Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan
Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan
Van loopgravenkaart tot ruimtelijk plan
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong><br />
<strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong><br />
Het oorlogslandschap van de eerste<br />
wereldoorlog in de Westhoek<br />
Hilde Verboven<br />
11 juni 2013
Vlaamse overheid<br />
Beleidsdomein Ruimte, Wonen, Onroerend Erfgoed<br />
Onroerend Erfgoed<br />
Onderzoek<br />
Onderzoeksstrate<br />
gie bijsturen?<br />
WO1 archeologie<br />
versneld<br />
onderzoeken?<br />
Bescherming<br />
Meer inzetten op<br />
bescherming van<br />
oorlogserfgoed?<br />
Bouwkundig erfgoed<br />
Archeologie<br />
Landschappelijk erfgoed<br />
Beheer<br />
Rekening houden<br />
met WO1 erfgoed<br />
bij<br />
- Vergunningen<br />
- Premies<br />
- (Inspectie)<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 2
Bedford House Cemetery - Ieper<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
―Wie in de Westhoek passeert,<br />
stoot op sporen van de ―groote oorlog‖<br />
Duits-Australische schuilplaats-bunker Hill 60<br />
3
Frontzone in de Westhoek<br />
Onderzoeksgebied van 582 km²<br />
gespreid over 11 fusiegemeenten<br />
of 60 deelgemeenten<br />
Koksijde<br />
Veurne<br />
Alveringem<br />
Poperinge<br />
Lo-Reninge<br />
Vleteren<br />
Nieuwpoort<br />
Middelkerke<br />
Diksmuide<br />
Ieper<br />
Heuvelland<br />
Houthulst<br />
Kortemark<br />
Staden<br />
Langemark-Poelkapelle<br />
Mesen<br />
Mesen<br />
Zonnebeke<br />
Moorslede<br />
Wervik<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 4
<strong>Van</strong> bewegingsoorlog naar stellingenoorlog, aug. - nov. 1914<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
von Schlieffen<strong>plan</strong><br />
© Onroerend Erfgoed<br />
6
Inhoudstafel<br />
1 Verantwoording project<br />
2 Aanpak<br />
3 Transformatie naar een oorlogslandschap<br />
• In welk landschap komt oorlog terecht?<br />
• Oorlogslandschap<br />
• Landschapskenmerken benut tijdens oorlog<br />
• Herstel<br />
4 Vertaling naar erfgoedbeleid<br />
• Case Pilkem ridge<br />
5 Besluit<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
7
Aanpak
Onderzoeksopzet<br />
1 Op zoek naar plaatsen waar de eerste<br />
wereldoorlog zijn sporen heeft nagelaten<br />
• Archeologische sporen: bewaringstoestand<br />
• Landschap: slagvelden<br />
2 Methodiek<br />
• Proefsleuvenonderzoek<br />
• Combinatie van <strong>loopgravenkaart</strong>en, hedendaagse datalagen in<br />
GIS, historische foto‘s en plaatsbeschrijvingen in historische<br />
literatuur.<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
9
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Loopgravenkaarten 1914-18<br />
10
Georefereren<br />
11
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Intekenen in GIS<br />
12
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Vergelijken met hedendaagse datalagen<br />
St-Juliaan, Langemark-Poelkapelle<br />
13
Scharnhorsstellung<br />
Historische literatuur en foto’s: plaatsbeschrijvingen<br />
Scharnhorststellung<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
A19<br />
14
Transformatie <strong>tot</strong><br />
oorlogslandschap
In welk landschap komt oorlog terecht?<br />
Verschillende<br />
Landschapskenmerken<br />
- Landbouw<br />
- Verspreid liggende hoeven<br />
- Kleine woonkernen<br />
- Noord: vlak, open<br />
- Zuid: glooiend, coulissen<br />
16
In welk landschap komt oorlog terecht?<br />
Bron: Brendler s.d.<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 17
Oorlogslandschap<br />
1 Transformatie houdt in:<br />
• Vernietigen van bakens<br />
