Geweld op het werk, pesterijen en ongewenst ... - ABVV UZ Brussel

UNIVERSITE CATHOLIQUE DE LOUVAIN.
DEPARTEMENT DES SCIENCES POLITIQUES ET SOCIALES.
MET DE MEDEWERKING VAN DE KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN.
CENTRUM LUCAS-KULEUVEN.
GEWELD OP HET WERK
PESTERIJEN EN ONGEWENST SEKSUEEL GEDRAG
EIGENSCHAPPEN EN GEVOLGEN VOOR DE MANNELIJKE EN
VROUWELIJKE WERKNEMERS
Project gerealiseerd op initiatief van het Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid,
Directie van de humanisering van de arbeid, met de steun van het Europees Sociaal Fonds
Onderzoek uitgevoerd in samenwerking met:
Ada GARCIA (UCL), Catherine HUE (UCL), Sybille OPDEBEECK (KUL), Joeri VAN LOOY (KUL). Met
de medewerking van: Alexandra DE TROZ, Isabelle DUMONT (GSW-CeFeSoc), Emalaf SEMEREAB,
Serge VAN DIEST (GSW-CeFeSoc).
Juli 2002

GEWELD OP HET WERK
PESTERIJEN EN ONGEWENST SEKSUEEL GEDRAG OP HET
WERK IN BELGIË
INLEIDING
Dit onderzoek beoogt het fenomeen van pesterijen op het werk af te grenzen, de
verschillende vormen ervan en hun differentiële impact naargelang van het geslacht van de
werknemers te omschrijven. Het gaat erom de gevolgen van pestgedrag op mannen en
vrouwen te analyseren en met elkaar te vergelijken; hun perceptie van de meegemaakte
situaties, hun ervaringen (gevoelens, reacties, zoeken naar oplossingen) en de gevolgen van
dit gedrag op hun beroepssituatie (overplaatsingen, carrièreremmingen, werkuitsluiting, enz.)
te bestuderen.
Een eerste fase in de verwezenlijking van deze doelstellingen bestaat uit een kwantitatieve
enquête per vragenlijst, bij een steekproef van werknemers en werkneemsters in de drie
gewesten van het land: Vlaanderen, Wallonië en Brussel. De doelstelling van deze enquête
bestaat erin enerzijds het fenomeen van pesterijen op het werk op representatieve wijze af te
grenzen, zijn omvang en kenmerkende eigenschappen nauwkeurig weer te geven, en
anderzijds slachtoffers te identificeren wiens gedetailleerde getuigenissen nadien, tijdens de
daaropvolgende kwalitatieve gegevensverzameling, zullen worden ingezameld. De analyse
van de processen evenals van de gevolgen die dergelijke gebeurtenissen in het privé-leven
en op niveau van de beroepsperspectieven van de slachtoffers hebben teweeggebracht, zal
gebeuren op basis van de getuigenissen die tijdens persoonlijke gesprekken in deze tweede
kwalitatieve fase worden ingezameld.
Deze methodologische keuze werd geleid door de analyse van de wetenschappelijke
literatuur terzake. De vergelijking van de onderzoeken over morele pesterijen die in Europa
werden uitgevoerd, brengt een aantal methodologische moeilijkheden, inherent aan de
bestudeerde problematiek, aan het licht.
Ten eerste onderscheidt men opmerkelijke verschillen op niveau van de operationalisering
van bestudeerde fenomeen. Er bestaan twee belangrijke benaderingswijzen: (1) of men stelt
de respondent een nauwkeurige en algemene definitie van pesterij voor met de vraag of
hij/zij zich een slachtoffer acht; (2) of men meet het percentage van de verschillende
antwoorden aan een lijst van gedragingen die als feiten van pesterijen worden onderkend.
De eerste methode blijkt in de hoogste mate subjectief te zijn en dreigt ons inziens, rekening
houdend met de media-aandacht die dit fenomeen thans krijgt toebedeeld, een overschatting
van de problematiek teweeg te brengen. De tweede methode is objectiever maar de
toepassing van een geldige vragenlijst zoals de Leymann-lijst, lijkt ons in zijn oorspronkelijke
vorm ontoereikend omdat, behalve de lengte van het instrument, het subjectiviteitaandeel,
inherent aan de definitie van elke vorm van geweld, buiten beschouwing wordt gelaten.
Daarom hebben wij er enkele wijzigingen aan toegebracht.
2

Een tweede methodologische moeilijkheid inherent aan het onderzoek van morele pesterijen
schuilt in de complexiteit van de problematiek of de pluraliteit van de factoren die een rol
spelen. Daarom hebben onderzoekers de aandacht gevestigd op het bestaan van "derde
variabelen" die kunnen tussenkomen in de relatie tussen een vermoedelijke oorzaak en het
fenomeen van pesterijen: de negatieve affectiviteit, het machtsgebied en "social desirability"
of maatschappelijk wenselijk gedrag (Hoel, Rayner & Cooper 1999: 215), variabelen die
onderling met elkaar verbonden kunnen zijn. Dit maakt dat de causale interpretaties beperkt
zijn, des te meer omdat het ruim toegepaste dwarsverband een aanzienlijk aandeel
interindividuele variantie inhoudt.
Een derde belangrijke methodologische moeilijkheid is de moeilijke toegang tot de bedrijven.
Het is geen toeval dat de meeste onderzoeken terzake uitsluitend bij de slachtoffers worden
uitgevoerd. De op die manier verzamelde gegevens blijven nog beperkt door de bias van de
zelfselectie van de slachtoffers aangezien enkel de vrijwilligers deel uitmaken van het
onderzoeksveld. Overigens stoot de onderzoeker op de moeilijkheid om onder de diverse
vormen van psychologisch geweld op het werk - zoals beroepsstress, conflicten of slechte
werkomstandigheden - de eigenlijke gevallen van pesterijen te identificeren. Verder zijn er
ook gevallen van valse beweringen van morele pesterijen aangevoerd door perverse of
paranoïde personen.
Wij beweren niet met deze studie alle methodologische valstrikken te hebben overwonnen
die het parcours van het onderzoek inzake morele pesterijen afbakenen, maar bij de opzet
van het onderzoeksprogramma werd aan al deze moeilijkheden een bijzondere aandacht
besteed.
3

INLEIDING
DEEL EEN: OVERZICHT VAN DE LITERATUUR
HOOFDSTUK 1: DEFINITIES EN BESCHRIJVING VAN DE PROBLEMATIEK
1.1. Het begrip belaging
Belaging is een specifiek relationeel fenomeen, te weten dat er minstens twee protagonisten
binnen een bepaalde maatschappelijke structuur bij betrokken zijn, en beschrijft de actie van
een persoon op een andere persoon die met betrekking tot deze actie correlatief worden
gedefinieerd.
In het woordenboek wordt de oorsprong en de betekenis van belagen en verwante begrippen
zoals pesten als volgt omschreven (van Dale etymologisch woordenboek en van Dale Groot
woordenboek der Nederlandse taal):
belagen: [bedreigen] middelnl. belagen [lagen leggen], van be- + lagen [belagen], van lage [ligging,
laag, hinderlaag], van liggen - in het nauw brengen
pesten: [kwellen] afgeleid van pest (Fr. peste of Lat. pestis, eig. een pest voor iemand zijn - iets dat
uiterst verderfelijk, hoogst nadelig is -
kwellen: [pijnigen] middelnl. quellen [pijnigen], oudsaksisch quellian, oudhd. quellen, oudeng. cwellan,
oudnoors kvelja, causatief bij middelnl. quelen [lijden, kwijnen], middelnd. quelen, oudh. quelan [pijn
lijden], oudeng. cwelan [sterven] (vgl. kwaal) - kwellen: vaak of langdurig pijn doen - ongemak
aandoen - treiteren:(iemand) op gemene wijze voortdurend plagen
Deze semantische context vestigt de aandacht op diverse aspecten: de actie, de herhaling,
het geweld, het gemene en verraderlijk karakter van het fenomeen, de onmacht van het
mikpunt.
Dergelijk gedrag tast de waardigheid en integriteit aan van de persoon die er het slachtoffer
van is. Daarom bestaat sinds 1998 in België een wetsartikel dat belaging definieert en
strafrechtelijk vervolgbaar stelt. Krachtens artikel 442bis van het Strafwetboek, «Hij die een
persoon heeft belaagd terwijl hij wist of had moeten weten dat hij door zijn gedrag de rust
van die bewuste persoon ernstig zou verstoren, wordt gestraft met gevangenisstraf van
vijftien dagen tot twee jaar en met geldboete van vijftig frank tot driehonderd frank of met een
van die straffen alleen. Tegen het in dit artikel bedoelde misdrijf kan alleen vervolging
worden ingesteld op een klacht van de persoon die beweert de worden belaagd.»
Het juridische kader vestigt de aandacht op de uitermate subjectieve dimensie van belaging.
Enkel het slachtoffer is namelijk gerechtigd te bepalen wat zijn/haar rust verstoort, wat
zijn/haar integriteit aantast. Hoewel gedragingen van moreel geweld waarschijnlijk zo oud
zijn als de mensheid zelf, is de subjectiviteit van belaging vermoedelijk één van de redenen
waarom de benaming ervan recent is. Bijvoorbeeld, een vijftiental jaar terug, toen het
onderzoek inzake seksueel ongewenst gedrag onder de leiding van Ada Garcia van start
ging, en dat door het huidige onderzoek wordt opgevolgd, was de term «belaging» vrijwel
ongekend. Thans maakt de bezorgdheid over het uitroeien van seksueel ongewenst gedrag
plaats voor een andere bezorgdheid: de bestrijding van morele pesterijen. Op het moment
dat dit onderzoek van start gaat, gaan ondermeer in de media stemmen op voor de instelling
van een specifieke wetgeving voor de strafbaarstelling van feiten van morele pesterijen.
4

Belaging kan dus verschillende vormen aannemen. Wij hebben ongewenst seksueel gedrag
en morele pesterijen aangeroerd, twee aparte fenomenen maar die een aantal gelijkenissen
vertonen en feitelijk soms nauw met elkaar verbonden zijn. Belaging wordt hoofdzakelijk
vanuit veelzijdige gedragingen gedefinieerd. Moreel geweld kan in verschillende milieus
voorkomen: in de familiekring, op het werk, op niveau van de buren, enz.
Het onderwerp van dit onderzoek zijn pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk.
1.2. Ongewenst seksueel gedrag
a) Definities van ongewenst seksueel gedrag
Ongewenst seksueel gedrag werd voor het eerst in de Angelsaksische landen als «sexual
harassment» genoemd, geanalyseerd en bestraft. De baanbrekers op het gebied van
onderzoek inzake ongewenst seksueel gedrag zijn de landen van Noord-Amerika. In de jaren
'70, onder de impuls van de vrouwenbewegingen die het belang en de ernst van de
problematiek onthulden, werden in de Verenigde Staten en Canada diverse
onderzoeksprojecten, politieke analyses en juridische acties betreffende ongewenst seksueel
gedrag uitgevoerd.
Ook in Europa hebben de vrouwen in de strijd tegen ongewenst seksueel gedrag een
belangrijke rol gespeeld. Zo nam in België de Commissie Vrouwenarbeid, een adviesorgaan
van het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid, samengesteld uit vertegenwoordigsters van
vakbonds- en werkgeversverenigingen, het initiatief om dit onderwerp als onderzoeksthema
voor te stellen. Deze mobilisatie van vertegenwoordigsters van de vrouwelijke opinie is
ongetwijfeld toe te schrijven aan het feit dat vrouwen vaker dan mannen het slachtoffer zijn
van ongewenst seksueel gedrag.
In zijn verslag over ongewenst seksueel gedrag in de lidstaten van de Europese
Gemeenschap (1987: 12) vermeldt Michael Rubenstein (Engelse deskundige aangesteld
door de Europese Commissie om de situatie in de lidstaten en de maatregelen die werden
getroffen te vergelijken) dat alle definities geformuleerd door de instellingen van deze
lidstaten, het algemene principe van ongewenst seksueel gedrag omschrijven, te
weten «gedrag van seksuele aard of met een seksuele connotatie, ongewenst door diegene
die erdoor getroffen wordt».
Ongewenst seksueel gedrag beperkt zich evenwel niet tot deze eerste definitie. Dit
opdringerig gedrag van seksuele aard is in feite slechts een bestanddeel van de
problematiek. In haar onderzoeksverslag over ongewenst seksueel gedrag in Frankrijk
vermeldt Sylvie Cromer de analyse van Maurice Drapeau, een Canadees schrijver volgens
wie ongewenst seksueel gedrag twee belangrijke bestanddelen bevat: het eerste
bestanddeel wordt omschreven als «een gedrag met seksuele en/of seksistische connotatie
dat door de anderen ongewenst is». In dit opzicht dient het gebruik van de twee termen
seksueel en seksistisch te worden aangestipt wat inhoudt dat dit gedrag onverschillig op het
geslacht als op het gender betrekking kan hebben zonder noodzakelijkerwijs naar
seksualiteit te verwijzen. Het onderscheid tussen geslacht en gender danken wij aan
sociologe Ann Oakley. In 1972 verduidelijkt zij dat het geslacht op de biologische verschillen
tussen mannen en vrouwen wijst terwijl het gender naar de cultuur verwijst in die zin dat het
hier de maatschappelijke indeling tussen mannen en vrouwen betreft. Terwijl de categorie
van het geslacht onveranderlijk is, dient aan de categorie van het gender een zekere
veranderlijkheid te worden toegekend. Het gender is immers een maatschappelijke categorie
te midden van andere soorten maatschappelijke categorieën. Ongewenst seksueel gedrag
bevat overigens een specifiek bestanddeel dat omschreven wordt als een «kwellend effect
dat wordt gemeten in functie van de herhaling van het gedrag (…), of in functie van de
5

gevolgen van het genoemde gedrag - eventueel eenmalig - op de persoon in termen van
betrekking, loopbaan, gezondheid, privé-leven».
Ongewenst seksueel gedrag wordt hier dus duidelijk tegelijkertijd op basis van zijn frequentie
en zijn gevolgen gedefinieerd. Het betreft dus een proces, bestaande uit een opeenvolging
van gedragingen, dat zowel het beroepsleven als het privé-leven van het slachtoffer
beïnvloedt.
De definitie van Yvette Fuillet, Europees Parlementslid en medeoprichter in Frankrijk van de
Association Européenne Contre les Violences Faites aux Femmes au Travail (AVFT), bevat
een ethische dimensie. Deze definitie werd in juni 1986 vermeld in een communiqué waarin
dringend om een Europese richtlijn betreffende ongewenst seksueel gedrag wordt verzocht
(Rubenstein 1987: 13): «Elke vorm van ongewenste toenadering, verzoek en gedrag met
seksuele connotatie uitgeoefend door een werkgever, een superieur, een collega of een
klant die de persoon tot wie dergelijk gedrag wordt gericht vernedert of zijn integriteit bedreigt
en zodoende inbreuk maakt op diens recht op arbeid». De vernedering en de bedreiging van
de integriteit van de persoon vestigen de aandacht op de oneerbiedige dimensie van
ongewenst seksueel gedrag. Er is in zekere mate sprake van een aantasting van de
menselijke waardigheid, van een schending van de impliciete normen die deel uitmaken van
een ethiek van de menselijke relaties.
De Belgische juridische formulering van ongewenst seksueel gedrag neemt deze ethische
dimensie in aanmerking. België was het eerste Europees land dat na een geleidelijke
bewustwording van het fenomeen door de bevolking en de overheid een specifiek
wetgevend kader betreffende deze problematiek invoerde. Het koninklijk besluit van 18
september 1992 dat op 7 oktober 1992 in het Belgisch Staatsblad werd bekendgemaakt
omschrijft ongewenst seksueel gedrag als «elke vorm van verbaal, niet-verbaal of lichamelijk
gedrag van seksuele aard waarvan degene die zich er schuldig aan maakt, weet of zou
moeten weten dat het afbreuk doet aan de waardigheid van vrouwen en mannen of het
werk.»
b) Typologieën en beschrijving van ongewenst seksueel gedrag
Er bestaan verschillende typologieën die verschillende vormen van ongewenst seksueel
gedrag kunnen identificeren. Deze wenden vaak (Stockdale M., 1996: 6 ; Cromer, 1995: 16)
het onderscheid aan dat in 1980 door de Equal Employment Opportunity Commission werd
ingevoerd tussen «quid pro quo», een chantage van seksuele aard die de betrekking van het
slachtoffer rechtstreeks of onrechtstreeks bedreigt, en «hostile work environement», een
vorm van ongewenst gedrag dat de werkomgeving beïnvloedt. In het eerste geval gaat het
ongewenst seksueel gedrag met bedreigingen of beloften gepaard. In het tweede geval
beïnvloedt het ongewenst seksueel gedrag de individuele prestaties of scheppen een
bedreigende, vijandige en zelfs agressieve omgeving.
De typologie die in 1994 door het Fitzgerald-team werd voorgesteld (Fitzgerald L., Gelfand
M., & Drasgow F., 1994, vermeld door Stockdale M., 1996: 6) heeft de verdienste een
speciale vorm van ongewenst seksueel gedrag in het daglicht te stellen, «gender
harassment», of ongewenst seksistisch gedrag dat gepaard gaat met seksistische
opmerkingen en een beledigend en vernederend gedrag ten opzichte van het vrouwelijk
geslacht. De tweede feitelijke categorie, «unwanted sexual attention», of ongewenste
seksuele aandacht, betreft divers gedrag gaande van fysieke of verbale
toenaderingspogingen tot seksuele agressies en verkrachtingen. Ten slotte, wat de auteurs
omschrijven als «sexual coercion», of seksuele dwang, is de seksuele chantage waarvan in
de voorgaande typologie sprake is.
6

In Europa worden de feiten van ongewenst seksueel gedrag meestal in uitgebreide
«verbale» of «fysieke» gedragscategorieën ingedeeld (Rubenstein 1987: 12). Aldus werden
de uitingen van ongewenst seksueel gedrag die bij het Franse onderzoek werden verzameld
(Cromer, 1995) in de eerste plaats in functie van de communicatiewijze en vervolgens per
thema ingedeeld.
1) Niet-verbale uitingen
- blikken
- pornografie
- exhibitionisme
2) Verbale uitingen
- uitnodigingen
- misplaatste of suggestieve opmerkingen
- vragen over het seksuele en/of intieme leven
- opdringerige vertrouwelijkheden van de belager over zijn privé- en/of seksuele
leven
- seksuele voorstellen en gunsten
- aansporingen en dwang tot prostitutie
3) Lichamelijke uitingen
- strelingen, aanrakingen, knijpen, zoenen
- fysiek geweld
- seksuele agressies tot verkrachting
Ten slotte hebben Gruber en zijn collega's (1996) bewezen dat ongewenst seksueel gedrag
een universeel fenomeen is. Op basis van de analyse van kwantitatieve onderzoeken
uitgevoerd in de Verenigde Staten, Canada en Europa, hebben deze onderzoekers het
bestaan van drie grote categorieën van universeel ongewenst seksueel gedrag aangetoond:
verbale seksuele verzoeken, verbale opmerkingen en niet-verbaal gedrag. Het probleem van
deze typologie is dat twee analyseniveaus (de communicatiewijze en het thema van
ongewenst seksueel gedrag) door elkaar op één lijn worden geplaatst. Het gedrag dat op die
manier wordt geïnventariseerd wordt in functie van de ernstigheidsgraad gerangschikt die op
basis van drie criteria wordt beoordeeld. De ervaringen die als het ernstigst worden
beschouwd zijn deze die het slachtoffer persoonlijk beogen, die van een bijzonder dreigende
aard zijn en uitermate kwetsend zijn. De ernstigste feiten komen ook het minste voor.
1.3. Morele pesterijen
a) Definities van morele pesterijen
Het dagelijkse leven leert ons dat arbeidsconflicten in om het even welk bedrijf voorkomen.
Ernstiger feiten van morele pesterijen op het werk werden evenwel in diverse Europese
landen aan het licht gebracht.
De baanbrekers op het gebied van morele pesterijen zijn de Scandinavische landen. De
eerste onderzoeken en de eerste definitie van deze extreme vorm van beroepsstress,
«Mobbing», danken wij aan Heinz Leymann. Heinz Leymann, doctor in
organisatiepsychologie, geboren in 1932 in Duitsland maar sinds 1955 Zweeds burger, heeft
gedurende een aantal jaren aan de universiteit van Umea arbeidswetenschappen
onderwezen. Tijdens zijn loopbaan van onderzoeker doet hij een uitgebreide klinische
ervaring op bij slachtoffers van morele pesterijen op het werk. Begin van de jaren '80 doet
Heinz Leymann onderzoek naar de problematiek die hij «Mobbing» noemt. Na de publicatie
7

van zijn eerste onderzoeksverslag in 1984 (Leymann & Gustafsson, 1984, vermeld door Zapf
& Leymann, 1996), zien in een aantal landen in het noorden van Europa een reeks
onderzoeken het licht: in Finland (Björkvist, Osterman & Hjelt-Bäck, 1994, vermeld door
Vartia, 1996) ; in Noorwegen (Matthiesen, 1990, vermeld door Einarsen & Skogstad, 1996) ;
in Oostenrijk (Niedl, 1996) ; in Duitsland (Zapf, Knorz & Kulla, 1996).
Derhalve is de wetenschappelijke literatuur betreffende morele pesterijen op het werk
grotendeels in het Zweeds, Noors, Fins en Duits geschreven. Daarom ook beslisten de
noord Europese onderzoekers de bijdragen aan het symposium gewijd aan «Mobbing» dat in
april 1995 tijdens het Zevende Europees Congres van Arbeids- en Organisatiepsychologie in
Guör in Hongarije plaatsvond, in het Engels te publiceren.
De term «Mobbing» wordt ontleend aan de ethologie. Hij wordt aanvankelijk aangewend
door Konrad Lorenz om gedragingen van collectieve aanval te beschrijven («Mob» betekent
meute) die door een grote troep kleine beesten op één enkel beest worden gepleegd.
In 1972 wendt een Zweedse dokter de terminologie van Lorenz aan om binnen
schoolgroepen het agressieve gedrag van scholieren jegens een «zondebok»-kind te
beschrijven. Leymann sluit op deze onderzoekslijn aan en gebruikt heel natuurlijk het
concept «Mobbing».wanneer hij in verschillende beroepsmilieus vergelijkbare fenomenen
van systematische agressiviteit jegens een werknemer ontdekt die als slachtoffer wordt
gebrandmerkt.
Leymann (1996 b: 168) definieert morele pesterijen op het werk als volgt: «onder «mobbing»
wordt verstaan een gedrag van vijandige en onethische communicatie dat systematisch
gericht is op een individu dat die zich ten gevolge van het mobben in een situatie van
onmacht bevindt, wat de vermenigvuldiging van pestgedrag in de hand werkt. Dit gedrag
doet zich vaak (statistische definitie: minstens één maal per week) en gedurende een lange
periode voor (statistische definitie: minstens gedurende zes maanden). Wegens de
frequentie en de duur van het vijandige gedrag berokkent het proces van geweld aanzienlijke
psychologische, psychosomatische en maatschappelijke schade (…)». De auteur vestigt de
aandacht op een proces dat uit een geheel van vijandige daden bestaat die, apart
beschouwd, onbeduidend lijken, maar waarvan het terugkerend karakter moreel schadelijke
gevolgen heeft. Deze definitie maakt dus een duidelijk onderscheid tussen een proces van
pesterijen en een conflict. Dit onderscheid steunt op een kwantitatief criterium. Het
concentreert zich niet op de daad die wordt gepleegd, maar wel op de frequentie en de duur
ervan. De definitie van Leymann blijft evenwel in gebreke in die zin dat zij de subjectieve
dimensie van pesterijen buiten beschouwing laat.
Onder de impuls van de initiatieven in de landen in noord Europa hebben ook andere
Europese landen kort geleden onderzoek gestart naar en de strijd aangebonden tegen
morele pesterijen op het werk. Daar waar de Scandinavische landen het fenomeen van
«Mobbing» hoofdzakelijk vanuit een ethologisch oogpunt benaderen, beschouwen de
Latijnse landen zoals Frankrijk morele pesterijen meer vanuit een psychoanalytisch oogpunt,
waardoor de subjectiviteit in de definitie zelf van deze vorm van geweld kan worden
ingevoerd. Zo roert Marie-France Hirigoyen (1998: 55), psychiater en
gezinspsychotherapeute met psychoanalytische gezindheid, in het kader van haar klinische
ervaring met slachtoffers de problematiek van moreel geweld aan: «Onder pesterijen op het
werk dient te worden verstaan elk onrechtmatig gedrag dat zich inzonderheid kan uiten in
gedragingen, woorden, daden, gebaren en geschriften die de persoonlijkheid, de
waardigheid of de fysieke of psychische integriteit van een persoon kunnen aantasten, zijn
betrekking in gevaar brengen of het werkklimaat ondermijnen.» De auteur maakt een
onderscheid tussen twee fenomenen van morele pesterijen: machtsmisbruik en perverse
manipulatie. Terwijl het eerste fenomeen snel kan worden ontmaskerd, aangeklaagd en
bijgevolg worden uitgeroeid, is het tweede fenomeen verraderlijk en bijgevolg des te meer
vernietigend.
8

De term «onrechtmatig» verwijst naar de subjectiviteit van morele pesterijen. Enkel het
slachtoffer kan immers bepalen waar onrecht werd aangedaan, waar zijn/haar persoonlijke
limieten met geweld werden overschreden. Zijn morele pesterijen subjectief dan is dat
vermoedelijk wel omdat zij op de ethiek van de menselijke relaties betrekking hebben. De
definitie van Hirigoyen vestigt eveneens de aandacht op het onethische karakter van dit
proces. Net zoals bij ongewenst seksueel gedrag schenden morele pesterijen de impliciete
normen van het relationele leven en doen afbreuk aan de menselijke waardigheid. De auteur
verwijst vooral naar de psychoanalytische theorie van het perverse scenario waarbij het
slachtoffer van dergelijk scenario tot de status van object wordt herleid en in zijn menselijke
waardigheid wordt gehoond.
In haar beschrijving van het perverse proces benadrukt Hirigoyen (1998: 56) de
terugkerende dimensie van het vijandelijk gedrag: «Het is normaal dat in een groep
conflicten optreden. Een kwetsende opmerking in een opwelling van zenuwachtigheid of
slecht humeur is onbeduidend, des te meer wanneer nadien verontschuldigingen worden
aangeboden. Het vernietigend fenomeen schuilt in de herhaling zonder enige poging tot
onderscheid van de beledigingen en de vernederingen;»
Hoel, Rayner & Cooper (1999: 195) wijzen op het feit dat op internationaal niveau niet echt
overeenstemming bestaat met betrekking tot de terminologie van deze vorm van geweld op
het werk. Zo wordt het fenomeen in de verenigde Staten en Canada beschreven in termen
van «workplace harassment», «employee abuse», «emotional abuse», «mistreatment at
work», «petty tyranny». In Groot-Brittannië en Ierland spreekt men van «Bullying».
b) Typologieën en beschrijving van morele pesterijen
Thans worden willekeurig meerdere termen gebruikt, vrij vaak letterlijk aan de
Angelsaksische woordenschat ontleend, om naar de verschillende vormen van morele
pesterijen op het werk te verwijzen. Een aantal auteurs hebben een typologie van de
problematiek voorgesteld. Onder hen, Jean Jacqmain (2000 et 2001), gewoon hoogleraar
aan de Faculteit rechtsgeleerdheid aan de Université Libre de Bruxelles, ondervoorzitter van
de Raad van gelijke kansen en deskundige op het gebied van vakbondskwesties. Jean
Jacqmain stelt in zijn typologie het onderscheid voor, afhankelijk van de belager, tussen
minstens vier vormen van moreel geweld op het werk:
- «Mobbing» in de enge betekenis van de Engelse term, verwijst naar pesterijen door een
groep gelijken jegens een individu;
- «Bullying» verwijst naar een grof gedrag vanwege een superieur jegens een
ondergeschikte en betreft een strikt intermenselijk gedrag;
- «Management-door-stress» verwijst naar morele pesterijen die deel uitmaken van een
vrij uitzonderlijke denkbeeld van het personeelsbeleid;
- «Morele pesterijen» binnen een bedrijf veroorzaakt door personen die extern zijn aan het
bedrijf.
In het begin van de jaren '80 heeft Heinz Leymann (1996 b) op basis van zowat drie honderd
interviews met slachtoffers, een typologie van pestgedrag opgesteld. Het kwantitatief
criterium van de oorspronkelijke definitie van het concept «Mobbing» (minstens één maal per
week gedurende een periode van minstens zes maanden) van het proces van pesterijen is
van toepassing op vijfenveertig gedragingen van moreel geweld die in vijf categorieën
worden gerangschikt.
9

1) Gedragingen met de bedoeling het slachtoffer te beletten zich uit te drukken:
A. De hiërarchische superieur belet het slachtoffer zich uit te drukken
B. Het slachtoffer wordt voortdurend in de rede vallen
C. Collega's beletten hem/haar zich uit te drukken
D. Collega's tieren en schelden hem/haar uit
E. Kritiek op zijn/haar werk
F. Kritiek op zijn/haar privé-leven
G. Het slachtoffer met kwaadwillige oproepen terroriseren
H. Verbale dreigementen
I. Schriftelijke dreigementen
J. Weigering van communicatie
K. Zijn/haar aanwezigheid negeren door zich bijvoorbeeld enkel tot derden te richten
2) Gedragingen met de bedoeling het slachtoffer te isoleren
A. Niet meer met hem/haar praten
B. Weigeren zich door hem/haar te laten aanspreken
C. Hem/haar een arbeidspost toekennen die hem/haar van zijn/haar collega's
verwijdert en isoleert
D. Zijn/haar collega's verbieden hem/haar aan te spreken
E. Zijn/haar aanwezigheid negeren
3) Gedragingen met de bedoeling het slachtoffer in de ogen van zijn/haar collega's in
diskrediet te brengen
A. Kwaadsprekerij en laster over hem/haar
B. Geruchten over hem/haar in omloop brengen
C. Hem/haar bespotten, belachelijk maken
D. Beweren dat hij/zij mentaal gestoord is
E. Hem/haar tot een psychiatrisch onderzoek trachten te dwingen
F. De draak steken met een zwakte of gebrek
G. Zijn/haar houding, stem, gebaren nabootsen
H. Zijn/haar politieke gezindheid of geloofsovertuiging bestoken
I. De draak steken met zijn/haar privé-leven
J. De spot drijven met zijn/haar oorsprong, zijn/haar nationaliteit
K. Hem/haar vernederende taken opdragen
L. Hem/haar in zijn/haar werk onrechtvaardig en in kwaadwillige bewoordingen
beoordelen
M. Zijn/haar beslissingen in vraag stellen, betwisten
N. Hem/haar in obscene of vernederende taal beledigen
O. Hem/haar met ongewenst seksueel gedrag pesten (met gebaren of woorden)
4) Gedragingen met de bedoeling het slachtoffer op niveau van zijn werk in diskrediet te
brengen
A. Hem/haar geen enkele taak meer toevertrouwen
B. Hem/haar elke taak ontnemen en ervoor zorgen dat hij/haar niets anders te doen
vindt
C. Hem/haar dwingen tot absoluut nutteloze en absurde taken
D. Hem/haar taken opdragen die ver onder zijn/haar bevoegdheid vallen
E. Hem/haar onophoudelijk nieuwe taken opdragen
F. Hem/haar vernederend werk doen uitvoeren
G. Hem/haar taken opdragen die ver boven zijn/haar bevoegdheden vallen met de
bedoeling hem/haar in diskrediet te brengen
10

5) Gedragingen met de bedoeling de gezondheid van het slachtoffer te schaden
A. Hem/haar dwingen tot werk dat gevaarlijk of schadelijk is voor zijn/haar
gezondheid
B. Hem/haar met fysiek geweld bedreigen
C. Hem/haar bij wijze van waarschuwing fysiek maar zonder ernst aanvallen
D. Hem/haar onbeheerst aanvallen
E. Hem/haar opzettelijk kosten veroorzaken met de bedoeling hem/haar schade te
berokkenen
F. Hem/haar schade berokkenen aan zijn/haar woning of zijn/haar werkpost
G. Hem/haar seksueel aanvallen
Over de keuze van deze categorieën wordt thans nog gedebatteerd (Hoel, Rayner & Cooper,
1999). In feite bestaat de aanpak van Leymann in een groepering van gedragingen op basis
van hun effect op het slachtoffer: in staat zijn communicatie en sociale contacten te
onderhouden, zijn/haar reputatie hoog te houden, geloofwaardig te zijn in zijn/haar werk, een
goede gezondheid te onderhouden. Zapf, Knorz & Kulla (1996) hebben de vragenlijst van
Leymann aan een factoranalyse onderworpen wat geleid heeft tot een hergroepering van de
items op basis van 6 factoren die logischer zijn dan die van Leymann, enerzijds omdat zij
overeenstemmen met de werkzaamheden die voordien door Vartia werden uitgevoerd, en
anderzijds omdat zij zich eerder op het agressief gedrag dan op het effect ervan
concentreren:
Factor 1: verbale agressies
Factor 2: geruchten
Factor 3: agressies via organisatorische dwang
Factor 4: sociale isolering
Factor 5: agressies die het privé-leven beogen
Factor 6: agressies die de houding van het slachtoffer beogen
Hirigoyen (2001: 88-89) heeft sinds kort een typologie opgesteld van vijandig gedrag dat op
basis van 4 categorieën wordt gerangschikt:
1) Schending van de werkomstandigheden
2) Isolering en weigering van elke vorm van communicatie
3) Schending van de waardigheid
4) Verbale, fysieke of seksuele agressie
1.4. Twee aparte maar onderling verbonden problematieken
a) De samenhang tussen ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen
Twee problematieken die feitelijk met elkaar verbonden zijn
«Op een dag heb ik hem duidelijk gezegd - en herhaald - dat ik niet geïnteresseerd was, dat
ik niet met hem wilde uitgaan, dat ik er geen zin in had. Vanaf dat moment steeg de
spanning, hij begon me te ergeren, hij was onverschillig en bits, hij dicteerde heel slecht, gaf
mij werk om zes uur 's avonds. Kortom, een koude oorlog, het werd onuitstaanbaar…».
Zoals uit deze getuigenis blijkt, die werd verzameld tijdens het Belgische onderzoek over
ongewenst seksueel gedrag op het werk onder de leiding van Ada Garcia en (1985: 20),
gebeurt het dat een proces van ongewenst seksueel gedrag ontaardt in morele pesterijen
11

wanneer het slachtoffer zich tegen de belager verzet en diens toenaderingspogingen
weigert.
Overigens kan het gebeuren dat morele pesterijen en ongewenst seksueel gedrag gelijktijdig
jegens eenzelfde slachtoffer voorkomen. Zodanig dat in de typologie van Leymann (1996:
42-43) items voorkomen van seksuele aard: iemand in obscene of vernederende taal
beledigen, iemand met gebaren of woorden seksueel pesten, het slachtoffer seksueel
aanvallen.
In dezelfde gedachtegang komt Sylvie Cromer (1995: 39) tot de overweging dat de
gerichtheid op het bekomen van seksuele betrekkingen, in bepaalde gevallen van ongewenst
seksueel gedrag dient te worden gerelativeerd. De finaliteit van de belager kan de
slachtoffers toeschijnen als een poging tot onderdrukking, tot vernedering, zelfs tot uitsluiting
van de machocultuur van het bedrijf. De auteur staaft haar stelling met de getuigenis van een
slachtoffer: «Ik vraag mij af of het zelfs niet perverser was dan een seksuele daad, of hij mijn
zwak punt niet wenste te ontdekken om mij te vernietigen, om zich van mij te ontdoen.
Omdat ik mijn werk goed kende kon hij op dit niveau moeilijk iets aanmerken en had hij dit
zwak punt gevonden» (Cromer 1995: 39-40).
In haar boek gewijd aan psychologische pesterijen beschouwt Marie-France Hirigoyen
(1998: 69) ongewenst seksueel gedrag als «een stap verder in morele pesterijen» voor zover
het de belager niet zozeer gaat om het verkrijgen van seksuele gunsten maar wel om zijn
macht te tonen en de vrouw als een seksobject te beschouwen.
Geweld op het werk
Thans is men geneigd ongewenst seksueel gedrag als één onder de andere vormen van
geweld jegens vrouwen te beschouwen. In dit opzicht merken de auteurs van de Franse
nationale enquête betreffende geweld jegens vrouwen (enquête in uitvoering waarvan de
resultaten pas eind 2001 bekend zullen zijn) op dat hun onderzoek in een meer algemeen
kader past dan de werkzaamheden betreffende ongewenst seksueel gedrag: «geweld jegens
vrouwen op het werk is uiteraard niet enkel van seksuele aard, ook al doordringt de
hiërarchie tussen de geslachten de andere vormen van geweld» (uitspraak van Chantal
Rogerat, mars 2001: 27). Met betrekking tot geweld op het werk wordt de aandacht
eveneens gevestigd op de herhaling van niet-seksueel beledigend gedrag, met andere
woorden op feiten van morele pesterijen.
Ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen vertegenwoordigen dus twee vormen van
geweld op het werk. Door geweld wordt verstaan de schending van de regels van de
samenleving, een aantasting van de ethiek van de menselijke betrekkingen. De term geweld
verwijst naar de uitoefening van druk, naar het gebruik van dwang op de anderen.
In haar dossier met het thema «Geweld jegens vrouwen» (1999: 2), wijst Ada GARCIA op de
evolutie van het begrip geweld in de loop van de tijden en de maatschappijen. «Men kan
geweld in de Middeleeuwen niet met geweld in onze tijd vergelijken. Wat toen als
gewelddadig werd beschouwd zou vandaag als barbaars worden bestempeld. En
omgekeerd, gedrag dat vandaag als gewelddadig wordt beschouwd zou toen niet de minste
kritiek hebben opgewekt (...). Wij kunnen dus terecht aanvaarden dat morgen nieuw gedrag
het semantisch veld van de definitie van geweld zal betreden.» De recente benaming van
ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen maakt vermoedelijk deel uit van deze
maatschappelijke evolutie. Deze veranderingen uiten zich onder andere in juridische
overwegingen. Jean Jacqmain (2000 a) vergelijkt namelijk de huidige problematiek die zich
met betrekking tot de juridische reglementering van morele pesterijen stelt, met de vragen
die vijftien jaar geleden betreffende ongewenst seksueel gedrag werden gesteld.
12

