de 20 e eeuw begon het te morrelen. De fotografie bracht ons
naar verre oorden, de film deed dat nog weer mooier.
3

Al rond 1900 kreeg de schrijver Tsjechov ruzie met de regisseur Stanislavski, die de
kijker de illuzie wilde geven van echter dan echt. Tsjechow wilde niets anders dan
samen een verhaal vertellen, spelen dus. Don’t act, play!
De toneelspelers wilden zich losmaken van de oude vormen en eiste een “speelplek”.
Men maakte abstracte staketseldecors en trok podia de zaal in, verbouwde allerlei
ruimtes die niet als theater bedoeld waren, en zag de lijst van de schouwburgen als
een hindernis.
Hoogtepunt in deze ontwikkeling was de ACTIE TOMAAT in 1968.
Want “HET” gebeurde overal behalve in de schouwburgen.
Er ontstond in Nederland een tweede circuit, een ontwikkeling die uniek was in de
wereld en die naar mijn idee het levend bewijs dat theater niet hoefde op te
concurreren tegen film en teevee. De publieke belangstelling voor toneel was groot.
“Ontmoeting” was het toverwoord en we gingen door dezelfde deur naar binnen.
De artiesteningang was dood.
Tóch staat het hele land vol met 20 e eeuwse lijsttonelen. Hoe komt dat?
De meeste theaters zijn opdrachten van goedwillende stadsbesturen die geen
makers zijn. Hun idee van modern theater is vaak meer dan een eeuw oud, en
waarschijnlijk denken ze daarbij aan de plaatselijke operettevereniging die al jaren
om een zaal zeurt.
Nieuwe gebouwde theaters in opdracht van makers zijn zeer zeldzaam: Je hebt het
ONAFHANKELIJK TONEEL en in zekere zin de TONEELSCHUUR en dan houdt het
ongeveer op.
Een nieuw te bouwen theater wordt zelden bedacht vanuit de artistieke noodzaak.
Dat is ook niet verwonderlijk, want het gros van de theaters heeft geen vaste
bewoner; een groep, met specifieke wensen.
Het merendeel van de zalen in het land lijdt aan de monocultuur van slechts groepen
die langskomen en het ontwerpen van een huis voor die nomaden is dan ook gissen,
gokken wat veelal neerkomt op een grootste gemene deler, één groot compromis.
Het beste theater van Nederland staat wat mij betreft in Haarlem en heet
TONEELSCHUUR. Ik mag het zeggen, want ik werk er en mijn broer Joost heeft hem
bedacht. Ik had het zelf natuurlijk heel anders gedaan en kanker dus veel op het
gebouw (dat is mijn hobby) maar over de hoofdzaken is goed nagedacht. De 40 jaar
theatergeschiedenis en ontwikkeling van de mensen van de Toneelschuur is in dat
gebouw vervat. Er is geen lijst, het is een plek die als locatie gebruikt kan worden, er
worden eigen producties ontwikkeld én het is een theater waar week in week uit
grote aantallen voorstellingen in no time d’r in en d’r uit gaan.
De opdracht was complex: een theater/filmcomplex bouwen op een postzegel
midden in de stad. Én met een grote keuken voor de bewoners.
De chef techniek en zijn trawanten hebben een grote vinger in de pap gehad bij de
bouw en daardoor zijn er een aantal technische zaken heel goed uitgewerkt. Maar ze
wisten dan ook waar ze het over hadden.
En na de paar jaar dat we er in aan het werk zijn, blijkt dat het allemaal héél goed
werkt.
4

Het parochiehuis, dat door de oude schuur werd uitgewoond had één van de
bestlopende theaters geherbergd, waar alle groepen wel wilden uitkomen of spelen.
En waarin we zelf experimenteerden met de eigen producties.
De schuur was met Shaffy en De Lantaren het meest toonaangevende theater van
het tweede circuit, oftewel het vlakkevloertheater.