• Burgerbevolking evacueren<br />
• Normale (economische) activiteiten vallen stil<br />
• Omgeving inrichten voor militaire doeleinden<br />
• ―Ijzeren gordijn‖ valt over de streek<br />
2 Tempo transformatie oorlogslandschap<br />
• Escalerend<br />
• Tijdelijke structuren worden vervangen door blijvende<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
18
Oorlogslandschap<br />
1 Gevechtszone<br />
• Loopgraven<br />
• Verdediging in de diepte<br />
• Schuilplaatsen gevechtstroepen<br />
2 Hinterland<br />
• Barakken<br />
• Opslagplaatsen<br />
• Observatie<br />
3 Verbindingen<br />
• Bevoorrading<br />
• Afvoeren van slachtoffers<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
19
Voorpost<br />
Gevechtsloopgraaf<br />
Dekkingsloopgraaf<br />
Verbindingsloopgraaf<br />
Verzamelloopgraaf<br />
Reserveloopgraaf<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 20
Pilkem, <strong>Van</strong> Heule farm<br />
Brendler s.d.<br />
Bellewaarde<br />
Zonnebeke<br />
Schlacht in Flandern 1918<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 21
Oorlogslandschap<br />
Passerel in inundatie Ramskapelle, 1918<br />
Massart 1919<br />
Pervijze, bron Sites de guerre<br />
Kaaskerke, loopgraven<br />
Ijzer:<br />
loopgraven boven op het maaiveld<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 22
Zonnebeke bunkers Wilhelmstellung, 1917<br />
Bron: Schlachten in Flandern 1918<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Verdediging in de diepte<br />
Linies<br />
Versterkt<br />
Langemark-Poelkapelle, 1930<br />
Bron: IFFM
Bron: Michelin 1920<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Artillerie<br />
Bron: Australian War Memorial
Observatiepost<br />
Houthulstbos<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Observatie in frontzone<br />
Observatieboom<br />
Wijtschate
Observatie op verdere afstand<br />
1915, bron Knoppe 1936 Poperinge Bron: Diksmuide-zuid_IFF D_A011_19170720<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed
Verbindingen<br />
Zonnebeke spoorwegen<br />
Bron: AWM, E00816<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 27
Verbindingen<br />
Keten van medische zorg: Roesbrugge, Frans veldhopsitaal, 1915<br />
Boezinge 1917, bron Castelnau<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 28
Roesbrugge 1917, bron Castelnau<br />
Herkenrath 1934<br />
Hinterland<br />
IWM Q 56263<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 29
Bevoorrading<br />
Verbindingen<br />
Bron Schlacht in Flandern<br />
Ieper, Klavierhaus. Bron Herkenrath 1934<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 30
Landschapskenmerken gebruikt<br />
tijdens oorlog<br />
1 Inundaties<br />
2 Strategische hoogtes en vista‘s<br />
3 Ondergrond<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
31
Landschapskenmerken gebruikt<br />
tijdens oorlog<br />
1 Militaire inundaties<br />
rond Ijzer,<br />
Handzamevaart,<br />
Martjesvaart, Ieperlee<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 32
Landschapskenmerken gebruikt<br />
tijdens oorlog<br />
Bron: Tys 1922<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
33
Landschapskenmerken gebruikt<br />
tijdens oorlog<br />
1 Ondergrond<br />
geologie benut<br />
voor<br />
mijnenoorlog<br />
(1914-17) en<br />
deep dugouts<br />
(1917-18)<br />
Kaart boringen<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
34
Landschapskenmerken gebruikt<br />
tijdens oorlog<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 35
Effecten op landschap tijdens oorlog<br />
1 Evolueert naar een <strong>tot</strong>aal vernietigd, kaal<br />
―maanlandschap‖<br />
Merkem, kasteelpark<br />
Hooge Kemmelberg, St-Elooi, bij Ieper, mijnkrater bron Bron: Massart Michelin 1919 1919<br />