Wij bevinden ons in dezelfde situatie: in de afwezigheid van specifieke wettelijke bepalingen
dienen juristen in het Arbeidsrecht elementen bijeen te scharrelen om hun pleidooi op te
bouwen.
Ten slotte, in hun onderzoek uitgevoerd bij slachtoffers van geweld op het werk, vermelden
Bruynooghe, Opdebeeck, Monten et Verhaegen (1996: 10) dat het punt van overeenkomst
van de klachten die de respondenten als geweld kenschetsen in het feit schuilt dat het
«situaties betreft waarbij men zich gekwetst voelt en iemand voor deze kwetsuur
verantwoordelijk stelt». De auteurs onderscheiden drie vormen van geweld: fysiek geweld
(waarbij het slachtoffer zich vooral in zijn fysieke integriteit gekwetst voelt), seksueel geweld
(waarbij het slachtoffer zich vooral in zijn seksuele integriteit gekwetst voelt), psychisch
geweld waarnaar de auteurs verwijzen in termen van «beledigingen» (waarbij het slachtoffer
zich vooral in zijn psychische integriteit gekwetst voelt). Uit de getuigenissen die tijdens dit
onderzoek werden verzameld blijkt dat de onderverdeling theoretisch blijft, in die zin dat
geweld dat door een belager op een slachtoffer wordt gepleegd niet altijd tot één enkele
categorie beperkt blijft. «Alle soorten combinatiemogelijkheden van fysiek, seksueel en
psychisch geweld zijn mogelijk: verschillende vormen van geweld kunnen hetzij gelijktijdig
hetzij achtereenvolgens worden gepleegd» (Bruynooghe & al. 1996: 4).
Overigens begrijpt geweld op het werk punctuele traumatische gebeurtenissen zoals een
hold-up in een bank, evenals talrijke daden van agressie gepleegd door verschillende
personen, zoals dat bijvoorbeeld voor taxi- of buschauffeurs het geval is.
Subjectiviteit
Ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen hebben ook hun subjectief karakter met
elkaar gemeen. Het voorbeeld van de blik als pestgedrag is symbolisch. De blik zou deel
kunnen uitmaken van de vijandige gedragingen die in de Leymann-lijst worden
geïnventariseerd, voor zover een blik de onverschilligheid jegens een persoon of het
negeren van zijn fysieke aanwezigheid kan uitdrukken van diegene die hem deze blik richt.
Insgelijks kan een vrouw voelen dat zij «met de ogen» wordt uitgekleed en zich als een
seksobject voelen voor diegene die haar aankijkt. Maar wat kan er nu subjectiever zijn dan
een blik? Het is inderdaad moeilijk een blik te beschrijven en uit te leggen waarom een blik
als «niet-professioneel» wordt ervaren? Wegens het stempel van subjectiviteit dat deze
beide vormen van belaging dragen, zijn zij vaak moeilijk te onderscheiden en de bewijzen
van dergelijk gedrag zijn maar magertjes.
Geleidelijk aan worden onder de impuls van maatschappelijke bewegingen aan die groepen
die traditioneel over weinig definitiebevoegdheid beschikten, bepaalde middelen toegekend
om over het gedrag van de andere een oordeel te geven en gedragingen af te bakenen die
als schadelijk voor de anderen worden beschouwd. Bruynooghe, Noolanders en Opdebeeck
(1998: 21) wijzen er evenwel op dat in het geval van ongewenst seksueel gedrag op het
werk, vooral de persoon die op de hiërarchische ladder de hoogste plaats bekleedt over de
grootste definitiebevoegdheid beschikt. Wanneer een superieur ten opzichte van een
ondergeschikte zich aan ongewenst seksueel gedrag schuldig maakt, is het voor het
slachtoffer vaak bijzonder moeilijk om zijn/haar versie van de feiten serieus te doen nemen.
13

Proces van uitsluiting van de arbeidsmarkt
Heinz Leymann benadrukt het terugkerend aspect van de feiten van morele pesterijen die
het slachtoffer verteren, evenals de ontwikkeling van dit proces dat op termijn zijn/haar
betrekking in het gedrang brengt. Op basis van de talrijke getuigenissen die hij tijdens zijn
klinische ervaring heeft verzameld, heeft de auteur in het proces van morele pesterijen
(Leymann 1996: 74) vier fases kunnen onderscheiden die beschrijven hoe een conflict in een
soort psychologische dood kan ontaarden. Er dient evenwel te worden benadrukt dat de
meeste conflicten normale bestanddelen zijn van de menselijke wisselwerking en dat enkel
een klein aantal van deze conflicten een dergelijke uitkomst kent.
1) Dagelijkse conflicten: uitvallen, geniepigheden, plagerijen
2) Overgang tot Mobbing: verpersoonlijking van het conflict, brandmerken van een
slachtoffer
3) De door de personeelsdirectie gedulde of besliste ontkenning van de rechten van het
slachtoffer
4) Uitsluiting van de arbeidsmarkt:
- op een dood spoor zetten
- opvolging van transfers van de ene post naar de andere
- autoritaire beslissing tot opname in een psychiatrische instelling
- op invaliditeit plaatsen
- ontslag met schadevergoeding
- ziekteverlof van lange duur
Volgens Leymann (1996: 85) heeft het slachtoffer van «mobbing» weinig kans op
beroepsrehabilitatie. Zijn/haar antecedenten zijn in zijn/haar curriculum vitae te lezen. Het
slachtoffer kan de sporen van de behandeling die hem/haar werd opgedrongen en de fysieke
en psychische gevolgen die hij/zij ervan meedraagt moeilijk verborgen houden.
In het geval van ongewenst seksueel gedrag sluit het proces eveneens aan op de duur van
het gedrag, maar het betreft een onderbroken fenomeen dat niet noodzakelijkerwijs uit de
ontaarding van een conflict bestaat. In haar analyse van het fenomeen in Frankrijk komt
Sylvie Cromer tot de vaststelling dat de uitingen gaandeweg verergeren, maar eveneens dat
ongewenst seksueel gedrag in functie van de reacties van het slachtoffer op het gedrag van
de belager, periodes van remissie kan hebben. «Ongewenst seksueel gedrag, een
onderbroken proces met uitingen van verschillende aard, stelt dusdanig een probleem van
herkenning vanwege de verschillen die in dit proces in tijd en intervallen optreden. Daarom
zal dit proces betekenis krijgen (...) door de uitingen met elkaar in verband te brengen, hun
evolutie vast te stellen en de gevolgen ervan op de werk- en persoonlijke omstandigheden
duidelijk te stellen.» (Cromer, 1995: 37-38).
Beide processen, wanneer voltooid, leiden voor het slachtoffer tot dezelfde gevolgen. De
fase van uitsluiting van de arbeidsmarkt beschreven door Heinz Leymann, blijkt vrij vaak
eveneens het eindresultaat van ongewenst seksueel gedrag te zijn. Kathy Hanisch (1996:
185) vermeldt twee onderzoeken die gewag maken van vertrekken, overplaatsingen of
ontslagen ten gevolge van ongewenst seksueel gedrag. Overigens betreft het hier niet
noodzakelijkerwijs vrijwillige vertrekken aangezien bij één van de geregistreerde
onderzoeken 42% van de vrouwen hebben verklaard hun betrekking dwangmatig te hebben
verlaten (Crull 1980, vermeld door Hanisch 1996: 185). Uit de Franse nationale enquête
betreffende ongewenst seksueel gedrag op het werk blijkt dat 71% van de werknemers hun
betrekking in vergelijkbare omstandigheden zoals hierboven beschreven zijn kwijtgeraakt.
(Cromer, 1995: 75).
14

Het proces van uitsluiting van de arbeidsmarkt dat beide vormen van belaging kenmerkt,
veroorzaakt gelijke kosten voor de bedrijven (kosten verbonden aan het rendementsverlies,
absenteïsme, de werving en opleiding van nieuwe personeelsleden, in bepaalde gevallen de
schadeloosstelling van het slachtoffer, de aantasting van de reputatie van het bedrijf),
evenals voor de gemeenschap (kosten verbonden aan de gezondheidszorgen en
rehabilitatie van de slachtoffers).
Psychosomatische symptomen en het psychofysische proces van stress
Beide vormen van belaging geven meestal aanleiding tot een zelfde lijst van fysieke en
psychische symptomen die meestal als psychosomatische stoornissen worden
geïdentificeerd. Deze symptomen zijn het resultaat van het psychofysische proces van
stress. Want, ongeacht de aard van de pesterijen, seksueel en/of moreel, wordt de herhaling
van vijandig gedrag als een bedreiging ervaren wat een belangrijke bron van beroepsstress
is.
Wegens de herhaalde vijandigheden en de duur van het proces van pesterijen krijgt het
slachtoffer een zware stress te verduren waarop zijn/haar organisme met een hele reeks
fysiologische reacties gaat reageren teneinde de energetische reserves op te eisen om te
kunnen «vluchten of zich te verzetten». Aangezien de stresssituatie evenwel blijft
voortbestaan maar deze motorische reacties (vlucht of verzet) zich niet kunnen uiten,
veroorzaken deze aanhoudende hormonale reacties een reeks psychosomatische
symptomen:
Hartkloppingen
Ademgebrek
Slaapstoornissen
Zenuwachtigheid
Vermoeidheid
Spijsverteringsstoornissen
Gewichtsschommelingen
Angstgevoelens
Huilbuien
Geprikkeldheid
Diverse pijnen (rugpijn, hoofdpijn, maagpijn, enz.)
De psychosomatische aard van deze stoornissen toont duidelijk aan dat het verschil tussen
fysieke en psychische symptomen kunstmatig blijft. Het lijden van het slachtoffer van geweld
op het werk houdt vermoedelijk verband met een algemeen gevoel van onbehagen dat
zijn/haar hele wezen betreft.
15

Om de samenhang te bevatten tussen geweld op het werk en de psychosomatische
decompensatie legt Marie Grenier-Pezé (maart 2001), psychoanalyticus en
psychosomaticus, ons uit waarom het werk zowel het lichaam als de geest betreft, en
bijgevolg waarom de sabotage van het werk ziekteverwekkend is. Volgens deze auteur
schenkt het werk via de symbolische inhoud van de taak niet enkel een geestelijke
voldoening, maar eveneens via kenmerkende gebaren een lichamelijke voldoening. En meer
nog, het gebaar is een identiteitsvector: «Omdat de erkenning van het werk betrekking heeft
op het doen, is de identiteit onafscheidelijk van de technische gebaren die de persoon
uitvoert» (Grenier-Pezé mars 2001: 30). Morele pesterijen oefenen dwang uit op de geest en
het gebaar, een dwang die noodzakelijkerwijs een psychosomatische compensatie
teweegbrengt vermits beide dimensies van het menselijk wezen worden aangetast.
«Wanneer denken en handelen in een impasse geraken treedt somatisatie, op enigszins
lange termijn, onverbiddelijk op. Somatisatie is het proces waarbij een conflict dat geen
psychische of ethologische uitweg vindt, in het lichaam endocrino-metabolische stoornissen
veroorzaakt, het vertrekpunt van een organische ziekte.» (Grenier-Pezé mars 2001: 31).
Een aantal negatieve emoties en gevoelens, gemeen aan beide vormen van geweld op het
werk, werden eveneens geïdentificeerd. Met betrekking tot ongewenst seksueel gedrag op
het werk blijft het overzicht van de literatuur opgesteld door Kathy Hanisch (Hanisch K. 1996:
181) ons belangrijkste naslagwerk terzake. Met betrekking tot morele pesterijen worden de
gegevens met betrekking tot dezelfde stoornissen geput uit de Scandinavische onderzoeken
en uit de werken van Marie-France Hirigoyen (Hirigoyen, 1998 et 2001). Deze negatieve
emoties en gevoelens werden vaak als psychologische symptomen gerangschikt.
Angst om zich naar het werk te begeven
Schaamte
Twijfel
Woede
Gevoel van onrechtvaardigheid
Gevoel van vernedering
Gevoel van onmacht
Verlies van zelfvertrouwen
Verlies van zelfrespect
Zelfmoordideeën
Op langere termijn leiden beide processen tot vergelijkbare psychopathologische
decompensaties. De meest vermelde psychiatrische entiteiten, zowel in de literatuur
betreffende ongewenst seksueel gedrag (bijvoorbeeld in Cromer S. 1995) als in de
onderzoeken betreffende morele pesterijen (bijvoorbeeld in de Scandinavische werken en in
het kwalitatief onderzoek dat thans in Luik wordt gevoerd), worden hierna opgesomd.
Ernstige depressieve stoornis
Algemene angststoornis
Posttraumatische stressstoornis (PTSD)
Overdreven uitingen van obsessioneel gedrag
Zelfmoordpogingen en zelfmoord
16

Secundaire victimisatie
In beide vormen van belaging wordt het slachtoffer vaak door de omgeving gebrandmerkt.
Men verdenkt hem/haar ervan dergelijke uitingen van geweld door zijn/haar gedrag uit te
lokken dat als te gedwee (in het geval van morele pesterijen) of te uitdagend (in het geval
van ongewenst seksueel gedrag) wordt geoordeeld.
In haar analyse van de getuigenissen van vrouwen die handelingen van ongewenst seksueel
gedrag hebben verduurd, vermeldt Cromer (1995) namelijk het risico van secundaire
victimisatie waarop deze vrouwen stoten wanneer zij hun situatie aan andere personen
trachten uit te leggen. De ongelovigheid van de omgeving is geen zeldzaamheid. Vaak
bagatelliseren of minimaliseren de vertrouwelingen het verduurde geweld. In het verhaal van
deze vrouwen komt de volgende zin vaak voor: «Per slot van rekening werd u niet
verkracht.» (Cromer 1995: 82). Vele derden doen het slachtoffer de verantwoordelijkheid van
dit geweld dragen. In dit opzicht bracht het eerste Belgisch onderzoek over dit onderwerp
(Garcia A., 1985) de tegenstellingen aan het licht die kunnen bestaan tussen de
voorstellingen van de mannen met betrekking tot het fenomeen en de ervaring van de
slachtoffers. «In 20% van de gevallen achten de mannen de vrouw uitdagend, hetzij door
haar houding en de manier waarop zij zich gedraagt hetzij door de wijze waarop zij zich
kleedt. Vrouwen die pestgedrag hebben verduurd achten evenwel in de eerste plaats (20%)
dat dergelijke gedragingen aansluiten bij het beeld van «seksobject» dat de mannen hebben
van de vrouw» (Garcia A. 1992: 14). Diverse mythen die een omkering van de
verantwoordelijkheid bewerken, hebben bij de mannen de functie zich schoon te wassen, en
bij de vrouwen de angst te bezweren om slachtoffer te worden. Sylvie Cromer (1995: 52)
vermeldt de «mythe van de moeder en van de hoer» en het uitvloeisel ervan «als de
vrouwen neen zeggen kan hen niets overkomen». Een dergelijke houding van ontkenning
van het verduurde geweld veroorzaakt bij de vernederde vrouw een tweede agressie en
versterkt de schaamte- en schuldgevoelens die haar reeds verteren.
Hetzelfde risico van secundaire victimisatie bestaat in het geval van psychologische
pesterijen. De problematiek wordt door Marie-France Hirigoyen bestudeerd. Terwijl het
slachtoffer onschuldig is voor het misdrijf waarvoor hij/zij zal boeten wordt hij/zij zelfs
verdacht door diegenen die getuige waren van de agressie. «Alles verloopt alsof een
onschuldig slachtoffer ondenkbaar is. Men verbeeldt zich dat hij/zij stilzwijgend instemt of dat
hij/zij, bewust of niet, aan zijn/haar agressie medeplichtig is.» (Hirigoyen 1998: 139) Zodanig
dat de theorieën betreffende de persoonlijkheid van het slachtoffer door de belager als
wettiging van zijn gewelddadig gedrag worden aangewend. «Deze verzonnen
masochistische tendens van de slachtoffers door hun belager onderworpen te willen worden,
wordt door perverse personen aangewend.» (Hirigoyen 1998: 143) Maar in tegenstelling tot
wat hun belagers nu wensen wijs te maken zijn de slachtoffers aanvankelijk geen bepaald
zwakke personen, of personen die aan een of andere ziekte lijden. Het dient te worden
benadrukt dat tot nog toe geen enkel onderzoek een samenhang tussen de morele
pesterijen en de persoonlijkheid van het slachtoffer heeft kunnen uitwijzen. Integendeel, de
weinige kenmerken van het profiel van het slachtoffer van morele pesterijen wijzen op een
zekere karaktersterkte: zijn/haar weerstandsvermogen, zijn/haar relatief beschermd
beroepsstatuut (vakbondsafgevaardigden, zwangere vrouwen en werknemers van over de
50 jaar) en zijn/haar werkijver. «De slachtoffers worden meestal gekozen voor wat zij meer
hebben en wat de belager zich wenst eigen te maken.» (Hirigoyen 1998: 140). Dit 'meer'
wordt door de auteur herhaaldelijk vermeld in termen van vitaliteit, levensvreugde en
optimisme. Met het psychoanalytische pervers scenario kan de interpretatie van secundaire
victimisatie verbonden aan de houding van de omgeving, verder worden uitgewerkt: «Zonder
er noodzakelijkerwijs medeplichtigen van te maken, gebeurt het wel vaker dat perverse
personen met de stilzwijgende instemming van de getuigen rekenen die zij eerst
gedestabiliseerd en vervolgens enigszins hebben overtuigd.» (Hirigoyen 1998: 140).
17

) Het onderscheid tussen ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen
Profiel van de slachtoffers
De slachtoffers van ongewenst seksueel gedrag zijn voor het merendeel vrouwen. Alle
vrouwen, ongeacht hun leeftijd, hun studieniveau of hun beroepsstatuut zijn eraan
blootgesteld. In de meeste gevallen behoren de mannen tot de categorie van de belagers.
De onderzoeken die in verschillende landen en op verschillende continenten werden
uitgevoerd komen allen tot deze zelfde conclusie. (Stockdale 1998: 7). In het Franse
onderzoek bijvoorbeeld dat werd uitgevoerd op basis van de dossiers van 124 slachtoffers
die hun situatie aan de Association Européenne Contre les Violences Faites aux Femmes au
Travail (AVFT) hebben aangegeven, zijn alle slachtoffers vrouwen en, behalve twee gevallen
van anoniem gebruik van pornografie en één geval van pesterijen gepleegd door een vrouw,
zijn de belagers mannen (Cromer S., 1995: 23). Zodanig dat wat de Belgische wetgeving
betreft (wet van 7 mei 1999), «ongewenst seksueel gedrag op het werk vermoedelijk een
discriminatie is op grond van het geslacht». Op basis van het eerste Belgische onderzoek,
uitgevoerd bij 1000 werknemers onder de leiding van Ada Garcia, werden de risicogroepen
geïdentificeerd en een profiel van de slachtoffers van ongewenst seksueel gedrag opgesteld:
een jonge vrouw zonder officiële sentimentele banden loopt meer kans het mikpunt te
worden van ongewenst seksueel gedrag op het werk.
De differentiële impact van «Mobbing» is evenwel niet zo duidelijk. Terwijl bepaalde
kwalitatieve onderzoeken (Leymann & Gustafsson, 1996) uitgevoerd bij slachtoffers van
morele pesterijen inderdaad op een oververtegenwoordiging van vrouwen wijzen, heeft geen
enkel kwantitatief onderzoek (Leymann, 1996 ; Einarsen & Skogstad, 1996 ; Vartia, 1996)
onder de mikpunten van morele pesterijen op het werk een kenmerkend verschil kunnen
uitwijzen. In België, in het Luikse kwalitatief onderzoek (Faulx & Geuzaine, 23 okt. 2000) zijn
beide geslachten equivalent vertegenwoordigd. De kenmerkende eigenschappen van de
slachtoffers van morele pesterijen die Marie-France Hirigoyen identificeert betreffen niet de
seksuele rol maar maken eerder deel uit van de «arbeidsrol»: een relatief beschermde
arbeidsovereenkomst, een grote werkijver, een zekere bestendigheid ten opzichte van
gezag, een bezorgdheid om de dingen "goed te doen" wat op een tekortkoming op het vlak
van zelfvertrouwen zou kunnen duiden.
Specifieke gevolgen van ongewenst seksueel gedrag
Behalve de voormelde lijst van psychosomatische stoornissen, veroorzaakt ongewenst
seksueel gedrag specifieke gevolgen verbonden aan de schending op het gebied van de
seksualiteit. Sinds de ontwikkelingen van de psychoanalyse weten wij hoezeer de psyche
aan de seksualiteit verankerd is. Daarom is de geleden schade ten gevolge van ongewenst
seksueel gedrag op het werk zo aanzienlijk voor de vrouw.
Hoewel slechts weinige auteurs zoals Marie Grenier-Pezé de aandacht vestigen op de
verontrustende frequentie van schendingen op gynaecologisch vlak (Grenier-Pezé mars
2001: 36), lijkt de categorie van de seksuele en gynaecologische symptomen in het bijzonder
met ongewenst seksueel gedrag samen te hangen. De meeste onderzoeken vermelden een
aantasting van het relationele leven (familiaal en/of echtelijk) zonder bijzondere klachten met
naam te vermelden. Onder de gevolgen van ongewenst seksueel gedrag op de gezondheid
vermeldt de Franse nationale enquête expliciet seksuele stoornissen en
menstruatieproblemen. Slechts 20% van de slachtoffers vermelden moeilijkheden in hun
intiem en relationeel leven. De afwezigheid van een antwoord betekent evenwel zelden een
18

afwezigheid van gevolgen. Het domein van de seksualiteit blijft gekenmerkt door een taboe,
een schroom en vermoedelijk een groot lijden voor deze vrouwen.
Bepaalde vrouwen slagen erin hun afschuw voor seksualiteit «Door mijn afschuw voor
mannen en seks scheerde ik ze allen over één kam, wat mij enorme problemen met mijn
echtgenoot opleverde» (Cromer 1995: 89) of hun wantrouwen ten opzichte van de mannen
uit te drukken «Deze angst zal mij in zijn greep hebben telkens ik mij in huis in de
aanwezigheid van een man, een dokter, een werkman bevind. Ik heb de indruk alles te
ontvluchten wat met de relatie man-vrouw te maken heeft. Sinds dit hele voorval is er geen
man meer in mijn leven, ik ben echt doodsbenauwd» (Cromer 1995: 89). Men kan de
moeilijkheid begrijpen waarmee vermoedelijk de meeste van deze slachtoffers van
ongewenst seksueel gedrag te kampen hebben om over deze aantasting van hun intimiteit te
praten. De aan de beroepsethiek verbonden beperkingen van het wetenschappelijk
onderzoek verplichten ons dit zwijgen te eerbiedigen.
Desalniettemin veroorzaakt de verduurde vernedering door de vrouw die tot de status van
een seksobject wordt gedwongen aanzienlijke schade op niveau van haar zelfbeeld en van
haar identiteit. Aangetast in haar fysieke integriteit en haar waardigheid van vrouw, ervaart zij
deze kwetsuur in heel haar wezen. Zodanig dat de gevolgen van dit seksueel geweld op de
gezondheid lang blijven voortbestaan, zelfs wanneer het contact met de belager niet meer
bestaat.
Specifieke gevolgen van morele pesterijen
Wat morele pesterijen betreft, deze worden gekenmerkt door verraderlijke agressies met de
bedoeling de persoon aan wie zij gericht zijn uit zijn/haar evenwicht te brengen. De
perversiteit van dergelijk gedrag veroorzaakt aanzienlijke schade op niveau van de identiteit
en het psychisme van het slachtoffer. De aanpak van Marie-France Hirigoyen, in het
psychoanalytisch kader van het pervers scenario, identificeert een aantal specifieke
moeilijkheden waarmee de slachtoffers van morele pesterijen te kampen hebben.
Gevoelens van schaamte en vernedering kenmerken de ervaring van de slachtoffers van
pesterijen. Volgens de auteur gaan deze gevoelens gepaard met een afwezigheid van haat
jegens de belager. Zij wensen zich te verstoppen en van de wereld af te zonderen. De
schaamte komt vanwege het feit dat zij zich niet tegen de agressies hebben verzet. De
schaamte verklaart ook de moeilijkheid van het slachtoffer om te praten over wat hij/zij heeft
verduurd.
De paradoxale bevelen die eruit bestaan het ene te zeggen en zijn tegengestelde op nietverbale
wijze uit te drukken, een gedrag dat vaak door de belagers wordt aangewend om het
mikpunt uit zijn evenwicht te brengen, veroorzaken bij het slachtoffer een gevoel van
zijn/haar zinnen te worden beroofd. «Men verwijt iemand dat hij/zij niet werkt, maar men
geeft hem/haar de middelen niet om te werken of men belet hem/haar te werken (…). Of
nog, men draagt een werknemer een taak op waarvan iedereen weet dat deze nutteloos is.»
(Hirigoyen 2001: 143). Het slachtoffer begrijpt niet wat hem/haar overkomt.
Marie-France Hirigoyen vestigt eveneens de aandacht op de ernstige psychische
stoornissen: de psychische veranderingen. «Morele pesterijen kunnen de identiteit aantasten
en het karakter van een persoon blijvend veranderen.» (Hirigoyen 2001: 143).
De ruimere term 'psychische veranderingen' verwijst tegelijkertijd naar de devitalisatie (in de
zin van een traumatische neurose waarbij de depressie chronisch wordt) en de verstijving (te
weten het optreden van paranoïde karaktertrekken). Een psychotische paranoïde
decompensatie is kenmerkend voor morele pesterijen, het logische resultaat op het
slachtoffer van een buitensporig toezicht, paradoxale bevelen en kwaadwillige woorden. In
19

dit opzicht wijst de psychoanalyse erop hoe frappant het is tot de vaststelling te komen dat
wat men een persoon verwijt datgene is waartoe men hem/haar drijft. «Wanneer men tegen
iemand zegt: «Je bent gek» of «Je lijdt aan paranoia» dan wordt hij/zij wel degelijk gek of
paranoïde.» (Hirigoyen 2001: 148).
Het psychotische delirium kan echter niet als een mislukking worden beleefd, het kan een
middel zijn om zich uit de traumatische situatie te werken. Op basis van een klinisch geval,
dat van Maguy, toont de auteur aan dat paranoia een doeltreffende bescherming kan zijn die
door het psychisme werd ontworpen om weerstand te bieden. Maguy had dit delirium nodig
om een krachtinspanning te leveren teneinde te kunnen reageren en zichzelf te beschermen,
te weten haar ontslag indienen.
Juridische argumenten
Volgens Jean Jacqmain (2000 en 2001) kan ongewenst seksueel gedrag om drie redenen
niet als een categorie van morele pesterijen worden beschouwd.
Ten eerste omdat de genderdimensie, te weten de verdeling van de taken in de
maatschappij op basis van het seksuele onderscheid aanwezig in elke menselijke relatie,
niet mag worden onderschat
Ten tweede omdat ongewenst seksueel gedrag door de kaderleden van een organisatie
steeds als nefast voor het bedrijf wordt gezien, terwijl er evenwel een management-doorstress
bestaat dat door bepaalde organisatorische milieus als positief wordt gezien,
bijvoorbeeld met het oog op ontslagvergoeding te bezuinigen.
Ten derde is de auteur van mening dat indien men, met het oog op de aanpak van gevallen
van morele pesterijen, de huidige Belgische wetgeving met betrekking tot ongewenst
seksueel gedrag tracht samen te voegen, het risico bestaat dat de vruchten van deze
verworvenheid gedeeltelijk verloren gaan. In dit opzicht kan ongewenst seksueel gedrag,
aangezien hiervoor reeds een wetgeving bestaat, niet als een categorie van morele
pesterijen worden beschouwd.
20

CONCLUSIE
Gezien de nauwe samenhang tussen ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen
zullen beide vormen van geweld op het werk deel uitmaken van het thema van dit
onderzoek. De wetenschappelijke literatuur die in dit eerste hoofdstuk werd geanalyseerd
getuigt van de complexiteit van deze fenomenen die aanzienlijke gevolgen voor de
slachtoffers, maar eveneens voor de bedrijven en de gemeenschap met zich meebrengen.
Daarom is onderzoek naar de processen van pestgedrag noodzakelijk, teneinde hun omvang
in België te meten en de middelen te scheppen om dergelijke vormen van geweld te
bestrijden.
Bezorgdheid met betrekking tot ongewenst seksueel gedrag lijkt tot het verleden te behoren.
Deze vorm van psychologisch geweld op het werk is reeds sinds een aantal jaar het
voorwerp van een goed ingeburgerde definitie en geniet in de meeste Europese landen van
een duidelijk juridisch kader. Toch lijkt het erop dat de problematiek terzake blijft
voortbestaan, wat betekent dat de juridische en overige mechanismen die werden ingesteld
om deze problematiek aan te pakken, voor verbetering vatbaar zijn.
Op niveau van de definitie van morele pesterijen blijven er tussen de Europese landen
evenwel discrepanties bestaan. Overigens stellen wij vast dat in België aarzelende pogingen
worden ondernomen voor het invoeren van een wetgeving terzake.
De discrepanties die op niveau van de definitie van morele pesterijen optreden leiden tot
divers experimenteel «design», wat op niveau van het wetenschappelijk onderzoek
inconsequente resultaten als gevolg heeft. Dit wordt duidelijker in hoofdstuk 2 dat de
epidemiologie van het fenomeen behandelt.
21

HOOFDSTUK 2: EPIDEMIOLOGIE VAN BELAGING
2.1. Morele pesterijen
Inleiding
De prevalentie van morele pesterijen werd in Europa maar eveneens in Noord-Amerika op
verschillende wijzen bestudeerd. Het blijft evenwel moeilijk om internationale vergelijkingen
te trekken, rekening houdend met de subtiele verschillen die bestaan maar die op niveau van
de operationele definitie van het concept dat wereldwijd wordt gebruikt van belang zijn.
Daarom vermelden de onderzoeken die in dit hoofdstuk aan bod komen de nationale
benaming van de bestudeerde problematiek van psychologisch geweld.
Overigens kan men zich met de ontwikkeling van deze onderzoekslijn aan een convergentie
van de definities verwachten. Algemeen genomen zijn de auteurs duidelijk van mening dat
de in aanmerking te nemen duur 6 maanden bedraagt. Twee andere maatregelen duiken in
bepaalde landen op. De eerste beschouwt, in een juridisch kader, de wekelijkse frequentie
van de verduurde agressies. De tweede sluit aan op een ontwikkeling in onderzoek en
volksgezondheid en houdt rekening met de subjectieve dimensie van de definitie van moreel
geweld door het slachtoffer. In bepaalde gevallen kunnen beide domeinen samenvallen.
De verklaring voor de afwijkingen die op niveau van de resultaten worden vastgesteld dient
niet enkel in de verschillen op niveau van de definities te worden gezocht. Ten eerste
bestaan er vermoedelijk variabelen van culturele aard die ongetwijfeld zouden moeten blijven
voortbestaan, en die in de kwalitatieve onderzoeken die op de getuigenissen van de
slachtoffers beroep doen, nog sterker tot uiting komen. Ten tweede speelt de sociaalculturele
context van elk land waarschijnlijk een belangrijke rol in de bewustwording van het
fenomeen van psychologisch geweld op het werk. De structuur van de arbeidsmarkt in elk
land beïnvloedt eveneens het profiel van de personen die onder morele pesterijen lijden, en
de aard van het gedrag van de belagers.
Tijdens dit overzicht van de wetenschappelijke literatuur werd een bijzondere aandacht
besteed aan de risicofactoren van victimisatie. Met het oog op leesbaarheid werden deze in
de tekst in schuindruk vermeld.
2.1.1. In Europa
a) Het Europese landschap: Europese onderzoeken inzake de werkomstandigheden
De Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden heeft in
2000 haar derde Europese enquête gehouden waarbij 21 500 werknemers tijdens een
persoonlijk gesprek over hun werkomstandigheden werden ondervraagd. Op nationaal
niveau werd in elke lidstaat een steekproef van 1500 personen opgesteld met de
uitzondering van Luxemburg waar de enquête slecht bij 500 werknemers werd gehouden. De
twee vorige peilingen werden in 1990 (Europa van de twaalf) en in 1995 (Europa van de
vijftien) uitgevoerd.
Uit de enquête van 2000 blijkt dat stress, sinds de peiling van 1995 met een
frequentiepercentage van 28% stabiel gebleven, onmiddellijk na rugklachten (33%) het
meest voorkomend aan het werk verbonden gezondheidsprobleem vertegenwoordigt.
22

Spierpijnen (nek en schouders) en algemene vermoeidheid nemen met een
frequentiepercentage van 23% de derde plaats in. Het is belangrijk te benadrukken dat de
pijnen waarvan hier sprake is, net als vermoeidheid, wel bekende psychosomatische
symptomen zijn die voortvloeien uit het eerder beschreven psychofysische proces van
stress.
Behalve grotere fysieke gezondheidsrisico's voor de werknemer (intens geluid, lastige
lichaamshoudingen, hantering van zware lasten), treden in de enquête van 2000 op niveau
van de kenmerken van het werk een zeker aantal veranderingen aan het licht die wijzen op
een toename van de risico's met betrekking tot het psychologisch welzijn van de
werknemers.
In de eerste plaats is in de afgelopen tien jaar de werkdruk geleidelijk aan toegenomen. In dit
opzicht vermelden meer dan de helft van de respondenten bijzonder hoge werktempo's
evenals strakke tijdschema's die tijdens ten minste een kwart van hun werktijd moeten
worden nageleefd. Overigens zijn 21% van de werknemers van mening dat zij niet over
voldoende tijd beschikken om hun taken uit te voeren. De werkdruk blijkt nauw samen te
hangen met de gezondheidsproblemen zoals de voormelde pijnen en stress.
Overigens betreuren de onderzoekers het feit dat de flexibiliteit van het werk niet
noodzakelijkerwijs goede werkomstandigheden bewerkstelligt. Bijvoorbeeld de tijdelijke
werknemers (werknemers met arbeidsovereenkomsten van bepaalde duur en
uitzendkrachten) maken nog steeds gewag van moeilijker werkomstandigheden dan de
vaste werknemers.
Dergelijke werkomstandigheden dreigen binnen de werkgroepen functiestoornissen te
veroorzaken en de vermenigvuldiging van conflicten in de hand te werken die in processen
van pesterijen kunnen ontaarden. De meeste auteurs (zie de verklarende modellen die in
hoofdstuk 3 worden behandeld) die het fenomeen van psychologisch geweld op het werk
hebben bestudeerd, zijn het met elkaar eens en veroordelen de grote rol die de druk op de
werknemers speelt in de inwerkingtreding van het proces van pesterijen.
Hieromtrent werden de respondenten eveneens gevraagd hun mening te geven over geweld
op het werk in het algemeen, en in het bijzonder over de fenomenen van pesterijen die een
groot probleem blijven. In 2000, net als in 1995 maken 2% van de respondenten gewag van
feiten van ongewenst seksueel gedrag. Met 9% in 2000 ten opzichte van 8% in 1995
vertonen morele pesterijen een lichte stijging. Overigens stellen de onderzoeken tussen de
landen onderling aanzienlijke verschillen vast (variërend tussen 4% en 15% met betrekking
tot pesterijen). Deze afwijking in de resultaten wijst vermoedelijk op een verschillend
nationaal bewustzijn tussen de lidstaten onderling, en hangt waarschijnlijk ook af van het feit
of deze kwesties al dan niet het onderwerp van publieke debatten zijn. Volgens Damien
Merllié et Pascal Paoli (2000: 11) worden de cijfers betreffende deze problematiek in
verhouding tot de werkelijkheid waarschijnlijk onderschat.
Over het algemeen lijken de werkomstandigheden bijzonder ongunstig te zijn voor de
vrouwen. De resultaten van het onderzoek van 2000 wijzen uit dat de seksuele segregatie
belangrijk blijft. Niet enkel bekleden de mannen en vrouwen niet dezelfde functies (directieen
leidinggevende functies worden meer aan mannen voorbehouden), maar in een zelfde
categorie bekleden de mannen meestal een verantwoordelijke positie. Bovendien blijft in
termen van loonniveaus, voor identieke arbeidscategorieën en met een zelfde arbeidsduur,
de seksuele segregatie duidelijk merkbaar. Ten slotte wordt het werk van de vrouwen voor
het merendeel door een dubbele werklast gekenmerkt, want naast hun beroepsactiviteit zijn
zij ook belast met de gezinstaken en de opvoeding van de kinderen.
23