Wat was en is de reden van het succes? De kennis en kunde, maar vooral de
mensen. Het is een theater dat én produceert én groepen ontvangt. Dus de
uitwisseling is optimaal. De technici reizen en zien andere theaters van binnen en
merken hoe het beter kan of hoe het niet moet of wel. Dat helpt.
Daar komt bij dat de Toneelschuur zelf de bedenker en opdrachtgever was voor het
nieuwe gebouw en niet een of andere bestuurder die van toeten noch blazen weet en
die iets wil nalaten voor het nageslacht.
De belangrijkste verworvenheid was het daglicht. Werken bij daglicht. Overdag. Geen
theater zonder daglicht zou ik willen roepen. Overdag wordt er had gewerkt en
toneelspelers en technici zijn ook maar mensen.
Als je alleen maar een theater bezoekt vanaf half negen s avonds tot zo’n anderhalf
uur later, zou je toch zweren dat toneelspelers in schijnwerperlicht leven. Nou, dat is
niet zo. Die lampen en het duister zijn ervoor om je besef van plaats en tijd de
deformeren, een handige theatertruc. Je isoleert tijd en plaats en je schept het
universum waarbinnen je verhaal zich afspeelt. En als het lukt gebeurt “HET” die
avond. Maar schijnwerperlicht is nou niet iets om je hele leven in te moeten
doorbrengen? Géén daglicht maakt humeurig, en is dus slecht voor het theater.
Van de 40 theaters die we aandeden kan ik me alleen Haarlem, Utrecht, en Hoorn
herinneren, waar daglicht in de zaal binnen kon komen.
De modernen van het nieuwe bouwen en de Amsterdamse school wisten dat de
werkplek daglicht moest hebben. Want géén daglicht was onmenselijk. Dit was één
van de verworvenheden van die oude socialisten op schrijnende
werkomstandigheden.
Ook Hamlet wil wel eens in z’n tuintje in de zon.
OVER GELUID EN AKOESTIEK.
Je hebt zalen waar je kunt fluisteren, waar je bij je publiek als het ware op schoot zit,
en je hebt er waar je nog niet schreeuwend tot een toenadering komt.
Het is een lastig ding, maar o zo belangrijk dat een zaal goed is.
Theater is de kunst van de overdracht en vergeet het maar als je je niet verstaanbar
kan maken.
Een zaal met een slechte akoestiek is een slechte zaal, hoe prachtig hij er ook uit
ziet. “Hét” valt al schreeuwend met de beste wil van de wereld niet te veroorzaken.
Een acteur die in een zaal héél zacht kan fluisteren en tóch gehoord wordt dat is de
bedoeling.
Wanneer we dan tóch moeten opkalefateren met geluidstechniek wil ik er persoonlijk
niets van merken. Zenders mogen van mij alleen als het is om met de muziek mee te
gaan. Niet om kabaal de zaak de zaal in te koppen, zoals bij popconcerten. Maar al
te vaak is dát het criterium dat leeft bij de jongens aan de knoppen en dat is niet des
5

theaters. De intentie van de speler verwatert en je oriëntatie verdwijnt, geen idee wie
er nu weer wat staat te zeggen. Ik weet het, bij de musical denken ze er anders over,
maar die is ook niet aan mij besteed.
Theatergeluid moet niet als een muur op je afkomen. Het publiek moet ontvankelijk
zijn, iets dat niet af te dwingen is. Het oor van de mensen moet naar het geluid
toegetrokken worden. Luisteren is een activiteit.
Pas dan is het mogelijk dat “HET” gebeurt: “ dat het engeltje dat overvliegt”.
WAT IS EEN GOEDE ZAAL.
In het boek ARCHITECTURE, ACTOR AND AUDIENCE van Iain Macintosh, de
bijbel voor theaterbouwers, staat de formule voor een goede zaal. Die moet zijn als
een viool.
VIOOL
En er liggen klassieke verhoudingen aan ten grondslag. Daar kun je niet zomaar aan
prutsen, daar moet je je aan houden. Het ene toverwoord is gulden snede,
GULDEN SNEDE
het tweede is “the fish”.