Bron Massart 1919<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
36
Landschapsherstel<br />
Boezinge. Baccarne&Steen 1979 Het virtuele land<br />
In 1920-21 kwamen dagelijks zo'n 30.000 werklieden uit bet binnenland om er te<br />
helpen met het nivelleren van de gronden.<br />
In 1922 waren al 9375 hectare landbouwgrond gesaneerd en 325 km waterlopen<br />
hersteld. Bron: Het virtuele land<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
37
Landschapsherstel<br />
1 In Frankrijk heeft men wel stukken van het zwaarst<br />
getroffen front, niet heropgebouwd<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Vimy, bron Coombs<br />
38
Vertaling naar<br />
erfgoedbeleid
Op zoek naar sporen<br />
1 Op zoek naar sporen van landschappelijk en<br />
archeologisch WO1-erfgoed<br />
2 Bevindingen<br />
• Bovengronds: begraafplaatsen, bunkers, gedenktekens<br />
<strong>ruimtelijk</strong> inge<strong>plan</strong>t, maar betekenis niet meer gekend<br />
• Sporen van oorlogslandschap zijn zeer zeldzaam geworden:<br />
gerelateerd aan ondergrondse oorlog<br />
• Ondergronds: Veel en goed bewaarde WO1-archeologie<br />
• Slagvelden bevinden zich nog altijd in ‗open gebied‘<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
40
Op zoek naar sporen<br />
1 Ruimtelijke ontwikkelingen<br />
• Infrastructuur (A19, industrieterrein)<br />
• Uitbreiding van woonkernen<br />
• Opener landschapsbeeld: verdwijnen van houtkanten<br />
• Landbouw schaalvergroting<br />
• Leegstaande landbouwzetels -> nieuwe bestemming (bv.<br />
toerisme)<br />
• Toenemende trend naar beleving oorlogslandschap buiten<br />
>>> WO1-erfgoed plaats geven in <strong>ruimtelijk</strong>e<br />
<strong>plan</strong>nen<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
41
13 juni 2013 — WO I onderzoek- Hilde Verboven — © Onroerend Erfgoed<br />
28 herinneringsplaatsen<br />
1. Tussen frontzate en IJzer<br />
2. Gasaanval<br />
3. Slagveld Passendale<br />
4. Geluveldplateau<br />
5. Wijtschateboog<br />
6. West-Vlaamse heuvels<br />
7. Houthulstbos<br />
42
Case Pilkem ridge<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
43
Case Pilkem ridge<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
Gasaanval<br />
22 april 1915<br />
44
Case Pilkem ridge<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 45
Case Pilkem ridge<br />
1916, Bron IFFM<br />
Zicht vanuit Duitse linies op slagveld en Ieper, zuid-zuidwestelijk georiënteerd<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
46
Case Pilkem ridge<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 47
Case Pilkem ridge<br />
A19<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 48
Case Pilkem ridge<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed 49
Besluit<br />
1 Wisselwerking oorlog – landschap<br />
• Oorlog was verwoestend voor landschap<br />
• Landschapskenmerken hebben oorlog mee bepaald<br />
2 Ruimtelijke kwaliteit van oorlogserfgoed<br />
• Verantwoordt inbedding van oorlogserfgoed in<br />
<strong>ruimtelijk</strong>e <strong>plan</strong>nen<br />
• Draagt bij <strong>tot</strong> een beter behoud van dat erfgoed in<br />
relatie <strong>tot</strong> zijn omgeving<br />
• In het bijzonder voor een selectie van slagvelden<br />
11 juni 2013 — <strong>Van</strong> <strong>loopgravenkaart</strong> <strong>tot</strong> <strong>ruimtelijk</strong> <strong>plan</strong> — © Onroerend Erfgoed<br />
50
Einde<br />
Hilde.verboven@rwo.vlaanderen.be<br />
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/portaal/kaarten<br />
https://inventaris.onroerenderfgoed.be/woi<br />
Bellewaerde, juni 1915 / februari 2005 ©IFFM
Change language