Overigens, aangezien de vrouwen meestal ondergeschikte functies bekleden, kan men
stellen dat de vrouwen inzake moreel en seksueel geweld een risicogroep
vertegenwoordigen.
De betrouwbaarheid van de gegevens die op basis van deze Europese onderzoeken werden
verzameld vertegenwoordigt evenwel bepaalde beperkingen. Enerzijds wordt de methode,
toegepast door de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en
arbeidsomstandigheden, niet samen met de resultaten beschreven. Anderzijds worden de
prevalentiepercentages van morele pesterijen, afhankelijk van de landen, op differentiële
wijze beïnvloed, vermoedelijk door het nationale bewustzijn en de sociale mobilisatie
waarvan dit fenomeen al dan niet in elke lidstaat afzonderlijk het voorwerp is.
b) De baanbrekers: de Scandinavische landen
Het onderzoek inzake morele pesterijen op het werk heeft zich onder de impuls van de
werkzaamheden van Heinz Leymann in de Scandinavische landen snel ontwikkeld. Na de
publicatie van zijn eerste onderzoeksverslag in 1984, zien in een aantal landen in het
noorden van Europa een reeks onderzoeken het licht: in Finland, Noorwegen, Oostenrijk en
Duitsland. Vandaar dat de wetenschappelijke literatuur betreffende morele pesterijen op het
werk grotendeels in het Scandinavisch of Duits geschreven is. Daarom, met het oog de
resultaten van hun werkzaamheden grotere bekendheid te geven, beslisten de noord
Europese onderzoekers, verenigd voor het symposium gewijd aan «Mobbing» dat in april
1995 tijdens het Zevende Europees Congres van Arbeids- en Organisatiepsychologie in
Guör in Hongarije plaatsvond, de bijdragen aan dit symposium in een Engels
wetenschappelijk tijdschrift te publiceren, het European Journal of Work and Organizational
Psychology. De Scandinavische gegevens die hierna worden vermeld zijn hoofdzakelijk
getrokken uit speciale dossiers gewijd aan de problematiek van «Mobbing» in het European
Journal of Work and Organizational Psychology van1996 en 2001.
Op basis van de getuigenissen van honderden slachtoffers van morele pesterijen op het
werk heeft Heinz Leymann eerst de verschillende vijandige gedragingen geïnventariseerd
die deel kunnen uitmaken van een proces van «Mobbing». Op basis van deze lijst heeft hij
vervolgens een meetinstrument van morele pesterijen opgesteld: de Leymann Inventory of
Psychological Terror (LIPT) die in de methodes van de grote Europese onderzoeken die
terzake werden uitgevoerd grotendeels wordt aangewend en waarmee tussen de verkregen
resultaten vergelijkingen konden worden getrokken. De criteria van frequentie (minstens één
maal per week) en duur (gedurende minstens zes maanden) worden op de items van de
Leymann-lijst toegepast.
Volgend op de werkzaamheden van Heinz Leymann hebben een aantal wetenschappers
zich gebogen over de problematiek betreffende de meting van pesterijen. Onder hen hebben
twee Noorse onderzoekers, Stale Einarsen en Bjorn Raknes (1997), de Negative Act
Questionnaire uitgewerkt die de frequentie meet waarmee een individu aan negatieve
gedragingen wordt onderworpen. Deze lijst, samengesteld uit 32 items, werd in diverse
onderzoeken, vaak in zijn oorspronkelijke versie of in een aangepaste versie aangewend. De
door Heinz Leymann bepaalde criteria van frequentie en duur zijn eveneens op de Negative
Act Questionnaire van toepassing.
Het onderzoekscorpus dat door de Scandinavische landen werd samengesteld heeft het
voordeel kwantitatieve gegevens te verstrekken die bij uitgebreide steekproeven van
personen werden verzameld, wat overeenkomstig de statistische wet van het grootste aantal
de betrouwbaarheid van de resultaten vrijwaart.
24

De hierna volgende tabel stelt de frequentiepercentages van morele pesterijen evenals een
analyse van de risicofactoren van het fenomeen in de Scandinavische landen voor.
Tabel 1. Prevalentie en risicofactoren
van morele pesterijen in de Scandinavische landen.
Onderzoek Steekproef Meting Resultaten
Zweden
Leymann & Tallgren
(1989) (Vermeld door
Leymann, 1996)
Zweden
Leymann (1992)
(Vermeld door Leymann,
1996)
Zweden
Leymann & Gustafsson
(1996)
Noorwegen
Matthiesen, Raknes, &
Rökkum (1989)
(Vermeld door Einarsen &
Skogstad, 1996)
Noorwegen
Matthiesen (1990)
(Vermeld door Einarsen &
Skogstad, 1996)
370 werknemers van een
staalfabriek in Stockholm
2428 werknemers
Geselecteerd uit de
registers van de burgerlijke
stand van Zweden
64 slachtoffers, patiënten
van een
rehabilitatieprogramma in
een traumacentrum
99 verpleegsters werkzaam
in psychiatrische
instellingen
745 verpleegsters
LIPT
LIPT
Prevalentie van 2.7%
Prevalentie van 3.5%
25
Risico met betrekking tot het
geslacht:
- Geen opmerkelijk verschil
tussen mannen en vrouwen
- Oververtegenwoordiging
van vrouwen (55%)
Risico met betrekking tot de
leeftijd:
- Geen opmerkelijk verschil
tussen leeftijdscategorieën
- Oververtegenwoordiging
van de 21-30 jarigen
Risico met betrekking tot de
bedrijfssector:
- De tertiaire sector
(het overheidsapparaat en
het onderwijs)
vertegenwoordigt een
groter risico
- De secundaire sector
(productie en privébedrijven)
vertegenwoordigt
een kleiner risico
Risico met betrekking tot het
geslacht:
- Oververtegenwoordiging
van vrouwen (69%)
Risico met betrekking tot de
bedrijfssector:
- Oververtegenwoordiging
van de sectoren
«overheidsdiensten» en
«gezondheidszorg» in
verhouding tot de
referentiepopulatie
Prevalentie van 10%
Prevalentie van 8%
Onderzoek Steekproef Meting Resultaten

Finland
Björkvist, Osterman, &
Hjelt-Bäck (1994)
(Vermeld door Einarsen &
Skogstad, 1996 ; door
Vartia, 1996 ; en door
Hoel, Rayner & Cooper
1999)
Noorwegen
Einarsen & Raknes
(1995)
(Vermeld door Einarsen &
Skogstad, 1996)
Noorwegen
Einarsen & Skogstad (1996)
Werknemers in een
universiteit
460 mannelijke industriële
werknemers
7787 onderzoekspersonen
geselecteerd uit vorige
peilingen
De meesten zijn werkzaam in
de openbare sector
«Bullying»
Vernederend, beledigend,
lasterlijk gedrag
Wekelijkse frequentie
Algemene vraag na een
definitie van «Bullying»
- Neen, nooit
- Ja, 1 of 2 maal
- Ja, af en toe
- Ja, 1 maal/week
- Ja, meermaals/week
Prevalentie van 30% bij de
mannen en van 55% bij de
vrouwen
(cf.Einarsen & Skogstad)
26
Risico met betrekking tot het
geslacht
- Vrouwen krijgen «Bullying»
vaker en ernstiger te
verduren dan mannen.
Risico met betrekking tot de
bedrijfssector:
- Administratieve en
dienstensector (cf.Vartia)
Prevalentie van 7%
Prevalentie van 8.6%
Inclusief geïsoleerde feiten
Prevalentie van 4.7%
rekening houdend met het
Olweus-criterium, te weten
exclusief geïsoleerde feiten
De prevalentie valt tot 1.2%
wanneer het wekelijks
frequentiecriterium van
Leymann in aanmerking
wordt genomen
Risico met betrekking tot het
geslacht:
- Geen opmerkelijk verschil
tussen mannen en vrouwen
Risico met betrekking tot de
leeftijd:
- Opmerkelijk risico bij de
oudere werknemers: 8.2%
bij de werknemers onder de
20 jaar vergeleken met
10.3% bij de werknemers
tussen 51 en 60 jaar
Risico met betrekking tot de
bedrijfssector:
- Opmerkelijk risico in de
privé-sector
Risico van organisatorische
aard:
(verdeling volgens soort en
grootte van het bedrijf)
- Opmerkelijk risico in
overwegend mannelijke
bedrijven
- Opmerkelijk risico in grote
bedrijven

Onderzoek Steekproef Meting Resultaten
Finland
Vartia (1996)
Duitsland
Zapf, Knorz & Kulla (1996)
Denemarken
Mikkelsen & Einarsen (2001)
949 gemeenteambtenaren op
basis van een selectie van
1577 werknemers aangesloten
bij de Finse Federatie van
Gemeenteambtenaren (elke
35ste)
Aanzienlijk experimenteel
sterftecijfer: slechts 60% van
de selectie werd in het
onderzoek opgenomen.
Twee steekproeven:
(a) 50 slachtoffers
(b) 99 slachtoffers
Twee steekproeven:
(a) 90 personen in opleiding
met een beroepservaring
(b) 597 werknemers uit drie
verschillende bedrijfssectoren
Zelfadministrerende vragenlijst
per postzending
De respons rate voor
steekproef (b) varieert tussen
42 en 65.8%
Algemene vraag na een
definitie van pesterijen
Aangepaste LIPT-versie
criteria om in aanmerking te
komen:
- «Ja» op de algemene vraag
- «Vaak» tot minstens één van
de LIPT-categorieën
Gestandaardiseerd interview
LIPT
ISTA -schalen met betrekking
tot de werkinhoud
Schaal met betrekking tot de
werkstress
Vraag: «Bent u in de
afgelopen 6 maanden aan
mobbing blootgesteld
geweest?»
Aangepaste versie (23 items)
van de NAQ – wekelijkse
frequentie
Prevalentie van 10.1%
27
Risico met betrekking tot het
geslacht:
- Geen opmerkelijk verschil
tussen mannen en vrouwen
- Geen opmerkelijke
samenhang tussen het
genre en «Bullying»
Risico met betrekking tot de
leeftijd:
- Geringe negatieve
samenhang tussen leeftijd
en «Bullying»
Organisatiegebonden risico:
(psychologische omgeving
van de werk- en
organisatiestructuur)
- Autoritair beheer van
meningsverschillen
- Beperkte mogelijkheden tot
medezeggenschap in zijn
eigen werk
- Leemtes in de overdracht
van informatie
- Gebrek aan overleg
betreffende de werktaken
en werkdoelstellingen
- Negatieve instelling ten
opzichte van innovatie
Risico met betrekking tot het
geslacht:
- Oververtegenwoordiging
van de vrouwen:
(a) 70%
(b) 65%
Risico met betrekking tot de
bedrijfssector:
- Tertiaire sector (besturen,
gezondheidsdiensten,
scholen, kantoren)
Risico van organisatorische
aard:
- Taken met een hoge
moeilijkheidsgraad maar
met weinig controle op de
tijdsduur
- Taken die samenwerking
vereisen
Prevalentie:
2% (a) en 4% (b)
Prevalentie:
14% (a) en 8% (b)

Onderzoek Steekproef Meting Resultaten
Finland
Salin (2001)
377 leden van een nationale
vakgenootschap van
werknemers die houder zijn
van een universitair diploma in
de bedrijfssector
Zelfadministrerende vragenlijst
per postzending
De respons rate bedraagt
38.5%
Vraag: «Bent u in de
afgelopen 6 maanden aan
mobbing blootgesteld
geweest?»
NAQ – wekelijkse frequentie
Prevalentie (1 jaar):
8.8%
Prevalentie (1 jaar):
24.1%
28
Risico met betrekking tot het
geslacht:
- Opmerkelijk verschil tussen
vrouwen (11.6%) en
mannen (5%)
Risico met betrekking tot het
beroepsstatuut:
- Hoe hoger de
beroepsstatus hoe groter
het risico is om slachtoffer
te worden
Risico met betrekking tot de
bedrijfssector:
- Oververtegenwoordiging
van de overheidssector
De resultaten van de Scandinavische wetenschappelijke literatuur betreffende de prevalentie
van morele pesterijen waartoe wij toegang hebben gehad variëren, afhankelijk van de
onderzoeken, van 1,2% tot 55%. Een dergelijke afwijking is gedeeltelijk te wijten aan de
methodologische keuze van de verschillende onderzoeken. Hoewel wij niet over alle
informatie met betrekking tot de onderzoeksmethoden beschikken, kunnen wij in de huidige
stand van zaken opmerken dat wanneer de door Heinz Leymann bepaalde criteria van
frequentie en duur worden toegepast, de variantie van deze resultaten aanzienlijk wordt
beperkt en de prevalentie van het fenomeen voor de onderzoeken van vóór 1996 de 7% niet
overschrijdt.
Twee epidemiologische onderzoeken waarvan de resultaten in 2001 werden bekendgemaakt
wijzen op hogere prevalentiepercentages die tot 24% oplopen. De vergelijking van twee
methodologische benaderingen (een directe en enige vraag die beroep doet op de
subjectiviteit van de respondenten versus een gestandaardiseerde vragenlijst waar het
criterium van frequentie en duur wordt toegepast) bij deze onderzoeken geven evenwel
verrassende resultaten. Voor beide onderzoeken worden namelijk op basis van de
gestandaardiseerde vragenlijst meer gevallen van pesterijen vastgesteld in verhouding tot
het aantal personen dat bevestigend heeft geantwoord op de vraag «Bent u aan «mobbing»
blootgesteld geweest?». Wordt in de afgelopen vijf jaar in de bedrijven een stijging van
onaanvaardbaar gedrag vastgesteld? Zijn bepaalde landen, zoals Denemarken, meer aan dit
soort van geweld op het werk blootgesteld? Vertoont de Negative Act Questionnaire een
zekere bias?

Uit deze onderzoeksresultaten treden een aantal risicofactoren naar voren
Het geslacht
Een enkel onderzoek heeft kunnen uitwijzen dat vrouwen een opmerkelijk groter risico lopen
om slachtoffer te worden van morele pesterijen (Salin, 2001). Over het algemeen, zelfs al
werd geen opmerkelijke statistische samenhang vastgesteld, zijn werkneemsters in de
steekproeven van de slachtoffers vaak oververtegenwoordigd. Telt de vrouwelijke populatie
werkelijk meer slachtoffers, bijvoorbeeld vanwege de ongelijke machtsverdeling tussen de
mannen en de vrouwen op niveau van de werkorganisatie? Overigens zijn bepaalde auteurs
van mening dat de oververtegenwoordiging van de vrouwen onder de mikpunten van morele
pesterijen op een bias wijst die men in andere soorten enquêtes terugvindt en die kan
worden toegeschreven aan het feit dat vrouwen gemakkelijker over hun existentiële
problemen praten dan de mannen.
De leeftijd
Het risico slachtoffer te worden blijkt zich op niveau van de twee uitersten in de
leeftijdscategorieën te concentreren.
Enerzijds blijken jongere werknemers meer het mikpunt te zijn van het moreel geweld
waarvan hier sprake is. Hoewel de steekproeven niet altijd uitgesproken duidelijk zijn
(Leymann, 1992 ; Vartia, 1996), wijzen de vastgestelde frequentiepercentages op een
grotere kwetsbaarheid bij de junioren, vermoedelijk wegens hun hiërarchische positie, de
hoge onzekerheid van hun beroepsstatuut (wanneer zij bijvoorbeeld in proefperiode zijn), of
nog hun gebrek aan ervaring in beroepsmilieu.
Anderzijds heeft een Noors onderzoek (Einarsen & Skogstad, 1996) uitgewezen dat een
opmerkelijk risico bestaat bij de werknemers van 51 tot 60 jaar. In dit geval kan men zich de
vraag stellen in welke mate psychologische pesterijen deel uitmaken van een
managementtechniek ter aanmoediging van het vervroegd pensioen teneinde zich van de
duurste werknemers te ontdoen.
De bedrijfssector
De tertiaire sector lijkt in het bijzonder door «Mobbing» getroffen te worden, de
Scandinavische onderzoeken stellen de sectoren in het licht die in het bijzonder
risicodragend zijn, zoals overheidsinstellingen maar eveneens de sector van het onderwijs
en de gezondheidszorg.
Organisatorische kenmerken
Leymann (1996: 165) beschouwt de risicofactoren van «Mobbing» enkel op organisatorisch
niveau: de werkorganisatie, de taakopvatting en het management.
De auteur vestigt vooral de aandacht op de leemtes op niveau van het
personeelsbeleid (Leymann 1996: 77): «Alle waarnemingen die tijdens de onderzoeken naar
Mobbing werden gedaan wijzen op de rol van de hiërarchische superieur. Wij kennen geen
enkel conflict waarbij een hiërarchische superieur niet had kunnen tussenkomen en de
situatie kunnen beslechten indien hij dat had gewild. Maar in de meeste gevallen verkiest de
hiërarchie blind te blijven en het hoofd te keren (…). Men kan dus stellen dat een conflict in
Mobbing en psychologisch geweld ontaardt wanneer dat wordt toegelaten».
29

)
Met betrekking tot de werkorganisatie en de taakopvatting vestigt Vartia (1996) in haar
naslagwerk, behalve de kwantitatieve werkoverlast en het kwalitatieve werktekort
(monotonie) waarop door Leymann (1996: 166) werd gewezen, de aandacht op meer
specifieke kenmerken zoals het autoritaire beheer van meningsverschillen, de beperkte
mogelijkheden tot medezeggenschap van een persoon in zijn eigen werk, leemtes in de
overdracht van informatie, een gebrek aan overleg betreffende de werktaken en
werkdoelstellingen, een negatieve instelling van het bedrijf ten opzichte van innovatie. Het
team van Zapf (1996: 231) identificeert taken met een hoge moeilijkheidsgraad maar met
weinig controle op de duur van de uitvoering ervan evenals taken die een samenwerking
tussen de werknemers vereisen, als mogelijke bronnen voor psychologische pesterijen.
Het Noors nationaal onderzoek (Einarsen & Kogstad) vestigt eveneens de aandacht op meer
algemene kenmerken, inherent aan het bedrijf zelf, als risicofactoren van moreel geweld:
grote bedrijven en overwegend mannelijk.
c) In Groot-Brittannië
Rayner (1997)
Een onderzoek aan de universiteit van Staffordshire geleid door Charlotte Rayner (1997)
werd bij 1137 halftime universiteitsstudenten uitgevoerd. De resultaten van het onderzoek
wijzen in vergelijking met de Scandinavische gegevens, op een opmerkelijk hoge prevalentie
van «Bullying», aangezien 53% van de respondenten zich als slachtoffer identificeren. De
victimisatie werd vermoedelijk overschat, enerzijds vanwege de gebruikte methode (een
algemene definitie van het bestudeerde fenomeen op basis waarvan de respondent zich al
dan niet als slachtoffer identificeert). Anderzijds kan de onderzoekspopulatie een ander bron
van bias vertegenwoordigen: het betreft een populatie van halftime studenten die misschien
wel studies begonnen zijn als oplossing voor een moeilijke beroepssituatie.
Quine (1999)
Twee jaar later onderzoekt Quine (1999) de omvang van deze vorm van psychologisch
geweld op het werk bij 1850 werknemers uit de sector van de nationale gezondheidszorg
door middel van een enquête per postzending. De bijzonder hoge respons rate (70%) levert
een steekproef van 1100 zelf-geselecteerde onderzoekspersonen op.
Wat de methodologie betreft werden de respondenten gevraagd zich uit te spreken over het
bestaan, in de afgelopen 12 maanden, van gedrag van «Bullying» geïnventariseerd op basis
van een voor het onderzoek opgestelde schaal van 12 items. De prevalentie van moreel
geweld op het werk werd op twee manieren gemeten, de respondent plaatst zich als
slachtoffer of als getuige. De aldus verkregen percentages blijken onderling vergelijkbaar te
zijn. Zij schommelen rond 40% (38% slachtoffers en 42% getuigen van psychologische
pesterijen). Deze resultaten vertegenwoordigen ruwweg de omvang van de problematiek in
Engeland. Gaat het hier om een uitermate opvallende bewustwording van het fenomeen in
Groot-Brittannië of om een meer voorkomende problematiek verbonden aan de structuur van
de arbeidsmarkt inherent aan dit land?
Overigens heeft dit onderzoek bepaalde risicofactoren van «Bullying» kunnen testen.
30

Het geslacht
Met betrekking tot de genderdimensie heeft het onderzoek geen opmerkelijk verschil van
victimisatie tussen mannen en vrouwen kunnen uitwijzen. Onder de mikpunten van
pesterijen wordt evenwel een oververtegenwoordiging van de vrouwen opgemerkt (63%).
De leeftijd
Hoewel onder de slachtoffers de leeftijdgroep 31- 51 jaar oververtegenwoordigd is, hebben
de statistische proeven op niveau van de leeftijd geen opmerkelijke verschillen kunnen
uitwijzen.
Het type van de arbeidsovereenkomst
De «arbeidsovereenkomst» werd daarentegen wel als risicofactor bevestigd aangezien de
deeltijdse werknemers (die 70% van de slachtoffers vertegenwoordigen) opmerkelijk talrijker
zijn dan de voltijdse werknemers.
De arbeidsontevredenheid
Ten slotte wijzen de resultaten van dit onderzoek op een samenhang tussen moreel geweld
op het werk en beroepsontevredenheid.
Ellis (1999)
Het onderzoek van Andy Ellis (Ruskin College, Oxford) biedt resultaten van kwalitatieve
aard. Het betreft een casestudy in een privé-onderneming. 60 vragenlijsten werden per post
naar de werknemers van één enkele onderneming gestuurd: een detailhandelsbedrijf in
Gloucester in Somerset. De respons rate is vrij hoog (50%), wat met een steekproef van 30
onderzoekspersonen overeenstemt.
De vragenlijst die voor deze enquête werd opgesteld bevatte verschillende filters: de vragen
met betrekking tot het bestaan van «Bullying» werden vrij snel gesteld. Wanneer de
respondent op één van de twee hoofdvragen («Bent u slachtoffer geweest van «Workplace
Bullying?» en «Bent u getuige geweest van «Workplace Bullying»?») bevestigend
antwoordde, werd hem gevraagd de kenmerken van deze vorm van psychologisch geweld te
verduidelijken: het statuut en geslacht van de belager, specifieke gedragingen van
pesterijen, en de gevolgen van deze terugkerende agressies.
Het aldus verkregen prevalentiepercentage blijkt opmerkelijk hoog te zijn: 60% van de
respondenten hebben het bestaan van moreel geweld op het werk gemeld.
Onder de bestudeerde gedragingen van «Bullying», komen verbale pesterijen op een
onaanvaardbare toon (schreeuwen) het meest voor (94%), dan volgen de publieke
vernederingen (70,6%), de beledigingen (41%) en ongerechtvaardigde disciplinaire
maatregelen (29,4%). Wat het ongewenst seksueel gedrag betreft, dit komt evenveel voor
(23,5%) als werkoverlast, ongegronde wijzigingen van het werkschema en laster. Deze
percentages blijven aanzienlijk hoog. Men kan zich afvragen in welke mate het bedrijf
wegens zijn reputatie als risicomilieu, opzettelijk door de auteur van het onderzoek werd
uitgekozen.
31

Hoewel het slachtofferpercentage buitenmaats lijkt, schuilt één van de belangrijkste
bijdragen van dit onderzoek in de analyse van de gevolgen van «Bullying» op het privé-leven
van de personen die eronder lijden. In dit opzicht merken wij een op zijn minst origineel
resultaat op, te weten dat één van de belangrijkste gevolgen van pesterijen het verlies van
gevoel voor humor is (47,1%). Hierop volgen de psychosomatische stoornissen die
gewoonlijk in de wetenschappelijke literatuur terzake worden geïnventariseerd: depressie en
hoofdpijn (35.3%), aanhoudende vermoeidheid en verhoogde bloeddruk (23.5%),
dermatologische problemen, ademhalingsstoornissen en spierpijnen (17.6%).
Darmstoornissen zoals braken en diarree worden in mindere mate gemeld (11.8%).
Twee risicofactoren zijn overigens het voorwerp van een speciaal onderzoek geweest.
De hiërarchische positie
Het lijkt erop dat de machtssdynamiek in het bijzonder met «Bullying» samenhangt
aangezien in 91% van de gevallen de pesterijen van een hiërarchische superieur uitgaan.
Moreel geweld op het werk tussen collega's komt minder voor (9%). Het onderzoek maakt
geen gewag van pesterijen in een verticaal klimmende lijn.
Het geslacht
Seksuele discriminatie is een ander kenmerk van morele pesterijen. De belagers zijn
doorgaans mannen (75%) en de slachtoffers zijn vaker vrouwen (61%).
Hoel, Cooper & Faragher (2001)
Het betreft een grootscheeps nationaal epidemiologisch onderzoek dat in Groot-Brittannië bij
70 bedrijven en besturen werd uitgevoerd. In totaal werden 5288 vragenlijsten per post
ingestuurd wat een hoge respons rate vertegenwoordigt (42,8%).
Twee meetmethoden van pesterijen werden toegepast: enerzijds een directe vraag die na
een nauwkeurige definitie van de bestudeerde problematiek werd gesteld en op de
subjectiviteit van de respondenten beroep deed: «Bent u in de afgelopen 6 maanden
slachtoffer geweest van «bullying»?», en anderzijds een gestandaardiseerde vragenlijst
(Negative Act Questionnaire van Einarsen & Raknes, 1997).
Met een prevalentie van 10,6% van de respondenten die verklaren in de afgelopen zes
maanden het slachtoffer van «bullying» te zijn geweest, een cijfer dat wanneer de periode tot
5 jaar wordt uitgebreid, tot 24,7% oploopt, bevestigt dit onderzoek het bestaan van de
problematiek in Groot-Brittannië.
De belangrijkste verdienste van dit onderzoek schuilt in het perspectief waarmee de
gegevens werden bestudeerd, te weten het onderscheid met betrekking tot het
beroepsstatuut van de respondenten. De prevalentie van «bullying», de duur van het proces,
de beroepspositie van de belager, de geïsoleerde of gedeelde aard van de ervaring van
pestgedrag, blijken ongeacht het beroepsstatuut van de persoon (arbeider, bediende,
kaderlid) vergelijkbaar te zijn. Met betrekking tot de feiten waarover de slachtoffers zich
beklagen worden evenwel, afhankelijk van het beroepsstatuut van het slachtoffer, verschillen
vastgesteld.
32

Bovendien wijzen de verkregen resultaten op een opmerkelijke interactie tussen het genre
en het beroepsstatuut. Onder de arbeiders en de bedienden zijn de mannen, in vergelijking
met de vrouwen, eerder het mikpunt van pesterijen. Onder de kaderleden is de tendens
omgekeerd, hier zijn het de vrouwen die zich vaker in de positie van het slachtoffer bevinden.
Dit resultaat kan gedeeltelijk worden verklaard door het «glazen plafond»-fenomeen dat de
moeilijkheden beschrijft waarmee vrouwen in het verloop van hun beroepscarrière worden
geconfronteerd.
d) In Frankrijk
Het verslag van de Conseil Economique et Social, opgesteld onder leiding van Michel
Debout, maakt gewag van twee recente onderzoeken uitgevoerd in een universitair kader in
Frankrijk. Dit verslag heeft betrekking op het advies dat deze Franse instantie in haar zitting
van 11 april 2001 ten opzichte van morele pesterijen heeft aangenomen. Uit een telefonische
peiling uitgevoerd door het IPSOS-instituut en een onderzoek geleid door het Institut
National d’Etudes Démographiques komen andere epidemiologische gegevens met
betrekking tot psychologisch geweld op het werk aan het licht.
Seiler-VanDaal (2000)
De enquête van Béatrice Seiler-VanDaal werd uitgevoerd in het kader van haar proefschrift
voor het verkrijgen van haar doctoraat in geneeskunde, met de medewerking van de
vereniging «Mots pour maux au travail» en van arbeidsgeneesheren uit Alsace. Het betreft
een kwantitatief onderzoek met het doel de omvang van pesterijen te schatten en te
beschrijven. De deelnemers werden via de spreekuren van 36 arbeidsgeneesheren
geselecteerd. De steekproef werd als volgt samengesteld: één op de vier personen die zich
op het spreekuur van de bedrijfsgeneesheer aanmeldde werd in volgorde van aankomst op
basis van een vragenlijst ondervraagd. Het onderzoek vond tussen februari en maart 2000
over een periode van 4 weken plaats. 1210 vragenlijsten werden beantwoord. De vragenlijst
bestond uit twee delen, het ene deel door de werknemer en het andere door de
bedrijfsgeneesheer in te vullen (vragen over de kenmerken van het bedrijf en over bepaalde
elementen van het leven van de werknemer). Er dient te worden gewezen op de afwezigheid
in het onderzoeksveld van het ambtenarenapparaat vermits dit in Frankrijk niet langer meer
door de bedrijfsgeneeskunde wordt gedekt.
Op methodologisch vlak werd om de situatie van pesterijen te kenmerken, het criterium
toegepast van het bestaan van minstens één gedrag en minstens één item van een pijnlijke
ervaring. Het betreft een statistische definitie die a priori ruimer is dan die van Heinz
Leymann.
Op deze basis bedraagt de verkregen frequentie van de problematiek 9,6% (of 116 gevallen
van 1210 ondervraagde patiënten-werknemers).
Béatrice Seiler-VanDaal heeft aan diverse vermoedelijke risicofactoren een bijzondere
aandacht verleend.
De hiërarchische positie
Een diepgaander analyse van de kenmerken van moreel geweld vestigt de aandacht op het
belang van de machtssdynamiek op niveau van het fenomeen, aangezien in 49% van de
gevallen de hiërarchische superieur op zich alleen de bron van de pesterijen
vertegenwoordigt, in 25% van de gevallen de psychologische agressies van de collega's
33

uitgaan, en in 17% van de gevallen het moreel geweld in een vertikaal dalende en
horizontale lijn ligt. Pesterijen uitgeoefend door ondergeschikten en klanten blijven van
weinig belang.
De organisatieverandering
Een door de onderzoekers geïdentificeerde risicofactor is de organisatieverandering;
pesterijen worden door 57% van de slachtoffers als dergelijk ervaren.
De leeftijd
Het onderzoek van Béatrice Seiler-VanDaal wordt eveneens in het recente onderzoek van
Marie-France Hirigoyen (2001) vermeld. De psychoanalyticus vermeldt de resultaten van dit
onderzoek met betrekking tot de risicofactor verbonden aan de leeftijd. Volgens de auteur
(Hirigoyen 2001: 78), vertegenwoordigen de jongeren in vergelijking met de andere
leeftijdsgroepen een doelgroep van morele pesterijen (16,7%).
Het geslacht
Volgens Hirigoyen (2001: 80), kan uit de resultaten van het onderzoek van Straatsburg niet
worden afgeleid dat de vrouwen met betrekking tot morele pesterijen opmerkelijk
kwetsbaarder zijn. Overigens is hier, in tegenstelling tot de meeste onderzoeken die op dit
domein werden uitgevoerd, de mannelijke groep oververtegenwoordigd: onder de
slachtoffers van psychologisch geweld op het werk worden hier 43,5% vrouwen en 56,5%
mannen geteld.
Viaud & Bernaud (2000)
Psychologen van de universiteit van Rouen hebben een kwalitatief onderzoek uitgevoerd op
basis van een vragenlijst die per post aan 190 personen werd gestuurd die opgenomen zijn
in het bestand van de Association Nationale de Victimes de Harcèlement Psychologique au
Travail (ANVHPT). De dossiers van deze personen werden aan een
«geloofwaardigheidsonderzoek» onderworpen om zeker te zijn dat het hier wel degelijk
gevallen betrof die duidelijk deel uitmaakten van het bestudeerde fenomeen. Het aantal
verkregen gevallen bedraagt 105 of 55% van de verstuurde vragenlijsten.
Aan de hand van de resultaten konden de kenmerken van de slachtoffers en de belagers,
de tijdelijke en relationele kenmerken van het gedrag, de subjectieve perceptie van de
oorzaken en de verdeling van de problematiek per bedrijfssector, nauwkeuriger worden
omschreven.
Het gebeurt zelden dat het slachtoffer het enige mikpunt is. Een hoog percentage (87,5%)
wijst op meerdere personen die het mikpunt van pesterijen vanwege dezelfde belagers zijn.
Met betrekking tot de subjectieve perceptie van de oorzaken van moreel geweld op het werk,
voeren de respondenten vaak (40%) een houding aan van afwijzing of verzet die zij hebben
aangenomen ten opzichte van praktijken waaraan zij niet wensten deel te hebben of
waarmee zij niet konden instemmen. Het feit te worden gezien als behorend tot een «andere
groep» (personeelsvertegenwoordiger, vakbondslid) wordt in 10% van de gevallen
beschouwd als medebepalend in de victimisatie. Hun houding en beroepsgedrag worden
eveneens vaak aangevoerd door de respondenten die zich slachtoffer achten van de jaloezie
van hun omgeving.
34

Het geslacht
Onder de talrijke resultaten die in het advies van de Conseil Economique et Social worden
vermeld, merken wij met interesse op dat de genderdimensie de problematiek van moreel
geweld op het werk doordringt.
Enerzijds zijn het merendeel van de slachtoffers vrouwen (72.4%) van meer dan 40 jaar. De
meest voorkomende gevallen treffen personen die goed geïntegreerd zijn en
beroepservaring hebben. Zij beschikken over een eerder hoog opleidingsniveau (70%
vermeldt een opleidingsniveau dat minstens met een baccalaureaat gelijkstaat) maar in dit
domein is het goed mogelijk dat het opleidingsniveau de klacht- en aanklachtprocedure
bevordert.
Anderzijds bevinden de mannen zich hoofdzakelijk in de positie van de belager. De daders
van pesterijen die namelijk in eerste positie worden vermeld behoren voor 74,5% tot het
mannelijk geslacht, in tweede positie is dat voor 65,8% en in derde positie voor 53,7% van
de daders het geval. Onder de daders die in vierde positie worden vermeld zijn de vrouwen
met 56,8% in de meerderheid. De gemiddelde leeftijd van de belagers, ongeacht hun positie,
ligt net als bij hun slachtoffers, iets hoger dan 40 jaar. Zij hebben doorgaans een zeer hoog
opleidingsniveau, voor 3/4 ligt het opleidingsniveau gelijk met of hoger dan het
baccalaureaat.
De hiërarchische positie
Ook op niveau van morele pesterijen blijkt de machtsdynamiek centraal te staan aangezien
in 90% van de gevallen de hiërarchische superieur als belangrijkste belager wordt
geïdentificeerd. Voor de overige belagers blijft de vertikaal dalende lijn van «Mobbing» in de
meerderheid.
De bedrijfssector
Wanneer men de spreiding per bedrijfssector in beschouwing neemt ligt de openbare sector
(54,2%) vóór op de privé-sector (45.7% waarvan 10.5% in het verenigingsleven). Dit verschil
neemt toe wanneer men het aantal bestaande arbeidsposten in elk van deze sectoren in
aanmerking neemt.
Eén van de meest opmerkelijke paradoxen van morele pesterijen op het werk is volgens de
auteurs het feit dat dergelijk gedrag werkmilieus treft waar de werknemers doorgaans relatief
goed beschermd zijn, en organisaties die zich wijden aan openbare dienstverlening of
hulpverlening. Zo vertegenwoordigt de sector gezondheidszorg 16% van de risicoorganisaties,
de verenigingen voor humanitaire hulp 9,5%, de onderwijsdiensten 10,5% en
de administratieve diensten 25%. Insgelijks is op niveau van de bedrijven de dienstensector
vaker vertegenwoordigd dan de industriesector (20%).
Telefonische IPSOS-peiling (mei 2000)
De resultaten van een telefonische peiling die in mei 2000 in Frankrijk door Ipsos
International bij 471 werknemers werd uitgevoerd wijst op een prevalentie van morele
pesterijen dat merkelijk hoger ligt dan de vorige schattingen. 30% van de respondenten
achten zich het slachtoffer van pesterijen en 37% identificeren zich als getuige van het
fenomeen in hun bedrijf.
35