Men neme twee cirkels.
TWEE CIRKELS
De een staat voor het publiek, de ander staat voor de spelers. Laat ze overlappen en
dat overlappingsgebied heet “the fish”.
In het latijn heet dat de “vesica piscis”. (de vissenblaas, een symbool voor de
schepping). Op die plek vindt de werkelijke overdracht plaats. Let maar eens op hoe
vaak acteurs zich op die plek bevinden. Dát is de ontmoetingsplek tussen wij en
jullie.
Zolang de verhouding breedte diepte van de cirkels gulden snede is, één staat tot
1,6180339….
STER EN VIJFHOEK
….dan heb je een goed geproportioneerde zaal. Net als een ei.
EI / MOZART
Mozart schijnt ooit eens gezegd te hebben dat de ideale zaal een als een ei gebouwd
moest worden. En toen er in Felix meritis ….
FELIX MERITIS
….een ellipsvormige zaal werd gebouwd, bleek die akoestisch zo goed dat die in
heel europa werd nagebouwd, zelfs honderd jaar later gekopieerd werd in het
concertgebouw als kleine zaal.
Ook de viool….
VIOOL
….die in deze verhoudingen is gebouwd kan als voorbeeld dienen voor een goede
zaal.
Er zijn in de historie prachtige theatertjes inclusief klankgaten gebouwd en ze zijn
akoestische wondertjes.
THEATER AM KURFÜRSTENDAMM
Hier ziet u het theater am Kurfürstendamm in Berlijn. Brechts bonbondoos.
6

Men neme een hal, bouwe daarin een zaal los in. Late in de ruimte om de zaal de
klank mee resoneren en via klankgaten terug de zaal in komen.
Het kan ook zonder klankgaten. De schouwburg van de Haag is een mooi voorbeeld.
Natuurlijk maken bouwmaterialen en, jawel, fluweel, veel uit. En natuurlijk moet er
hier of daar een “wolf” worden weggewerkt.
Een wolf is daar waar de oneffenheid zit in de gulden snede. In geluid klinkt dat zo.
WOLF VAN DE VIOOL
ZINGEN
Nu doet het verhaal de ronde dat Mozart ooit een zaal binnen kwam met een
gigantische wolf en dat was niet bevorderlijk. Hij heeft toen een met fluweel
omwonden touw.…
TOT HIER WAS IK ONGEVEER GEKOMEN MET MIJN VERHAAL.
Was niet tevreden over het einde, drukte hem af om te corrigeren en terwijl de printer
begon met kalibreren (wat is toch kalibreren?) ging ik het net op.
“VESICA PISCES” was het toverwoord.
En jawel een bulk aan sites over dit toverwoord. Want dat is het.
Allerlei esoterische verhalen over DE VIS.
Ik had het helemaal fout. De gulden snede was hier helemaal niet zo direct op van
toepassing, als ik had gedacht.
Dus delete het idee dat de verhouding lengte breedte 1 staat tot 1,6180339 moet
zijn.
Het zit allemaal weer anders.
De overlapping moet zo zijn dat twee lijnen van de vijfhoeken in de cirkels elkaar
raken. Dan is het goed.
DE VIS MET 2 VIJFHOEKEN
De symboliek van de VESICA PISCES is geweldig, slaat heel erg op de magie van
het theater, en stamt uit de tijd van Pythagoras. Maar de Christenen zijn het visje op
hun bumper gaan plakken als reclame voor Christus. De pan creator. De vis staat
voor het creëren! Kunst ook!
Maar eerst nog een foutje wegwerken. Het hele ding (de twee overlappende cirkels)
heeft de vorm van een vissenblaas. Dat is een bol met een vernauwing in het
midden. Vandaar.
BLAAS
Het symbool van de twee overlappende cirkels staat voor de schepping: de
ontmoeting van hemel en aarde, of wat ik mooier vind: de beweging en de stilstand.
