deel 3 - ABVV UZ Brussel

DEEL DRIE : KWALITATIEF ONDERZOEK
I. KWALITATIEF ONDERZOEK IN VLAANDEREN
INLEIDING
Het Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid heeft met de steun van het Europees Sociaal
Fonds een preventieprogramma over pesten op het werk opgezet. Dit programma bestaat uit
enerzijds een sensibiliseringscampagne, gericht op de bevolking en op de potentiële
betrokkenen in het werkveld, en anderzijds een kwantitatief onderzoek bij de werkende
bevolking gevolgd door een kwalitatief onderzoek bij de slachtoffers. Het onderzoek werd
uitgevoerd door de U.C.L. (CeFeSoc-GSW), voor het kwantitatieve deel en het kwalitatieve
deel in Wallonië, en de K.U. Leuven (LUCAS), voor het kwalitatieve deel in Vlaanderen.
De problematiek van pesten op het werk krijgt meer en meer aandacht. Dit valt te situeren in
de stijgende aandacht voor de geweldproblematiek. De laatste decennia kwamen steeds
nieuwe vormen van geweld op de voorgrond: geweld op ouderen, ongewenste intimiteiten op
het werk, geweld van kinderen op hun ouders, en pesterijen op het werk. Ongewenst
seksueel gedrag op het werk kwam reeds een tiental jaar geleden onder de aandacht. Het
was toen de “kapstok” waaraan de problematiek van geweld op het werk werd opgehangen.
Nu spreekt men minder over ongewenst seksueel gedrag op het werk, maar staat het pesten
op het werk centraal.
Vanuit de overtuiging en de ervaring uit onderzoek (Bruynooghe, e.a., 1995) 1 dat ongewenst
seksueel gedrag, pesterijen en fysiek geweld op het werk parallelle problemen zijn, worden
ze in deze studie samen onderzocht. Zij worden gevat onder de noemer geweld op het werk.
Onder geweld verstaan we, in navolging van eerder onderzoek (Bruynooghe, e.a., 1995), elk
gedrag met de (door het slachtoffer gepercipieerde) intentie om het slachtoffer te kwetsen of
iets aan te doen. Er wordt in dit onderzoek uitgegaan van een subjectieve definitie van
geweld, waarbij de ondergrens van wat geweld wordt genoemd, wordt bepaald door de
respondenten zelf. Gedrag, waarvan de respondent meent dat het de grenzen van het
slachtoffer overschrijdt en zo zorgt dat het slachtoffer zich in zijn of haar integriteit bedreigd
voelt, wordt in dit onderzoek onder de noemer geweld opgenomen.
Wat volgt is de rapportage van het kwalitatieve onderzoek in Vlaanderen. Na een schets van
de methode en de samenstelling van de onderzoeksgroep, volgt een beschrijving van de
geweldfeiten, de achtergrondkenmerken, het copingproces van het slachtoffer, de gevolgen,
en het hele geweldproces.
1
Bruynooghe, R., Opdebeeck, S., Monten, C., & Verhaegen, L. (1995). Geweld, ongewenste
intimiteiten en pesterijen op het werk: een beschrijving van klachten en van strategieën om er mee
om te gaan. Diepenbeek : L.U.C. Departement Mens, Maatschappij en Communicatie.
Onderzoeksgroep : Medische Sociologie.
155

HOOFDSTUK 1 : METHODE
In dit hoofdstuk wordt de methodiek toegelicht bij de voorbereiding van het onderzoek, bij de
dataverzameling en bij de dataverwerking.
1.1. Voorbereiding onderzoek
Om het kwalitatief onderzoek in Vlaanderen en Wallonië zo veel mogelijk op elkaar af te
stemmen, vonden er ter voorbereiding van het onderzoek en in de loop van het onderzoek
een aantal vergaderingen plaats tussen beide onderzoeksequipes.
In de eerste vergaderingen werd besloten vanuit welke onderzoeksvragen het kwalitatieve
onderzoek zou vertrekken en dat de dataverzameling zou gebeuren via face-to-face
interviews. Vervolgens werd overeengekomen dat de interviews zouden gestructureerd
worden aan de hand van een vragenlijst. Er werd gekozen voor een gesloten bevraging van
de arbeidssituatie en de socio-demografische kenmerken van de respondenten, en een open
bevraging met betrekking tot de onderzoeksvragen.
Op basis van de onderlinge afspraken tussen de onderzoeksequipes werd een
Nederlandstalige en een Franstalige versie van de vragenlijst opgesteld. De vragenlijsten
werden getest bij een aantal slachtoffers en op basis van de bevindingen uit deze testfase
aangepast. Vervolgens werd de vraagstelling aangepast aan het mogelijke type van
respondent, wat resulteerde in drie versies: een versie voor getuigen, voor slachtoffers, en
voor betichten.
De vragenlijst bestond uit drie delen. In het eerste deel werden gesloten vragen gesteld over
het statuut van de respondent (getuige, slachtoffer, betichte, of andere), over het beroep van
het slachtoffer (of in de versie voor de betichten: de betichte) en de werksituatie waarin het
geweld zich voordeed.
In het tweede deel werden de open vragen van het interview geformuleerd. Er waren zeven
hoofdvragen (nog gespecificeerd in subvragen) die peilden naar een omschrijving van het
geweld, van de belangrijkste dader(s) (of in de versie voor betichten: degene die hem of haar
beticht en/of het slachtoffer), van de relevante kenmerken van de betrokkenen en de
arbeidssituatie, van de emotionele en probleemgerichte reactie van het slachtoffer (of in de
versie voor de betichten: de betichte), van de reactie van de professionele en de persoonlijke
omgeving, van de gevolgen voor het professionele en persoonlijke leven, en van de essentie
van de problematiek volgens de respondent. Voor het gemak van de interviewer werden de
open vragen van deel 2 samengevat in een overzicht op één pagina, zodat de interviewer in
één oogopslag kon nagaan welke (sub-) vragen nog onvoldoende beantwoord werden.
In het derde deel werd door middel van gesloten vragen informatie verzameld over de sekse,
de leeftijd, de nationaliteit, de scholingsgraad en de leefsituatie van het slachtoffer (of in de
versie voor de betichten: de betichte).
156