De operationalisering van de bestudeerde variabele in de IPSOS-peiling dreigt evenwel
gevallen te begrijpen die niet in een proces van pesterijen maar eerder in de meer algemene
problematiek van beroepsstress thuishoren. Na een vrij ruime definitie van het betrokken
fenomeen wordt de respondent namelijk gevraagd zich als slachtoffer en/of getuige te
plaatsen. Rekening houdend met de media-aandacht die deze vorm van geweld op het werk
thans wekt, is het niet onvoorstelbaar dat een gedeelte van het publiek de problematiek van
moreel geweld wel eens zou kunnen aangrijpen om zijn gevoel van arbeidsontevredenheid
uit te drukken of de problematiek met beroepsstress gelijk te stellen.
Jaspard (2001) van het Institut National d’Etudes Démographiques
Andere Franse gegevens, verstrekt door het Institut National d’Etudes Démographiques
(Jaspard M. & al., januari 2001) wijzen uit dat 8% van de vrouwen in hun werkomgeving het
slachtoffer zijn van beledigingen en verbale agressies en dat 17% in het afgelopen jaar
minstens één maal het mikpunt van psychologische dwang zijn geweest.
De leeftijd en het opleidingsniveau
Het lijkt erop dat deze beide vormen van psychologisch geweld zich sterker doen gelden op
vrouwen van uiterst verschillende leeftijdscategorieën en opleidingsniveaus: op jonge
vrouwen met een opleidingsniveau dat lager ligt dan het baccalaureaat (29%) en in mindere
mate op oudere vrouwen met een hoog opleidingsniveau (20%). Het frequentiecriterium van
morele pesterijen in beschouwing genomen daalt de prevalentie tot 4%.
e) In Nederland
Sinds 1994 is Nederland overeenkomstig de «Arbeidsomstandighedenwet» verplicht de
werknemers tegen ongewenst seksueel gedrag en psychologisch geweld op het werk te
beschermen. Deze wet beoogt diverse vormen van ongewenst gedrag te bestrijden, incluis
racistische daden evenals agressies die door personen extern aan het bedrijf kunnen worden
gepleegd zoals klanten, patiënten en het publiek.
Een nationaal onderzoek betreffende de werkomstandigheden, geleid door Adrienne
B. Hubert en Marc van Veldhoven (2001), wijst uit dat betreffende de prevalentie van geweld
op het werk, naargelang van de betrokken bedrijfssectoren een grote afwijking bestaat. De
gegevens werden tussen 1995 en 1999 door middel van een uitgebreide vragenlijst
verzameld, de «Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid, VBBA» die 108 vragen
met betrekking tot de psychosociale werklast bevat. Vier vragen benaderen de problematiek
van geweld op het werk (agressies vanwege collega's of superieuren evenals onaangename
situaties verbonden aan de aanwezigheid van collega's of superieuren).
Met betrekking tot pesterijen tussen collega's vertonen de verkregen resultaten een
prevalentie van 2,2.% Terugkerend agressief gedrag vanwege hiërarchische superieuren
wordt met een totale frequentie van 2,1% vermeld. In dit onderzoek vertonen de
prevalentiepercentages naargelang van de bedrijfssectoren aanzienlijke verschillen.
36

Het preventie-effect van de wetgeving net als de onderzoeksmethodologie (vier losstaande
items die in verhouding tot de problematiek van pesterijen weinig expliciet zijn), zijn
waarschijnlijk zoveel elementen die het zwakke prevalentiepercentage kunnen verklaren.
f) In België
In België heeft een voorbereidend kwalitatief onderzoek aan de Luikse universiteit een aantal
ontwikkelingslijnen kunnen schetsen. De getuigenissen die van de slachtoffers werden
afgenomen wijzen op een zekere regelmaat. De gedeeltelijke resultaten van dit onderzoek,
gefinancierd door het Nationaal Onderzoeksinstituut voor Arbeidsomstandigheden, werden
op 23 oktober 2000 in Brussel tijdens een colloquium georganiseerd door de Afdeling
Humanisering en bevordering van de arbeid, van het Federaal ministerie van Tewerkstelling
en Arbeid uiteengezet.
Het Luikse onderzoek wijst op een belangrijke dimensie van «Mobbing», met name de
irrationaliteit van het proces. Dit bijzonder kenmerk van morele pesterijen komt zowel tot
uiting in de door de belager(s) toegepaste strategieën als in de door de slachtoffers
aangewende methoden om zich uit de kwellende situatie te redden waarin zij vastzitten. De
eerstgenoemden gebruiken absurd gedrag zoals het verplaatsen van het materiaal van de
persoon die het mikpunt is van hun pesterijen, het afzagen van de deur van zijn/haar bureau,
het vervalsen of doen verdwijnen van documenten. Vandaar dat de pogingen om zich tegen
dergelijk irrationeel gedrag te beschermen enkel als onaangepast of onredelijk kunnen
voorkomen. De auteurs vermelden het geval van een dame van een veertigtal jaar die elke
dag op weg naar haar werk tegen zichzelf zei dat een dodelijk ongeval zou beletten dat zij
opnieuw met haar belager zou worden geconfronteerd. Dit kenmerk van morele pesterijen
lijkt verbonden aan de perverse natuur van het proces, aan de manipulatieve dimensie die
het gedrag dat hier wordt beschreven laat doorschemeren. Men kan zich trouwens enkel
maar vragen stellen over de bedoeling van de dader van dergelijke handelingen. Deze
waarnemingen zijn een weerklank van de door Marie-France Hirigoyen voorgestelde analyse
van het fenomeen. Zij meent dat het destabiliserend effect van morele pesterijen voorkomt
uit een gevoel van zijn zinnen te worden beroofd. «Meestal zijn de plagerijen van
willekeurige aard, de vorm ervan varieert naargelang van de dagen. In een poging te
begrijpen stelt het slachtoffer zich vragen zonder antwoord waar hij/zij niet wijs uit geraakt.
(…) Logica en gezond verstand bestaan niet meer, de redenen van dergelijk gedrag kunnen
onmogelijk worden gevat, wat het slachtoffer aan zijn/haar mentale gezondheid doet
twijfelen. Men zegt hem/haar dat hij/zij gek is en vermits hij/zij geen verklaring vindt voor
zijn/haar afzondering begint hij/zij dat ook te geloven. Strikt genomen is dat een manier om
iemand gek te maken» (Hirigoyen 2001: 48)
Daniel Faulx en Caroline Geuzaine hebben eveneens op niveau van het gedrag van de
slachtoffers een andere regelmaat opgemerkt: de werkdrift. Het slachtoffer wenst steeds
meer te doen. «Terwijl aan elk werk een onvermijdelijke foutmarge verbonden is, heeft het
slachtoffer van «Mobbing» daar geen recht op» (Faulx & Geuzaine, 23 oktober 2000: 2). De
auteurs verklaren dit gedrag als een aanpassingsstrategie vanwege het slachtoffer om de
situatie aan te kunnen waarin hij/zij vastzit en voelt dat hij/zij constant in zijn/haar werk wordt
gecontroleerd en beoordeeld. Volgens Hirigoyen (1998: 58) vindt men onder de slachtoffers
veel perfectionistische werknemers die een «pathologisch presentisme» vertonen. Dit
kenmerk wordt door de psychoanalyticus vooral als persoonlijkheidskenmerk aangehaald.
De hiërarchische positie
Uit de tot nog toe vierendertig bestudeerde gevallen blijkt dat morele pesterijen eerder
gepaard gaan met een machtsdynamiek die meestal, maar niet uitsluitend, voortvloeit uit het
beroepsstatuut. In de meeste gevallen (68%) werd de dader van de pesterijen namelijk als
een hiërarchische superieur geïdentificeerd. In de andere gevallen ontwikkelt deze vorm van
37

geweld op het werk zich in horizontale lijn. Daniel Faulx en Caroline Geuzaine interpreteren
«Mobbing» onder collega's in termen van «psychologisch overwicht» waarbij op het
theoretisch psychoanalytisch kader van perversie beroep wordt gedaan.
het geslacht
Daarom is het verwonderlijk dat geen differentiële impact van morele pesterijen naargelang
van het geslacht wordt vastgesteld. De sociale structuur van de machtsverhoudingen die de
huidige werkorganisatie doordringt in beschouwing genomen, stelt men vast dat de vrouwen
nog voor het merendeel ondergeschikte posities bekleden.
Gezagsbeheer
De Luikse onderzoekers identificeren een belangrijke risicofactor met betrekking tot het
beheer van het gezagsapparaat. ««Mobbing» komt vaker voor in uitermate hiërarchieke
systemen waar geen enkele controle met terugwerkende kracht op het gezagsapparaat
wordt uitgevoerd: de ondergeschikte beschikt over geen enkel recht van oordeel op zijn
superieur. «Mobbing» treedt vaker op ofwel in kleinere bedrijven die door een omnipotente
baas worden geleid, ofwel in grotere organisaties waar de hiërarchische superieur absolute
evaluatie- en beslissingsbevoegdheid heeft» (Faulx & Geuzaine, 23 oktober 2000: 3).
Werkorganisatie
De risicofactoren van organisatorische aard die uit dit onderzoek naar voren treden zijn
enerzijds de hiërarchische onbuigzaamheid van het bedrijf, en anderzijds de onnauwkeurige
omschrijving van het werk en de kwaliteitscriteria.
De beperkingen van het Luikse onderzoek vloeien voort uit de omvang van het
onderzoeksveld. De resultaten steunen op getuigenissen van slachtoffers die zich tot de
dienst hebben gewend die door de onderzoekers werd opgericht. Deze laatstgenoemden
hebben de getuigenissen via brochures en persartikelen opgeroepen. Daarom
vertegenwoordigen de kenmerken waarop dit onderzoek wijst waarschijnlijk niet alle situaties
van «Mobbing» die in België bestaan. In dit opzicht maken Caroline Geuzaine en Daniel
Faulx wegens de beperkingen van het onderzoek een onderscheid tussen de waarnemingen
die betrekking hebben op de duur van het proces.
38

2.1.2. In Noord-Amerika
a) In de Verenigde Staten
Spratlen (1995)
In 1995, heeft L.P. Spratlen van de universiteit van Washington bij een aselecte steekproef
van 1585 leden van het universitair personeel de problematiek van «Mistreatment at Work»,
het psychologisch geweld op het werk, bestudeerd. De respons rate bedroeg 51% ofwel 810
ingevulde vragenlijsten. In totaal beantwoordden 23% van de respondenten aan de criteria
van beroepsagressie.
Het geslacht
Van de bestudeerde risicofactoren blijkt de genderdimensie niet aan de voorvallen van
morele pesterijen verbonden; onder de slachtoffers worden evenveel mannen als vrouwen
geteld.
De hiërarchische positie
Met betrekking tot de machtssdynamiek werd psychologisch geweld zowel door
hiërarchische superieuren als door collega's gepleegd. Over het geheel genomen had
agressie een negatieve uitwerking op de arbeidstevredenheid.
Gary Namie (2000)
Overigens werd in de Verenigde Staten in het kader van de campagne ter bestrijding van
grof gedrag op het werk (Campaign Against Workplace Bullying) een uitgebreide enquête
uitgevoerd naar het fenomeen van «Workplace Bullying». De onderzoekspersonen werden
geworven op basis van een Internetsite gewijd aan de problematiek waar een vragenlijst
anoniem kon worden ingevuld. Op die manier werden tijdens de periode van 1 maart tot 30
mei 2000 onderzoeksgegevens verzameld.
Deze originele methodologie beïnvloedt de kenmerken van de steekproef. De respondenten
vertegenwoordigen namelijk grotendeels een subgroep van slachtoffers. Het betreft geen
aselecte steekproef, maar een steekproef met een bias van zelfselectie. De
veralgemeenbaarheid van de resultaten beperkt zich tot de slachtoffers op zoek naar
informatie over moeilijkheden op het werk die over een Internet-verbinding beschikken. De
grootte van de steekproef is evenwel opmerkelijk vermits 1335 respondenten, allen
slachtoffer, de vragenlijst hebben ingevuld. Het betreft dus een grootscheeps kwalitatief
onderzoek.
De toegepaste definitie van «Bullying» luidt als volgt: het betreft een opzettelijke,
terugkerende en kwetsende verbale agressie jegens een persoon (het slachtoffer) vanwege
een wrede belager (de dader van de pesterijen).
Net als bij het onderzoek van 1995, waren het geslacht en de hiërarchische positie de
bestudeerde risicofactoren.
39

Het geslacht
Dit onderzoek wijst uit dat er tussen de problematiek van pesterijen en de genderdimensie
een sterke samenhang bestaat. In de eerste plaats, terwijl evenveel mannen als vrouwen als
belagers worden geïdentificeerd zijn 75% van de slachtoffers vrouwen. Verder pesten de
mannen meestal vrouwen (69%) en de vrouwen vrijwel uitsluitend andere vrouwen (84%).
De hiërarchische positie
Behalve de genderdimensie lijkt de machtsdynamiek op niveau van «Workplace Bullying»
een belangrijke plaats in te nemen: 81% van de belagers zijn hiërarchische superieuren.
Overigens wijzen de resultaten van de enquête op het bestaan van diepgaande gevolgen op
de gezondheidstoestand van de slachtoffers: 41% van de slachtoffers lijden aan depressie,
80% vertonen symptomen van psychische angst, concentratieverlies en slaapstoornissen.
De posttraumatische stressstoornis (PTSD) lijkt vergelijkenderwijs meer vrouwen (31%) dan
mannen (21%) te treffen.
De gevolgen van dergelijke hachelijke situatie op het werk doen zich eveneens op het
carrièreverloop gelden en hebben een economische impact voor de persoon die eronder
gebukt gaat. Van de respondenten voor wie een einde aan de pesterijen werd gemaakt,
hebben 82% hun betrekking vrijwillig (38%) of dwangmatig (44%) verloren. Ten gevolge
waarvan 51% van de slachtoffers geheel of gedeeltelijk van hun inkomsten werden beroofd.
Het trauma dat door moreel geweld op het werk optreedt heeft gevolgen op lange termijn,
aangezien 79% van de slachtoffers beweren vaak of voortdurend terug te denken aan de
pijnlijke situatie die hij/zij op het werk heeft verduurd.
Deze resultaten kunnen moeilijk met de eerder verkregen prevalentiepercentages worden
vergeleken, zoals bijvoorbeeld in het onderzoek van Keashley et Wayne (2000), vermeld
door de auteur, dat werd uitgevoerd bij werknemers die op basis van een aselecte
steekproef in de staat van Michigan werden geworven. In dit onderzoek bedraagt de
prevalentie van «Bullying» 21%. De Internet-enquête biedt evenwel het voordeel van de
kwalitatieve enquêtes, te weten dat de aandacht wordt gevestigd op de verschillende
factoren die in deze problematiek een rol spelen, zoals de genderdimensie en de
machtsdynamiek.
b) In Canada
De gegevens betreffende morele pesterijen op het werk in Canada zijn uit diverse bronnen
afkomstig.
Ten eerste verschaft een internationale enquête betreffende geweld op het werk,
gefinancierd door het Bureau International du Travail, een aantal gegevens voor Canada
betreffende deze bijzondere problematiek in de ruimere context van geweld in het algemeen.
40

Overigens verplicht de Code canadien du travail de werkgevers hun eigen beleid op te
stellen ter bestrijding van pesterijen. Dit concept omvat tegelijkertijd wat wij begrijpen onder
«morele pesterijen», onwettige discriminatie (zoals bepaald in de loi canadienne sur les
droits de la personne), en ongewenst seksueel gedrag. Op die manier neemt thans de
Conseil du Trésor du Canada, in zijn hoedanigheid van werkgever van het
ambtenarenapparaat, ten opzichte van het welzijn van de werknemers een duidelijke positie
in en veroordeelt psychologisch geweld op het werk aan de hand van een beleid van
preventie en verordening van pesterijen op het werk. De bewoordingen van dit beleid dat op
1 juni 2001 in werking treedt, luiden als volgt: «Pesterijen op het werk zijn onaanvaardbaar
en zullen niet worden geduld. Alle personen die binnen het ambtenarenapparaat werkzaam
zijn, ongeacht zij al dan niet bedienden zijn, moeten van een werkomgeving zonder
pesterijen kunnen genieten.» Maar reeds in 1988 had de Canadese krijgsmacht een
verordening afgekondigd betreffende persoonlijke pesterijen waarin duidelijk werd gesteld
dat pesterijen niet werden geduld. Dit beleid wordt regelmatig aan interne evaluaties
onderworpen wat ons terzake tot nauwkeuriger epidemiologische gegevens toegang geeft.
Chappell en Di Martino (1998)
De internationale enquête gefinancierd door het Bureau International du Travail (BIT) stelt de
problematiek van pesterijen op het werk in Canada aan het licht. In het onderzoeksverslag
van het BIT dat op 20 juli 1998 werd bekendgemaakt, vermelden Duncan Chappell en
Vittorio Di Martino met name resultaten betreffende de situatie in de Canadese
beroepsmilieus. Deze enquête waarvan de gegevens in 1996 werden verzameld, werd bij
2000 Canadese werknemers uitgevoerd. Van de respondenten vermelden 5% van de
vrouwen en 3,9% van de mannen voorvallen van geweld op hun werk. Het betreft evenwel
niet noodzakelijkerwijs fysiek geweld. Geweld op het werk evolueert namelijk naar een vorm
van psychologisch geweld. Zodanig dat de vermelde voorvallen grotendeels gevallen betreft
van morele pesterijen en «Bullying». Wat ongewenst seksueel gedrag betreft bedraagt het
klachtenpercentage onder de Canadese vrouwen 9,7%.
Duncan Chappell en Vittorio Di Martino (1998) hebben de aandacht gevestigd op wijzigingen
in het profiel van geweld op het werk. Traditioneel werd dit probleem in de eerste plaats als
fysiek geweld beschouwd. In de afgelopen jaren, met de opeenhoping van bewijzen van de
schadelijke gevolgen van bepaalde niet-fysieke vernietigende gedragingen, is het concept
van psychologische geweld op de voorgrond getreden. Zo bracht in 1994 een enquête
uitgevoerd door het Syndicat Canadien de la Fonction Publique aan het licht dat voor 70%
van de respondenten verbale agressie de voornaamste vorm van geweld was dat zij op het
werk te verduren kregen (Pizzino 1994, in Chappell & Di Martino 1998).
Peiling van de Canadese krijgsmacht (1998)
Na de verordening van 1988 die pesterijen in de Canadese krijgsmacht verbiedt, gaf een
eerste onderzoek in 1992 aanleiding tot een herziening van het anti-pestbeleid, dat op haar
beurt in 1998 tot een volgende peiling aanleiding gaf. De enquête van 1998 werd uitgevoerd
in de vorm van een vragenlijst die per post aan 2290 dienstplichtigen van de geregelde
troepen en aan 2340 stagiaires werd verstuurd. De respons rates bedragen respectievelijk
48% (of 1099 leden van de geregelde troepen) en 38% (of 889 van de stagiaires).
41

Vier vormen van pestgedrag werden bestudeerd: persoonlijke pesterijen (discriminatie),
ongewenst seksueel gedrag, machtsmisbruik en inwijding (ontgroening). Na de definitie van
pesterijen werd aan de respondenten gevraagd of zij in de afgelopen twaalf maanden het
mikpunt van dit soort pesterijen zijn geweest.
De verkregen resultaten wezen op twee risicofactoren.
Het geslacht
De resultaten wijzen uit dat behalve de initiaties (dezelfde frequentie van 2% bij de mannen
en bij de vrouwen), de vrouwen eerder dan de mannen in de afgelopen twaalf maanden één
of andere vorm van pesterijen hebben verduurd. De vier vormen van pestgedrag samen
beschouwd, wijzen de gegevens uit dat 39% van de vrouwen en 24% van de mannen in de
Canadese krijgsmacht het mikpunt van één of meerdere van de vier bestudeerde vormen
van pestgedrag zijn geweest.
Overigens wordt de differentiële impact van pesterijen in het bijzonder opgemerkt met
betrekking tot de gevolgen ervan. De slachtoffers werden gevraagd een ervaring van
psychologisch geweld aan te duiden die hen het diepst had getroffen. Deze resultaten wijzen
op verschillen naargelang van het geslacht van het slachtoffer. Enerzijds zijn de vrouwen
eerder geneigd ongewenst seksueel gedrag en persoonlijke pesterijen te vermelden terwijl
de mannen eerder machtmisbruik vermelden als de ervaring die hen het diepst heeft
getroffen.
De hiërarchische positie
Wanneer hun rang met die van de vermoedelijke dader van de pesterijen wordt vergeleken,
vermelden 7% van de slachtoffers gepest te zijn geweest door een ondergeschikte, 12%
door een evenknie en 79% door een superieur. Overigens wordt het personeel van de
krijgsmacht dat lagere rangen bekleedt minder vaak van pesterijen beschuldigd, terwijl de
onderofficieren en de hoofdofficieren, rekening houdend met hun vrij zwak percentage in de
Canadese krijgsmacht, oververtegenwoordigd zijn onder de belagers. Ten opzicht van deze
resultaten vertonen de auteurs van het verslag geen enkele verbazing. Zij beschouwen
pesterijen namelijk als een gedrag dat meestal op gezag steunt. Bovendien hangt de
perceptie van de pesterijen waarschijnlijk van de rang of de positie van de dader af. Zo kan
een gebaar vanwege een persoon van een lagere rang dan de persoon die het gebaar
waarneemt, mogelijk worden genegeerd omdat het gebaar geen dreiging voorstelt, terwijl
hetzelfde gebaar vanwege een persoon van een hogere rang als een agressie kan worden
ervaren.
Peiling van het burgerpersoneel van het ministerie van Defensie (1999)
In het kader van het beleid betreffende pesterijen van toepassing op het burgerpersoneel
van het ministerie van defensie, van kracht sinds 1985, werd een peiling uitgevoerd naar de
frequentie van gevallen van pesterijen onder de personeelsleden. De vragenlijst werd aan
3204 leden van het burgerpersoneel van het ministerie van defensie uitgedeeld. De respons
rate bedraagt 37,6%, of 1205 respondenten.
Vier grote categorieën van pesterijen werden bestudeerd: discriminatie, ongewenst seksueel
gedrag, machtsmisbruik en persoonlijke pesterijen (de laatste categorie is een nietgedefinieerde
categorie waarin gedrag van pesterijen wordt ondergebracht dat in geen van
de vooraf omschreven categorieën past). Net zoals in het vorige onderzoek wordt aan de
respondenten, na de definitie van de diverse vormen van pestgedrag, gevraagd of zij van
dergelijk gedrag het slachtoffer zijn geweest en tegen welke frequentie.
42

Ook in dit onderzoek werden de twee bovenvermelde risicofactoren bestudeerd.
Het geslacht
Over het geheel genomen wijst de peiling uit dat 63,2% van de vrouwen en 61,9% van de
mannen beweren het slachtoffer te zijn geweest van minstens één gedrag verbonden aan de
drie definities van pesterijen. Wanneer men psychologisch geweld in zijn geheel beschouwt
lijkt het verschil niet opmerkelijk.
Wanneer de verschillende vormen van pestgedrag evenwel afzonderlijk worden beschouwd
stelt men vast dat de genderdimensie de problematiek doordringt. De vrouwen zijn namelijk
oververtegenwoordigd onder de slachtoffers van discriminatie (43,3% tegenover 38,8%
mannen) en van ongewenst seksueel gedrag (42,1% tegenover 29,7% mannen). Meer
mannen dan vrouwen vermelden evenwel pestgedrag verbonden aan machtsmisbruik te
hebben verduurd.
Overigens zijn de belagers voor het merendeel mannen, ongeacht de vorm van de
pesterijen: de frequentiepercentages van pesterijen gepleegd door mannelijke werknemers
bedragen 91,5% voor discriminatie, 80,7% voor ongewenst seksueel gedrag en 81,7% voor
machtsmisbruik.
De hiërarchische positie
Hoewel het demografisch profiel van de daders van machtsmisbruik met de logica
overeenstemt (om machtsmisbruik te kunnen uitoefenen dient men eerst over deze macht te
beschikken, krachtens een hiërarchische positie hoger dan die van de persoon die het
mikpunt is), worden discriminatoire pesterijen en ongewenst seksueel gedrag grotendeels
aan collega's toegeschreven (respectievelijk 76,8 en 79%). Deze resultaten zijn in strijd met
de verklaringen van pesterijen op basis van de machtsdynamiek. De auteurs van het verslag
stellen evenwel de hypothese van een informeel organisatorisch gezag. Het betreft
bijvoorbeeld de mate van de steun die men van zijn collega's ontvangt, of het informele
netwerk gevormd door een groep collega's die onderling exclusieve banden hebben; of nog
de verschillende niveaus van vrijheid van handelen die de supervisor aan de verschillende
leden van een groep van gelijken op het gebied van besluitvorming toekent. In dit opzicht
wijzen een aantal onderzoeken uit dat mannen voor gelijke taken als de vrouwen doorgaans
meer gezag en invloed hebben dan de vrouwen. Inderdaad zijn de belagers, zoals wij eerder
hebben vermeld, meestal mannen, ongeacht de vorm van de pesterijen.
43

Conclusie
Ten eerste, met betrekking tot de prevalentie van morele pesterijen stellen wij vast dat de
afmetingen die het fenomeen aanneemt in functie van de toegepaste
onderzoeksmethodologie variëren. De onderzoeken waarbij vooraf een definitie van de
bestudeerde problematiek aan de respondent wordt voorgelegd aan wie wordt gevraagd zich
als slachtoffer of getuige van dit soort feiten te identificeren, wijzen op hogere
prevalentiepercentages in verhouding tot de onderzoeken die zich beroepen op de items van
de Heinz Leymann.-schaal. De criteria van frequentie en duur die door de Scandinavische
baanbreker werden bepaald worden in de onderzoeken niet noodzakelijkerwijs in
aanmerking genomen.
Van de risicofactoren die op internationaal niveau worden bestudeerd lijken bovendien het
geslacht en de hiërarchische positie in de processen van pesterijen een bijzondere rol te
spelen. Het betreft waarschijnlijk twee variabelen die onderling met elkaar verbonden zijn. De
vrouwen bekleden nog voor het merendeel de ondergeschikte posities in de bedrijven en
stoten op het «glazen plafond», wat de invloed van de differentiële gevolgen naargelang van
de vorm van de pesterijen versterkt. De leeftijdscategorie en de organisatorische kenmerken
werden eveneens bestudeerd en gaven gemengde resultaten. Ook de bedrijfssector werd
bestudeerd en treedt naar voren als een opmerkelijke risicofactor van psychologisch geweld.
Ten slotte worden variabelen in aanmerking genomen, in het bijzonder in wetenschappelijke
werkzaamheden van kwalitatieve aard, die in een verder stadium van het proces van
pesterijen thuis horen. Het betreft onder andere arbeidstevredenheid, de gevolgen op de
gezondheid en de impact van het psychologisch geweld op het carrièreverloop.
In dit onderzoek zullen de verschillende bovenvermelde variabelen in aanmerking worden
genomen. Op basis van de analyse van de wetenschappelijke literatuur betreffende morele
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag, zullen namelijk een aantal werkhypothesen
kunnen worden uitgewerkt die bij de Belgische bevolking aan de feiten zullen worden
getoetst, teneinde een representatief beeld van het fenomeen van pesterijen op het werk in
België te schetsen. De uitgewerkte methodologie om deze hypothesen te testen steunt
eveneens op de gegevens van de geraadpleegde onderzoeken.
44

2.2. Ongewenst seksueel gedrag
a) In België
2.2.1. In Europa
Nationaal onderzoek geleid door Ada Garcia en Ann Hermans (1984)
In 1984 gaf het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid de opdracht een onderzoek te
organiseren in België betreffende ongewenst seksueel geweld op het werk. Dit onderzoek
werd in Wallonië door Ada Garcia 1 van de Université Catholique de Louvain en in
Vlaanderen door Ann Hermans 2 geleid.
Methodologie
Voor het Franstalig gedeelte werd een steekproef van werknemers opgesteld bestaande uit
750 vrouwen en 250 mannen. Het deelnemingspercentage van de vrouwen en de mannen
bedroeg respectievelijk 81% (591 vrouwen) en 88% (222 mannen). Deze personen werden
thuis per vragenlijst ondervraagd. Daarnaast werden 60 aanvullende gesprekken
georganiseerd met vrouwelijke slachtoffers en met personen die getuige van ongewenst
seksueel gedrag zijn geweest. Ten slotte werden op 500 vragenlijsten die naar werkgevers in
de openbare en de privé-sector werden gestuurd, 92 ervan (18,4%) teruggestuurd. Het
betreft echter een te beperkte groep om representatief te zijn.
In Vlaanderen werd het onderzoek bij 5200 willekeurig gekozen personen uit de actieve
bevolking (2600 mannen en 2600 vrouwen) uitgevoerd. Hiervan hebben 30% (1563
personen) de vragenlijst ingevuld. Daarnaast waren 89 personen (55 vrouwen en 34
mannen) het voorwerp van een grondiger gesprek. Deze personen werden via een
geschreven vragenlijst gecontacteerd of hebben zich spontaan aangeboden. Ten slotte
werden 34 personen geïnterviewd die wegens hun beroep bewust zijn van ongewenst
seksueel gedrag.
De prevalentie van ongewenst seksueel gedrag op het werk
In Wallonië hebben 34% van de vrouwen en 12% van de mannen verklaard het mikpunt van
ongewenst seksueel gedrag te zijn geweest. In Vlaanderen is dat voor 30% van de vrouwen
en voor 10% van de mannen het geval.
1 GARCIA A.; Harcèlement sexuel sur les lieux de travail; UCL, Departement Sociologie;1985.
2 HERMANS A.; Werksfeer en man-vrouwverhoudingen; KUL; 1985.
Zie eveneens, BRUYNOOGHE R., CARMEN I., HINNEKINT B., HUTSEBAUT F.,
VANSTEENWEGEN A., Violence physique et sexuelle à l’égard des femmes. Situatie in België.
Kabinet van de Staatssecretaris van het Leefmilieu en Sociale emancipatie, Brussel, INBEL, (1991:
8-12).
45

Houdingen ten opzichte van ongewenst seksueel gedrag
In Wallonië stelt men vast dat 3 "zowel onder de mannen als onder de vrouwen, drie
respondenten op de vier van mening zijn dat ongewenst seksueel gedrag een ernstig
probleem stelt. De vierde beschouwt het eerder als een normaal gedrag wanneer mannen en
vrouwen samenwerken. Voor ongehuwde vrouwen en gehuwde mannen, meer dan voor de
anderen, is ongewenst seksueel gedrag een ernstig probleem. Mannen met lagere
opleidingsniveaus zullen ongewenst seksueel gedrag vaker als "natuurlijk" beoordelen. Op
basis van een ernstschaal van de verschillende gedragingen, kan worden vastgesteld dat
alles wat op fysiek contact betrekking heeft of het zou kunnen worden, de eerste plaats op
de ranglijst inneemt. De leeftijd lijkt de beoordelingen van de ernstschaal te beïnvloeden.
Hetzelfde geldt voor de burgerlijke staat, het opleidingsniveau of de maatschappelijke
situatie en het beroepsstatuut (…). Een man op de vijf is van mening dat het om "vrouwelijke
provocatie" gaat. Vrijgezellen, personen met lagere opleidingsniveaus en werklozen voeren
deze mening vaker aan dan de anderen ".
In Vlaandere wordt het item "iemand tracht u te verkrachten" door 89% van de mannen en
99% van de vrouwen met afkeuring beoordeeld. Het gedrag "een man (een vrouw) houdt u
voortdurend in de gaten" wordt door 46% van de mannen en 78% van de vrouwen
afgekeurd. Ten slotte worden lukrake opmerkingen met betrekking tot seks door 50% van de
mannen en 59% van de vrouwen afgekeurd.
Risicofactoren
Hoewel ongewenst seksueel gedrag op het werk op alle beroepsniveaus en alle
leeftijdscategorieën een risico voorstelt, wijst de Waalse enquête uit dat vrijgezellen en
alleenstaande vrouwen, ongeacht zij weduwe of gescheiden zijn, vaker het mikpunt van
opdringerig gedrag zijn.
Naarmate de leeftijd stijgt wordt een daling van dergelijk opdringerig gedrag vastgesteld. Het
feit op de hiërarchische ladder, in elk van de sociale groepen, een enigszins hoge
beroepsbekwaamheid te hebben, bepaalt de frequentieverschillen van het opdringerig
gedrag. Personen met de hoogste beroepsbekwaamheden krijgen dergelijk gedrag veel
minder te verduren.
Daders
Wat betreft de daders kan het soort gedrag met de beroepspositie en het voorrecht dat elke
categorie van personen ten deel valt, in verband worden gebracht. Naarmate men de
hiërarchische ladder beklimt, stijgt ook de ernst van het gedrag.
Uit de Waalse enquête blijkt bijvoorbeeld dat het gedrag van "toelonken" vooral aan de leden
van de personeelsdienst wordt toegeschreven, dat "prikkelende opmerkingen" vooral onder
collega's plaatsvinden, dat "verzoeken van seksuele gunsten" vooral van het leidinggevend
personeel en van de personeelsdienst uitgaan, en ten slotte dat onmiddellijke superieuren en
collega's de daders zijn van "ongewenste fysieke contacten".
Reacties
Met betrekking tot de reacties hebben 5% van de vrouwen van het onderzoek dat in
Vlaanderen werd uitgevoerd, effectief maatregelen getroffen om dit probleem op te lossen.
3
GARCIA A.; Harcèlement sexuel sur les lieux de travail; UCL; Departement Sociologie;
(1985: 369).
46

Geen van hen heeft juridische stappen ondernomen, 1% hebben het advies van een
advocaat ingewonnen.
Gevolgen van ongewenst seksueel gedrag
De gevolgen van ongewenst seksueel gedrag treffen het beroepsleven enerzijds en het
gevoelsleven anderzijds.
Wat betreft de werkomgeving wordt behalve een slechte atmosfeer, een vermindering van de
werkkwaliteit vastgesteld. De slachtoffers kunnen een verplaatsing aanvragen of hun ontslag
indienen. Door seksuele toenaderingspogingen te weigeren hebben de slachtoffers minder
voordelen en worden van promotiemogelijkheden en loonsverhoging uitgesloten. Dergelijke
situaties kunnen met dreigingen of effectief ontslag gepaard gaan.
Op affectief niveau erkennen de vrouwen aan een grotere prikkelbaarheid, spanningen,
twijfels, angst, en depressie onderhevig te zijn. Zij verliezen hun zelfvertrouwen en voelen
zich schuldig. 4
In de Waalse enquête wordt vermeld 5 "Meer dan de helft van de vrouwen die het mikpunt
van ongewenst seksueel gedrag zijn geweest, verklaren dat dit gedrag geen enkel gevolg op
hun werk of hun privé-leven heeft gehad, 15% verklaren geleden te hebben aan fysieke
stoornissen, zenuwachtigheid, stress, hoofdpijn. Een vergelijkbaar percentage van vrouwen
hebben negatieve gevolgen ondervonden op hun werk in het algemeen. De angst om te
gaan werken bevindt zich onder de gevolgen die op de tweede plaats worden vermeld ".
Enquête in de krijgsmacht (1990) 6
In 1990, in opdracht van het ministerie van Landsverdediging hebben de Leerstoel sociale
wetenschappen van de Koninklijke Militaire School en het Vrouwencentrum van de
Universitaire Instelling Antwerpen, op basis van een gestandaardiseerde zelfadministrerende
vragenlijst, een enquête uitgevoerd bij een representatieve steekproef samengesteld uit 765
vrouwelijke militairen en 658 mannelijke militairen. Met betrekking tot de problematiek van
ongewenst seksueel gedrag werden enkel de vrouwen ondervraagd.
Uit de resultaten van deze enquête blijkt dat, ondanks het feit dat een aanzienlijk aantal
vrouwelijke respondenten beweren goed in het leger geïntegreerd te zijn en goed met hun
collega's en superieuren op te schieten, vele vrouwen zich beklagen het mikpunt van
ongewenst seksueel gedrag te zijn geweest.
Prevalentie en vormen van ongewenst seksueel gedrag
65% van de respondenten beweren het slachtoffer te zijn geweest van daden van
voyeurisme, 75% hebben obscene opmerkingen te verduren gekregen, 54% zijn het mikpunt
geweest van impliciete voorstellen van seksuele aard. Een opmerkelijke minderheid heeft
overigens ernstiger vormen van ongewenst seksueel gedrag vermeld, zoals blootstelling aan
pornografische voorwerpen (35%), expliciete seksuele toenaderingspogingen (28%) en
4
BRUYNOOGHE R., CARMEN I., HINNEKINT B., HUTSEBAUT F., VANSTEENWEGEN A.,
Violence physique et sexuelle à l’égard des femmes. Situatie in België. Kabinet van de
Staatssecretaris van het Leefmilieu en Sociale emancipatie, Brussel, INBEL, (1991: 12).
5
GARCIA A.; Harcèlement sexuel sur les lieux de travail; UCL; Departement Sociologie;
(1985: 368).
6
MANIGART P.;La gestion de la diversité: personnel féminin et minorités culturelles dans les
Forces armées belges; Courrier hebdomadaire du CRISP n°1630; (1999: 25).
47

feitelijkheden (39%). Ten slotte bevestigen 5% en 3% het slachtoffer te zijn geweest van
respectievelijk seksuele chantage en seksueel geweld.
Onderzoek betreffende ongewenst seksueel gedrag jegens secretaresses (1997) 7
In 1997 heeft het tijdschrift Secretaresse een onderzoek uitgevoerd naar de gevolgen en de
vorm van pesterijen bij de secretaresses. Op de 3600 abonnees van het tijdschrift hebben
182 personen een vragenlijst beantwoord, of een respons rate van 5%. Een onderzoek van
dit type vertoont uiteraard beperkingen verbonden aan de wervingswijze van de
respondenten.
Prevalentie van ongewenst seksueel gedrag
Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat 29% van de respondenten ongewenst seksueel
gedrag op het werk vermelden.
Daders van ongewenst seksueel gedrag
In 33% van de gevallen waren de daders collega's, in 33% het afdelingshoofd (superieur van
een hogere rang), in 21% de onmiddellijke superieur, in 8% vrienden van de directie of
klanten en in 5% ondergeschikten.
Reacties
Ongeveer 70% van de slachtoffers hebben over hun ervaring met andere personen gepraat:
met een collega (41%) of met hun partner (30%). In 18% van de gevallen werd de
vertrouwenspersoon geraadpleegd.
Gevolgen
Voor 30% van de secretaresses die het mikpunt van ongewenst seksueel gedrag zijn
geweest, heeft dit feit gevolgen gehad op hun loopbaan (ontslag, minder gemotiveerd,
minder goede arbeidsomstandigheden of promotiebelemmering).
Psychologische gevolgen zoals stress, concentratieverlies, en angst werden eveneens door
de respondenten aangehaald.
Bedrijfsbeleid
Ongeveer 40% van de bedrijven hebben een vertrouwenspersoon aangesteld. Hoewel 75%
van de secretaresses die ongewenst seksueel gedrag te verduren kregen zich tot een
vertrouwenspersoon hadden kunnen wenden, waren meer dan de helft van de
onderzoekspersonen niet over de vertrouwenspersoon tevreden omdat deze persoon of te
dicht bij de directie stond of een man was.
7
BAJEMA C.W. vermeldt de resultaten van het onderzoek Ongewenst seksueel gedrag op het
werk in Le harcèlement sexuel sur le lieu de travail dans l'Union Européenne; Europese
Commissie: Directoraat-generaal Werkgelegenheid, industriële betrekkingen en sociale zaken;
Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen; (1999: 62).
48