Ik vond een prachtig verhaal over kabalistische woorden en getallen, dat me vertelde
over dat “beweging en rust” staan voor geluid. De golven tussen 30 en 16000
trillingen die het menselijk oor kan waarnemen. Ergens anders lees ik weer dat het
symbool staat voor de schepping van het licht. Licht en geluid, zien en horen, de
ogen en de oren zijn dat niet de twee zintuigen, waarmee theater wordt
waargenomen?
AMANDEL
7

Natuurlijk staat de MANDORLA, want zo heet de amandelvormige vorm in het
midden voor de schoot van Venus en die van de maagd Maria. Allemaal schepping
wat daar gebeurt. “Een deur tussen twee werelden”.
De verhoudingen van de vis zijn dus niet gulden snede, maar de vijfhoek hadden we
al teruggevonden, maar die moet zijn: schrijf op: 265 staat tot 153. oftewel de
vierkantswortel van 3 of 1.73205.
WORTEL 3 OF 1.73205
Ik las ook nog (het wordt wel erg veel ineens) dat de verhouding van de vissenblaas
ook zijn terug te vinden in de maten bij de ark van Noach. En die werden weer
gekopieerd in de kathedralen. En dat waren weer akoestische wonderen. Én het
symbool is terug te vinden op uw mastercard én cees dam signeert er al zijn
gebouwen mee, maar dat voert te ver.
Neemt niet weg dat de bouwmeesters in het verleden gretig gebruik maakten van de
klassieke geometrie. Dat een theaterzaal (en of die nou vlakke vloer is of niet) het
beste werkt als ie goed geproportioneerd is.
Dat wil zeggen dat we terug moeten naar het denken in verhoudingen in plaats van
de standaardmaten die we sinds de wederopbouw hanteren.
Het is even omschakelen naar het klassieke bouwen, maar dan krijg je ook wat
moois.
Tot slot: In Brussel is er een nieuwe schouwburg gebouwd voor de KVS, het
Vlaamstalige theatergezelschap daar. De opdracht was om de oude (ooit afgefikte en
lelijk herbouwde zaal) te herbouwen in zijn 19 e eeuwse schil. De architect heeft zijn
huiswerk goed gedaan en de te grote hellingzaal vervangen door een kleinere
bonbondoos. Nu zweeft de zaal er als een bol in een enorme vide. De verhoudingen
binnenin de zaal zijn perfect. Het hoefijzer weer terug. Met balkons. En hoe ik ook
zeur over hoe achterhaald het lijsttoneel is, zo enthousiast ben ik over deze zaal,
want als je er voor gaat, moet je het ook doen volgens de regelen der kunst. En de
lijst? Die is net zo breed als de breedte van de zaal, dus is er helemaal geen lijst,
maar wel een toneel. Zo kan het ook. Als publiek zit je dichtbij de speler, de zaal is
intiem, alles is goed verstaanbaar. Een wondertje. En hij is ook nog eens polyvalent.
De hele vloer kan gelijkgetrokken worden met het toneel voor de maandelijkse
fuiven, en wij deden dat ook om er OOM TOON (WAAR GEBEURD) te spelen met
de zaal als locatie en het publiek om een tribune op het podium. De voorstelling ging
over een toneelschrijver, dus was theater het onderwerp en dus werd de zaal het
decor.
Wat die architect heel goed heeft begrepen is dat theater het vak van communicatie
is. Dat de mensen de mensen moeten ontmoeten, niet alleen spelers en publiek
maar ook het publiek zelf. In een hoefijzer zie je elkaar ook weer. Zijn meesterzet is
dat hij de trappenhuizen ín de zaal heeft geplaatst, waardoor de zaal zich lekker
langzaam vult en leegloopt. Dat communiceert.
Dus als u toch al op weg was naar Turnhout om te zien hoe het niet moet, ga dan
even door naar Brussel om te zien wat daar voor een wondertje staat.
En om de hoek zijn de beste visrestaurants.
Zoiets.
Rieks Swarte 17 2 08.
8