1.2. Dataverzameling
Om respondenten te recruteren werd er een oproep opgesteld, gericht naar slachtoffers,
getuigen en betichten. Die oproep werd via verschillende kanalen verspreid. Er staken
strooibriefjes bij de uitnodigingen voor de sensibiliseringsessies over ‘pesten op het werk’,
die kaderden in het preventieprogramma van het Ministerie voor Tewerkstelling en Arbeid
met de steun van het Europees Sociaal Fonds. De oproep werd tevens gepubliceerd in
tijdschriften, ledenbladen (van mutualiteiten en vakbonden), werd op een website (ACV)
geplaatst, en werd door de slachtoffer-organisatie SASAM onder haar leden verspreid.
Bovendien waren er al enkele respondenten uit het kwantitatieve onderzoek, die hadden
verklaard bereid te zijn aan een interview deel te nemen. Deze personen werden opnieuw
gecontacteerd.
Als reactie op de oproep voor getuigenissen, meldden er zich bij LUCAS dagelijks mensen
aan die een getuigenis wensten af te leggen. Deze aanmelding kon schriftelijk, maar vaak
gebeurde dit via de telefoon. LUCAS werd ook regelmatig gecontacteerd door mensen die,
ongeacht of ze aan het onderzoek wensten deel te nemen, nood hadden aan een luisterend
oor en advies vroegen over de aanpak van hun concrete situatie.
Via oproepen in de faculteiten sociale wetenschappen en psychologie aan de K.U.Leuven
(tweede licentie-studenten), in de sociale hogeschool van Leuven (derde-jaarsstudenten) en
in de opleiding relatie- en communicatiewetenschappen aan het L.U.C. (tweede licentiestudenten)
werden interviewers gezocht. De geselecteerde interviewers volgden een training
om met de vragenlijst vertrouwd te geraken en om technieken voor het afnemen van een
diepte-interview in te oefenen. Ten behoeve van deze training werden twee documenten
opgesteld: een handleiding bij de vragenlijst en een leidraad over de voorbereiding, de
afname en de rapportage van het diepte-interview. Vervolgens werden de respondenten
verdeeld over de getrainde interviewers zodat elke interviewer respondenten uit zijn eigen
regio kreeg toegewezen.
Tijdens het veldwerk werden de interviewers vanuit LUCAS ondersteund. Interviewers
contacteerden de medewerkers van LUCAS voor praktische zaken, zoals problemen om een
respondent te bereiken, voor bijkomende vragen rond de aanpak van “moeilijke
interviewsituaties”, en voor de toewijzing van nieuwe respondenten ter vervanging van
afgehaakte respondenten. Ook voor de emotionele verwerking van interviews die een diepe
indruk nalieten, konden de interviewers bij medewerkers van LUCAS terecht.
De interviewers contacteerden de respondenten zelf om een afspraak te maken. Na een
korte introductie van zichzelf, LUCAS en het onderzoeksproject en na bijkomende uitleg over
de anonimiteit en de garantie van een vertrouwelijke behandeling van het verzamelde
materiaal, kon het interview aanvatten. De gesloten vragen van deel 1 en deel 3 werden door
de interviewer op de vragenlijst ingevuld. De antwoorden op de open vragen werden op band
opgenomen en na het interview door de interviewer samengevat per vraag. Deze
samenvatting werd aan de vragenlijst toegevoegd.
In principe was het de bedoeling om een afspraak te maken met de respondent binnen de
twee maanden nadat men had toegezegd om aan het onderzoek deel te nemen. In 69
procent van de interviews vond het interview inderdaad plaats binnen de twee maanden na
de toezegging. Bij de overige 31 procent werd de grens van twee maanden, omwille van
praktische of organisatorische redenen, overschreden.
157

Op bovenstaande wijze werden er 150 interviews gerealiseerd. Door een tekort aan
interviewers en een blijvend aanbod van getuigenissen, werd in overleg met de
opdrachtgever en de U.C.L. besloten om de overblijvende respondenten een vragenlijst op te
sturen, die door de respondent zelf kan ingevuld worden. Hiertoe werden de instructies in de
vragenlijst en de formulering van de vragen aangepast voor schriftelijke invulling door de
respondent zelf. Op deze manier werden 47 bijkomende getuigenissen verzameld, zodat in
totaal 197 cases werden opgetekend.
1.3. Dataverwerking
De antwoorden op de gesloten vragen werden via een kwantitatief programma (SPSS) door
de collega’s aan de U.C.L. verwerkt voor de beschrijving van de onderzoeksgroep. Voor de
kwalitatieve analyse werd gebruik gemaakt van het programma Nvivo totdat saturatie werd
bereikt voor alle vragen. Dit was het geval na analyse van 66 cases. Omwille van enkele
bijkomende analyses met betrekking tot geweld in de onderwijscontext, werden aan dit
databestand 31 cases toegevoegd. Zo werden er in totaal 97 cases gecodeerd in Nvivo. Op
basis van de analyse van deze 97 cases, werd een eerste en voorlopig antwoord op de
onderzoeksvragen geproduceerd. Om de correctheid en de volledigheid van de eerste
analysefase na te gaan, werden de overige 100 cases bestudeerd. Waar nodig werden
correcties en aanvullingen aangebracht in de beantwoording van de onderzoeksvragen.
HOOFDSTUK 2 : BESCHRIJVING VAN DE ONDERZOEKSGROEP
In dit hoofdstuk wordt de onderzoeksgroep beschreven aan de hand van de antwoorden op
de gesloten vragen. Het gaat om gegevens over de beroepssituatie en om sociodemografische
gegevens van de respondenten.
Hoewel er in dit hoofdstuk wordt gewerkt met gekwantificeerde gegevens, is het geenszins
de bedoeling om hieruit conclusies te trekken over het voorkomen van geweld op het werk in
de Vlaamse populatie. De onderzoeksgroep is immers niet samengesteld volgens de regels,
die vereist zijn voor het trekken van een representatieve steekproef. De getallen die hier
worden weergegeven, geven een beeld van de mensen die werden bereikt met de oproep en
die de basis vormden voor de resultaten van het onderzoek. Het overzicht geeft tevens een
beeld van de beroepscategorieën en de sectoren die wel en niet bereikt werden.
Het merendeel van de 197 respondenten zijn slachtoffers (185). Er zijn ook tien getuigen en
twee betichten. Beide betichten vinden de klacht die tegen hen geformuleerd was onterecht
en bekijken zichzelf dan ook eerder als slachtoffer. Vandaar dat alle cases eigenlijk kunnen
bekeken worden als verhalen van of over slachtoffers van geweld op het werk.
Negenenzeventig procent van de respondenten is beroepsactief op het moment van het
interview. Zestig procent van de respondenten is dan nog steeds werkzaam binnen de
organisatie waarin het geweld zich voordeed of had voorgedaan, en 19 procent van de
respondenten is elders werkzaam. Eenentwintig procent van de respondenten heeft (nog)
geen nieuw werk gevonden.
158