) In Frankrijk
De nationale peiling van Louis Harris (1991) 8
Methodologie
Van 9 tot 13 december 1991 voerde Harris bij 1300 personen een peiling uit, te weten een
representatieve steekproef van 1000 Fransen (mannen en vrouwen) en een steekproef van
300 werkende vrouwen van 18 tot 40 jaar oud. Deze peiling bevatte enerzijds een opinie- en
perceptiepeiling betreffende ongewenst seksueel gedrag en anderzijds de schatting van zijn
omvang bij de vrouwen.
Prevalentie
9% van de vrouwen van de steekproef hebben "vrij tot bijzonder onaangename situaties op
het werk meegemaakt", wat 19% van de werkende of werkend geweest zijnde vrouwen
vertegenwoordigt. Het ongewenst seksueel gedrag kon bestaan uit toenaderingspogingen
gepaard met chantage; herhaalde toenaderingspogingen ondanks de weigering;
dubbelzinnige woorden en handelingen; een onaangenaam werkklimaat; de tentoonstelling
van pornografische tekeningen en foto's.
Betrokken bedrijfssectoren
De meest betrokken sectoren waren de handel en de ambachtnijverheid (18% van de
werkende vrouwen / slachtoffers), de industriële sector (17%) en de ziekenhuissector (14%).
Daders
Met betrekking tot de daders van ongewenst seksueel gedrag gaat het meestal om de baas
(29%), een klant (27%), een superieur (26%) of een collega (22%).
Hoewel de peiling licht werpt op de Franse publieke opinie, wordt geen schatting gegeven
over het percentage van mannelijke slachtoffers.
Peiling uitgevoerd door het Institut Français d'Opinion Publique (1999) 9
Methodologie
Op 11 en 12 februari 1999 heeft het Institut Français d'Opinion Publique (IFOP) een peiling
uitgevoerd voor l'Express bij 958 personen, een representatieve steekproef van de populatie
van 18 jaar en meer. De peiling werd door middel van het quotasysteem uitgevoerd.
De meting van ongewenst seksueel gedrag bestond uit een algemene vraag: "Bent u
persoonlijk, of is iemand die u kent, het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag op het
werk geweest?"
8
9
CROMER S. ; Le Harcèlement sexuel en France-La levée d'un tabou 1985-1990; La
Documentation Française; Parijs; (1995: 192).
http://www.ifop.com/europe/sondages/opinion/harcel.asp.
49

Prevalentie
Uit de resultaten van deze peiling blijkt dat 9% van de vrouwen en 8% van de mannen
beweren slachtoffer en/of getuige van een daad van ongewenst seksueel gedrag op het werk
te zijn geweest. Ongewenst seksueel gedrag op het werk werd vanuit een vrij ruim
gezichtspunt bevat, in die zin dat aan de respondent werd gevraagd zich als slachtoffer en/of
getuige te plaatsen.
Gevolgen
Overigens werd op de vraag "loopt naar uw mening een persoon die wegens ongewenst
seksueel gedrag een klacht indient, het risico zijn/haar betrekking te verliezen?" door 63%
van de vrouwen en door 57% van de mannen bevestigend geantwoord.
c) In Luxemburg
Nationaal onderzoek uitgevoerd door C. Margue (1995) 10
Methodologie
502 werkende vrouwen tussen 15 en 50 jaar, wonende in Luxemburg en werkzaam in een
bedrijf dat minstens 3 werknemers telt, werden telefonisch ondervraagd. De vragenlijst werd
als volgt opgesteld:
Enerzijds werd de prevalentie vanuit een objectieve definitie van ongewenst seksueel gedrag
bevat. Op basis van 15 verschillende vormen van verbaal, niet-verbaal en fysiek ongewenst
gedrag dienden de respondenten aan te duiden of zij hiervan het mikpunt zijn geweest.
Anderzijds werden de respondenten na deze objectieve definitie gevraagd of zij huns inziens
slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag waren geweest.
Prevalentie van ongewenst seksueel gedrag
Volgens de objectieve definitie zijn 80% van de vrouwen minstens één keer het mikpunt van
een af andere vorm van ongewenst seksueel gedrag geweest. Volgens de subjectieve
definitie achten 13% zich een slachtoffer. Ondanks de vastgestelde afwijking naargelang van
de definitie benadrukken de onderzoekers dat ongewenst seksueel gedrag een reëel risico
voor de vrouwen op het werk vertegenwoordigt.
10 BAJEMA C. vermeldt de resultaten van het onderzoek Sexual harassment. A day-to-day reality at
the workplace in Luxembourg in Le harcèlement sexuel sur le lieu de travail dans l'Union
Européenne; Europese Commissie: Directoraat-generaal Werkgelegenheid, industriële
betrekkingen en sociale zaken; Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen;
(1999: 93-94).
50

Vormen van ongewenst seksueel gedrag
De meest vermelde vormen van ongewenst seksueel gedrag zijn, in dalende orde: de blik
(52%); schunnige moppen (52%); toelonken (44%); fluiten (31%); opmerkingen over het
uiterlijk en de kleding (23%).
De onderzoekers hebben vastgesteld dat de ernst en de omvang van ongewenst seksueel
gedrag steeg naarmate het aantal werknemers in een bedrijf toenam. De horecasector wordt
het meest door ongewenst seksueel gedrag getroffen.
Risicofactoren
De leeftijd: Jongelui (in het bijzonder vrouwen van 25-29 jaar);
Het opleidingsniveau: Vrouwen met een middelbareschooldiploma zijn het meest
blootgesteld in verhouding tot vrouwen met een lager opleidingsniveau (omdat deze in hun
werk minder vaak met mannen worden geconfronteerd) of in verhouding tot vrouwen met
een hoger opleidingsniveau (omdat zij beter bestand lijken om zich te verweren);
Het beroepsstatuut van de werknemer: in verhouding tot de arbeiders lopen
kantoorbedienden een groter risico;
Het geslacht: de vrouwen waarvan de hiërarchische superieur een man is;
De burgerlijke staat: bij gescheiden vrouwen of vrouwen die ongehuwd met hun partner
samenleven wordt in verhouding tot ongehuwde vrouwen, gehuwde vrouwen en weduwen,
een grotere kwetsbaarheid vastgesteld.
Reacties van de slachtoffers
Met betrekking tot de onmiddellijke reactie van de 13% van de vrouwen (66 gevallen) die het
mikpunt van ongewenst seksueel gedrag zijn geweest, hebben 39% weerstand geboden,
22% hebben zich verdedigd / hebben de dader met een gevat antwoord gediend, 21%
hebben de dader een klap in het gezicht gegeven of hebben opvliegend gereageerd, 12%
hebben het gedrag gemeld, 10% hebben ontslag gegeven; tussen 2% en 5% hebben
gedreigd erover te praten, hebben zich verwijderd, hebben geen enkele weerstand geboden,
hebben zich afgezonderd en zijn bang geweest.
Op langere termijn hebben 81% van de slachtoffers geen enkele actie ondernomen, 7%
hebben een klacht ingediend, 4% hebben de personeelsvertegenwoordiger gecontacteerd
en 1% hebben een klacht ingediend bij de politie.
Gevolgen van ongewenst seksueel gedrag
Voor 54% van de slachtoffers heeft het ongewenst seksueel gedrag geen gevolgen gehad in
hun privé- of in hun beroepsleven; 19% zijn wantrouwig geworden; 16% hebben onslag
gevraagd; 9% maken gewag van psychologische problemen en 5% hebben problemen
gehad om promotie te krijgen.
51

d) In Zwitserland
Nationaal onderzoek geleid door Véronique Ducret en Chloé Fehlmann (1993) 11
Methodologie
Dit onderzoek werd in Genève bij bedrijven uitgevoerd die enerzijds op basis van hun
bedrijfssector (Bank- / verzekeringswezen; Handel; Horeca; Gezondheidszorg; Vervoer /
Communicatie; Metallurgie / Chemie / Bouw; Overheidsdiensten / Internationale organisaties;
andere diensten) en anderzijds op basis van hun grootte (kleine, middelgrote en grote
bedrijven) werden uitgekozen.
In totaal hebben 25 bedrijven aan de enquête deelgenomen: 558 werkneemsters, per loting
gekozen uit de personeelslijsten die door de directie werden overhandigd, werden tijdens
een gesprek tussen november 1990 en mei 1991 ondervraagd.
Prevalenties van ongewenst seksueel gedrag
In de afgelopen twee jaar werden 59% van de ondervraagde vrouwen minstens één maal
met ongewenst seksueel gedrag op het werk geconfronteerd. De onderzoekers hebben
vastgesteld dat de vrouwen moeilijkheden hadden ongewenst seksueel gedrag te definiëren.
Eerder dan de afgelopen twee jaar hebben 42% van de ondervraagde vrouwen minstens
één maal een daad van ongewenst seksueel gedrag in de loop van hun beroepsleven te
verduren gehad. (de onderzoekers achten dit percentage onderschat).
In de loop van hun beroepsleven (incluis de afgelopen twee jaar) werden 72% van de
vrouwen met ongewenst seksueel gedrag geconfronteerd.
Vormen van ongewenst seksueel gedrag
De vormen van ongewenst seksueel gedrag waren geen elkaar wederzijds uitsluitende
categorieën, de vrouwen konden meerdere antwoorden opgeven. In dalende orde noteren
wij misplaatste opmerkingen jegens vrouwen in het algemeen (35%) en jegens de betrokken
vrouw (33%); gedrag waarbij men zich ongemakkelijk voelt (30%); ongelegen of opdringerige
voorstellen (19%); de aanwezigheid van pornografische voorwerpen (16%); ongewenste
fysieke contacten (14%); seksuele chantage (2%); opgedrongen seksuele betrekkingen
(0,7%).
Frequentie van het fenomeen in de afgelopen twee jaar
87% van de slachtoffers hebben dit gedrag herhaaldelijk verduurd. Van de slachtoffers
hebben 70% gedurende meer dan één jaar ongewenst seksueel gedrag vanwege eenzelfde
persoon verduurd en 16% vermelden gedurende meer dan één jaar dagelijks ongewenst
seksueel gedrag. Ongewenst seksueel gedrag is een volhardende daad in de tijd en heeft
niets te maken heeft met een geïsoleerd feit, een onbeholpenheid of een onvoorziene
tegenvaller. Bovendien erkennen 71% van de slachtoffers met meer dan één situatie van
ongewenst seksueel gedrag en vanwege verschillende daders geconfronteerd te zijn
geweest.
11 DUCRET V.; FEHLMANN C.; Harcèlement sexuel. La réalité cachée des femmes au travail;
Uitgegeven door het Bureau fédéral de l'égalité entre femmes et hommes en door het Bureau de
l'égalité des droits entre homme et femme; Berne; maart 1993.
52

Risicofactoren
Bedrijfssector: Het risico lijkt in alle bedrijfstakken aanwezig te zijn: in elke bedrijfstak hebben
meer dan 50% van de werkneemsters hun beklag over ongewenst seksueel gedrag
gemaakt. De sector van de metallurgie, de bouw, de chemie, de drukkerij (69%) evenals de
sector van vervoer en communicatie (68%) zijn iets meer getroffen dan de andere
bedrijfstakken. De sector van het bank- en verzekeringswezen (52%) en de sector van de
gezondheidszorg (53%) lijken minder door ongewenst seksueel gedrag getroffen.
Het type van de arbeidsovereenkomst: vrouwen met een arbeidsovereenkomst van bepaalde
duur zijn in verhouding tot vrouwen met een arbeidsovereenkomst van onbepaalde duur,
vaker het mikpunt van ongewenst seksueel gedrag (73% tegenover 58%);
Leeftijd: Jongere vrouwen krijgen vaker ongewenst seksueel gedrag te verduren, 71% van
de vrouwen tussen 18 en 25 jaar zijn het slachtoffer van dergelijk gedrag geweest. Deze
percentages verminderen bij vrouwen van 26 tot 35 jaar, van 36 tot 45 jaar en van meer dan
45 jaar tot respectievelijk 66%, 57% en 49%;
Opleidingsniveau: Vrouwen met een opleidingsniveau hoger dan het basisonderwijs zijn
meer aan ongewenst seksueel gedrag onderhevig dan vrouwen die maar tot hun 12 jaar
naar school zijn geweest (60% tegenover 42%). Het risico van ongewenst seksueel gedrag
varieert eveneens naar gelang de vrouwen al dan niet een beroepsopleiding hebben kunnen
volgen (61% tegenover 48%). Ten slotte maken meer vrouwelijke kaderleden gewag van
ongewenst seksueel gedrag dan vrouwen die geen hiërarchische verantwoordelijkheid
hebben (65% tegenover 57%).
Zo zijn vrouwen met een precair beroepsstatuut vaak aan ongewenst seksueel gedrag
onderhevig maar dat geldt eveneens voor vrouwen met een hoge beroepsbekwaamheid en
een verantwoordelijke positie. A priori lijken deze resultaten tegenstrijdig. Al zijn alle vrouwen
blootgesteld zijn aan ongewenst seksueel gedrag, hebben de onderzoekers doen opmerken
dat naargelang van hun beroepspositie en -situatie vrouwen aan verschillende vormen van
ongewenst seksueel gedrag onderworpen zijn. Zo zijn maatschappelijk kwetsbare vrouwen
meer onderhevig aan gedwongen fysieke contacten, aan toenaderingspogingen en chantage
terwijl geschoolde / gediplomeerde / leidinggevende werkneemsters meer hun beklag maken
over misplaatste opmerkingen.
De daders van ongewenst seksueel gedrag
In dalende orde zijn de daders van ongewenst seksueel gedrag collega's (52%);
hiërarchische superieuren (22%); personen extern aan het bedrijf (15%); ondergeschikten
(5%).
Hun positie zal evenwel de vorm van ongewenst seksueel gedrag beïnvloeden. Naarmate de
belager een hogere positie bekleedt kan hij zich veroorloven de vrouwen daden op te
dwingen die ernstige gevolgen hebben: tegenover 5% superieuren en 2% personen extern
aan het bedrijf, wordt geen enkele werknemer vermeld als dader van seksuele chantage, van
gedwongen seksuele betrekkingen, van verkrachting en fysiek geweld.
Reacties van de slachtoffers ten opzichte van ongewenst seksueel gedrag
72% van de vrouwen verklaren gereageerd te hebben. De meest voorkomende reacties zijn
het verbale antwoord (46%); de persoon of het gebaar negeren (21%) en grapjes maken /
spotten (18%). Wat betreft de impact van de reacties hebben 23% van de vrouwen die
53

hebben gereageerd het ongewenst seksueel gedrag zien stoppen terwijl 77% geen enkele
verandering in het gedrag van de dader hebben opgemerkt.
Met betrekking tot de doelmatigheid van de reacties benadrukken de auteurs dat 12 "tegen
ongewenst seksueel gedrag bepaalde reacties doeltreffender blijken te zijn dan andere,
zoals een koele en afgemeten houding tegenover de dader, de klacht bij de bevoegde
instanties en een tegenaanval in de vorm van een fysieke verdediging, terwijl gekheid,
spotten of doen alsof "er niets aan de hand was" minder afdoende middelen lijken te zijn ".
Van de vrouwen die niet hebben gereageerd schrijven meer dan 50% deze afwezigheid van
reactie toe aan het feit dat "ongewenst seksueel gedrag gebruikelijk is, dat dit gedrag deel
uitmaakt van de betrekkingen tussen mannen en vrouwen, dat de mannen nu eenmaal zo
zijn, en dat niets hen kan veranderen ".
Gevolgen van ongewenst seksueel gedrag
Ten gevolge van ongewenst seksueel gedrag lijden 28% van de slachtoffers aan ernstige
gevolgen. De meest vermelde gevolgen zijn van psychologische aard.
e) Het Europese landschap
Europese onderzoeken over de arbeidsomstandigheden geleid door de Europese
Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden (1996 et 2000) 13
Methodologie
In 1996 voerde de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en
arbeidsomstandigheden haar tweede enquête betreffende de arbeidsomstandigheden uit. In
dit kader werd een representatieve steekproef van werknemers samengesteld: 15 800
werknemers werden tijdens een persoonlijk gesprek over onderwerpen met betrekking tot
hun werkomstandigheden ondervraagd.
In 2000 werd bij 21 500 Europese werknemers een derde enquête uitgevoerd: 1 500
werknemers per lidstaat behalve in Luxemburg waar 500 werknemers werden ondervraagd.
Prevalentie
Uit de resultaten van de tweede enquête blijkt dat in de twaalf maanden voorafgaand aan de
enquête 4% van de werknemers beweren het mikpunt te zijn geweest van fysiek geweld, 8%
van intimidatie en bullying en 2% van ongewenst seksueel gedrag. Het geslacht wordt als
een factor beschouwd die het risico van ongewenst seksueel gedrag verhoogt. 4 vrouwen op
de 100 tegenover 1 man op de 100 achten het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag te
zijn.
Uit de derde enquête blijkt dat geweld, pesterijen en intimidatie fenomenen zijn die nog
steeds op de werkplek aanwezig zijn. 4 tot 15% van de werknemers hebben namelijk erkend
12 DUCRET V. et FEHLMANN C.; Harcèlement sexuel. La réalité cachée des femmes au travail;
Uitgegeven door het Bureau fédéral de l'égalité entre femmes et hommes en door het Bureau de
l'égalité des droits entre homme et femme; Berne; maart (1993: 52).
13 http://www.eurofound.ie/working/surveys.htm.
54

het mikpunt van intimidatie te zijn geweest. Deze afwijkingen vloeien vermoedelijk voort uit
de verschillende houdingen in de verschillende landen ten opzichte van deze problemen. De
auteurs van het onderzoek zijn van mening dat in bepaalde landen deze cijfers in verhouding
tot de realiteit onderschat zijn
Met betrekking tot de omvang van ongewenst seksueel gedrag vermelden 2% van de
werknemers, naar het voorbeeld van de resultaten van 1996, door dit fenomeen getroffen te
worden.
Verdeling van de gevallen van ongewenst seksueel gedrag
De resultaten van de tweede enquête wijzen uit dat de meeste gevallen van ongewenst
seksueel gedrag in dalende orde optreden in de horecasector (6% van de werknemers); bij
de werkneemsters (4%); bij de bedienden met een precaire arbeidssituatie (3% van de
werknemers met een arbeidsovereenkomst van bepaalde duur en uitzendkrachten).
Gevolgen van ongewenst seksueel gedrag op het absenteïsme
De tweede enquête wijst uit dat van de slachtoffers van ongewenst seksueel gedrag 31% in
de 12 maanden voorafgaand aan de enquête afwezig zijn geweest op hun werk.
Onderzoeken betreffende de omvang van ongewenst seksueel gedrag op de
Europese universiteiten en hogescholen
In 1998 gaf The National Unions of Students in Europe – een organisatie die werd opgericht
ter bevordering van de culturele, educatieve, sociale en economische belangen van
studenten op Europees niveau – een gids 14 uit waarin een overzicht wordt opgenomen van
de onderzoeken die in Europese universiteiten en hogescholen over het thema van
ongewenst seksueel gedrag werden uitgevoerd. Wegens de moeizame
gegevensverzameling bevat deze gids niet de onderzoeksresultaten die door Zuid- of Oost-
Europese universiteiten werden uitgevoerd. De belangrijkste onderzoeksresultaten worden
hierna weergegeven:
14 The National Unions of Students in Europe; Research and Results on Sexual Harassment and
Violence at European Institutions of Higher Education; uitgegeven door ESIB-The National Unions
of Students in Europe; 1998.
55

Tabel 2. De omvang van ongewenst seksueel gedrag
in Europese universiteiten en hogescholen.
Onderzoek Steekproef Meting Resultaten
Finland
Mankkinen 15 (1995)
Finland
Sinkkonen (1997) (Vermeld
door The National Unions of
Students
In Europe)
Duitsland
FrauenDruck (1992)
(Vermeld door The National
Unions of Students
In Europe)
Duitsland
Frauenbeauftragte der
Freien Universität Berlin
(1992) (Vermeld door The
National Unions of Students
In Europe)
740 personen van de
academische en nietacademische
personeelsleden van de
universiteit van Helsinki
hebben een vragenlijst
ingevuld en teruggestuurd (de
universiteitsstudenten werden
eveneens ondervraagd maar
de resultaten worden hier
evenwel niet vermeld).
668 personeelsleden van de
universiteit van Kuopio
hebben een vragenlijst
ingevuld en teruggestuurd
41 personeelsleden van de
Fachhochschule for
economics van Berlijn (FHW)
waaronder 18 leden van het
academisch personeel
(waarvan 7 vrouwen en 11
mannen) en 23 leden van het
administratief en technische
personeel (waarvan 16
vrouwen en 7 mannen)
hebben op een vragenlijst
geantwoord. Afhankelijk van
het geslacht werd een
verschillende vragenlijst
gestuurd, de meeste vragen
waren open vragen.
272 vrouwen (waarvan 171
vrouwen tewerkgesteld door
de FU-Berlin en 101
studenten) hebben op een
vragenlijst per postzending
geantwoord.
Definitie van ongewenst
seksueel gedrag ontleend aan
het onderzoek van Varsa
(1993):
"Het is een seksuele, fysieke,
verbale of geschreven
belangstelling - het is
ongewenst en unilateraal - het
veroorzaakt vaak een directe of
indirecte druk of schept een
onaangename werksfeer - het
veroorzaakt negatieve gevolgen
of dreigt negatieve gevolgen te
hebben voor de persoon die het
mikpunt van ongewenst
seksueel gedrag is geweest "
Geen informatie betreffende de
definitie en de
operationalisering van
ongewenst seksueel gedrag.
Afwezigheid van informatie over
de meting en de definitie van
ongewenst seksueel gedrag.
Afwezigheid van informatie over
de definitie en het
meetinstrument van ongewenst
seksueel gedrag.
56
Prevalentie tijdens de
beroepscarrière:
11%
Prevalentie in de afgelopen twee
jaar: 7% waarvan 78% vrouwen
Prevalentie in de afgelopen twee
jaar: 34%
Een prevalentie van 9,7% bij de
vrouwen (of 4 vrouwen waarvan 1
vrouwelijke docent en 3 vrouwen
van het administratief en
technische personeel).
Prevalentie van 34,85%
(studenten en
werkneemsters
samengenomen).
Bij de werkneemsters waren
de daders hun superieur
(29,2%); collega's van
eenzelfde hiërarchisch
niveau (36,5%); collega's
van een lager hiërarchisch
niveau (4,1%) en
assistenten (2,7%). Fysieke
toenaderingspogingen
(aanraking en omhelzing)
zijn vaker het toedoen van
daders van een hoger
hiërarchisch niveau.
15 MANKKINEN T.; Le harcèlement sexuel sur le lieu de travail dans l'Union Européenne; Europese
Commissie: Directoraat-generaal Werkgelegenheid, industriële betrekkingen en sociale zaken;
Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen; (1999: 75-76).

Duitsland
Frauenbeauftragte der
Freien Universität Berlin
(1992) (Vermeld door The
National Unions of Students
In Europe)
Verenigd Koninkrijk
Ledwith and Weaver (1996)
(Vermeld door The National
Unions of Students In
Europe)
Zweden
Adriansson (1993) (Vermeld
door The National Unions of
Students In Europe en door
Hagman 16 )
Een anonieme vragenlijst
werd aan alle
personeelsleden van de
Oxford Brookes University
gestuurd die sinds 6
maanden of langer op basis
van een
arbeidsovereenkomst van
bepaalde duur werden
tewerkgesteld: 609 personen
hebben de vragenlijst
beantwoord.
Een vragenlijst werd aan alle
werknemers van de
universiteit van Göteborg
gestuurd: 2174 vrouwen en
1715 mannen hebben erop
geantwoord.
Afwezigheid van informatie over
de definitie en het
meetinstrument van ongewenst
seksueel gedrag.
Definitie van ongewenst
seksueel gedrag ontleend aan
het verslag van FRID-A:
"Ongewenst seksueel gedrag
op het werk bestaat uit elke
vorm van ongewenst gedrag
van seksuele aard dat zich uit
in woorden of handelingen, op
het werk of in een situatie
extern aan het huidige werk of
in verband met een sollicitatie,
met het gevolg dat een vrouw
zich vernederd, onder druk of
getroffen voelt".
Daders
57
Negatieve gevolgen op het
werkklimaat, het persoonlijke
welzijn, op de gezondheid
en de psychische toestand.
34% van de werknemers
hebben verklaard het
mikpunt van ongewenst
seksueel gedrag te zijn
geweest, 18% hebben
aanhoudend ongewenst
seksueel gedrag verduurd,
geschat op meer dan drie
maal;
11% van de werknemers
achten op het ogenblik van
de enquête het slachtoffer
van ongewenst seksueel
gedrag te zijn.
Oververtegenwoordiging van
de mannen onder de daders
van bullying en pesterijen.
Meestal hebben de daders
een hogere hiërarchische
positie dan hun slachtoffers.
De slachtoffers vermelden
eveneens ongewenst
seksueel gedrag vanwege
studenten.
2 soorten gevolgen worden
opgemerkt: gevolgen op de
gezondheid; vermijding van
de situaties waar ongewenst
seksueel gedrag kan
optreden.
Prevalentie van 15% bij de
vrouwen en 4% bij de mannen.
Oververtegenwoordiging van de
mannen (90%)
Beroepsstatuut van de belager:
verschillend beroep dan dat van
het slachtoffer (33%); werkgever
of superieur (32%); collega's
(28%); studenten (7%);
studiedirecteurs (10%).
16 HAGMAN N.; Le harcèlement sexuel sur le lieu de travail dans l'Union Européenne; Europese
Commissie: Directoraat-generaal Werkgelegenheid, industriële betrekkingen en sociale zaken;
Bureau voor officiële publicaties der Europese Gemeenschappen; (1999: 120-122).

Zweden
Adriansson (1993) (Vermeld
door The National Unions of
Students In Europe en door
Hagman
58
Risicofactoren Leeftijd: hoewel alle
leeftijden vertegenwoordigd
zijn is de leeftijdsgroep van
vrouwen tussen 25-34 jaar
oververtegenwoordigd (40%
van de vrouwen.
Burgerlijke staat er wordt
geen enkele samenhang
vastgesteld tussen de
burgerlijke staat van het
slachtoffer en het ongewenst
seksueel gedrag.
Beroepsstatuut: de
slachtoffers waren vaak
vrouwen in directiefuncties,
onderzoekers of studenten
van de 3e cyclus. Bovendien
waren zij meestal werkzaam
in een overheersend
mannelijk milieu.
f) Conclusie
De voorgestelde onderzoeken en peilingen zijn niet uitputtend. Overigens kan in sommige
gevallen de afwezigheid worden betreurd van informatie met betrekking tot de meting en de
definitie van ongewenst seksueel gedrag. Insgelijks, wanneer men iemand vraagt of hij/zij, of
iemand die hij/zij kent, het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag op het werk is
geweest (zoals dat werd gevraagd in de peiling uitgevoerd door het Institut Français
d'Opinion Publique in 1999) leidt deze vraag tot de bevatting van ongewenst seksueel
gedrag vanuit een ruimer gezichtpunt dan wanneer men iemand vraagt of hij/zij tijdens meer
dan één jaar dagelijks het mikpunt van ongewenst seksueel gedrag is geweest (zoals dat het
geval was voor de Zwitserse nationale enquête van 1993). Overigens, terwijl bepaalde
enquêtes een nationale strekking hadden beperkten sommige enquêtes zich tot bepaalde
bedrijfssectoren. Ten slotte ondervroegen bepaalde enquêtes enkel vrouwen en bieden dus
geen enkele aanwijzing betreffende het percentage van mannen dat met ongewenst
seksueel gedrag wordt geconfronteerd. De volgende vaststellingen kunnen evenwel worden
gemaakt:
Ongewenst seksueel gedrag vertegenwoordigt een reëel risico voor de vrouwen op het werk,
het geslacht is namelijk een risicofactor die ongewenst seksueel gedrag in de hand werkt. De
sectorale enquêtes buiten beschouwing gelaten, strekt de prevalentie van ongewenst
seksueel gedrag zich met betrekking tot de vrouwen, van 4% (tweede Europese enquête
uitgevoerd in 1996 door de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en
arbeidsomstandigheden) tot 80% (nationaal onderzoek in Luxemburg in 1995). Dergelijke
afwijkingen vloeien voort uit het feit dat de tweede enquête van de Europese Stichting tot
verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden betrekking had op de situatie van de
werkneemsters in de loop van de 12 maanden voorafgaand aan de enquête terwijl de
resultaten van het Luxemburgs onderzoek niet beperkt waren in de tijd en het percentage
van vrouwen betrof die minstens één maal het mikpunt van enige vorm van ongewenst
seksueel gedrag waren geweest. Overigens worden afhankelijk van de landen ongetwijfeld
verschillende houdingen ten opzichte van dit probleem aangenomen. De sectorale enquêtes
buiten beschouwing gelaten, strekt de prevalentie van ongewenst seksueel gedrag zich met
betrekking tot de mannen, van 1% (tweede enquête van de Europese Stichting tot
verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden in 1996) tot 12% (Waalse resultaten
van het Belgische nationaal onderzoek uitgevoerd in 1984).

Hoewel ongewenst seksueel gedrag op alle beroepsniveaus en alle leeftijdscategorieën een
risico voorstelt wijst de Belgische nationale enquête van 1984 uit dat ongehuwde en
alleenstaande vrouwen (weduwen en gescheiden vrouwen) er vaker door worden getroffen.
Uit de Luxemburgse nationale enquête van 1995 blijkt dat gescheiden vrouwen of vrouwen
die ongehuwd met hun partner samenleven, kwetsbaarder zijn dan ongehuwde vrouwen,
gehuwde vrouwen en weduwen. Overigens dient te worden benadrukt dat de Zweedse
sectorale enquête van 1993 uitgevoerd bij universitair personeel geen enkele samenhang
heeft kunnen vaststellen tussen de burgerlijke staat van het slachtoffer en ongewenst
seksueel gedrag.
Bovendien treft ongewenst seksueel gedag eerder vrouwen met een precaire
arbeidsovereenkomst zoals onder meer wordt uitgewezen door het Zwitsers nationaal
onderzoek van 1993 en de tweede Europese enquête van 1996 van de Europese Stichting
tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden. Wat betreft het opleidingsniveau
van de slachtoffers blijkt uit de Zwitserse nationale enquête van 1993 en het Luxemburgs
nationaal onderzoek van 1995 dat vrouwen met een middelbareschooldiploma meer aan
ongewenst seksueel gedrag zijn blootgesteld dan vrouwen met een lager opleidingsniveau.
Vrouwen in verantwoordelijke functies maken eveneens hun beklag over ongewenst
seksueel gedrag (resultaten van de Zwitserse nationale enquête van 1993 en de Zweedse
sectorale enquête van 1993). Zij zijn evenwel aan minder ernstige vormen van ongewenst
seksueel gedrag blootgesteld.
Met betrekking tot de dader van het ongewenst seksueel gedrag zijn de mannen
oververtegenwoordigd. Meestal hebben de daders een hogere hiërarchische positie dan
(hiërarchische superieur) of een identieke hiërarchische positie als (collega) het slachtoffer.
De onderzoeken wijzen herhaaldelijk uit – de Belgische nationale enquête van 1984, het
Zwitsers nationaal onderzoek van 1993 en de Duitse sectorale enquête van 1992 aan de FU-
Berlin – dat de positie van de dader van ongewenst seksueel gedrag de ernst van het gedrag
beïnvloedt. Naarmate men de hiërarchische ladder beklimt, verhoogt eveneens de ernst van
het gedrag.
Ongewenst seksueel gedrag lijkt in talrijke bedrijfstakken aanwezig te zijn. Bepaalde
sectoren vertegenwoordigen evenwel een groter risico, te weten de handel en de
ambachtnijverheid, de industriële sector en de ziekenhuissector enerzijds, zoals blijkt uit de
Franse nationale peiling van 1991, en anderzijds de sector van de metallurgie, de bouw, de
chemie, de drukkerij evenals de sector van vervoer en communicatie (de sector van de
gezondheidszorg is minder getroffen) zoals blijkt uit de Zwitserse nationale enquête van
1993. Ten slotte wijst het Luxemburgs nationaal onderzoek uit dat de horecasector het
meest door ongewenst seksueel gedrag wordt getroffen.
De gevolgen van ongewenst seksueel gedrag doen zich gelden op beroepsniveau
(verslechtering van de kwaliteit van het werk, demotivatie, ontslag, uitsluiting van promotie
en loonsverhoging, dreigingen of effectief ontslag, enz.) en psychologisch niveau (stress,
angst, prikkelbaarheid, druk, depressie, wantrouwen ). Absenteïsme wordt eveneens
vermeld.
59

2.2.2. Noord-Amerika
a) In de Verenigde Staten
Onderzoek aan de universiteit van Purdue geleid door Elizabeth Grauerholz
(1989) 17
Methodologie
In 1989 werden per postzending aan de 340 vrouwen van het docentenkorps van de
universiteit van Purdue vragenlijsten gestuurd. Onder het totaal aantal docenten telde men
19% vrouwen. Men merkt een bijzonder hoge respons rate op (62%).
De vragenlijsten omvatten twee algemene vragen: de eerste vraag bestond eruit te weten of
deze vrouwen in het academisch milieu een slachtoffer kenden van ongewenst seksueel
gedrag en in de tweede vraag diende de respondent te vermelden of zij tijdens haar werk
aan de universiteit persoonlijk het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag was geweest.
Prevalentie
van alle respondenten hebben 36% toegegeven een personeelslid van de universiteit te
kennen dat een of andere vorm van ongewenst seksueel gedrag heeft meegemaakt. Een
respondent op de vier vermeldt tijdens haar carrière aan de universiteit het mikpunt van
ongewenst seksueel gedrag te zijn geweest.
Risicofactoren
Leeftijd. De resultaten hebben de ervaringen van ongewenst seksueel gedrag niet met een
bijzondere leeftijdsgroep van vrouwelijke docenten in verband kunnen brengen. Zo was de
leeftijdswaaier van de vrouwen die wel het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag zijn
geweest vergelijkbaar met die van de vrouwen die niet het slachtoffer van ongewenst
seksueel gedrag zijn geweest.
Anciënniteit. Met betrekking tot het gemiddeld aantal jaren anciënniteit heeft de auteur geen
verschillen kunnen vaststellen tussen de slachtoffers en de niet-slachtoffers. Van de vrouwen
die het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag zijn geweest werkten meer dan 50%
sinds maximaal 4 jaar aan de universiteit wat een grotere kwetsbaarheid doet vermoeden bij
jongere vrouwen. Van de vrouwen die geen enkel ongewenst seksueel gedrag hebben
meegemaakt hadden 50% echter een anciënniteit van maximaal 5 jaar.
Het type van de arbeidsovereenkomst. Docenten met een voltijdse arbeidsovereenkomst zijn
minder onderhevig aan ongewenst seksueel gedrag. Zo worden onder de slachtoffers
slechts 3,7% met een voltijdse arbeidsovereenkomst geteld.
Werkomgeving. De slachtoffers zijn zelden in een overheersend vrouwelijk departement
werkzaam terwijl de vrouwen niet-slachtoffers vaker in een overheersende vrouwelijke
omgeving zijn tewerkgesteld. Het betreft hier om één van de belangrijkste ontdekkingen van
dit onderzoek.
17 GRAUERHOLZ E.; Sexual Harassment in the Academy: The case of Women Professors in
Sexual Harassment in the Workplace ; Uitgegeven door Margaret S. Stockdale; Women and Work
Vol. 5; (1996: 29-50).
60