Vijfenzestig procent van de respondenten is werkzaam in de openbare sector op het moment
van de geweldfeiten, 35 procent in de privé-sector. De meest vertegenwoordigde sector in de
onderzoeksgroep is de administratieve en overheidssector (36 %), vervolgens de
gezondheidszorg en welzijnszorg (23 %) en het onderwijs (18 %). De verdeling over de
andere sectoren is industrie en mijnbouw (7 %), bank en verzekeringen (5 %), de
commerciële sector (4 %), diensten aan bedrijven (4 %), de transportsector (1 %),
wetenschappelijke activiteit (1 %), en de bouwsector en de vastgoedsector (samen 1 %).
Zoals hierboven reeds werd opgemerkt, is de onderzoeksgroep niet representatief voor alle
slachtoffers van geweld op het werk. De vertegenwoordiging van de verschillende sectoren
in deze onderzoeksgroep is dus beïnvloed door allerhande oncontroleerbare factoren, zoals
bijvoorbeeld de ongelijke verspreiding van de oproep onder de verschillende sectoren. Het is
dus niet mogelijk om uit bovenstaande verdeling conclusies te trekken over de mate van
voorkomen van geweld in deze sectoren.
De overgrote meerderheid van de respondenten (89 %) heeft een bediendenstatuut, slechts
negen procent is arbeider en twee procent heeft een vrij beroep of is zelfstandige.
Negenenzeventig procent werkt voltijds en 21 procent deeltijds. Van de respondenten heeft
90 procent een contract van onbepaalde duur en negen procent één van bepaalde duur.
Verder heeft één procent van de respondenten een gesubsidieerde arbeidsovereenkomst.
Het lijkt dus dat vooral voltijds werkende bedienden met een contract van onbepaalde duur
werden bereikt met - of reageerden op - de oproep.
Wat de grootte van het bedrijf betreft, werkt 36 procent van de respondenten in een bedrijf
met minder dan 50 werknemers, 41 procent in een bedrijf met 50 tot 500 werknemers, 14
procent in een bedrijf met 500 tot 5000 werknemers, en negen procent in een bedrijf met
meer dan 5000 werknemers. Bij de meeste respondenten werkt men met minder dan tien op
de dienst (43 %), bij 24 procent van de respondenten werken tussen 11 en 20 mensen op de
dienst, bij 23 procent tussen 21 en 50 mensen, en bij 10 procent werkt men met meer dan 50
mensen op de dienst.
Twintig procent van de respondenten werkt op de moment van het interview minder dan één
jaar in het bedrijf waar het geweld zich heeft voorgedaan. Negenentwintig procent werkt er
tussen 1 en 5 jaar, 13 procent tussen 6 en 10 jaar, 24 procent tussen 11 en 20 jaar, en
tenslotte 14 procent meer dan 21 jaar.
Wat het geslacht betreft, is 65 procent van de onderzoeksgroep vrouwelijk. Vrouwen zijn dus
oververtegenwoordigd in de onderzoeksgroep, waaruit niet mag worden afgeleid dat
vrouwen meer te maken krijgen met geweld op het werk.
Iedereen heeft de Belgische nationaliteit. Met betrekking tot de leeftijd is vijf procent van de
respondenten tussen 20 en 30 jaar oud, 24 procent is 31 tot 40 jaar oud, de grootste groep
(40 %) is 41 tot 50 jaar oud, en 31 procent is 51 tot 65 jaar oud. Een heel groot deel van de
respondenten bestaat dus uit 40-plussers.
Qua opleidingsniveau is het hoogst behaalde diploma voor de meesten hoger nietuniversitair
onderwijs (44%), vervolgens hoger secundair onderwijs (25%), universitair
onderwijs (15%), en lager secundair onderwijs (12%). Vier procent heeft enkel lager
onderwijs gevolgd of behaalde geen enkel diploma. Het is duidelijk dat de meerderheid van
de respondenten hoger geschoold zijn.
Zeventig procent woont op de moment van het interview samen met een partner en 72
procent van de respondenten heeft kinderen.
159

In dit hoofdstuk wordt een beeld gegeven van de respondenten voor dit onderzoek. Er wordt
herhaaldelijk opgemerkt dat conclusies met betrekking tot het voorkomen van geweld niet
mogelijk zijn op basis van deze onderzoeksgroep. Kwalitatief onderzoek schetst immers een
breed beeld van wat er zich allemaal voordoet, niet van de mate waarin iets zich voordoet.
HOOFDSTUK 3 : GEWELD OP HET WERK : DE FEITEN
In dit hoofdstuk worden de geweldfeiten besproken. Naargelang het de fysieke, seksuele of
psychische integriteit van het slachtoffer 2 is die door het feit wordt bedreigd of geschonden,
wordt gesproken van respectievelijke fysiek geweld, seksueel geweld of psychisch geweld.
Het gaat hier om een analytische beschrijving van mogelijke geweldfeiten. In concrete
gevallen komen meestal combinaties van feiten voor, zodat combinaties van fysiek, seksueel
en psychisch geweld mogelijk zijn.
3.1. Fysiek geweld
De vormen van fysiek geweld die in deze studie werden opgetekend gaan van vandalisme
en fysieke intimidatie tot fysieke aanslagen. Ook het werken in fysiek ongezonde
omstandigheden beschouwen we als een vorm van fysiek geweld. We noemen het geweld
omdat het slachtoffer dit zo aanvoelt en zich bedreigd voelt in zijn of haar (fysieke) integriteit.
3.1.1. Vandalisme en fysieke intimidatie
Bij vandalisme wordt er schade toegebracht aan materiaal dat toebehoort aan het
slachtoffer. Voorbeelden hiervan zijn het bekrassen van de wagen, en het platsteken van de
banden van de wagen of de fiets. Soms gaat men hierin zo ver dat het echt gevaarlijk kan
worden: de wagen van een slachtoffer wordt zodanig gesaboteerd dat er onderdelen afvallen
en dat de wagen in panne valt. In zo’n geval kan het slachtoffer zich ook bedreigd voelen in
zijn fysieke integriteit. We kunnen dan spreken van fysieke intimidatie. Dergelijke intimidatie
kan vrij direct gebeuren, zoals wanneer een collega zich dreigend opstelt voor het slachtoffer
met een stoel boven zijn hoofd, maar kan ook op een subtielere manier op het slachtoffer
gericht zijn, zoals bij de collega die het meubilair door het kantoor van het slachtoffer smijt of
bij het slachtoffer dat in de ondergrondse garage steeds opgeschrikt wordt door een
opduikende collega.
2
In dit onderzoek volgen we de definitie van de situatie volgens de respondent. Aangezien de
respondenten de situatie bekijken vanuit dader-slachtoffer-perspectief, nemen we dat in wat volgt
over. Doorgaans wordt de respondent omschreven als slachtoffer en de andere partij als dader.
160

3.1.2. Fysieke aanslag
Onder de noemer fysieke aanslag vallen de feiten die tot gevolg hebben dat de fysieke
integriteit van het slachtoffer geschonden wordt. Voorbeelden hiervan zijn het toebrengen
van slagen in het aangezicht, het vastnemen en tegen de muur drukken, het in een toilet
binnenduwen en opsluiten van een slachtoffer en het overgieten van een slachtoffer met
water of een ander product zoals parfum. Fysieke aanslagen worden meestal door het
slachtoffer gezien als een moment van controleverlies bij de dader, maar sommige
slachtoffers menen dat het fysiek geweld instrumenteel is. Zo kan een brandweerman, die
net voor hij de brandweerwagen wil instappen een vuistslag krijgt, hierdoor niet mee
uitrukken, waardoor de dader eerste in rang wordt in plaats van het slachtoffer. Bij de
slachtoffers in dit onderzoek kwamen fysieke aanslagen meestal voor zonder dat er getuigen
waren.
3.1.3. Ongezonde werkomstandigheden
Bij deze vorm van fysiek geweld wordt het slachtoffer verplicht om te werken in een
ongezonde omgeving of om werk uit te voeren dat ongezond is. Het kan hierbij gaan om
werk dat in principe afwisselend door alle collega’s zou moeten worden gedaan, maar deze
beurtrol wordt door de dader(s) niet gerespecteerd. Op die manier wordt het slachtoffer meer
dan nodig aan de schadelijke omgeving (bijvoorbeeld gevaarlijke chemische producten)
blootgesteld. Het is echter ook mogelijk dat alleen het slachtoffer (herhaaldelijk) wordt
gedwongen om een ongezonde activiteit uit te voeren (bijvoorbeeld een koerier dagelijks een
veel te zware tas laten dragen). Dergelijke feiten zijn een aanslag op de fysieke integriteit
van het slachtoffer en worden ook alsdusdanig door het slachtoffer gepercipieerd, daarom
vallen ze onder fysiek geweld.
3.2. Seksueel geweld
Bij seksueel geweld ervaart het slachtoffer de feiten als een aanslag op diens seksuele
integriteit. Dit kan zonder direct lichamelijk contact tussen dader en slachtoffer, of met
lichamelijk contact tussen dader en slachtoffer.
3.2.1. Non-contactvormen van seksueel geweld
Een eerste vorm van seksueel geweld zonder lichamelijk contact is het maken van avances
ten opzichte van het slachtoffer. De slachtoffers in de studie beschouwen de verbale
avances meestal niet als geweld, maar eerder als een aanleiding of een voorbode voor het
geweld dat erop volgt. Het gaat immers om een persoon die tracht zijn amoureuze gevoelens
jegens het slachtoffer te uiten. De avances worden in het begin vaak charmerend gevonden,
maar wanneer de dader blijft aanhouden, begint het slachtoffer er zich ongemakkelijk bij te
voelen. Zoals later zal besproken worden, komt het regelmatig voor dat de aanbidder na de
afwijzing verandert in een haatdragende pestkop. Soms verdraait de dader de feiten, zodat
het voor de buitenwereld lijkt alsof het slachtoffer avances maakte naar de dader en zich nu
afgewezen voelt. Zo gaat een dader, na afgewezen te zijn door het slachtoffer, aan de
collega’s vertellen hoe genant hij het vindt dat het slachtoffer verliefd op hem is.
161