Vormen van ongewenst seksueel gedrag en de daders ervan
Ongeacht zij al dan niet slachtoffer zijn, hebben alle vrouwen vermeld een breed waaier van
gedragingen te hebben ervaren die, hoewel zij niet altijd als ongewenst seksueel gedrag
kunnen worden bestempeld, als ongepaste gedragingen van seksuele aard moeten worden
beschouwd. De daders van dergelijke gedragingen behoren tot alle hiërarchische niveaus.
Op basis van een lijst van 10 gedragingen (seksistische opmerkingen; overdreven
belangstelling; opmerkingen van seksuele aard; lichamelijke taal; geschriften met een
seksuele connotatie; fysieke toenaderingspogingen; expliciete seksuele voorstellen;
seksuele corruptie; verkrachting; andere gedragingen). Onder de meest voorkomende
gedragingen kunnen in dalende orde worden vermeld, seksistische opmerkingen,
overdreven belangstelling, opmerkingen van seksuele aard en lichamelijke taal.
Elk van de gedragingen werd zowel gepleegd door hiërarchische superieuren, collega's en
studenten. Naargelang van de respondenten waren de opmerkingen van seksuele aard
evenwel eerder het toedoen van superieuren dan van collega's. Seksistische opmerkingen,
opmerkingen van seksuele aard, en fysieke toenaderingspogingen worden eerder aan
superieuren en collega's dan aan studenten toegeschreven. Wat de studenten betreft zij zijn
eerder dan de andere categorieën, verantwoordelijk voor geschriften met een seksuele
connotatie. Meestal komen deze geschriften voor op anonieme evaluatieformulieren wat de
dader van de geschriften beschermt.
De daders van ongewenst seksueel gedrag waren voor het merendeel van de gevallen van
het mannelijk geslacht (van de daders zijn 93% hiërarchische superieuren, 90% collega's en
82% studenten en behoren tot het mannelijk geslacht).
Perceptie van ongewenst seksueel gedrag
Het verdient te worden opgemerkt dat met betrekking tot de perceptie van ongewenst
seksueel gedrag, deze perceptie niet verschilt naargelang van de positie van de dader maar
echter wel in functie van het opdringerig en ondubbelzinnig karakter van het gedrag. Hoe
opdringeriger het gedrag is hoe ondubbelzinniger het is en hoe meer het als ongewenst
seksueel gedrag wordt herkend.
61

Onderzoek in de uitzendsector geleid door Jackie Krasas Rogers en Kevin.
D.Henson (1997) 18
In hun onderzoek hebben Jackie Krasas Rogers en Kevin. D.Henson de gevolgen bevat die
het fenomeen van de groei van de uitzendsector in de afgelopen jaren op de werkorganisatie
heeft gehad.
Methodologie
Dit onderzoek steunt op de resultaten afkomstig van twee enquêtes: de eerste werd van
1990 tot 1991 in Chicago en de tweede van 1993 tot 1994 in Los-Angeles uitgevoerd. In
totaal werden 68 diepgaande interviews afgenomen, 35 in Chicago en 33 in Los Angeles.
Onder deze 68 personen werden 66% vrouwen geteld. De respondenten waren voor het
merendeel uitzendkrachten. In deze studies werd het thema van ongewenst seksueel gedrag
niet in de interviewgidsen opgenomen. Samengenomen hadden de respondenten in vrijwel
40 uitzendbureaus gewerkt over een periode gaande van enkele maanden tot meer dan 10
jaar. De onderzoekspopulatie bestond uit een veelzijdige groep samengesteld uit zwart-
Amerikanen, Latijns-Amerikanen, Aziatisch-Amerikanen en blanke mannen en vrouwen
tussen 20 en 60 jaar.
Prevalentie
De bedoeling van dit onderzoek was niet gegevens te verzamelen over de omvang van
ongewenst seksueel gedrag in de uitzendsector maar eerder de organisatie en de gevolgen
van de groei van de uitzendsector te bevatten. De onderzoekers hebben evenwel
vastgesteld dat 40% van de respondenten, zonder erom te worden gevraagd, spontaan
hebben verklaard het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag te zijn. Het dient te worden
benadrukt dat een meer directe vraag ongetwijfeld een omvangrijker percentage van
ongewenst seksueel gedrag aan het licht zou hebben gebracht.
Zo heeft de vraag "Met wie werkt u en wat is de aard van deze werkrelatie?" talrijke
discussies over ongewenst seksueel gedrag op gang gebracht. In de conclusies van hun
onderzoeksverslag benadrukken de auteurs dat 19 "Het werk van uitzendbureaus een vorm
van arbeid is die een hoge feminisering vertoont en geen grote bevoegdheid heeft. Het
precaire beroepsstatuut, de depersonalisatie van de uitzendkrachten werkt een omgeving in
de hand waarin pesterijen zoals ongewenst seksueel gedrag plausibel zijn.(...) Veel
werknemers dulden pesterijen of andere misbruiken eerder dan hun mogelijkheden voor
toekomstige opdrachten of inkomsten via het uitzendbureau in het gedrang te brengen."
De onderzoekers zijn eveneens van mening dat de uitzendsector, met een uitermate hoge
feminisering en seksualisering, een omgeving schept die ongewenst seksueel gedrag
stimuleert en tolereert. Naar het voorbeeld van talrijke werknemers in de dienstensector,
worden uitzendkrachten geacht voortdurend opgewekt te zijn. Het uitzendbureau moedigt
hen aan zich als genodigden te beschouwen die hun gastheer niet mogen beledigen. Deze
metamorfose van de genodigde versterkt de passiviteit en maakt dat elke klacht van de
uitzendkrachten over hun werk ongepast is. Kritiek op werk is ongeoorloofd.
18 KRASAS ROGERS J.; HENSON K.D.;"Hey, why don't you wear a shorter skirt?" Structural
Vulnerability and the Organization of Sexual Harassment in Temporary Clerical Employment in
Gender and Society, April (1997: 215-237).
19 KRASAS ROGERS J.; HENSON K.D.;"Hey, why don't you wear a shorter skirt?" Structural
Vulnerability and the Organization of Sexual Harassment in Temporary Clerical Employment in
Gender and Society, April (1997: 233-234).
62

Onderzoek in het juridische milieu geleid door Irène Padavic en James D. Orcutt
(1997) 20
Methodologie
De gegevens betreffende de advocaten en rechters zijn afkomstig van twee enquêtes die in
1988 door een zelfstandig onderzoeksbureau werden uitgevoerd.
Wat de advocaten van Florida betreft, werd aan 1500 willekeurig gekozen advocaten, 750
mannen en 750 vrouwen, een vragenlijst overhandigd. De respons rate bedroeg 46,8%. 702
advocaten, waarvan 414 vrouwen en 288 mannen, hebben namelijk hun vragenlijst
teruggestuurd. Wat de rechters betreft hebben 648 rechters (waarvan 67 vrouwen) een
vragenlijst ontvangen. 366 vragenlijsten werden teruggestuurd wat een respons rate van
56,5% voorstelt. In dit geval waren de respons rates bij de mannen en de vrouwen
vergelijkbaar, te weten 59,7% van de vrouwen (aantal=40) evenals 56,1% van de mannen
(aantal=326) hebben hun vragenlijst teruggestuurd.
De vragenlijsten bevatten items met betrekking tot daden en woorden. Voor elk van deze
items werd aan de respondenten gevraagd met welke frequentie mannelijke en vrouwelijke
rechters en advocaten zich aan dergelijk gedrag schuldig maakten.
Vormen van ongewenst seksueel gedrag
Uit de gegevens van de enquête werden twee vormen van ongewenst seksueel gedrag
vastgesteld:
"gender typing" bestaat uit minder ernstig gedrag zoals: opmerkingen betreffende het
persoonlijk voorkomen van de vrouwen, blijk geven van familiariteit, veronderstellen dat
een vrouw geen advocate is;
"gender dominance" bestaat uit ernstiger gedrag zoals vernederende grappen of
opmerkingen over vrouwen, verbale of fysieke seksuele toenaderingspogingen.
De vrouwelijke respondenten waren zich van de twee vormen van ongewenst seksueel
gedrag meer bewust dan de mannelijke respondenten. In de meeste gevallen hadden twee
maal zoveel vrouwelijke respondenten in verhouding tot de mannen ongewenst seksueel
gedrag ondervonden.
Anderzijds maken de mannelijke advocaten zich vaker dan de mannelijke rechters schuldig
aan ongewenst seksueel gedrag.
Ten slotte vermeldt de meerderheid van de respondenten (met één uitzondering) "gender
typing" te hebben opgemerkt. Een minderheid van vrouwen vermeldt gedragingen van
"gender dominance" te hebben opgemerkt. De vrouwen verklaren evenwel dat de mannelijke
advocaten zich vaak overgeven aan vernederende grappen of opmerkingen over vrouwen.
20 PADAVIC I.; ORCUTT J.; Perceptions of Sexual Harassment in the Florida Legal System. A
comparison of Dominance and Spillover Explanations in Gender and Society; Vol. 11 N°
5;Oktober (1997: 682-698).
63

Risicofactoren
Geslacht: In het juridische kader lijkt het minder waarschijnlijk dat mannen in verhouding tot
de vrouwen gedragingen van "gender typing" ondervinden;
Leeftijd: Gedragingen van "gender typing" verminderen naarmate de leeftijd stijgt, zowel bij
de mannelijke rechters als bij de mannelijke advocaten;
Hiërarchische positie: in tegenstelling tot de andere groepen van respondenten
onderscheiden de jonge vrouwelijke rechters zich opmerkelijk doordat zij de mannelijke
rechters als daders van ongewenst seksueel gedrag zien.
Onderzoek bij het ministerie van Defensie, geleid door Lisa D. Bastian en Anita R.
Lancaster en Heidi E. Reyst (1996) 21
Methodologie
In maart 1994 gaf de ondersecretaris van Defensie de opdracht tot de opstelling van een
specifiek politiek actieplan betreffende ongewenst seksueel gedrag. Dit plan bevatte onder
meer de uitvoering van twee enquêtes over ongewenst seksueel gedrag bij het ministerie
van Defensie. Deze enquêtes werden van 15 februari tot 18 september 1995 uitgevoerd.
De eerste enquête beoogde de incidentie te vergelijken van ongewenst seksueel gedrag
tussen 1988 en 1995; deze eerste enquête werd naar 30.000 werknemers van het ministerie
van defensie gestuurd. Van de 30.000 personen hebben 13.600 personen geantwoord (of
een respons rate van 46%).
De doelstellingen van de tweede enquête bestonden erin enerzijds de prevalentie, de
context en de omstandigheden van ongewenst seksueel gedrag te bepalen en anderzijds de
doelmatigheid van de klachtenprocedure en van de geboekte vooruitgang in de preventie en
bestrijding van ongewenst seksueel gedrag te beoordelen. Voor deze tweede enquête werd
aan 50.000 werknemers van het ministerie van Defensie een vragenlijst gestuurd waarvan
28.300 werden ingevuld (of een respons rate van 56%).
Geen enkele persoon heeft meer dan één vragenlijst ontvangen.
Verloop van de prevalentie van ongewenst seksueel gedrag
In 1988 heeft 22% van het militaire personeel (64% van de vrouwen en 17% van de mannen)
in het jaar voorafgaand aan de enquête één of meerdere feiten van ongewenst seksueel
gedrag op het werk gemeld. In 1995 lijkt ongewenst seksueel gedrag in omvang te
verminderen: 19% van het personeel (55% van de vrouwen en 14% van de mannen)
erkennen in het jaar voorafgaand aan de enquête het mikpunt van één of meerdere feiten
ongewenst seksueel gedrag te zijn geweest.
Beoordeling van ongewenst seksueel gedrag
Zo verklaren in 1995 op basis van een lijst van 10 items (formulier A), 55% van de vrouwen
en 14% van de mannen, het mikpunt van één of meerdere feiten van ongewenst seksueel
gedrag te zijn geweest.
21 http://www.defenselink.mil/news/fact_sheets/sxhas95.html.
64

Overigens hebben de onderzoekers het waarnemingsveld van het onderzoek wensen te
verruimen tot ongewenst seksueel gedrag dat zich buiten de werkcontext kan voordoen. Ten
eerste hebben zij aan de respondenten gevraagd - op basis van een lijst van 25 items,
formulier B genoemd - of zij het mikpunt zijn geweest van één of meerdere feiten van
ongewenst seksueel gedrag zowel binnen de werkcontext als erbuiten. Uit de resultaten blijkt
dat 78% van de vrouwen en 38% van de mannen één of meerdere van de vermelde
gedragingen hebben meegemaakt. Ten tweede hebben de onderzoekers de respondenten
gevraagd of zij deze gedragingen als ongewenst seksueel gedrag beschouwden. In dit
opzicht dient te worden opgemerkt dat hoewel 78% van de vrouwen en 38% van de mannen
één of meerdere van dergelijke gedragingen hebben meegemaakt, enkel 52% van de
vrouwen en 9% van de mannen dergelijke gedragingen als ongewenst seksueel gedrag
aanduiden.
Risicofactoren
Geslacht. In verhouding tot de mannen hebben de vrouwen een opmerkelijk hoger
percentage van ongewenst seksueel gedrag gemeld;
Hiërarchische positie. Onder het militaire personeel lijken de jonge "gewone soldaten" meer
dan de oudere "gewone soldaten" of de officieren het mikpunt van ongewenst seksueel
gedrag te zijn. Van de jonge "gewone soldaten" hebben 49% één of meerdere gevallen
gemeld, tegenover 40% bij de oudere "gewone soldaten" en 39% bij de officieren.
Etnische afkomst. Mannen van het zwarte ras vertonen een ietwat hogere incidentie dan
blanke mannen (43% tegenover 36%). Er werd echter geen enkel opmerkelijk verschil
tussen zwarte en blanke vrouwen vastgesteld (76% tegenover 78%).
Daders
De daders die door de vrouwelijke en mannelijke slachtoffers het meest worden vermeld zijn
collega's (44% van de vrouwen en 52% van de mannen duiden hun collega's als de dader
aan), het militaire personeel met een hogere rang dan het slachtoffer (43% van de vrouwen
en 21% van de mannen) en andere militairen (24% van de vrouwen en 22% van de
mannen). De daders worden zelden onder het burgerpersoneel aangewezen. Bijvoorbeeld
slecht 6% van de vrouwen en 7% van de mannen vermelden door burgercollega's te zijn
lastiggevallen.
Context van het ongewenst seksueel gedrag
De meeste feiten van ongewenst seksueel gedrag doen zich voor in de militaire instellingen
(88% van de vrouwen en 76% van de mannen melden dit), op het werk (74% van de
vrouwen en 68% van de mannen) en tijdens de werkuren (77% van de vrouwen en 68% van
de mannen).
Reacties van de slachtoffers
Ongeveer 24% van de personen die een onaangename situatie hebben beleefd hebben dit
kenbaar gemaakt (40% van de vrouwen en 17% van de mannen).
Meestal hebben zij dit aan hun directe hiërarchische superieur gemeld (26% van de vrouwen
en 11% van de mannen); aan een persoon die deel uitmaakt van de hiërarchie (21% van de
vrouwen en 8% van de mannen) en aan de superieur van de belager (18% van de vrouwen
en 8% van de mannen).
65

Acties die door de organisaties worden ondernomen om aan de klachten van de slachtoffers
tegemoet te komen
De dader werd naar de reden van zijn gedrag gevraagd (vermeld door 50% van de
vrouwelijke slachtoffers en 22% van de mannelijke slachtoffers);
De dader kreeg advies (20% van de vrouwen en 10% van de mannen);
De klacht werd onderzocht (14% van de vrouwen en 4% van de mannen);
Geen enkele actie werd ondernomen (15% van de vrouwen en 39% van de mannen);
De klacht werd niet serieus genomen (23% van de vrouwen en 16% van de mannen);
10% van de slachtoffers hebben verduidelijkt niet te weten welke actie werd
ondernomen.
Genoegdoening van de slachtoffers ten gevolge van hun klacht
Van de slachtoffers die het feit van ongewenst seksueel gedrag hebben aangegeven zijn één
derde tevreden, een ander derde zijn niet tevreden en niet ontevreden. Ten slotte zijn 35%
van de vrouwen en 33% van de mannen niet tevreden met de algemene aanpak van de
klacht.
Waarom hebben bepaalde slachtoffers niet geklaagd?
Op deze vraag beantwoorden de vrouwen in de eerste plaats dat zij dit probleem zelf
wensen op te lossen (54% van de vrouwen tegenover 47% van de mannen). In de eerste
plaats achten de mannen deze zaak niet belangrijk (51% van de mannen tegenover 35% van
de vrouwen). 20% van de vrouwen en 10% van de mannen hebben niet geklaagd omdat zij
meenden dat geen actie zou worden ondernomen.
Met betrekking tot de negatieve gevolgen werden de volgende resultaten vastgesteld: 25%
van de vrouwen en 13% van de mannen waren van mening dat het voorval melden een
onaangename werksituatie kon scheppen. 17% van de vrouwen en 8% van de mannen
meenden dat indien zij klaagden zij als onruststokers zouden worden bestempeld. Ten slotte
wensten 13% van de vrouwen en 10% van de mannen hun belager niet te "kwetsen".
Opleiding over ongewenst seksueel gedrag en beoordeling van de doelmatigheid ervan
79% van de vrouwen en 85% van de mannen hebben verklaard over ongewenst seksueel
gedrag een opleiding te hebben genoten. De onderzoekers wensten te weten of deze
opleiding heeft bijgedragen tot de vermindering en de preventie van ongewenst seksueel
gedrag: 54% van de vrouwen en 65% van de mannen beoordelen de invloed van de
opleiding als "matig tot bijzonder doelmatig", 35% van de vrouwen en 27% van de mannen
beoordelen de invloed van de opleiding als "gering" terwijl 12% van de vrouwen en 8% van
de mannen de opleiding niet doelmatig achten.
66

) In Canada
Nationaal onderzoek geleid door Statistique Canada (1993)
In 1993 heeft Statistique Canada bij 12.000 vrouwen een onderzoek uitgevoerd.
Prevalentie
Ondanks de afwezigheid van informatie met betrekking tot de gebruikte methodologie
verklaart de Groupe d'aide et d'information sur le harcèlement sexuel au travail de la
province de Québec, en vernoemt hierbij de resultaten van het onderzoek 22 : "6% van de
vrouwen op het werk hebben in de loop van de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek
minstens één voorval meegemaakt waarbij ongewenst seksueel gedrag betrokken was (…)
Vrijwel 25% van de ondervraagde vrouwen hebben één of andere vorm van ongewenst
seksueel gedrag op het werk verduurd, voorvallen waarbij meestal opmerkingen over hun
fysiek voorkomen of hun seksueel leven werden gemaakt. Overigens werden zowat 23%
minstens één maal in hun leven op het werk gepest. Vele vrouwen hebben verschillende
vormen van pestgedrag verduurd, gaande van misplaatste opmerkingen tot dreigingen met
ontslag, ten gevolge van een weigering seksuele gunsten toe te staan ".
Risicofactoren
De meest voorkomende mikpunten zijn jonge en ongehuwde vrouwen: 10% van de vrouwen
van minder dan 25 jaar hebben erkend gepest te zijn geweest en 9% van deze vrouwen
waren ongehuwd.
Daders van ongewenst seksueel gedrag
55% van de gemelde voorvallen betroffen een collega van het werk. 39% van de voorvallen
betroffen een persoon met een hoger hiërarchische positie dan het slachtoffer.
Onderzoek aan de universiteit van Sherbrooke geleid door Marie-Jules Bergeron
en Katie Deschamps (1996) 23
Methodologie
In 1996 hebben Marie-Jules Bergeron en Katie Deschamps, studenten in psychologie aan de
universiteit van Sherbrooke, in samenwerking met het Centre de prévention et d'intervention
en matière de harcèlement sexuel een onderzoek betreffende ongewenst seksueel gedrag
uitgevoerd.
Een vragenlijst werd naar 1600 personen gestuurd die aan de universiteit van Sherbrooke
studeren en werken. 649 studenten (58% vrouwen en 42% mannen) hebben de vragenlijst
beantwoord. Van de personeelsleden hebben 198 personen de vragenlijst beantwoord.
Onder deze 198 personeelsleden tellen wij 60% vrouwen (120 vrouwen) en 40% mannen (78
mannen). De laatstgenoemde onderzoekspopulatie behoort tot de volgende categorieën:
22 Peiling vermeld door de Groupe d'aide et d'information sur le harcèlement sexuel au travail de la
province de Quebec ; ça fait pas partie d'la job! Guide d'action contre le harcèlement sexuel au
travail; Editions de la Pleine Lune; Quebec, (1996: 40-41).
23 http://www.usherb.qc.ca/harcelement/savoirplus/sondage.html.
67

docenten (32%); lesverantwoordelijken (12%); ondersteunend personeel (29,5%);
vakmensen (18%); kaderleden (8,5%).
Prevalentie
Hoewel de afwezigheid van informatie betreffende de definitie van ongewenst seksueel
gedrag te betreuren valt wijzen de resultaten uit dat in het jaar voorafgaand aan het
onderzoek, 8% van de respondenten (studenten en personeelsleden samengenomen) zich
slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag achten; 20% zijn er getuige van; 45% zijn
tegelijkertijd getuige en slachtoffer en ten slotte, 27% van de respondenten zijn noch het ene
noch het andere.
73% van de respondenten zijn dus slachtoffer of getuige van ongewenst seksueel gedrag
geweest.
Risicofactoren
De vrouwen lopen een groter risico. Bij de vrouwelijke respondenten telt men namelijk 10%
slachtoffers (tegenover 5% bij de mannelijke respondenten) en 49% getuigen / slachtoffers
(tegenover 37% bij de mannelijke respondenten).
Onderzoek aan de universiteit van Ottawa geleid door Andrée Daviau en Diane
Roller (1999) 24
Methodologie
In 1999 hebben 1026 personeelsleden van de universiteit van Ottawa een vragenlijst
ingevuld met betrekking tot hun persoonlijke ervaring tegenover de verschillende vormen van
pestgedrag. Van deze 1026 personeelsleden zijn enerzijds 62% vrouwen (636 vrouwen) en
38% mannen (390 mannen) en anderzijds behoren 59,1% tot het ondersteunend personeel
en 33,5% tot het academisch personeel.
Omvang van ongewenst seksueel gedrag
8,3% van de personeelsleden hebben gemeld tijdens hun werk aan de universiteit van
Ottawa of in de universitaire context ongewenst seksueel gedrag te hebben ondergaan.
Meer vrouwen dan mannen hebben ongewenst seksueel gedrag op het werk ondergaan, dat
is het geval voor 9,7% van de vrouwen en 5,9% van de mannen. In de afgelopen 12
maanden hebben 3,0% van de vrouwen en 1,8% van de mannen ongewenst seksueel
gedrag ondergaan.
Risicofactoren
Bovendien lijkt ongewenst seksueel gedrag meer voor te komen bij de leden van het
onderwijzend personeel (10,2%) dan bij de leden van het ondersteunend personeel (7,4%).
In deze arbeidscategorieën worden meer vrouwen dan mannen met ongewenst seksueel
gedrag geconfronteerd.
24 http://www.uottawa.ca/services/sex-har/survey99.htm.
68

Daders van ongewenst seksueel gedrag naargelang het geslacht en het beroep van de
slachtoffers
Volgens de vrouwen is de dader in 93,5% van de gevallen een man. De mannen vermelden
in 65,2% van de gevallen de vrouwen als de dader. Mannelijke docenten stellen in 68,4%
van de gevallen de studenten verantwoordelijk terwijl de vrouwelijke docenten in 62,0% van
de gevallen hun collega's als de bron van het ongewenst seksueel gedrag aanduiden. Het
ondersteunend personeel wijst in dalende orde de dader onder het docentenkorps, het
directiepersoneel en de collega's aan.
Gevolgen
De helft van de slachtoffers zijn van mening dat ongewenst seksueel gedrag hun werk
effectief aantast. Zij vermelden concentratieproblemen (10,6%), stress (9,4%) en
absenteïsme (7,1%). Voor de vrouwen komt hierbij nog de intimidatie (8,1%) terwijl de
mannen hun activiteit op het werk beperken (12,0%).
Klachten van ongewenst seksueel gedrag
Ondanks de nefaste gevolgen van het ongewenst seksueel gedrag op het slachtoffer, dienen
slechts 9,4% van de slachtoffers bij de universiteitsdirectie een klacht in. Meer mannen dan
vrouwen hebben gekozen een klacht neer te leggen. (12,0% van de mannen tegenover 8,1%
van de vrouwen). De slachtoffers nemen meestal een naaste (68,2%) of collega's (50,6%) in
vertrouwen.
Redenen van het zwijgen
Om hun afwezigheid van reactie te rechtvaardigen voeren zowel de mannen als de vrouwen
de volgende redenen aan: de situatie lijkt hen niet ernstig genoeg; zij verkiezen de situatie
zelf op te lossen; zij vrezen voor de reactie van hun omgeving.
Andere vormen van pestgedrag
Tijdens deze peiling werden andere vormen van pestgedrag en geweld bestudeerd. Uit de
resultaten van de peiling blijkt dat het universitair personeel zelden wordt geconfronteerd met
pesterijen op grond van het ras, de godsdienst of de seksuele geaardheid. Andere vormen
van pestgedrag en geweld komen evenwel meer voor: in dalende orde kunnen worden
vermeld: verbale agressie (14,9% van het personeel); dreigingen (13,3%); machtsmisbruik
en intimidatie (8,8%).
c) Conclusie
Het nationaal onderzoek van 1993 geleid door Statistique Canada buiten beschouwing
gelaten, betreffen de onderzoeken die hier worden voorgesteld bijzondere sectoren. Uit deze
onderzoeken werd tot de hierna vermelde belangrijkste vaststellingen gekomen.
Naargelang de sectoren strekt de prevalentie van ongewenst seksueel gedrag zich bij de
vrouwen uit van 3% (percentage van vrouwen die het slachtoffer van ongewenst seksueel
gedrag zijn geweest in de 12 maanden voorafgaand aan het onderzoek, zoals vermeld in het
onderzoek uitgevoerd aan de universiteit van Ottawa in 1999) tot 64% (percentage van
vrouwen die één of meerdere feiten van ongewenst seksueel gedrag hebben gemeld in het
jaar voorafgaand aan het onderzoek, zoals verduidelijkt in het eerste onderzoek uitgevoerd
in 1988 bij het Amerikaanse ministerie van Defensie). Naargelang de sectoren strekt de
69

prevalentie van ongewenst seksueel gedrag zich bij de mannen uit van 1,8% (percentage
van mannen die het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag zijn geweest in de 12
maanden voorafgaand aan het onderzoek, zoals vermeld in het onderzoek uitgevoerd aan
de universiteit van Ottawa in 1999) tot 17% (percentage van mannen die één of meerdere
feiten van ongewenst seksueel gedrag hebben gemeld in het jaar voorafgaand aan het
onderzoek, zoals verduidelijkt in het eerste onderzoek uitgevoerd in 1988 bij het
Amerikaanse ministerie van Defensie).
Overigens dient te worden opgemerkt dat tijdens het onderzoek dat in 1997 bij
uitzendkrachten werd uitgevoerd, 40% van de respondenten, zonder erom te worden
gevraagd, spontaan hebben verklaard het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag te zijn.
De onderzoekers benadrukken dat uitzendkrachten pesterijen lijken te dulden eerder dan
hun mogelijkheden tot toekomstige opdrachten of inkomsten via het uitzendbureau in het
gedrang te brengen. Werknemers met een precaire arbeidsovereenkomst lijken dus
kwetsbaarder te zijn voor ongewenst seksueel gedrag. Het onderzoek dat in 1989 bij de
vrouwelijke werknemers aan de universiteit van Purdue werd uitgevoerd kwam eveneens tot
deze vaststelling.
Behalve het feit tot het vrouwelijk geslacht te behoren, wat systematisch als verzwarende
risicofactor van ongewenst seksueel gedrag wordt vermeld (zoals uitgewezen door het
Amerikaanse onderzoek van 1997 uitgevoerd in het juridische milieu; door het onderzoek
van 1996 uitgevoerd bij het Amerikaanse ministerie van Defensie; door het onderzoek van
1993 geleid door Statistique Canada; door het Canadese onderzoek van 1996 aan de
universiteit van Sherbrooke en van 1999 aan de universiteit van Ottawa) kunnen de
volgende risicofactoren worden genoemd.
De jongheid wordt als een risicofactor vermeld. In het leger bijvoorbeeld waar de jonge
"gewone soldaten", mannen en vrouwen samengenomen, meer het mikpunt zijn van
ongewenst seksueel gedrag dan de oudere "gewone soldaten" (resultaten van het
onderzoek van 1996 uitgevoerd bij het Amerikaanse ministerie van Defensie). Insgelijks wijst
het onderzoek van 1993 uitgevoerd door Statistique Canada uit dat het feit een jonge vrouw
te zijn een risicofactor vertegenwoordigt. Daarentegen heeft het onderzoek van 1989
uitgevoerd bij het vrouwelijk docentenkorps aan de universiteit van Purdue, geen samenhang
kunnen aantonen tussen de feiten van ongewenst seksueel gedrag en een bepaalde groep
van vrouwelijke docenten; de leeftijdscategorieën van de vrouwen die wel, het slachtoffer
van ongewenst seksueel gedrag zijn geweest waren vergelijkbaar met die van de vrouwen
die niet het slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag zijn geweest.
Wat betreft de burgerlijke staat loopt een ongehuwde vrouw een groter risico het mikpunt te
worden van ongewenst seksueel gedrag (nationaal onderzoek van 1993 door Statistique
Canada).
In een overheersende mannelijke omgeving werken vertegenwoordigt eveneens een
verzwarende risicofactor voor een vrouw (onderzoek van 1989 uitgevoerd aan de universiteit
van Purdue).
Met betrekking tot de perceptie van ongewenst seksueel gedrag kunnen de volgende
vaststellingen worden gemaakt. Bij de vrouwen, hoe opdringeriger het gedrag is hoe
ondubbelzinniger het is en hoe meer het als ongewenst seksueel gedrag wordt herkend
(onderzoek van 1989 aan de universiteit van Purdue). Bij de mannen vermindert het gedrag
van "gender typing" (opmerkingen over het persoonlijke voorkomen van de vrouw; blijk
geven van familiariteit, enz.) naarmate de leeftijd stijgt (onderzoek van 1997 uitgevoerd in het
Amerikaanse juridische milieu). Ten slotte hebben zowel de vrouwen als de mannen er
moeite mee te erkennen dat zij het mikpunt zijn van ongewenst seksueel gedrag.
Bijvoorbeeld in 1995, in de sector van de Amerikaanse defensie: hoewel 78% van de
70

vrouwen en 38% van de mannen één of meerdere feiten van ongewenst seksueel gedrag
hebben vermeld, hebben slechts 52% van de vrouwen en 9% van de mannen dit gedrag als
ongewenst seksueel gedrag aangewezen (onderzoek van 1996 uitgevoerd bij het
Amerikaanse ministerie van Defensie).
Wat de daders van het ongewenst seksueel gedrag betreft, bij de vrouwelijke slachtoffers
zijn zij meestal van het mannelijk geslacht (onderzoeken van 1989 aan de universiteit van
Purdue en van 1999 aan de universiteit van Ottawa). In 1999 aan de universiteit van Ottawa
waren voor de mannelijke slachtoffers de vrouwen in 65,2% van de gevallen de daders
(universiteit van Ottawa, 1999). Met betrekking tot de hiërarchische positie van de daders
worden in het militaire milieu door de mannelijke en vrouwelijke slachtoffers de collega's het
meest als de daders genoemd, gevolgd door hiërarchisch hogergeplaatste officieren
(onderzoek van 1996 uitgevoerd bij de Amerikaanse defensie). Het onderzoek van 1993
uitgevoerd door Statistique Canada bij 12.000 vrouwen identificeert eerst de collega's en
vervolgens de hiërarchische superieur als daders van het ongewenst seksueel gedrag. Ten
slotte, volgens de resultaten van het onderzoek van 1999 uitgevoerd aan de universiteit van
Ottawa, duiden de mannelijke docenten de studenten als de hoofdverantwoordelijken aan
terwijl de vrouwelijke docenten hun collega's als voornaamste bron van ongewenst seksueel
gedrag aanduiden.
Met betrekking tot de reacties dient te worden benadrukt dat het merendeel van de
slachtoffers niet reageren. Zo wordt met betrekking tot het onderzoek van 1997 uitgevoerd in
de uitzendsector gesteld dat "Vele werknemers pesterijen en andere misbruiken dulden
eerder dan hun mogelijkheden tot toekomstige opdrachten of inkomsten via het
uitzendbureau in het gedrang te brengen". In de sector van de Amerikaanse defensie
hebben slechts 24% van de slachtoffers, mannen en vrouwen samengenomen, het
ongewenst seksueel gedrag kenbaar gemaakt en aangegeven, wat evenwel het geval is
voor 40% van de vrouwelijke slachtoffers tegenover slechts 17% van de mannelijke
slachtoffers (onderzoek van 1996 uitgevoerd bij het Amerikaanse ministerie van Defensie).
Hetzelfde geldt voor het onderzoek van 1999 aan de universiteit van Ottawa waar slechts
9,4% van de slachtoffers een klacht hebben ingediend. Daarentegen hebben meer mannen
dan vrouwen gekozen een klacht in te dienen (universiteit van Ottawa, 1999).
De redenen die de slachtoffers aanvoeren om hun afwezigheid van reactie te rechtvaardigen
zijn de volgende: bij de Amerikaanse defensie noemen de vrouwen in de eerste plaats het
feit dat zij dit probleem zelf wensen op te lossen terwijl het bij de mannen om een zaak gaat
die niet belangrijk is. In 1999, in het onderzoek aan de universiteit van Ottawa voeren de
slachtoffers die niet hebben gereageerd, de volgende redenen aan: de situatie lijkt hen niet
ernstig genoeg; zij verkiezen de situatie zelf op te lossen; zij vrezen voor de reactie van hun
omgeving.
Ongewenst seksueel gedrag is dus een ernstig probleem dat vooral de vrouwen treft. De
mannelijke daders zijn oververtegenwoordigd. Dergelijk gedrag heeft ernstige gevolgen voor
het slachtoffer en schept een vijandig klimaat met nefaste gevolgen op de werkomgeving.
Ondanks de ernstige gevolgen van ongewenst seksueel gedrag voor het slachtoffer en voor
de werkorganisatie lijkt dit gedrag weinig aan de kaak gesteld.
71

HOOFDSTUK 3 : VERKLARENDE MODELLEN VAN PESTERIJEN
3.1. Morele pesterijen
Inleiding
Er bestaan meerdere psychologische stromingen die een verschillende licht werpen op de
problematieken waarmee de mens wordt geconfronteerd. Het wetenschappelijk onderzoek
heeft uitgewezen dat morele pesterijen een complex fenomeen is dat een multifactoriële
aanpak vereist. Dit hoofdstuk zal dus verschillende psychologische theorieën benaderen om
de etiologie van morele pesterijen te bevatten.
De keuze van de verklarende theorieën die in dit hoofdstuk worden ontwikkeld wordt door de
volgende gedachtegang gemotiveerd. Uiteraard wordt in psychologie het persoonlijk
gezichtspunt vaak bevoorrecht. Maar wanneer het om victimisatie gaat mag op de
intermenselijke dynamiek niet worden bezuinigd. Het mikpunt van pesterijen definieert
zichzelf immers als «slachtoffer van een belager» of als «slachtoffer van een systeem».
Daarom hebben wij de voorkeur gegeven aan psychologische modellen die rekening houden
met de menselijke en organisatorische omgeving van de gepeste werknemer.
Dit gezegd, de ervaring van morele pesterijen wordt voor elk van de slachtoffers op
verschillende wijze in hun persoonlijke levensgeschiedenis gegrift. Het behoort elk van deze
personen toe aan deze ervaring een betekenis te geven. Deze pijnlijke ervaring, zoals
trouwens alle moeilijke gebeurtenissen die het bestaan van eenieder afbakenen, kan voor de
slachtoffers de aanleiding zijn tot een persoonlijke beschouwing van hun eigen
levensgeschiedenis, en kan voor elk van hen de aanzet zijn van een ontwikkeling die
hem/haar in staat zal stellen zichzelf opnieuw te ontdekken en zijn/haar leven een nieuwe
wending te geven.
3.1.1. De theorie van de zondebok
In organisatiepsychologie wordt op de theorie van de zondebok beroep gedaan teneinde het
geweld te verklaren dat binnen een organisatie op een individu wordt gepleegd. De
algemene hypothese van dit theoretisch model stelt dat de angst en de conflicten binnen een
groep zich tot een individu keren die de zondebok wordt en wiens rol, die van vervolgd te
worden, de groep in staat stelt de spanningen te overwinnen. Deze theorie vooronderstelt
dus het bestaan van spanningen of functiestoornissen die schadelijk zijn voor de werkgroep
waarin een proces van morele pesterijen zich voordoet.
Marie-France Hirigoyen heeft via haar klinische ervaring met slachtoffers van morele
pesterijen de aandacht gevestigd op een aantal typische situaties die het brandmerken van
een bepaald individu in de hand werken.
Volgens de auteur wordt de zondebok vaak gekozen onder de personen die in verhouding
tot de groepsnorm afwijken: een vrouw in een groep van mannen, een man in een groep van
vrouwen, een verschillend ras, een verschillende godsdienst, een homoseksueel (Hirigoyen
1998, 59-60). Een zondebok kan ook de nieuwkomer in een reeds gevestigde groep zijn, de
verandering wordt als een verzwakkende factor gezien.
72