Een tweede non-contactvorm van seksueel geweld is het maken van grove seksuele
toespelingen aan het adres van het slachtoffer. Het kan dan gaan om algemene seksueel
getinte beledigingen, zoals “teef” of “hoerenloper”, of om opmerkingen over het lichaam of
het seksuele leven van het slachtoffer. Zo wordt een slachtoffer er regelmatig op gewezen
dat de collega’s het jammer vinden dat ze zo’n kleine borsten heeft. Aan een ander
slachtoffer vraagt men af en toe wanneer ze voor het laatst met iemand naar bed is geweest.
Sommige slachtoffers stellen dat er hen meermaals oneerbare voorstellen worden gedaan.
In een derde non-contactvorm van seksueel geweld wordt het slachtoffer geconfronteerd met
seksueel getinte verhalen of afbeeldingen. Een slachtoffer vertelt dat haar collega’s
voortdurend opscheppen over hun uitstapjes naar prostituées. In een bepaalde
werkomgeving staan op alle computerschermen pin-ups. Een dader liet naaktfoto’s van
zichzelf rondslingeren op plaatsen waar het slachtoffer ze wel moest vinden.
Het “met de ogen uitkleden van het slachtoffer” is een vierde vorm van seksueel geweld
zonder lichamelijk contact. Soms doet men dit zelfs heel expliciet en bespreekt men dit in
groep, terwijl het slachtoffer het kan horen.
3.2.2. Contactvormen van seksueel geweld
Sommige collega’s maken ook op fysieke wijze avances naar het slachtoffer. Het gaat dan
om lichte aanrakingen, die door de slachtoffers gepercipieerd worden als niet-agressief
getint. Een vrouw getuigt bijvoorbeeld dat de dader regelmatig achter haar komt staan en
haar schouders masseert. Een ander slachtoffer vertelt dat zijn bazin, wanneer ze naast hem
zit, zorgt dat hun armen elkaar raken, waarop ze dan verliefd naar hem kijkt. De meeste
slachtoffers zijn aanvankelijk geflatteerd door de speciale aandacht, maar stellen dat het op
een bepaald moment genant wordt. Vooral wanneer er een tijdje een onduidelijke situatie
blijft bestaan, dreigt de situatie te escaleren, hetzij omdat de dader bij gebrek aan afwijzing
meent verder te mogen gaan, hetzij doordat de dader de uiteindelijke afwijzing door het
slachtoffer niet kan verkroppen.
Een tweede contactvorm van seksueel geweld is de ongewenste aanraking. Voorbeelden
hiervan zijn: een klap op het achterwerk, het terloops aanraken van borsten en billen, en het
in de billen knijpen.
In een derde contactvorm gaat het meer expliciet om seksueel getint gedrag, we spreken
dan van het betasten van het slachtoffer. Dikwijls wordt het slachtoffer hierbij klem gezet,
zodat het seksuele geweld gepaard gaat met fysiek geweld. Zo vertelt een slachtoffer dat de
dader haar in het begin op haar stoel drukt en over haar borsten en billen wrijft, nadien gaat
hij ook onder haar kleren voelen. Later drukt hij haar tegen de muur en begint haar borsten
en schaamstreek te kussen. Nog een tijd later gaat hij met zijn hand in haar broek en
masseert haar daar.
Het slachtoffer dwingen tot seksuele handelingen en andere seksuele misdrijven, komt ook
voor op de werkvloer. Een slachtoffer vernoemt penetratie met de vingers door de dader en
het gedwongen masturberen van de dader. Deze vrouw laat zich aanvankelijk doen, omdat
het om haar overste gaat. Nadien verweert ze zich verbaal en fysiek met gillen, slaan en een
kopstoot. Nadien gaat het ongewenst seksueel gedrag op het werk over in pesterijen.
Verkrachtingen komen zowel voor bij uit de hand gelopen relaties tussen collega’s, als in de
machtsrelatie tussen werknemer en overste.
162

3.3. Psychisch geweld
Bij psychisch geweld voelt het slachtoffer zich aangevallen in zijn psychische integriteit. Op
het werk, zou men kunnen verwachten dat vooral de integriteit op arbeidsgerelateerde
terreinen kan bedreigd worden, maar het blijkt dat ook de meer persoonlijke terreinen het
doelwit zijn van psychisch geweld op het werk. Eerst wordt het arbeidsgerelateerd psychisch
geweld besproken, daarna volgt een bespreking van het persoonsgericht psychisch geweld.
3.3.1. Arbeidsgerelateerd psychisch geweld
Op arbeidsvlak kan het psychische geweld de vorm aannemen van het bemoeilijken van het
werk, van misbruik van officiële kanalen, van machtsmisbruik, en van de aantasting van de
professionaliteit.
a) Bemoeilijken van het werk
Een eerste domein van psychisch geweld op arbeidsvlak is het bemoeilijken van het werk
van het slachtoffer. Dit kan gebeuren door de manipulatie van werkmiddelen, door de
sabotage van het werk, of door het negeren van orders en het leveren van slecht werk door
de dader.
Manipulatie van werkmiddelen
Een manier om iemand te pesten op arbeidsvlak is het bemoeilijken van diens werk door
manipulatie van diens werkmiddelen. Vaak is het zo dat het slachtoffer noodzakelijke
middelen voor zijn taakuitvoering worden geweigerd of afgenomen. Voorbeelden hiervan zijn
het invoeren van nieuwe systemen zonder het slachtoffer toelating te geven om de
noodzakelijke scholing te volgen, collega’s verbieden om het slachtoffer op te leiden in zijn
nieuwe taak, het wegnemen van bureaumateriaal (PC, printer, en zelfs het bureau), het
slachtoffer verantwoordelijk maken voor het vervoer van materiaal zonder die persoon te
laten beschikken over een transportmiddel, het verhuizen van iemands bureau naar het
lokaal met de verwarmingsketels, een vertrouwenspersoon geen mogelijkheid bieden om
vertrouwelijke dossiers veilig op te bergen, of de extra-hulp voor het slachtoffer officieus zelf
opeisen, zodat het officieel lijkt alsof het slachtoffer zelfs met extra mankracht het werk nog
niet de baas kan. Het komt ook voor dat men door de schikking van de kantoormeubelen het
slachtoffer het gevoel kan geven dat hij of zij continu bekeken wordt, waardoor de
concentratie voor de taakuitvoering aanzienlijk vermindert. In tegenstelling tot wanneer
dergelijke pesterijen uitgaan van een overste, beperken daders van een gelijk of
ondergeschikt niveau zich meestal tot het verstoppen van materiaal.
163