Soms worden morele pesterijen opgewekt door een gevoel van afgunst ten opzichte van een
persoon met een bijzondere kwaliteit: schoonheid, jongheid, rijkdom, relationele aanleg. Dat
is eveneens het geval voor jonge werknemer met een bijzonder hoog opleidingsniveau die
een functie bekleden waar hun hiërarchische superieur niet hetzelfde opleidingsniveau heeft
(Hirigoyen 1998, 60-61). Personen die te bekwaam zijn of te veel plaats innemen dreigen
eveneens een schaduw te werpen op een superieur of een collega, daarom is voor de
laatstgenoemden de verleiding groot deze persoon te kleineren of af te zonderen.
Een ander soort situatie die zich leent tot het brandmerken van een individu door een
werkgroep is een verkeerde politieke gezindheid. Soms worden personen wegens een
groepsrivaliteit opgeofferd.
Werknemers in een beschermde beroepssituatie, zoals vakbondsafgevaardigden,
personeelsvertegenwoordigers, werknemers van meer dan 50 jaar en zwangere vrouwen
worden eveneens vermeld als voorkeurmikpunten van pesterijen.
Ten slotte heeft Marie-France Hirigoyen de aandacht gevestigd op vijf zwakke persoonlijke
trekken van een minder doeltreffende verdediging van het slachtoffer (Hirigoyen 2001: 188-
195): gebrek aan zelfrespect, overdreven behoefte aan erkentelijkheid, pietluttigheid,
overdreven werklust en sensitiviteit (hyperemotie gekoppeld aan angstvalligheid).
De theorie van de zondebok is afgeleid van de «Frustratie-Agressie»-theorie geformuleerd
door de onderzoekers van de Yale School (Dollard, Miller, Mowrer, Doob & Sears, 1939). In
haar oorspronkelijke formulering postuleert de Frustratie-Agressie-theorie een universeel
causale samenhang tussen frustratie en agressie. Wat betekent dat elke agressie
noodzakelijkerwijs door een frustratie wordt aangezet. Deze frustratie is niet altijd herkenbaar
maar wordt verondersteld aanwezig te zijn wanneer agressie wordt gepleegd. Anderzijds
betekent deze theorie eveneens dat de reactie op een frustratie noodzakelijkerwijs een
agressie zal zijn.
Deze theorie vertoont een aantal beperkingen: het aangeboren-zijn van de causale
samenhang tussen frustratie en agressie, de noodzaak van het agressief gedrag, de
noodzaak van de frustratie, evenals de cirkelredenering van de theorie. Daarom ook werden
aan het oorspronkelijke model wijzigingen toegebracht.
De meest bekende herformulering van deze theorie danken wij aan Berkowitz
(1969).Volgens deze auteur bestaan de frustraties uit een soort onaangename stimuli die
een emotionele activering en een neiging tot agressief gedrag opwekken en eventueel in een
agressie resulteren. Overigens blijkt het dat agressieve signalen vaak nodig zijn om het
agressief gedrag effectief op te wekken. In bepaalde omstandigheden kunnen deze signalen
op zichzelf reeds het agressief gedrag veroorzaken.
De meest indrukwekkende bewijsvoering van Berkowitz' theorie op niveau van het effect van
de enkele aanwezigheid van signalen (cues) die met geweld worden geassocieerd, wordt
traditioneel "de agressieve cue" genoemd. Hierdoor bedoelt men de grotere
waarschijnlijkheid van agressief gedrag wegens de loutere aanwezigheid van een cue (bv.
een wapen).
Overigens vult de theorie van sociaal leren ontwikkeld door Bandura de Berkowitz' theorie
aan. Net als Berkowitz doet Bandura beroep op onaangename stimuli die een emotionele
activering opwekken en in agressief gedrag kunnen resulteren. Dit laatste is een aangeleerd
gedrag.
73

Ten slotte wordt de theorie van de zondebok gestaafd door de identificatie van
brandmerkmechanismen van het slachtoffer. Door deze mechanismen, ontleend aan de
sociale psychologie, kunnen de cognitieve processen worden bevat waarmee de individuen
van eenzelfde groep ertoe komen één van de hunnen uit te sluiten;
Voor alles plaatst de mens zich in de wereld door deze schematisch te organiseren. Tajfel
(1981) heeft dit fenomeen geformuleerd in termen van «sociale categorisatie». Het gaat om
een zuiver cognitief proces bij de mens dat eruit bestaat de fysieke en sociale omgeving in
aparte categorieën op te splitsen en te rangschikken.
Tijdens het proces van sociale categorisatie treedt het vooroordeel op (Allport, 1954), te
weten de negatieve houding of de neiging een negatieve houding aan te nemen ten opzichte
van een groep of leden van een groep. Deze negatieve houding of de neiging ertoe berust
op een ongegronde en onwrikbare veralgemening. Het vooroordeel betekent de uitsluiting
van de andere als lid van een groep jegens wie men negatieve gevoelens koestert. De
negatieve houding ten opzichte van het slachtoffer vloeit voort uit het feit dat hij/zij in een
verschillende sociale categorie thuishoort dan de groep.
In deze organisatie van de wereld speelt de pro-endogroeptendens (Brewer, 1979) - die op
de neiging wijst de leden van de groep waartoe men behoort positief te beoordelen en de
leden van andere groepen negatief te beoordelen - eveneens een rol. Op basis van het
proces van sociale categorisatie definiëren de sociale groepen, en bijgevolg de individuen
die de groepen samenstellen, zichzelf in termen van «wij» (de endogroep) en «zij» (de
exogroep). De voorkeur gaat uiteraard uit naar het «wij». Het slachtoffer wordt negatief
gezien omdat hij/zij in een verschillende sociale categorie thuishoort dan de groep.
Ten slotte treden rechtvaardigingsprocessen op teneinde de algemene houding van
uitsluiting te sterken. Ten eerste, de fundamentele attributiefout (Ross, 1977) verwijst naar
de algemene menselijke neiging om situationele spanningen ten voordele van persoonlijke of
dispositionele variabelen te onderschatten. Het betreft de neiging morele pesterijen te
verklaren als een fenomeen veroorzaakt door de persoonlijkheid van het mikpunt en niet als
een resultante van de organisatorische situatie. Ten tweede bestaat een vooronderstelling
die deel uitmaakt van de basisideeën, en dus door een meerderheid van personen wordt
gedeeld, volgens welke een individu verdient wat hem overkomt. Naar dit fenomeen wordt
verwezen als de «theorie van de rechtvaardige wereld». Het slachtoffer is dus
noodzakelijkerwijs verantwoordelijk voor het uitsluitgedrag waarvan hij/zij het mikpunt is.
Deze onbewuste mechanismen verklaren hoe uitsluitfenomenen van een individu door een
groep kunnen optreden, soms onafhankelijk van een kwaadwillige intentionaliteit.
3.1.2. De psychoanalytische theorie van het perverse scenario
De theorie van het perverse scenario bezuinigt daarentegen niet op de intentionaliteit.
Volgens Hirigoyen (2001: 52) kan deze fundamentele kwestie niet terzijde worden gelaten,
bijvoorbeeld via systeemconcepties: «Er kan van intentionaliteit geen sprake zijn wanneer
het systemen betreft. De intentionaliteit is het toedoen van mensen die deze perverse
systemen besturen en er gebruik van maken. Insgelijks is de mondialisering op zich niet
schuldig, zelfs wanneer zij aan megalomane leiders de vrije loop geeft aan hun zucht naar
hegemonie, en wanneer zij hen soms in staat stelt hun macht op om het even welke manier
uit te breiden en hun vernietigende manoeuvres achter niet verifieerbare cijfers verborgen te
houden.»
74

Volgens Hirigoyen (1998) omvatten morel pesterijen op het werk twee fenomenen: enerzijds
het machtsmisbruik, dat door de werknemers vlug wordt ontmaskerd en aangeklaagd, en
anderzijds de perverse manipulatie, die verraderlijker en des te meer vernietigend is
De psychoanalyse beschrijft perversie als een koude rationaliteit, gecombineerd met een
onvermogen de anderen als menselijke wezens te beschouwen. Zij benadrukt eveneens de
verleidelijke en manipulatieve trekken die pervers gedrag kenmerken.
Volgens Hirigoyen vestigt de relatie van pesterijen zich in twee fases. De eerste fase
kenmerkt zich door de perverse verleiding terwijl in de tweede fase een onmiskenbaar
geweld optreedt. De eerste fase, ook wel «het breinloos maken» genoemd, kan zich over
verschillende jaren spreiden. Het betreft een voorbereidingsfase tijdens welke de belager
beoogt het slachtoffer uit zijn/haar evenwicht te brengen. De verleiding van de perverse
persoon wordt op de omgeving van het slachtoffer en het slachtoffer zelf uitgeoefend. De
belager verleidt het slachtoffer om hem/haar in zijn greep te krijgen, te weten dat hij een
relatie van overheersing invoert waarbij het slachtoffer belet wordt voor zichzelf te denken. In
de tweede fase maakt de belager gebruik van communicatievervorming (weigering van
directe communicatie, taalverdraaiing, leugens, hanteren van sarcasme, bespotting en
minachting, gebruik van paradoxen, in diskrediet brengen) teneinde het slachtoffer te
manipuleren.
Het perverse scenario verloopt als volgt: de pesterijen worden mogelijk gemaakt omdat zij
worden voorafgegaan door een geringschatting van het slachtoffer door de perverse
persoon, een uitsluiting die door de groep wordt aanvaard en waarmee vervolgens wordt
ingestemd. Deze geringschatting verschaft a posteriori een rechtvaardiging voor de
wreedheid die hij/zij te verduren krijgt, en leidt hem/haar ertoe te denken dat hij/zij verdient
wat hem/haar overkomt.
Eens het proces op gang ontwikkelt zich een cirkelfenomeen. «Een opeenvolging van
opzettelijke gedragingen vanwege de belager bedoeld de angst van het slachtoffer op te
wekken, lokt bij het slachtoffer een verdedigende houding uit die op haar beurt nieuwe
agressies genereert. Na een zekere tijd treden in de ontwikkeling van het conflict fenomenen
van wederzijdse fobieën op: het zien van de gehate persoon verwekt bij de belager een
ingehouden woede op terwijl het zien van zijn/haar verdrukker bij het slachtoffer een
angstfenomeen ontkoppelt (…) Angst wekt bij het slachtoffer pathologisch gedrag op wat als
alibi zal dienen om de agressie retroactief te rechtvaardigen» (Hirigoyen 1998: 57).
De auteur vestigt de aandacht op een aantal psychologische gevolgen van dit scenario op de
slachtoffers (onderworpenheid, twijfel, verwarring, stress, schuld, angst, afzondering). Op
lange termijn zal het slachtoffer een psychologische shock ondergaan. Wanneer het
slachtoffer zich bewust wordt het mikpunt van een manipulatie te zijn geweest voelt hij/zij
zich bedrogen en misbruikt. Dat kan tot een ernstige psychopathologische decompensatie
leiden (algemene angststoornis, zware depressieve fase). Volgens Hirigoyen, zelfs wanneer
het slachtoffer van pesterijen een strijd aanbindt om de agressies te doen ophouden of om
de belager te ontvluchten, blijft hij/zij voor het leven door deze traumatische ervaring
gemerkt.
Hoewel Hirigoyen morele pesterijen hoofdzakelijk vanuit het oogpunt van perversie in
beschouwing neemt, te weten vanuit een eerder dispositioneel perspectief, steunend op de
persoonlijkheidskenmerken van de belager, benadrukt zij het belang van de organisatorische
factoren zoals de houding van het management: «Dit soort processen zijn enkel mogelijk
wanneer het bedrijf of zelfs de omgeving de ogen ervoor sluit». (Hirigoyen 1998: 80).
75

Andere kenmerken van de bedrijfsorganisatie kunnen het optreden van pesterijen in de hand
werken: steeds hogere rentabiliteitsvereisten, onduidelijke taakomschrijvingen, onstabiel
organisatorisch klimaat, afwezigheid van overleg, overdreven hiërarchische structuur, de
druk die op de werknemers wordt uitgeoefend met het oog op een maximale betrokkenheid
in het bedrijf. Verder vermeldt Hirigoyen morele pesterijen die worden aangewend voor
managementdoeleinden.
Behalve deze organisatorische kenmerken stelt de psychoanalyse een sociaal-economische
context aan de kaak die de voedingsbodem vormt voor psychologisch geweld op het werk:
«Door de dreiging van werkloosheid worden verwaandheid en cynisme tot
managementmethoden verheven. In een verbeten concurrentiesysteem worden
onverschilligheid en hardvochtigheid de regel.» (Hirigoyen 1998: 80).
3.1.3. Systeem- en organisatietheorieën
Systeemaspecten
In systeemtheorie wordt het individu nooit als een geïsoleerde persoon beschouwd maar als
lid van een systeem. Een systeem wordt gedefinieerd als een geheel van elementen in
dynamische interactie, georganiseerd in functie van een finaliteit. Wanneer een lid van een
groep ziek valt drukt hij de functiestoornis van het systeem uit. Dit symptomatisch individu
wordt de «geïdentificeerde patiënt» genoemd.
Toegepast op het proces van morele pesterijen zal het systeemmodel het slachtoffer als de
geïdentificeerde patiënt binnen een disfunctionele werkgroep definiëren. De overdreven
machtsverhoudingen stellen communicatievervormingen in waardoor het systeem verder kan
functioneren, of eerder disfunctioneren, zoals het dat reeds sinds zekere tijd doet.
Een aantal ervaringen maken gewag van de mogelijke onderlinge verwisselbaarheid van de
rollen van slachtoffer en belager. Deze omkeringen van de situatie kunnen in een
systeemkader als zoveel verplaatsingen van het mikpunt worden gezien. Op paradoxale
wijze kan het gebeuren dat een opvliegende baas zich door zijn ondergeschikten moreel
gepest voelt, de victimisatie van iemand die als een belager wordt herkend lijkt bijzonder het
geval te zijn eens de eisen vanwege een werknemerscollectief massaal de aandacht
trekken. Deze paradoxale gevolgen tonen de noodzaak aan van een aanpak op niveau van
het systeem in zijn geheel, anders kan een verplaatsing van het mikpunt zich voordoen. In
systeemtheorie beschouwt men veranderingen aan het systeem in zijn geheel als
noodzakelijk indien men de interactiemodi tussen de personen die lid zijn van dit systeem
wenst te wijzigen, en in fine het lijden van het slachtoffer.
De systeemconcepties vertonen evenwel een belangrijke beperking in die zin dat de notie
van persoonlijke verantwoordelijkheid van de vraagstelling uitgesloten lijkt. Uiteraard,
systemen functioneren, of disfunctioneren, maar zij die de systemen in werking stellen zijn
menselijke wezens die een zekere bewegingsvrijheid hebben die niet enkel door
toevalligheden wordt bepaald maar eveneens op rationaliteit en creativiteit berust.
76

Organisatorische aspecten
Ongeacht de theoretische gerichtheid van alle auteurs die tot zover morele pesterijen
specifiek hebben behandeld (Leymann, Hirigoyen, Faulx), zijn zij het erover eens de
fundamentele rol te onderkennen van het management in het onderhoud, en zelfs in de
totstandkoming van processen van morele pesterijen.
Heinz Leymann stelt: «Alle waarnemingen die tijdens de onderzoeken naar Mobbing werden
gedaan wijzen op de rol van de hiërarchische superieur. Wij kennen geen enkel conflict
waarbij een hiërarchische superieur niet had kunnen tussenkomen en de situatie kunnen
beslechten indien hij dat had gewild. Maar in de meeste gevallen verkiest de hiërarchie blind
te blijven en het hoofd te keren» (Leymann, 1996: 77).
Marie-France Hirigoyen is van mening dat «Dit soort processen enkel mogelijk zijn indien het
bedrijf of zelfs de omgeving de ogen ervoor sluit» (1998: 80).
Daniel Faulx, (oktober 2000: 1): «Zolang het arbeidssysteem plaats laat voor de ontwikkeling
van perverse dwangrelaties en vernietigend overwicht, zullen er altijd personen zijn die zich
binnen het systeem zullen kunnen ontplooien. Indien niet een minimum van controle op het
gezagsapparaat wordt uitgevoerd zal de tussenkomst op individueel niveau altijd slechts een
herstellende functie hebben en van tijdelijk nut zijn»
Al deze overwegingen brengen ons ertoe de problematiek van morele pesterijen in de
bredere context van de bedrijfsorganisatie te beschouwen. Volgens de deskundigen op het
gebied van organisatiepsychologie en ergonomische psychologie, zoals Christian
Vandenberghe, gewoon hoogleraar aan de U.C.L., kenmerkt het huidige beroepsmilieu zich
door de «organisatieverandering». Dit concept werd geformuleerd om de
structuurwijzigingen, de wijzigingen in de bedrijfsvorm en de bedrijfscultuur te omschrijven
die voortvloeien uit de talrijke fusies, herstructureringen, aanwinsten en verplaatsingen die
de bedrijfswereld kenmerken.
Onder de wijzigingen die behoren tot de organisatieverandering onderscheidt men een
belangrijk fenomeen dat de passiviteit van de kaderleden ten opzichte van de problematiek
van morele pesterijen kan verklaren. In de loop van de jaren '90 heeft de logica van de
tewerkstelling plaats geruimd voor de «logica van de tewerkstelbaarheid». Dat betekent dat,
terwijl het kaderlid in het begin van de jaren '90 kon hopen om lang in eenzelfde bedrijf in
dienst te blijven, deze verwachting in rook is opgegaan toen fusies en herstructureringen de
regel werden. In dergelijke omstandigheden kan het bedrijf zijn kaderleden geen
tewerkstelling aanbieden, het kan hun kennis en deskundigheid aanbieden wat hen in staat
stelt «tewerkstelbaar» te zijn en elders werk te vinden. Voor een kaderlid is het thans
belangrijker middelen te verwerven om mobiel en verplaatsbaar te worden.
Deze logica van tewerkstelbaarheid dreigt een mindere betrokkenheid te veroorzaken van
het kaderlid in de bedrijven waar hij werkzaam is. Wat er van het bedrijf op lange termijn zal
geworden interesseert hem maar weinig, hij is eerder in beslag genomen met zijn eigen
toekomst in andere bedrijven. De organisatorische situatie werkt morele pesterijen dus op
directe en indirecte wijze, via de houding van de kaderleden, in de hand.
De geringe betrokkenheid van de kaderleden komt onder meer tot uiting op niveau van de
leemten in de organisatie van de bedrijfsvorm, maar eveneens op niveau van het buiten
beschouwing laten van de menselijke aspecten van de arbeid, in het bijzonder betreffende
de betrekkingen tussen de werknemers en betreffende het bedrijfsklimaat. De logica van de
tewerkstelbaarheid veroorzaakt een ontbinding van de sociale banden binnen het bedrijf.
77

De rendementsverwachtingen op korte termijn die op de kaderleden wegen dreigen
overdreven machtsverhoudingen te veroorzaken. Een relationeel leven op korte termijn
verwekt vermoedelijk een kortsluiting in de dynamiek van de menselijke relaties. Het
leadership vestigt zich niet langer in de tijd op basis van een geleidelijke erkenning door de
groep, maar doet zich meteen door een autoritaire machtsuitoefening gelden. Men treft een
dynamiek aan die heel vaak met pesterijen samenhangt, met name een machtsuitoefening.
De wetenschappelijke onderzoeken die in hoofdstuk 2 worden voorgesteld hebben duidelijk
de aandacht gevestigd op de oververtegenwoordiging van de hiërarchische superieuren in
de categorie van de belagers.
3.1.4. Het interactief model van geweld op het werk
Morele pesterijen evenals ongewenst seksueel gedrag, sluiten aan bij de ruimere
problematiek van geweld op het werk. Het betreft twee vormen van psychologisch geweld in
het beroepsmilieu. Om verslag uit te brengen over de wijdere problematiek van geweld op
het werk hebben Duncan Chappell en Vittorio Di Martino (1998) een verklarend theoretisch
model uitgewerkt waarbij een brede waaier van interactiefactoren in beschouwing worden
genomen. Aan de hand van dit model kan het fenomeen van pesterijen gedeeltelijk worden
verklaard.
De auteurs van dit model hebben namelijk, na een algemene analyse van de problematiek in
een internationale context, de aandacht gevestigd op het profiel van geweld op het werk.
Traditioneel werd geweld op het werk hoofdzakelijk beschouwd als fysiek geweld. In de
afgelopen jaren echter, met de opeenhoping van bewijzen van de nefaste gevolgen van een
aantal vormen van niet fysiek gewelddadig gedrag, is het concept van psychologisch geweld
ontstaan. Bovendien wordt een groeiende aandacht opgemerkt ten opzichte van een
bepaalde vorm van geweld die via terugkerend gedrag wordt gepleegd, gedrag dat op zich
niet veel voorstelt, maar dat, wanneer het zich ophoopt, een ernstige vorm van geweld
vertegenwoordigt. De auteurs vernoemen ongewenst seksueel gedrag, grof gedrag
(Bullying) en morele pesterijen (mobbing).
Geweld op het werk is een concept dat naar sterk verschillende situaties verwijst. De
volgende voorbeelden getuigen hiervan: een conflict in een bedrijf tussen twee werknemers
dat in een fysieke agressie ontaardt; een hold-up in een financiële instelling waarbij een
loketbediende wordt gemolesteerd; een gevecht in een bar tussen twee klanten waarbij de
zaakvoerder tussenbeide moet komen; aanrakingen van een werkneemster; de dagelijkse
scheldpartijen van een opvliegende baas die onder druk staat wegens de vereisten van de
moedermaatschappij. Zoveel feiten van geweld in het beroepsmilieu die tot een complexe
verklaring behoren.
Deze complexiteit wordt in aanmerking genomen in het model dat Duncan Chappell en
Vittorio Di Martino (1998) hebben ontwikkeld. De auteurs baseren zich op de hypothese
volgens welke geweld op het werk niet de resultante is van één enkele oorzaak, maar een
complex fenomeen is dat de resultante is van de interactie van een veelheid van factoren:
persoonlijke factoren zowel wat het slachtoffer als de belager betreft, en situationele factoren
die tot de werkomgeving behoren. Een lineaire causale redenering wordt achterwege gelaten
en een interactieve en retroactieve gedachtegang aangenomen. Het interactief model van
geweld op het werk waarvan het schema in bijlage wordt voorgesteld, werd op basis van de
resultaten van internationale wetenschappelijke onderzoeken uitgewerkt die een aantal
risicofactoren van geweld in het beroepsmilieu hebben kunnen identificeren.
78

Aan de belager verbonden persoonlijke risicofactoren
Wanneer men het optreden van gewelddadig gedrag tracht te voorspellen dient men een
onderscheid te maken tussen de voorspelling van het gedrag op niveau van een algemene
populatie en op niveau van een bepaald individu. De beschikbare wetenschappelijke
gegevens identificeren evenwel een risico van optreden van geweld op het werk bij groepen
van individuen die de volgende kenmerken vertonen:
Antecedenten van geweld in het leven van de belager;
Het feit een man te zijn;
Het feit jong te zijn;
Het feit jeugdproblemen te hebben gehad;
Verslaafdheid aan alcohol of aan drugs;
Ernstige mentale gezondheidsproblemen waarvan de symptomen niet adequaat werden
geïdentificeerd en die niet therapeutisch onder bedwang worden gehouden;
Zich in omstandigheden bevinden waarbij geweld in de hand wordt gewerkt, onder meer
de toegang tot een wapen.
De verschillende factoren kunnen elkaar onderling beïnvloeden en een cumulatief effect
veroorzaken. Hoe meer een populatie van personen deze kenmerken vertoont, hoe groter
het risico van geweld. In de huidige stand van de kennis terzake is het evenwel onmogelijk
het agressief gedrag van een individu met zekerheid te voorspellen. Daarom dienen deze
gegevens, in het bijzonder in de context van geweld op het werk, met omzichtigheid te
worden aangewend;
Aan het slachtoffer verbonden persoonlijke risicofactoren
Het voorkomen van een individu, onder meer het dragen van een uniform, kan geweld
aanmoedigen, of integendeel ontmoedigen;
De gezondheidstoestand, onder meer stress, is een bron van misverstanden;
De leeftijd en de ervaring van de medewerker kan naargelang de gevallen, het risico van
victimisatie vergroten of verminderen;
Het feit een vrouw te zijn;
De persoonlijkheid;
De houding ten opzichte van het werk, onder meer de verwachtingen ten opzichte van het
werk.
79

Aan de omgeving verbonden situationele risicofactoren
De fysieke werkomgeving (een Australisch onderzoek uitgevoerd in instellingen zoals
pubs, clubs en bars heeft uitgewezen dat verhoudingsgewijs, overvolle, slecht
geventileerde, vuile en luidruchtige instellingen hogere geweldpercentages boeken dan
de instellingen die over comfortabeler lokalen beschikken) ;
De werkorganisatie, hoe meer zij tekortschiet hoe groter het risico van geweld ;
De managementstijl en de bedrijfscultuur, een participatieve bedrijfscultuur vermindert het
risico van geweld op het werk terwijl een autoritaire bedrijfscultuur het risico vergroot;
De ontvankelijkheid voor de externe omgeving.
De voorspelling van het optreden van gewelddadig gedrag in een beroepsmilieu zal
afhangen van een analyse van de kenmerken van de werkomgeving, van de omgeving
extern aan de werkplek, en van de persoonlijke situatie van het slachtoffer en van de
belager.
Aan de werksituatie verbonden situationele risicofactoren
Alleen werken vertegenwoordigt een risico van blootstelling aan bepaalde vormen van
geweld op het werk;
Werken in contact met het publiek;
Werken met geld;
Werken met personen in nood;
Werken in een omgeving die open staat voor geweld, dit is in bijzonder het geval in
schoolverband, vooral in de Verenigde Staten;
Werkomstandigheden waarbij de werknemer zich in een kwetsbare situatie bevindt
(Gastarbeiders, uitgebuite arbeiders, werk op het platteland, kinderarbeid).
De interactie van deze verschillende factoren leidt tot diverse vormen van geweld en
veroorzaakt in extreme gevallen, zoals de slachtpartij van Dunblane, de dood van een aantal
personen, en voor de overlevenden van een dergelijke ramp, een ernstig trauma. De auteurs
identificeren zes vormen van geweld, onderverdeeld in twee categorieën:
1) fysiek geweld: dood, verwondingen, pogingen tot agressie
2) psychisch geweld: ongewenst seksueel gedrag, grof gedrag op het werk, morele
pesterijen
Chappell en Di Martino (1998: 11) onderscheiden de drie vormen van psychisch geweld als
volgt:
Ongewenst seksueel gedrag treedt vaak op in de vorm van een terugkerend gedrag van
seksuele aard, een ongepast, niet wederkerig en opgedrongen gedrag. Dit gedrag kan
ernstige gevolgen voor het slachtoffer veroorzaken. De auteurs sommen een aantal
handelingen op die wellicht deel kunnen uitmaken van een proces van ongewenst seksueel
gedrag: aanrakingen, opmerkingen, blikken, houdingen, plagerijen, seksueel gericht
taalgebruik, zinspelingen op het privé-leven, seksueel gerichte verwijzingen, bedekte
80

toespelingen met een seksuele connotatie, opmerkingen met betrekking tot een jurk,
wellustige blikken naar een persoon of een lichaamsdeel van deze persoon.
Grof gedrag op het werk (workplace bullying) is een beledigend gedrag dat zich uit in wrede,
spottende of vernederende aanvallen met de bedoeling een individu of een groep van
werknemers te onderwerpen. Deze aanvallen met betrekking tot hun sociale bekwaamheden
en vakkundigheid, zijn typisch onvoorspelbaar, irrationeel en onrechtvaardig.
Morele pesterijen op het werk (mobbing) wordt gedefinieerd als een systematische en
collectieve vorm van geweld gericht op een werknemer die psychologische pesterijen
ondergaat. Chappell en Di Martino vernoemen de volgende gedragingen van morele
pesterijen: voortdurende negatieve opmerkingen over het slachtoffer, herhaaldelijke kritiek,
afzondering van het slachtoffer, laster en roddelpraatjes, het slachtoffer in publiek belachelijk
maken.
Uiteraard dient naargelang van de beschouwde vorm van geweld op het werk, de werking
van de verschillende factoren in evenwicht te worden gehouden. Zo spelen van de
verklarende variabelen die de auteurs van het model in beschouwing nemen, sommige meer
dan andere een belangrijker rol bij het optreden van psychologisch geweld, in het bijzonder
in gevallen van morele pesterijen en ongewenst seksueel gedrag. Het gebrek aan
werkorganisatie en in het bijzonder de onduidelijke taakverdeling, is bijvoorbeeld een
dominerende risicofactor terzake. Terwijl het feit met geld te werken met betrekking tot
psychologische geweld een onbeduidende variabele is. Dit meer algemeen model heeft de
verdienste de aandacht te vestigen op de complexiteit van een gewelddadig proces, en een
algemeen beeld te schetsen waarmee de struikelblok van een lineaire causale verklaring
wordt vermeden die met betrekking tot ongewenst seksueel gedrag en morele pesterijen te
beperkend is.
81

Conclusie
De theoretische modellen die in dit hoofdstuk worden uiteengezet vestigen de aandacht op
verschillende factoren die in de processen van morele pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag medebepalend zijn: cognitieve variabelen met betrekking tot de groepsdynamiek
vermeld in de theorie van de zondebok, persoonlijke variabelen waarop door de
psychoanalyse wordt gewezen, contextuele en organisatorische variabelen die door de
systeem- en organisatietheorieën in aanmerking worden genomen; een geheel van
interactieve risicofactoren dat door het interactief model van geweld op het werk wordt
beschouwd.
Overigens bestaan er mogelijkerwijs verschillende typen van processen van pesterijen,
afhankelijk van de aard van de overwegende variabelen die in elke situatie in het geding zijn.
In bepaalde gevallen vloeien de morele pesterijen en/of het ongewenst seksueel gedrag
voort uit een conflict dat onvoldoende werd beslecht; in andere gevallen ontwikkelt het
proces zich in een context van een te hevige beroepsstress gekoppeld aan een onduidelijke
taakomschrijving, of verder kan de victimisatie van een individu hoofdzakelijk zijn oorsprong
vinden in een persoonlijke rivaliteit.
Elke situatie van morele pesterijen is specifiek. Het slachtoffer zelf zal zijn/haar ervaring
volgens zijn/haar eigen gevoeligheid interpreteren. En uiteindelijk zal het de betekenis zijn
die het slachtoffer aan deze pijnlijke ervaring geeft die het meest telt, vermits deze betekenis
waarschijnlijk de weg is waarlangs hij/zij zich uit de situatie redden kan.
3.2. Ongewenst seksueel gedrag
3.2.1 Het natuurlijk biologisch model / het organisatiemodel / het sociaalcultureel
model
Sandra Tangri, Martha Burt en Leanor Johnson 25 hebben drie verklarende modellen van
ongewenst seksueel gedrag uitgewerkt.
Volgens het natuurlijk biologisch model wordt ongewenst seksueel gedrag verklaard door
een loutere seksuele aantrekking tussen de mensen. Het organisatiemodel postuleert dat
ongewenst seksueel gedrag de resultante is van een structuur die dergelijk gedrag in de
hand werkt. Deze structuur steunt op een bepaalde bedrijfscultuur, op de hiërarchie en
specifieke gezagsverhoudingen. Ten slotte, volgens het sociaal-cultureel model is
ongewenst seksueel gedrag de uitdrukking van de ongelijke machtsverdeling en status
tussen de geslachten. Dit model wordt eveneens beschouwd als een mechanisme dat
specifiek functioneert om de mannelijke overheersing ten opzichte van de vrouwen in stand
te houden, zowel in het werkmilieu als in de economische sfeer.
25 TANGRI S.; BURT M.; JOHNSON L.; Sexual Harassment at Work: Three Explanatory Models in
Journal of Social Issues; Vol. 38; N°4; (1982: 33-54).
82

a) Het natuurlijk biologisch model
Het natuurlijk biologisch model berust op verschillende hypothesen:
De eerste hypothese stelt dat aangezien de mannelijke seksuele drift sterker is, de
mannen een natuurlijke neiging hebben de vrouwen seksueel lastig te vallen maar
zonder discriminerende bedoelingen. Als ongewenst seksueel gedrag simpelweg de
uiting is van een sterkere seksuele drift bij de man, dan kan worden verwacht dat in de
leeftijdsgroep met de sterkste seksuele drift, ongeacht het beroepsstatuut of de
hiërarchische positie, een groter aantal daders van ongewenst seksueel zal worden
vastgesteld;
De tweede hypothese stelt dat aangezien tussen de vrouwen en de mannen een
natuurlijke aantrekkingskracht bestaat, de twee geslachten deelnemen aan een seksueel
gericht gedrag op het werk. Als een dergelijke hypothese gegrond is zou men kunnen
verwachten dat de mannelijke en vrouwelijke medespelers in deze relatie van dezelfde
leeftijd zijn, van hetzelfde ras, dat zij dezelfde kenmerken, houdingen en status hebben.
Overigens zouden deze medespelers een wederzijdse interesse, een aantrekking voor
elkaar moeten voelen en geen van beiden zou hierover moeten klagen;
Ten slotte, in een derde hypothese zoeken de voorstanders van het natuurlijk biologisch
model de verklaring van het ongewenst seksueel gedrag in het ziekelijk gedrag van een
minderheid van mannen. Dergelijke hypothese ontkent enerzijds het bestaan van
systematische modellen van ongewenst seksueel gedrag en anderzijds de motiveringen
die voortvloeien uit discriminatie op grond van het geslacht. Blijkt deze hypothese
gegrond, dan zou ongewenst seksueel gedrag willekeurig gespreid zijn onder mannen
van alle leeftijdscategorieën, beroepsstatuten en hiërarchische posities.
Dit model is aan diverse kritieken onderhevig geweest: ongewenst seksueel gedrag wordt als
een normaal, individueel, persoonlijk, onschuldig fenomeen beschouwd. Deze aanpak heeft
tot gevolg ongewenst seksueel gedrag te vergoelijken en in de hand te werken vermits alle
middelen nutteloos lijken. Overigens negeert dit model het feit dat ongewenst seksueel
gedrag gemotiveerd kan zijn door de bedoeling de vrouwen te discrimineren en hun
carrièreverloop te schaden.
b) Het organisatiemodel
Volgens het organisatiemodel kunnen de instellingen structuren creëren waarin ongewenst
seksueel gedrag mogelijk wordt.
Ten eerste kan ongewenst seksueel gedrag voortvloeien uit een gezagsdifferentiatie. Sinds
de werkorganisatie zich kenmerkt door een verticale stratificatie kunnen de individuen hun
gezag, hun positie gebruiken om seksuele gunsten van hun ondergeschikten af te dwingen.
Terwijl het geloofwaardig klinkt dat een vrouw een man lastigvalt, is deze situatie evenwel
minder waarschijnlijk dan omgekeerd het geval is, omdat de vrouwen eerder een aan de
mannen ondergeschikte positie bekleden.
Deze asymmetrische relatie tussen de superieuren (de mannen) en hun ondergeschikten (de
vrouwen) berooft de ondergeschikten van een materiële zelfstandigheid en van de nodige
veiligheid om aan ongewenst seksueel gedrag te weerstaan en maakt hen kwetsbaar voor
de economische, psychologische, fysieke en sociale gevolgen van ongewenst seksueel
gedrag. De economische gevolgen kunnen ernstiger zijn en niet enkel de huidige betrekking
maar ook het carrièreverloop op lange termijn treffen.
83

Behalve de gezagsdifferentiatie kunnen andere factoren het bestaan van een fenomeen van
ongewenst seksueel gedrag in de hand werken. Martin (1978), Martin en Fein (1978) -
vermeld door Sandra Tangri en soortgenoten - benadrukken de volgende stimulerende
factoren:
De zichtbaarheid en de contacten in gemengde arbeidsposten
Sommige werknemers beschikken over een eigen werkomgeving; andere werken met twee
of in groep. Elk type van arbeidsomstandigheid schept verschillende gelegenheden tot
ongewenst seksueel geweld;
Het percentage van mannen en vrouwen in een organisatie kan ongewenst seksueel gedrag
al dan niet in de hand werken;
Organisatienormen
Ongewenst seksueel gedrag kan oorspronkelijk door organisatienormen inherent aan
bepaalde arbeidsplaatsen, worden geschraagd: het uniform van een hostess, de titel van
secretaresse kunnen ongewenst seksueel gedrag in de hand werken;
Beroepspraktijken
Bepaalde beroepspraktijken - zoals overuren, zakenreizen, het feit met een persoon van het
andere geslacht te grappen - kunnen een meer geslachtsgebonden sfeer in de hand werken
dan tijdens de normale werkuren;
De procedures
Het bestaan van controleprocedures van ongewenst seksueel gedrag (klachtenprocedure)
en de mogelijkheid om van arbeidspost te veranderen maken de werknemers minder
onderhevig aan het fenomeen van ongewenst seksueel gedrag.
Samengevat berust het organisatiemodel op een samenhang tussen het ongewenst
seksueel gedrag en de infrastructuuraspecten van het werk die het optreden van het
fenomeen kan schragen en in de hand werken.
c) Het sociaal-cultureel model
Volgens dit model is ongewenst seksueel gedrag een uiting van het patriarchaal systeem
waarin de mannelijke regels en hun maatschappelijke overtuigingen worden gewettigd.
Culturele relatiemodellen tussen de man en de vrouw en de economische en politieke
bovenbouw houden deze mannelijke suprematie in stand.
De maatschappij ziet de man als een agressief en seksueel dominerend wezen en de vrouw
als een onderworpen en passief wezen. De vermaatschappelijking van de man en de vrouw
beoogt voor elk een respectieve en aanvullende rol.
Een vrouw, meer dan een man, beoordeelt en waardeert zichzelf in functie van de anderen
(en in het bijzonder in functie van de mannen), zij is van nature geneigd de aandacht van
een man als een vleierij en niet als een ongewenst seksueel gedrag te zien. De
vermaatschappelijking van de vrouwen draagt bij tot hun kwetsbaarheid voor ongewenst
seksueel gedrag: zij hebben namelijk geleerd aantrekkelijk en verzoenend te zijn, niet te
oordelen, zich schuldig te achten voor wat hen overkomt.
84