Sabotage van het werk
Een andere manier waarop het werk van het slachtoffer bemoeilijkt kan worden, is door dit
werk te saboteren. Dit kan men doen door noodzakelijke informatie achter te houden of door
dossiers of computerbestanden te ontvreemden. Slachtoffers maken melding van het
achterhouden van noodzakelijke informatie, zoals het verzwijgen van de agendapunten voor
een vergadering waardoor het slachtoffer steeds onvoorbereid toekomt, de weigering om
toelichting te geven bij de taakomschrijving van het slachtoffer, het achterhouden van
belangrijke correspondentie, het weren van het slachtoffer uit vergaderingen en het niet
mededelen van voor het slachtoffer relevante beslissingen. Daarnaast wordt er ook melding
gemaakt van het opzettelijk geven van verkeerde informatie of foutief materiaal aan het
slachtoffer, waardoor het slachtoffer fouten maakt en zijn werk een grote achterstand
oploopt. Soms wordt het slachtoffer systematisch gestoord bij de uitvoering van zijn werk Zo
worden telefoongesprekken met klanten verstoord, of moeten mensen steeds van team
wisselen, zodat hun projecten nooit kunnen beëindigd worden.
In een aantal gevallen is er sprake van sabotage van reeds uitgevoerd werk. Zo worden
bijvoorbeeld de beste klanten uit het klantenbestand weggeselecteerd, men laat de computer
moedwillig “crashen” zodat er werk verloren gaat, patiënten worden weggehouden uit de
therapieën van het slachtoffer, het briefgeheim van een vertrouwenspersoon wordt
geschonden, en er worden bestanden op de computer gewist om het slachtoffer van
sabotage te kunnen beschuldigen. Geleverd werk wordt niet erkend door het aantal uren dat
het slachtoffer gepresteerd heeft, te vervalsen.
Het resultaat van deze sabotagetechnieken is dat het slachtoffer in een slecht daglicht komt
te staan tegenover oversten, collega’s en klanten. Het wordt door de slachtoffers bijna
onmogelijk geacht om dergelijke sabotage aan te tonen. Door gebrek aan bewijzen is het
immers vaak een zaak van woord tegen woord.
Orders negeren of slecht werk leveren
Soms negeren mensen orders, of leveren ze slecht werk om hun overste of collega te
pesten. Oversten of collega’s kunnen immers in moeilijkheden komen wanneer hun dienst
ondermaats presteert. Daders lijken deze techniek enkel te gebruiken wanneer het
nagenoeg niet te bewijzen is aan wie de mindere prestaties van de dienst te wijten zijn. Een
voorbeeld hiervan is de groep van daders die, volgens de slachtoffers in de
onderzoeksgroep, de opdrachten van oversten steeds nét iets anders uitvoert of zelfs
weigert uit te voeren. De slachtoffers zijn dan vaak oversten die zelf laag staan in de
hiërarchie en weinig sanctionerende macht hebben. Wanneer deze oversten de problemen
met de dader voorleggen aan hun hiërarchie wordt hen een gebrek aan autoriteit verweten.
b) Misbruik van officiële kanalen
Een tweede type van arbeidsgerelateerd psychisch geweld gaat via het misbruiken van
officiële kanalen. Het slachtoffer kan geraakt worden via financiële middelen, via de
vakantieregeling, via bureaucratisering, via de mogelijkheden tot sanctioneren en via
klachtenprocedures. Kenmerkend bij deze vormen van psychisch geweld is dat de gebruikte
middelen op zich niet verkeerd zijn, ze worden wel oneigenlijk gebruikt door de dader. Dit
oneigenlijk gebruik aantonen wordt door de slachtoffers niet evident gevonden.
164

Voorbeelden van pesterijen via officiële kanalen met impact op financiëel vlak zijn het niet
doorgeven van een verkoop zodat geen commissieloon wordt uitbetaald, en het verkeerd of
niet uitbetalen van opslag, onkosten of bonussen. Het slachtoffer wordt dan gedwongen om
te vragen dit recht te zetten.
Men kan werknemers ook pesten via de vakantieregeling. Zo gebeurt het dat toestemmingen
voor verlofdagen voor begrafenissen of rechtzaken worden geweigerd of erg laat worden
gegeven. Een andere manier van misbruik van de vakantieregeling wordt geïllustreerd in het
voorbeeld waarin de geplande vakantiedagen van het slachtoffer niet goedgekeurd worden
omwille van een dringende vergadering waarop de aanwezigheid van het slachtoffer ten
stelligste vereist zou zijn. Wanneer het slachtoffer op de dag in kwestie aanwezig is op die
vergadering wordt botweg gezegd dat de aanwezigheid van het slachtoffer niet echt
noodzakelijk is. Het stiekem nemen van vakantie door collega’s op de dagen waarvan het
slachtoffer had aangekondigd ze te willen nemen, is een ander voorbeeld van misbruik van
de vakantieregeling.
Het overstelpen van het slachtoffer met administratieve zaken, zoals schriftelijke
opmerkingen, vragen ter verantwoording en terechtwijzingen (nota’s), onterechte
klachtenbrieven en aangetekende brieven, zijn voorbeelden van manieren waarop men
iemand kan raken door misbruik te maken van de bureaucratie. Proberen om een slachtoffer
iets te laten tekenen dat hem schade kan berokkenen (bijvoorbeeld verlies van anciëniteit
wegens “administratieve fouten”) is hier een andere uiting van. Ook het foutief invullen en te
laat indienen van formulieren die belangrijk zijn voor het slachtoffer (loonstaten,
ziektepapieren, …) komt voor.
Soms wordt misbruik gemaakt van de mogelijkheden die er zijn tot sanctioneren: zo wordt
een slachtoffer ontslagen omwille van een “uitgevonden” reden, en mag een ander
slachtoffer zijn werkplaats niet meer in en moet thuisblijven (met behoud van loon) omwille
van een niet onderzochte klacht van een patiënt.
Een groot aantal slachtoffers signaleert dat er onterecht klachten worden geuit tegen hen.
Sommige daders pesten een slachtoffer of dekken zichzelf in door het slachtoffer te
beschuldigen van pesterijen (cf. “reactief machtsmisbruik” in Bruynooghe, e.a., 1995). In dit
onderzoek voelde elke respondent die beschuldigd werd van pesterijen, zich ten onrechte
beschuldigd. Men zag dit als een strategie van de andere partij om hem / haar te pesten. Het
spreekt vanzelf dat het in dergelijke situaties erg moeilijk wordt om uit te maken wie
slachtoffer is, en wie dader.
Een andere, soortgelijke tactiek is het overdreven vaak sturen van de controle-arts wanneer
het slachtoffer ziek is. Zo insinueert de dader dat het slachtoffer zijn ziekte veinst. Een
tegenovergestelde beschuldiging, waarin men een gezond persoon ziek wil laten verklaren
komt ook voor: iemand getuigt dat men zelfs een geneeskundig onderzoek heeft gevorderd,
met de bedoeling om het slachtoffer ontoerekeningsvatbaar te doen verklaren. Dit is niet
gelukt.
Andere beschuldigingen die worden geuit tegen slachtoffers zijn meer direct
werkgerelateerd: het slachtoffer wordt van incompetentie, onwil of zelfs sabotage
beschuldigd. Soms wordt het indienen van een klacht voorafgegaan door sabotageactiviteiten,
die dan op de rug van het slachtoffer worden geschoven, zoals reeds werd
beschreven in paragraaf 3.3.1.1.2.. Het slachtoffer krijgt alles wat misgaat in de schoenen
geschoven of wordt er van beschuldigd niet goed met de collega’s om te gaan. Soms
schakelt de dader klanten of patiënten in om klacht in te dienen, waarbij het gebeurt dat de
werkgever de formulering van de klager overneemt zonder eerst de versie van het slachtoffer
te horen.
165

Dit gebrek aan luisterbereidheid bij de oversten komt ook voor bij andere klachten. Het
slachtoffer wordt beschuldigd maar krijgt geen faire kans om zich te verdedigen, waardoor er
een vorm van secundaire victimisering ontstaat (Bruynooghe, e.a., 1995). Een persoon wordt
slachtoffer van een geweldfeit, zoals hier via misbruik van een officieel kanaal, en wordt
daarna nogmaals slachtoffer doordat zijn overste hem direct veroordeelt en hem geen kans
geeft tot het weerleggen van de aantijgingen. Bij secundaire victimisatie wordt het slachtoffer
dus opnieuw slachtoffer van een persoon van wie hij steun verwacht. Hieruit volgt vaak dat
het slachtoffer slechte evaluaties krijgt, met de daarbij horende implicaties voor diens
financiële toestand en loopbaan. Het is duidelijk dat één geweldfeit, via een sneeuwbaleffect,
kan leiden tot een hele lawine van bijkomende stressoren.
De opeenstapeling van (niet onderzochte, maar als waarheid aanvaarde) beschuldigingen
brengt met zich mee dat sommige slachtoffers gaan vermoeden dat ook hun werkgever in
het pest-complot zit.
c) Machtsmisbruik
Onder machtsmisbruik, een derde domein van arbeidsgerelateerd psychisch geweld, vallen
die vormen van pesterijen die enkel door hogergeplaatsten kunnen gehanteerd worden via
misbruik van hun positionele macht. De verschillende vormen die onder dit domein vallen
zijn: psychische intimidatie, privileges ontnemen, met de eer gaan lopen, overtredingen
opleggen (en bestraffen), evaluatie en loopbaanbeïnvloeding, anderen voortrekken ten
nadele van het slachtoffer en manipulatie van het takenpakket.
Psychische intimidatie
Een eerste vorm van machtsmisbruik is de psychische intimidatie. Meestal gaat het hierbij
om de overste die het slachtoffer bedreigt met ontslag. Zo haalt een slachtoffer een overste
aan die zei: “Ik heb net een personeelslid ontslagen en heb daar veel moeite voor moeten
doen. Jij bent de volgende. Bovendien, kreupele paarden vallen ze het eerst aan”. Intimidatie
kan ook door de machteloosheid van de ondergeschikte in de verf te zetten, zoals de bazin
die het doktersbriefje van een slachtoffer verscheurt met de boodschap “Ik ben hier de
baas!”. Een ander slachtoffer wordt bedreigd omdat hij klacht heeft ingediend tegen het
bedrijf. In een ander voorbeeld leidt de psychische intimidatie tot een echte
vernederingssessie: Het slachtoffer krijgt te horen dat hij de rotte appel is en dat hij uit het
kantoor moet verdwijnen. Zijn overste doet hem “kruipen”. Het is niet voldoende dat het
slachtoffer zich drie keer excuseert. Hij moet schriftelijk verklaren dat hij ongewild fout deed,
maar dat hij voortaan achter het (corrupte) beleid van de overste zou staan.
Privileges ontnemen
Een andere vorm van machtsmisbruik is het ontnemen van bepaalde voordelen die het
slachtoffer heeft verworven. Het slachtoffer mag bijvoorbeeld niet meer op zakenreis, er
wordt niet meer flexibel omgesprongen met de werktijden, bepaalde onkosten worden niet
meer vergoed, thuiswerk wordt niet meer toegestaan, de dienstwagen wordt afgenomen of
vervangen door een minder model, of aan aanvragen voor tussenkomst in medische kosten
wordt geen gevolg meer gegeven.
166

Met de eer gaan lopen
Sommige oversten strijken de eer op voor de prestaties van het slachtoffer. Ze vervangen de
naam van het slachtoffer door die van henzelf of wekken de schijn bij de hogere hiërarchie
dat bepaalde verwezenlijkingen van het slachtoffer hun persoonlijke verdienste zijn.
Overtredingen opleggen (en bestraffen)
Sommige daders maken misbruik van hun hogergeschikte positie om het slachtoffer te
dwingen iets te doen wat niet mag. Vaak zijn het dan nog de daders zelf die het slachtoffer
voor de door hen uitgelokte overtreding bestraffen. Zo verbiedt de overste op een nacht om
een bepaald werk uit te voeren dat wel gepland is, omdat het volgens hem te gevaarlijk is om
’s nachts te doen. Direct daarna gaat hij naar zijn bureau en belt de dienstoverste om te
melden dat het slachtoffer weigert het geplande werk uit te voeren. Sommige daders
beschuldigen het slachtoffer van het niet uitvoeren van opdrachten, die ze niet gegeven
hebben of stellen dat het slachtoffer fouten heeft gemaakt in een werk dat door hen beiden
werd gedaan. Bij het uitlokken van overtredingen valt de dader soms door de mand, wanneer
het slachtoffer onverwachts weigert om de regels te overtreden. Een verpleger, bijvoorbeeld,
krijgt het bevel om op een andere dienst te gaan bijspringen. Dit is echter tegen de regels,
omdat er dan geen permanentie op zijn eigen dienst zou zijn. Het slachtoffer blijft dan ook op
post. De volgende dag ligt er echter een aangetekende brief met de aanklacht dat hij
onwettelijk zijn dienst verlaten heeft. De daders zijn er dus onterecht van uit gegaan dat hij
zijn dienst zeker zou verlaten hebben.
Evaluatie en loopbaanbeïnvloeding
Een andere vorm van machtsmisbruik betreft de controle op en evaluatie van het slachtoffer.
Sommige oversten weigeren het slachtoffer een evaluatie te geven of verhinderen dat er een
evaluatie komt (door bijvoorbeeld de aanvraagformulieren niet door te sturen), zelfs als het
slachtoffer er om vraagt. De reden hiervoor is dat evaluaties een positief effect kunnen
hebben op de loopbaan van het slachtoffer. Als de overste zelf de macht heeft om het
slachtoffer te evalueren, lijkt het niet moeilijk om een reden te vinden voor negatieve kritiek.
Wanneer een slachtoffer uit de onderzoeksgroep tegen zo’n negatieve evaluatie in beroep
gaat, wordt de negatieve beoordeling door de hogere instanties echter vaak onterecht
genoemd. Wanneer de overste de evaluatie niet zelf maakt, wenden sommige oversten hun
invloed aan om de uitslag van een evaluatie te veranderen: een slachtoffer vertelt
bijvoorbeeld dat de inspecteur haar na zijn bezoek vertelt dat hij erg positief over haar is,
maar nadien volgt er een schriftelijk negatief rapport. Men maakt zelfs melding van
vervalsing van de examenuitslag voor promotie of van de evaluatiefiches in het nadeel van
het slachtoffer.
Afgezien van de hierboven beschreven vormen, zijn er nog pesttactieken die er expliciet op
gericht lijken te zijn om schade te berokkenen aan de loopbaan van het slachtoffer. Sommige
slachtoffers melden dat zij systematisch worden voorbijgestoken bij de benoemingen of
aanstellingen, dat zij nooit worden uitgekozen voor bijkomende vorming, dat ze gedwongen
worden om (deeltijdse) loopbaanonderbreking te nemen, of dat hun bediendencontract
ongevraagd werd vervangen door een arbeiderscontract.
167