De instandhouding van de mannelijke suprematie - hun beroepssuprematie en economische
suprematie - is de functie die ongewenst seksueel gedrag vervult door de vrouwen te
ontmoedigen en hen uit de arbeidswereld uit te sluiten.
3.2.2. De theorie van het overvloeien van de seksuele rol
De "arbeidsrol" bestaat uit een geheel van verwachtingen die met de uitvoering van een werk
gepaard gaan. De "seksuele rol" vertegenwoordigt een geheel van verwachtingen die met
het gedrag van de man en de vrouw gepaard gaan: bijvoorbeeld, een seksueel beeld
scheppen, een seksobject zijn, zijn aspecten van de vrouwelijke "seksuele rol".
Deze theorie die in 1982 door Barbara Gutek en Bruce Morasch 26 werd uitgewerkt, verklaart
ongewenst seksueel gedrag als een transfer van de "seksuele rol" naar de "arbeidsrol". Met
andere woorden er vindt een transplantatie in het werkmilieu plaats van
gedragsverwachtingen inherent aan elk geslacht, gedrag dat op het werk ongepast of
ongelegen is.
Wanneer in een bepaalde werkgroep de mannen of de vrouwen domineren treedt een
"overvloeien van de seksuele rol" op.
Vrouwen die in een traditioneel mannelijk milieu werkzaam zijn ervaren dit type van
"overvloeien van de seksuele rol": doordat zij een kleine minderheid vertegenwoordigen is
hun geslacht zo opvallend dat hun mannelijke collega’s hen als vrouwen eerder dan als
collega‘s beschouwen.
Omgekeerd treedt in traditioneel vrouwelijke arbeidsplaatsen een "overvloeien van de
seksuele rol" op: de "seksuele rol wordt één met de "arbeidsrol": men verwacht van deze
vrouwen dat zij zich op het werk gedragen zoals zij zich gebruikelijk als vrouw gedragen, de
arbeidsplaats wordt geseksualiseerd.
Het "overvloeien van de seksuele rol" treedt op wanneer wordt verwacht dat de vrouwen,
meer dan de mannen in een gelijke "arbeidsrol", via hun voorkomen, hun gedrag of hun
kleding een geseksualiseerd beeld scheppen. Een man kan van een werkneemster
verwachten dat zij een seksobject is en insgelijks kunnen de werkneemsters zich eraan
verwachten als een seksobject te worden beschouwd.
Een aantal redenen verklaren de transfer van de "seksuele rol" naar de "arbeidsrol":
Ten eerste, de seksuele identiteit lijkt een ruimere cognitieve basis te hebben dan de
"arbeidsrol". Een persoon wordt eerst als man of vrouw en vervolgens als verpleegster of
pompbediende gecategoriseerd. Een mannelijke pompbediende kan verschillend worden
beoordeeld dan een vrouwelijke pompbediende.
In bepaalde omstandigheden kunnen de vrouwen zich meer op hun gemak voelen in aan
de "vrouwelijke rol" verbonden stereotypen, in het bijzonder wanneer zij denken dat de
mannen op het werk hen enkel in een vrouwelijke rol zullen aanvaarden.
26 GUTEK B.; MORASCH B.; Sex-Ratios, Sex-Role Spillover, and Sexual Harassment of Women at
Work in Journal of Social Issues; Vol. 38; N°.4;(1982: 55-74).
85

Ten slotte worden veel mannen eerst met de vrouwen in hun andere rollen
geconfronteerd (echtgenote, moeder, dochter,…) en voelen zich met deze vertrouwde
rollen meer op hun gemak. De onderzoekers hebben bijvoorbeeld opgemerkt dat de
mannen enerzijds, vaker dan de vrouwen, aan de man-vrouw interacties in
beroepsverband een seksuele connotatie toekennen, en anderzijds dat zij deze
interacties, meer dan de vrouwen, in het beroepskader als normaal beschouwen.
Het percentage van de mannelijke en vrouwelijke arbeidsposten hangt samen met het
"overvloeien van de seksuele rol". Thans heeft de grotere aanwezigheid van de vrouwen
op de arbeidsmarkt tot gevolg dat de mannen zich aan de man-vrouw interactie op het
werk gaan wennen wat het risico van het "overvloeien van de seksuele rol" zou moeten
beperken.
Volgens Connell (1987) en Segal (1990) 27 - vermeld door Jackie Krasas Rogers en Kevin D.
Henson -, stelt het concept "overvloeien van de seksuele rol" een aantal aan de "seksuele
rol" verbonden problemen. De "seksuele rol" bestaat buiten het werk maar dit persoonlijke
kenmerk vloeit op ongepaste wijze in de arbeidswereld over (ongewenst seksueel gedrag is
een gedrag dat in de arbeidswereld ongepast en ongelegen is). In termen van ongewenst
seksueel gedrag beperkt de verantwoordelijkheid van de organisaties zich tot de bestraffing
van de occasionele belager. Volgens Jackie Krasas Rogers en Kevin D. Henson, volstaat het
niet zich te beperken tot het onderzoek van het percentage van de mannelijke en vrouwelijke
arbeidsposten (symptoom van een door het geslacht beïnvloede werkorganisatie), maar te
onderzoeken hoe deze organisaties (door het geslacht beïnvloed) ongewenst seksueel
gedrag in de hand werken.
Overigens houden vrouwelijke stereotypen (bijvoorbeeld, seksobject) ongewenst seksueel
gedrag in stand. Schneider 28 , - vermeld door Jackie Krasas Rogers en Kevin D. Henson -
heeft aangetoond hoe de werknemers bewogen worden vrouwelijke ontvankelijkheid als
seksuele toenaderingspogingen te interpreteren, wat in samenhang met hun gebrek aan
gezag in beroepscontext, ongewenst seksueel gedrag veroorzaakt. Volgens deze
verklaringen is ongewenst seksueel gedrag, domein van individuele acties, opgenomen in de
organisatorisch en institutionele voorschriften;
27 KRASAS ROGERS J. et HENSON K.D.; "Hey, why don't you wear a shorter skirt?" Structural
Vulnerability and the Organization of Sexual Harassment in Temporary Clerical Employment in
Gender and Society, April (1997: 216).
28 KRASAS ROGERS J.; HENSON K.D.; "Hey, why don't you wear a shorter skirt?" Structural
Vulnerability and the Organization of Sexual Harassment in Temporary Clerical Employment in
Gender and Society, April (1997: 217).
86

3.2.3. De theorie van de foute perceptie
Met betrekking tot de hierboven uiteengezette theorieën (natuurlijk biologisch model,
organisatiemodel, sociaal-cultureel model, The Sex Role Spillover Model), benadrukt Frank
E. Saal 29 "Wat opmerkelijk is, is dat geen van deze modellen de mogelijkheid overweegt dat
minstens enkele voorbeelden van ongewenst seksueel gedrag kunnen wijzen op een
vervorming van de mannelijke perceptie van het gedrag en de bedoelingen van de vrouwen.
Ik denk dat er slechts weinig heteroseksuele mannen zijn die zich niet hebben moeten
schamen over een foute interpretatie van het vrouwelijk gedrag in een sociale context, enkel
om uit te vinden dat de vrouwen geen enkele bedoeling hadden een intiemere
intermenselijke relatie na te streven. Insgelijks vertellen vele vrouwen anekdotes die erop
wijzen dat ook zij lastige situaties hebben beleefd waarbij hun vriendschap jegens een man
door deze laatste verkeerd werd geïnterpreteerd omdat hij meende bij de vrouw tekenen van
seksuele interesse of beschikbaarheid op te merken ".
Aldus is, volgens de theorie van de foute perceptie, ongewenst seksueel gedrag de
resultante van foute percepties bij de mannen van het gedrag en de bedoelingen van de
vrouwen. De mannen die de neiging hebben vriendschappelijk, extrovert gedrag van de
vrouwen (verkeerd) op te vatten als een teken van een seksuele interesse of
beschikbaarheid, zullen zich eerder overgeven aan ongewenst seksueel gedrag jegens
vrouwen en het goedkeuren.".
Over het geheel genomen nemen de mannen en de vrouwen de dingen anders waar: bij
intermenselijke uitwisselingen werd vastgesteld dat mannen de neiging hebben in het sociaal
gedrag van de vrouwen (en in mindere mate van de mannen) sterkere seksuele impulsen
waar te nemen, terwijl de vrouwen in het vrouwelijk gedrag, in hun eigen gedrag, eerder
vriendelijkheid en oprechtheid zien.
Parkinson (1989), - vermeld door Frank E. Saal 30 , heeft de hypothese bestudeerd volgens
welke de kans groter is dat mannen, die de vriendelijkheid van de vrouwen verkeerd
opvatten, onverbiddelijk gedrag ontwikkelen en zich aan agressief seksueel gedrag jegens
vrouwen overgeven. 130 mannelijke studenten en 144 vrouwelijke studenten kregen elk een
video vertoont met een prikkelende interactie tussen een docent en een student enerzijds en
een gewone, niet-prikkelende interactie tussen een docent en een student anderzijds.
Vervolgens werden de studenten verzocht op 14 semantische items te antwoorden.
In zijn conclusies merkt Parkinson (1989) op dat bij mannen die loutere vrouwelijke
vriendelijkheid verkeerd opvatten, geen grotere waarschijnlijkheid bestaat geweld en gevaar
als viriel en aangenaam te beschouwen, of jegens vrouwen ongevoelig of seksueel agressief
te zijn. Indien deze eigenschappen het risico vergroten dat mannen zich aan ongewenst
seksueel gedrag overgeven, doen de gegevens vermoeden dat een foute perceptie van de
vrouwelijke vriendschap als een teken van seksuele interesse of beschikbaarheid, niet met
ongewenst seksueel gedrag samenhangt.
Betreffende de onderzoeken die werden uitgevoerd om de theorie van de foute perceptie te
testen, benadrukt Frank E. Saal dat zij niet in hun poging zijn geslaagd deze geloofwaardige
hypothese te ondersteunen.
29 SAAL F. E. ; Men's Misperceptions of Women's Interpersonal Behaviors and Sexual Harassment
in Sexual Harassment in the Workplace; Uitgegeven door Margaret S. Stockdale; Women and
Work Volume 5; (1996: 69).
30 SAAL F. E. ; Men's Misperceptions of Women's Interpersonal Behaviors and Sexual Harassment
in Sexual Harassment in the Workplace; Uitgegeven door Margaret S. Stockdale; Women and
Work Volume 5; (1996: 72).
87

Hoewel het altijd mogelijk is dat deze theorie zijn verdienste heeft en dat deze onderzoeken
er eenvoudigweg niet in geslaagd zijn de theorie adequaat te testen, is Frank E. Saal van
oordeel dat het aanvoeren van foute percepties om dit onaanvaardbaar gedrag in
institutionele structuren te verklaren, ertoe kan leiden de voorbedachtheid van ongewenst
seksueel gedrag enerzijds en de laakbare en strafbare aard van dergelijk gedrag anderzijds
te verminderen
3.2.4. De theorie van macht en overheersing
De theorie van macht en overheersing, ontstaan uit de vrouwenbeweging, heeft de meeste
onderzoeken betreffende ongewenst seksueel gedrag op het werk geïnspireerd
Fitzgerald (1992), - vermeld door Irène Padavic en James D. Orcutt 31 benadrukt dat de
meeste fenomenen van ongewenst seksueel gedrag niet veel te maken hebben met
erotische obsessies en niet bedacht zijn om een seksuele relatie aan te moedigen, maar
integendeel om de vrouwen te beledigen, belachelijk te maken en te vernederen.
Volgens deze theorie van macht en overheersing is ongewenst seksueel gedrag een middel
waardoor de mannen hun overheersing ten opzichte van de vrouwen op het werk en in de
maatschappij in het algemeen, kunnen doen gelden.
Volgens Margaret S. Stockdale 32 verklaart deze theorie ongewenst seksueel gedrag op
diverse manieren:
Individuen met een persoonlijke machtswellust of een grote behoefte aan overheersing, en
die negatieve houdingen jegens vrouwen ontwikkelen, zouden een grotere neiging tot
ongewenst seksueel gedrag vertonen;
Anderzijds is een onevenwichtige machtsverdeling op niveau van de intermenselijke relaties
eveneens medebepalend in de verklaring van ongewenst seksueel gedrag. Kipnis (1990), -
vermeld door Margaret S. Stockdale - heeft vastgesteld hoezeer personen met een
buitenmaatse macht geneigd zijn de anderen te beschouwen als zwak, nietsnutten,
verdienend wat hun overkomt, afgunstig jegens de machtshouders. Dergelijke processen
kunnen verklaren waarom superieuren hun werknemers, docenten hun studenten seksueel
lastigvallen;
Ten slotte kan in een discussie over macht het patriarchaat niet worden genegeerd. In onze
maatschappij, zoals trouwens in de meeste samenlevingen, genieten de mannen van een
belangrijker positie en macht enkel en alleen omdat zij mannen zijn. Opgroeien in een
patriarchale beschaving kan bij de mannen het gevoel wekken dat zij het recht hebben
vrouwen seksueel lastig te vallen. Dit perspectief dat op macht berust, kan verklaren waarom
mannelijke collega's hun vrouwelijke collega's, of waarom mannelijke ondergeschikten of
studenten hun superieuren of docenten seksueel lastigvallen.
31 PADAVIC I.; ORCUTT J.; Perceptions of Sexual Harassment in the Florida Legal System. A
comparison of Dominance and Spillover Explanations in Gender and Society; Vol 11 N° 5;
Oktober (1997: 683).
32 STOCKDALE M. S.; What We Know and What We Need to Learn About Sexual Harassment in
Sexual Harassment in the Workplace; Uitgegeven door by Margaret S. Stockdale; Women and
Work Volume 5; (1996: 11).
88

De eigenschappen van de slachtoffers (jong, ongehuwd, vrouw) evenals organisatorische
factoren (een onevenwichtige genderverdeling in een werkgroep) kunnen dergelijke
machtsgebonden motieven beïnvloeden of verwekken die eveneens door de daders en
andere situationele factoren kunnen worden beïnvloed.
Bijvoorbeeld kunnen jonge, ongehuwde vrouwen, in het bijzonder in de ogen van personen
met een grote persoonlijke machtshonger, worden gezien als personen die gemakkelijker
kunnen worden gedomineerd.
Margaret S. Stockdale wijst erop dat hoewel macht als organisatiekader voor ongewenst
seksueel gedrag heeft gediend, dit begrip evenwel op niveau van onderzoek en theoretische
analyse weinig interesse heeft gewekt. Overigens verzoekt zij deskundigen in Sociale
Wetenschappen om hun mening betreffende deze belangrijke kwestie.
3.2.5. De symbooltheorie
C.W. Bajema verwijst naar de door Kanter (1977) ontwikkelde symbooltheorie en
verduidelijkt dat deze theorie berust op de discriminatie en marginalisatie van de leden van
een minderheidsgroep.
Volgens deze theorie zullen de leden van een willekeurige maatschappelijke groep het
voorwerp van discriminatie worden wanneer hun groep binnen een organisatie minder dan
15% vertegenwoordigt.
Volgens C.W. Bajema 33 : "Tot nu toe heeft nog geen enkel onderzoek argumenten ten gunste
van deze theorie kunnen aanvoeren. De theorie van de symbolische discriminatie werd
ontwikkeld op basis van bewijzen geleverd door de ervaringen van pesterijen en
marginalisatie van vrouwen in mannelijke arbeidsplaatsen. Onderzoek heeft geen enkele
aanwijzing kunnen vinden van negatieve symbolische gevolgen wanneer de mannen in de
minderheid zijn. Mannen die overheersend vrouwelijke beroepen betreden worden meestal
goed onthaald, of er bestaan althans weinig aanwijzingen die het bewijs leveren dat zij door
hun vrouwelijke collega's gemarginaliseerd worden. Hoewel in talrijke onderzoeken de
genderverhouding in de verschillende beroepen een belangrijke contextuele variabele is,
werden de gevolgen van symbolisme nog niet bestudeerd (…)".
3.2.6. De theorie van de seksuele prikkel
De theorie van de seksuele prikkel hangt samen met andere verklarende modellen, met
name de theorie van macht en overheersing. De factoren die de motivatie van macht en
overheersing beïnvloeden kunnen gelijktijdig op de seksuele prikkel worden toegepast.
Lips (1991), - vermeld door Margaret S. Stockdale 34 - heeft aangetoond dat macht en
overheersing belangrijke thema's zijn in de mannelijke seksualiteit. Bepaalde mannen
kunnen geneigd zijn een band te leggen tussen seksuele stimuli en machtsdenken.
33 Le harcèlement sexuel sur le lieu de travail dans l'Union Européenne; Europese Commissie:
Directoraat-generaal Werkgelegenheid, industriële betrekkingen en sociale zaken; Bureau voor
officiële publicaties der Europese Gemeenschappen; (1999: 36).
34 STOCKDALE M. S.; What We Know and What We Need to Learn About Sexual Harassment in
Sexual Harassment in the Workplace; Uitgegeven door Margaret S. Stockdale; Women and Work
Volume 5; (1996: 12).
89

Bargh en Raymond (1995), - vermeld door Margaret S. Stockdale 35 - hebben een theorie
ontwikkeld waarbij overheersing en seksualiteitsgebonden motivaties met elkaar
samenhangen. Zij postuleren dat bij seksueel agressieve mannen macht en seksgebonden
signalen zodanig nauw verbonden zijn dat zij zich van het misbruik van hun machtspositie
niet langer meer bewust zijn.
De theorie van de seksuele prikkel, in het bijzonder in samenhang met de theorieën van
overheersing, zou bijgevolg in het onderzoek naar de oorzaken van ongewenst seksueel
gedrag niet buiten beschouwing mogen worden gelaten.
HOOFDSTUK 4 : SOCIOLOGISCHE CONTEXT
Thans veroorzaakt het fenomeen van morele pesterijen een vloedgolf in de Belgische
maatschappij en is het voorwerp van een groeiende mediabelangstelling. Deze problematiek,
nog niet zolang geleden genoemd, wordt evenwel sinds een aantal jaren, met de vertaling
van het boek van Heinz Leymann en de uitgave van het eerste boek van Marie-France
Hirigoyen, in andere landen onderkend. Overigens zijn de feiten die thans in het Franstalige
Europa worden veroordeeld waarschijnlijk niet nieuw. Daarom wordt het noodzakelijk zich
vragen te stellen over de sociale betekenis van de huidige bezorgdheid betreffende
psychologisch geweld op het werk, zowel op wetenschappelijk als op juridisch vlak.
Heinz Leymann (1996: 39) had reeds de aandacht gevestigd op de samenhang tussen het
fenomeen van morele pesterijen en het belang van de waarde «werk» in de Scandinavische
maatschappij: «Mobbing lijkt in het domein van vrije tijd, politiek engagement en
sportactiviteiten weinig effect te sorteren. Het mikpunt wordt er niet diep door getroffen en
kan de aanval gemakkelijk ontwijken. Overigens blijkt dat daden van mobbing tijdens de vrije
tijd weinig gevolgen hebben op het beroepsleven. Daarentegen veroorzaakt mobbing op het
werk vaak moeilijkheden in het privé-leven. De belangrijkste verklaring hiervoor ligt in het
overwicht van het beroepsleven op de andere levenssferen. Het slachtoffer zijn van mobbing
op het werk vertegenwoordigt dus een gevaar voor het evenwicht en de kwaliteit van het
bestaan in het algemeen.» Deze waarde lijkt de huidige neoliberale sociaal-economische
context te domineren. Er gaan evenwel steeds meer stemmen op die deze sociale werkwijze
in naam van het recht op arbeid in vraag stellen. In het boek van Christophe Dejours treft
men een analyse van het fenomeen van psychologisch geweld op het werk in een
neoliberale context aan.
Christophe Dejours (1998), psychiater, psychoanalyticus, docent aan het Conservatoire
national des Arts et Métiers en directeur van het Laboratoire de Psychologie du Travail, heeft
onlangs een boek uitgegeven met als titel «Souffrance en France. La banalisation de
l’injustice sociale.». Hierin stelt hij bij de burgers ten opzichte van sociaal onrecht een
stilzwijgende instemming vast. Hij vraagt zicht af wat ons toelaat het lot van de werklozen en
«nieuwe armen» te dulden. Hij tracht te bevatten hoe een hele maatschappij, zonder zich te
verzetten, een steeds grotere arbeidsdruk kan aanvaarden waarvan zij nochtans weet dat
deze de mentale en psychische integriteit van haar leden in het gedrang brengt. Christophe
Dejours komt tot de ontdekking dat angst aan de oorsprong van deze stilzwijgende
instemming ligt. In het licht van het concept communicatievervorming van Jürgen Habermas
en banaliteit van Hannah Arendt reconstrueert hij het proces dat de mens toelaat lijden te
dulden en sociale onrechtvaardigheid te bagatelliseren.
35 STOCKDALE M. S.; What We Know and What We Need to Learn About Sexual Harassment in
Sexual Harassment in the Workplace; Uitgegeven door Margaret S. Stockdale; Women and Work
Volume 5; (1996: 12).
90

Christophe Dejours assimileert de economische crisis waarin wij ons bevinden en die
voortvloeit uit het neoliberalisme, met een oorlogssituatie. Hij heeft het over een
economische oorlog waarbij niets minder dan de overleving van de natie en de bescherming
van de vrijheid op het spel staan. Dejours (1998: 10): «Wij zullen enkel overleven, zo wordt
ons voorgehouden, indien wij onszelf overtreffen en nog doeltreffender dan onze
concurrenten kunnen zijn. Deze oorlog zondere wapens gaat evenwel gepaard met
individuele offers gebracht door personen, en collectieve offers die op economische gronden
hogerop werden beslist.» Het belangrijkste wapen van de economische oorlog is de
ontwikkeling van het concurrentievermogen waarbij het doel de middelen heiligt. Het
concurrentievermogen brengt massale ontslagmaatregelen met zich die veel menselijk lijden
veroorzaken, zowel voor de ontslagen werknemers als voor de «overlevenden».
Christophe Dejours vervolgt deze vergelijkende analyse en komt tot de vaststelling dat de
ingestelde oorlogsmachine heel doeltreffend functioneert, en tracht te begrijpen waardoor zij
zo goed functioneren kan. Hij analyseert de mogelijke verklarende hypothesen.
De eerste hypothese vloeit voort uit de systeem- en organisatiemodellen die stellen dat de
economische werkwijze, eens ingesteld, zich volgens een proces van zelfschepping
automatisch voortplant. Berustend op zijn interne logica blijft het economische
wereldsysteem autonoom functioneren, onafhankelijk van de personen die eraan
deelnemen. Dat vooronderstelt een marktautonomie die door haar eigen wetten wordt
bestuurd, onontkoombare wetten die de status hebben van natuurlijke wetten.
De tweede verklarende hypothese die door de auteur in beschouwing wordt genomen
bestaat eruit het bestaan van economische wetten te aanvaarden maar deze als ingevoerde
wetten te beschouwen, te weten door de mens ontworpen. Dejours (1998: 14): «Vanuit dit
gezichtspunt zou de oorlog zijn oorsprong niet enkel vinden in de aard van het economische
systeem, in de markt of in de «mondialisering», maar in de menselijke gedragslijn.» Dit
epistemologisch standpunt brengt een aantal overwegingen met zich mee met betrekking tot
de rol die elkeen speelt in de voorplanting van deze neoliberale economie. Terwijl men zich
niet verbaast over het verantwoordelijkheidsaandeel, wegens strategische redenen van
persoonlijk winstbejag, dat in de voortzetting van deze economische oorlog op de leiders van
bepaalde bedrijven rust, is het des te verbazender te moeten vaststellen dat de slachtoffers
van dit systeem, die per slot van rekening een overweldigende meerderheid vormen, de
voortzetting ervan niet trachten te beletten. Dejours (1998: 15): «De economische
oorlogsmachine is nochtans geen deus ex machina. Zij functioneert omdat de mannen en de
vrouwen massaal instemmen om eraan deel te nemen (…) Oefent deze machine haar macht
verder uit, is het wel omdat wij ermee instemmen dat zij functioneert, zelfs al doet zij ons
walgen»
De auteur beoogt het menselijk gedrag te analyseren dat deze oorlogsmachine bouwt en het
menselijke gedrag dat ermee instemt en dat er zich zelfs aan onderwerpt. De grootste
verdienste van dit werk schuilt in de analyse van de subjectieve veerkracht van de
instemming. Dejours verwijst namelijk naar de verwachtingen die in 1980 door de politieke
analisten werden opgesteld. Ten opzichte van de groeiende crisis op de arbeidsmarkt
verwachtten zij dat een werkloosheidscijfer van 4% van de beroepsbevolking niet kon
worden overschreden zonder dat een ernstige politieke crisis zou optreden, die in sociale
onrust en oproerbewegingen zou ontaarden en het evenwicht van de Franse maatschappij
zou kunnen verstoren. Met het huidige werkloosheidscijfer dat vrijwel 13% bereikt kan men
zich alleen maar verbazen over de passiviteit van de Franse burgers tegenover de onzekere
arbeidssituatie die een steeds grotere meerderheid van de bevolking treft.
91

Ook al werd het lijden veroorzaakt door werkloosheid en het eruit voortvloeiende proces van
sociale uitsluiting wetenschappelijk aangetoond, ook al delen wij allen voor onszelf, onze
naasten, onze vrienden of onze kinderen een gevoel van angst tegenover het risico van
uitsluiting, en ondanks het toenemende aantal sociaal uitgeslotenen in Europa, is niet
iedereen de mening toegedaan dat de slachtoffers van werkloosheid, van armoede, van
sociale uitsluiting, het slachtoffer van een onrechtvaardigheid zouden zijn.
Dejours (1998: 20) vestigt de aandacht op onze neiging spontaan het onderscheid te maken
tussen lijden en onrechtvaardigheid. Dit mechanisme leidt enerzijds tot de instemming met
het economische denkbeeld en anderzijds tot een lijdzame houding. «De personen die hun
perceptie van het lijden van anderen gescheiden houden van het gevoel van
verontwaardiging opgewekt door de herkenning van een onrechtvaardigheid, nemen vaak
een lijdzame houding aan. Lijdzaamheid ten opzichte van een «fenomeen»: de crisis van de
werkgelegenheid die als een fataliteit wordt beschouwd …» Volgens de economische
denkbeelden zijn werkloosheid en sociale uitsluiting de resultanten van een systeem- en
economisch fenomeen waarop wij geen vat hebben, zij zijn de resultanten van een crisis
waarvoor niemand verantwoordelijk is. Lijdzaamheid en instemming met het economische
denkbeeld houden gelijke tred.
Van hieruit tracht de auteur te begrijpen waarom het economische denkbeeld en de eruit
voortvloeiende afwezigheid van een collectieve mobilisatie de massale instemming van de
Franse burgers krijgt.
Om op deze vraag het antwoord te geven vestigt hij de aandacht op een «banaliseringproces
van het kwaad». Christophe Dejours ontwikkelt dit concept bij uitbreiding van het concept
«de banaliteit van het kwaad» van Hannah Arendt in haar analyse van het nazisme en in het
bijzonder van de Eichmann-zaak. Onder «de banaliteit van het kwaad» verstond Hannah
Arendt het volgende (Dejours, 1998: 195): «De afwezigheid, de opschorting of de
verwijdering van het denkvermogen die gepaard kunnen gaan met onmenselijke daden, en
meer in het algemeen, met de uitoefening van het kwaad». Dejours trekt een aantal
vergelijkingen tussen de massale instemming ten opzichte van sociale uitsluiting die het
neoliberale systeem van de Franse maatschappij op het einde van de twintigste eeuw
kenmerkt en de massale instemming van de Duitse bevolking ten opzichte van de etnische
zuivering die het politieke nazi-regime kenmerkte. Beide systemen hebben de uitsluiting van
de anderen en de afwezigheid van een politieke mobilisatie tegen de sociale
onrechtvaardigheid gemeen. Deze uitsluiting is de resultante van een onderscheid tussen
lijden en onrechtvaardigheid, een onderscheid dat in de hand wordt gewerkt door een
banaliseringproces van het kwaad.
Dit concept steunt op twee fundamentele begrippen die hier verder worden uitgewerkt: dat
van «het banaliseringproces» en dat van «het kwaad».
Volgens dit banaliseringproces (Dejours, 1998: 157) «kan een uitzonderlijk gedrag, dat
normaal gesproken door de actie en het gedrag van de meerderheid wordt verhinderd, als
gedragsregel en zelfs als een waarde ingang vinden». Zo gebeurt het dat in talrijke
bedrijven, wat voordien als een schending van de ethiek werd beschouwd, thans een norm
dreigt te worden.
92

Het kwaad waarvan sprake is wordt door de auteur gedefinieerd als (Dejours, 1998: 108)
«het dulden, het niet veroordelen en de deelname aan de onrechtvaardigheid en het lijden
die de anderen worden aangedaan». Hij vermeldt eerst de steeds talrijker overtredingen van
de arbeidswetgeving: personen zonder werkvergunning tewerkstellen om geen sociale lasten
te hoeven betalen en hen bij een ongeval zonder schadevergoeding te kunnen ontslagen;
een werk vereisen waarvan de arbeidsduur de wettelijke vergunningen overschrijdt zoals dat
in de sector van het wegvervoer het geval is. Vervolgens vernoemt Dejours een hele reeks
gedragingen die een afspiegeling zijn van de door Heinz Leymann geïnventariseerde
handelingen van pestgedrag: opzettelijk onrechtvaardig gedrag met betrekking tot de
discriminerende toewijzing van de lastigste en gevaarlijkste arbeidsposten; grof en obsceen
gedrag jegens vrouwen; chantage van het werk; insinuaties jegens werknemers met de
bedoeling hen psychologisch uit hun evenwicht te brengen; manipulaties met de bedoeling
hen tot het uiterste te drijven en fouten te doen begaan; gebruikelijke praktijken van ontslag
zonder opzegtermijn. In dit opzicht verhaalt Dejours het lot van kaderleden die op een
morgen niet meer in hun kantoor kunnen omdat het slot werd veranderd, en die worden
verzocht hun loon in ontvangst te gaan nemen, hun ontslag te tekenen en hun persoonlijk
spullen mee te nemen die reeds aan de uitgang werden klaargezet. Verder veroordeelt de
auteur de perversiteit van bepaalde sociale programma's: het betreft ontslagen omkleed met
valse beloften van bijstand en hulp bij een heropname in het arbeidsproces. Ten slotte noemt
Dejours de aanwending van dreigementen tot onslag om de anderen te onderwerpen en hen
diensten te doen uitvoeren of dingen te doen doen die zij innerlijk afkeuren.
(Dejours, 1998: 107): «Wij kennen het gewone bestaan van dit lijden en deze
onrechtvaardigheid die de anderen worden aangedaan in alle, zelfs democratische
samenlevingen. Wij bestempelen deze gedragingen hier als «kwaad» wanneer zij:
- als een bestuurssysteem, een machtsuitoefening, een organisatie- of
managementsysteem worden ingesteld, te weten wanneer iedereen als slachtoffers,
beulen, of afwisselend of tegelijkertijd als slachtoffers en beulen wordt vooropgesteld;
- openlijk, gebagatelliseerd, bewust, opzettelijk, aanvaard of eisend zijn, en niet heimelijk,
toevallig of uitzonderlijk zijn, en zelfs wanneer zij als dapper worden beschouwd»
De auteur stelt dus niet de praktijken op zich aan de kaak maar de houding van de hele
samenleving die met dergelijke gedragingen instemt. Christophe Dejours tracht dit
massagedrag te bevatten dat de individuele bijzonderheden en persoonlijkheid overtreft.
Volgens deze auteur zijn de verklarende hypothesen die op de persoonlijkheid berusten
ontoereikend om deze houding te bevatten van collectieve instemming met sociale
uitsluiting. Dejours (1998: 158): «Mijn stelling is dat het werk voor al deze personen de
grootste gemene deler is, en dat, uitgaande van de psychodynamiek van de verhouding tot
het werk, men misschien kan bevatten hoe de «banalisering van het kwaad» tot stand kon
komen»
De auteur onderscheidt – in de onverschilligheid en de toegeeflijkheid jegens lijden vanwege
een gedeelte van de bevolking; in de overname door de meerderheid van de Franse burgers
van economische stereotypen die hen ertoe brengt het kwaad aan de causaliteit van het lot
toe te schrijven; en in de afwezigheid van een collectieve reactie ten opzichte van de
onrechtvaardigheid van een samenleving waarvan de rijdom steeds toeneemt terwijl de
verpaupering tegelijkertijd een steeds groter gedeelte van de bevolking treft – de drie
kenmerken van de normopathie 36 .
36 Normopathie is een term die in psychopathologie wordt gebruikt om personen aan te duiden die
zich kenmerken door hun overdreven conformisme aan sociale en beroepsnormen en eveneens
door hun gebrek aan creativiteit en verbeelding.
93

Normopathie kenmerkt zich door drie factoren:
1. onverschilligheid ten opzichte van de distale wereld
2. de opschorting van het denkvermogen en zijn vervanging door dominerende stereotypen
die van buitenaf worden aangeboden (in dit geval de economische stereotypen)
3. De afschaffing van het oordeelsvermogen en de wil om collectief tegen
onrechtvaardigheid op te treden
Volgens Dejours is het massagedrag dat aan de oorspong ligt van het banaliseringproces
een normopathisch gedrag. Dat betekent evenwel niet dat de individuen die de bevolking
samenstellen allen normopaat zijn. Dejours (1998: 169): «Het normopathisch gedrag kan de
resultante zijn van een afweerstrategie en niet van de persoonlijkheidsstructuur en kan als
een «persoonlijke afweerstrategie» worden ingeroepen». Doorgaans verwijst het
psychoanalytisch concept van «afweermechanisme» naar onbewuste reacties waarmee de
persoon zich tegen endogene angst voortvloeiend uit inwendige psychische conflicten kan
verzetten. De auteur heeft het hier over een persoonlijke afweerstrategie waarmee het
individu zich kan aanpassen aan het lijden veroorzaakt door de angst voortvloeiend uit het
risico van uitsluiting en werkloosheid, een risico dat van buitenaf komt. Boven dit hele proces
van collectieve instemming met sociale onrechtvaardigheid ligt dus de angst.
Dejours (1998: 198-199): «Waarop wij de aandacht hebben trachten te vestigen – het
banaliseringproces van het kwaad door het werk – is niet nieuw noch uitzonderlijk. Wat
nieuw is, is niet zozeer de ongerustheid, de onrechtvaardigheid en het lijden dat de anderen
wordt aangedaan door de tussenkomst van de machtsverhoudingen die dezelfde extensie
bezitten, maar enkel het feit dat dit systeem als billijk en rechtvaardig kan doorgaan; dat het
als realistisch en rationeel wordt voorgesteld; dat het door een meerderheid van burgers
wordt aanvaard en zelfs goedgekeurd; en ten slotte dat het thans openlijk als een
modelsysteem wordt aangeprezen waarop elk bedrijf zich in naam van het goede, het
eerlijke en het echte, zou moeten inspireren. Wat dus nieuw is, is een systeem dat
voortdurend lijden, onrechtvaardigheden en ongelijkheden voortbrengt en verergert, en deze
als goed en rechtvaardig kan doen aanvaarden. Wat nieuw is, is de banalisering van de
onrechtvaardige gedragingen die er het stramien van vormen.»
Het onderscheid dat Christophe Dejours maakt tussen het neoliberale systeem en het naziregime
heeft geen betrekking op het psychologische banaliseringproces van het kwaad bij de
medewerkers, maar plaatst zich hoger, te weten op niveau van de doelstellingen waaraan
banalisering gewijd is. In het geval van het neoliberalisme is de beoogde doelstelling winst
en economische macht terwijl bij het totalitarisme de beoogde doelstelling de orde en
overheersing van de wereld is.
Overigens wijst de auteur op een omkering in de termen van de propositie bij de vermelding
van het doel en de middelen van beide voorgenoemde systemen. Dejours (1998: 200): «In
de neoliberale rationalisering van geweld zijn macht en gezag instrumenten van de
economie. In de totalitaire argumentatie is de economie een instrument van macht en
gezag.»
Het banaliseringproces maakt minder deel uit van de algemene psychologie dan van de
arbeidspsychopathologie. De doorwegende categorie is de arbeid. Wat betekent dat?
Christophe Dejours herinnert eraan dat, fundamenteel gezien, de arbeidsverhoudingen in de
eerste plaats ongelijke sociale verhoudingen zijn waarbij eenieder met de overheersing en
de ervaring van onrechtvaardigheid wordt geconfronteerd. Arbeid kan evenwel ook een
onvervangbaar middel zijn voor zelfontplooiing. Arbeid blijkt een onuitputtelijke bron van
paradoxen te zijn. Dejours (1998: 201): «Arbeid ligt ongetwijfeld aan de bron van
94

schrikwekkende vervreemdingsprocessen, maar kan eveneens een krachtig middel zijn ten
dienste van de emancipatie evenals van het leerproces en de ervaring van solidariteit en
democratie.»
Volgens de auteur schuilt de doorslaggevende factor die de arbeidsverhoudingen ten gunste
van het goede of het kwaad doen overhellen in de angst. Het gaat niet om angst in het
algemeen maar om de angst inherent aan de arbeidsverhoudingen, dat is bijvoorbeeld het
geval voor de dreiging van werkloosheid die thans op de arbeidsmarkt weegt.
95