Anderen bevoordelen ten nadele van het slachtoffer
Machtsmisbruik kan ook worden uitgeoefend door het selectief bevoor- en benadelen van
werknemers, als een variatie op het verdeel-en-heersprincipe. Er wordt het slachtoffer
minder toegestaan, diens taakinhoud is nadelig, of het slachtoffer wordt meer gecontroleerd
of strenger beoordeeld dan zijn collega’s. In sommige gevallen komt de ongelijke
behandeling, waarbij anderen worden voorgetrokken ten nadele van het slachtoffer, heel
frappant naar voren: een dame getuigt dat haar overste een andere vrouw, waarop hij
verliefd was geworden, officieus aanstelt als nieuwe directiesecretaresse. Het slachtoffer
moet haar vervangster opleiden, omdat die het werk niet kan. Uiteindelijk wordt het
slachtoffer gedegradeerd. Liefdesrelaties op het werk kunnen dus een mogelijke aanleiding
zijn voor de ongelijke behandeling. Een ander voorbeeld hiervan is de werksituatie waarin de
dader een relatie heeft met de overste. De relatie van de dader met de directeur maakt dat
ze zeer veel macht heeft. Hoewel ze ondergeschikt is aan het slachtoffer, beslist de dader
bijvoorbeeld of de respondent al dan niet verlof mag nemen. Als ze er niet mee akkoord
gaat, geeft ze het door aan de directeur, die het dan aan het slachtoffer verbiedt.
Soms worden er op de werkvloer twee groepen, de bevoor- en de benadeelden, tegen elkaar
uitgespeeld. Zo zijn er in een bedrijf bijvoorbeeld twee groepen werknemers. Eén groep staat
goed bij de bazen en een andere groep wordt lastiggevallen door de bazen. De eerste groep,
verkrijgt deze positie door bij de bazen te gaan roddelen over de collega’s. De
gepriviligeerde status die ze zo bekomen, maakt dat ze zich veel meer kunnen permitteren.
De bazen stellen zich ten opzichte van deze groep in alle opzichten flexibeler op: ze krijgen
gemakkelijker vrijaf, afwezigheden worden niet gecontroleerd, ze krijgen minder werk of
mogen soms een hele middag zitten praten. Tegenover deze groep staat, volgens het
slachtoffer, een groep van hardwerkende mensen, die de contacten met de bazen zakelijk
houden. Deze groep krijgt de voordelen van de eerste groep niet, wordt overladen met werk
en wordt extra gecontroleerd en geïntimideerd.
Manipulatie van het takenpakket
Sommige slachtoffers voelen zich gepest doordat de dader veranderingen aanbrengt in hun
takenpakket. Het kan gaan om veranderingen op inhoudelijk vlak of om veranderingen in de
hoeveelheid werk.
Vaak wordt de nieuwe taakinhoud door het slachtoffer ervaren als minderwaardig ten
opzichte van de oude taken of ten opzichte van de capaciteiten van het slachtoffer.
Voorbeelden hiervan zijn de bejaardenhelpster die niet meer naar haar ‘vaste klanten’ mag
gaan, maar die poetsdiensten krijgt toebedeeld, de bediende die enkel nog kopieer- en
klasseerwerk krijgt dat nergens toe dient, de arbeider die zijn competenties moet aanleren
aan jongere krachten waarna hem al zijn verantwoordelijkheden worden afgenomen en hij
aan de band moet gaan staan, het kaderlid dat na 21 jaar dienst vaststelt dat er in het
nieuwe organigram geen plaats meer voor haar is en waarvan de taken één voor één
worden afgenomen tot ze uitgerangeerd is en secretariaatswerk doet, en de verkoper die
enkel nog telefonisch contact mag hebben met de klanten.
168

Een andere manipulatie van de taakinhoud betreft het opdragen van werk dat te zwaar is in
verhouding met de fysieke of medische toestand van het slachtoffer. Het kan ook gaan om
het moeilijkste werk, zoals bij het slachtoffer dat steeds de werkjes krijgt die de anderen niet
willen doen of bij de overste die de makkelijke werkjes voor zich houdt en de moeilijkste
stukken aan de slachtoffers geeft. Een soortgelijke pesttactiek is het toebedelen van de
minst aangename patiënten, klanten of – in het onderwijs – klassen aan het slachtoffer.
Sommige oversten geven onmogelijke taken aan het slachtoffer, zoals opdrachten waarbij
het slachtoffer op hetzelfde moment op twee verschillende plaatsen zou moeten zijn.
Soms gaat de verandering van taakinhoud gepaard met een overplaatsing naar een andere
dienst of vestiging van het bedrijf. Slachtoffers krijgen ook soms minder goede uurregelingen
of shiften toebedeeld. Dergelijke ingrepen kunnen het leven van het slachtoffer soms erg
overhoop gooien, zoals bij de man die ziek wordt doordat hij na tien jaar nachtdienst van de
ene dag op de andere gedwongen wordt om voltijds in dagdienst te komen werken.
Wat betreft de manipulatie van de hoeveelheid werk, signaleren slachtoffers situaties waarin
er te veel werk wordt gegeven. Zoals bij het slachtoffer dat om het werk de baas te kunnen
veel overuren moet kloppen en ook in de weekends moet werken. Een ander voorbeeld geeft
het slachtoffer dat werkt aan 80%, maar meer werk krijgt dan degenen die voltijds werken.
De baas dringt bovendien ook bij de collega’s aan om haar nog meer werk te geven. Zo
hoopt hij, volgens het slachtoffer, haar te kraken en op fouten te kunnen betrappen. Naast te
veel werk zijn er ook situaties waarin men nagenoeg geen werk krijgt toebedeeld, zoals bij
het slachtoffer dat in afzondering wordt geplaatst en gedurende 2 jaar quasi geen werk krijgt.
Door afwisselend de hoeveelheid werk en de inhoud te manipuleren kan de stress bij het
slachtoffer nog worden opgedreven. Zo getuigt een slachtoffer dat hij gedurende bepaalde
periodes bijna geen werk krijgt, waarop hij gedurende lange tijd om werk gaat vragen.
Opeens geeft men hem werk, maar dat werk is veel te moeilijk voor iemand van zijn niveau.
Hij ziet zich gedwongen om veel overuren te maken om de taak af te krijgen. Dit lukt niet elke
keer, bij elke moeilijke taak die men hem voorschuift. Dan krijgt hij het verwijt dat hij steeds
om werk vraagt, maar dat hij het niet kan als men hem dan iets geeft.
d) Aantasting van de professionaliteit
Een vierde domein van arbeidsgerelateerd psychisch geweld zijn de handelingen waarbij de
professionaliteit van het slachtoffer aangetast of op de helling gezet wordt. Zo gebeurt het
dat het werk van het slachtoffer in een negatief daglicht gezet wordt, dat aangeboden hulp
systematisch wordt afgewezen, terwijl men op het niet aanbieden van hulp bekritiseerd
wordt, of dat men opmerkingen maakt bij elke gestelde handeling. Zo vertelt een
verpleegster over een arts dat hij haar de hele tijd dingen toeroept als ‘Hoe komt het dat het
infuus nog niet is geprikt?’ en ‘Kan je niet wat sneller werken?’ Op een bepaald moment is
het zo erg en wordt hij zo woest dat hij naar buiten loopt en om een andere verpleegster
vraagt om het slachtoffer te vervangen. Het (onterecht) beschuldigen van fouten, en het
negatief beoordelen van (het werk van) het slachtoffer zonder constructieve feedback, zijn
andere voorbeelden van een aantasting van de professionaliteit. Sommige slachtoffers
geven aan dat ze door deze benadering het gevoel krijgen dat ze zelf geen controle hebben
over een goede taakuitvoering. Het is alsof hen geleerd wordt om hulpeloos te zijn.
169

Het aantasten van de professionaliteit van de werknemer, wordt vaak gekoppeld aan een
overdreven controle en een zoeken naar fouten, zoals bij een slachtoffer dat wordt gevolgd
en van wie elke actie wordt genoteerd. Het komt voor dat de dader zelf fouten bij het
slachtoffer probeert uit te lokken, bijvoorbeeld door naast de spuiten die een verpleegster
heeft klaargelegd ampullen met een verkeerde inhoud te leggen om te zien of zij dat
opmerkt. Dit zoeken naar fouten kan soms enorm extreme vormen aannemen, zoals de
collega van een slachtoffer die geklasseerde documenten terug uit de kast haalt en ze
doorzoekt om minuscule foutjes te kunnen vinden en die nadien te melden. Een slachtoffer
getuigt dat de overste de rest van het personeel inschakelt in het zoeken naar fouten bij het
slachtoffer: de overste heeft aan iedereen van de collega’s een bepaald aandachtspunt
gegeven omtrent het functioneren van het slachtoffer. Wanneer er op dat punt een
opmerking kan gegeven worden, wordt dit overgedragen aan de dader.
3.3.2. Persoonsgericht psychisch geweld
In het voorgaande werd duidelijk dat psychisch geweld op het werk zich inderdaad toont in
een aantal vormen die ervoor zorgen dat het slachtoffer zich aangetast voelt in zijn identiteit
van ‘werkend persoon’. Psychisch geweld op het werk blijft echter niet binnen de grenzen
van ‘de persoon als werkende mens’, maar richt zich ook op de andere aspecten van een
individu. We spreken dan van persoonsgericht psychisch geweld. Hierbij kan er al dan niet
sprake zijn van een rechtstreeks contact tussen dader en slachtoffer.
a) Rechtstreeks contact tussen dader en slachtoffer
Het komt in de onderzoeksgroep erg vaak voor dat slachtoffers in de directe omgang met de
dader(s) psychisch geweld ondervinden. Dit gebeurt in de vorm van vernedering, ruzie
zoeken, isolatie en schending van de privésfeer.
Vernedering
Persoonsgericht psychisch geweld neemt vaak de vorm aan van vernederingen, die verbaal
of non-verbaal kunnen zijn. Enkele vormen van non-verbaal vernederen zijn gedragingen die
symbool staan voor de afwijzing van het slachtoffer als volwaardige collega, zoals het
ostentatief weggooien van het reiskaartje van het slachtoffer, het ridiculiseren van het
slachtoffer, bijvoorbeeld via cartoons, het maken van beledigende gebaren, en het nonverbaal
uiten van minachting, bijvoorbeeld door dossiers vanop afstand naar het bureau van
het slachtoffer te gooien, of door fruitresten op het bureau van het slachtoffer te werpen. Het
uiten van minachting gebeurt ook door het bijna letterlijk neerkijken op die persoon.
Herhaaldelijk maakten de slachtoffers in de studie gewag van “ijskoude” of “hatelijke,
denigrerende blikken” van collega’s.
Bij de verbale vernedering, kan de dader kan erg subtiel of heel openlijk te werk gaan.
Sommige slachtoffers worden enkel gekleineerd en uitgescholden wanneer ze alleen zijn
met de dader. Van zodra er derden bijkomen, is de dader dan poeslief. Andere slachtoffers
worden gekleineerd in het bijzijn van derden (collega’s, klanten, …), wat als extra
vernederend wordt ervaren. Vaak kleedt de dader het dan in alsof hij een rechtvaardige
reprimande geeft aan een moedwillige, slecht presterende werknemer, maar er zijn ook
slachtoffers die melding maken van een vrij platvloerse manier om iemand openlijk te
vernederen, zoals het steeds herhalen van wat het slachtoffer zegt.
170

Het vernederende karakter van een verbale vernedering kan liggen in de inhoud van wat de
dader zegt of in de manier waarop de dader met het slachtoffer communiceert. Sommige
slachtoffers voelen zich vernederd door de stiefmoederlijke, neerbuigende toon waarop
dingen worden gevraagd of door het feit dat ze dag in dag uit worden toegesnauwd. Ook het
feit dat iemand het steeds oneens is met wat het slachtoffer zegt of dat iemand het
slachtoffer steeds onderbreekt, wordt door de slachtoffers beschouwd als een strategie om
hen belachelijk te maken.
Om de inhoud van een boodschap vernederend of beledigend te maken, kan men in principe
elk aspect van een persoon gebruiken. Soms richt men zich op persoonskenmerken, zoals
leeftijd, uiterlijk, opleidingsniveau, competenties, en afkomst. Ook in de privésituatie van het
slachtoffer vindt men inspiratie voor vernederende opmerkingen, zoals opmerken dat een
persoon zonder partner, niet met gehuwde collega’s kan meepraten, of beledigende
opmerkingen maken over familieleden: bijvoorbeeld over een partner van allochtone origine
of over een gehandicapt dochtertje. Soms maakt men allusies op zaken uit iemands
verleden, zoals in een discussie iemand de mond snoeren door te vragen of hij toch niet
weer overspannen dreigt te worden. Men kan zich richten op reële kenmerken van het
slachtoffer, of men kan zaken insinueren die niet aan de realiteit beantwoorden. Voorbeelden
hiervan zijn de insinuaties dat het slachtoffer psychisch niet in orde is, dat het slachtoffer
onterecht van het werk wegblijft wegens ziekte of dat het slachtoffer een alcoholprobleem
heeft omdat diens ogen rood zijn (van het vermoeiende werk). Soms voelt een slachtoffer
zich gekleineerd door de pogingen van de dader om jaloezie op te wekken bij het slachtoffer.
Dit wordt gedaan om de uitzonderingspositie van het slachtoffer te beklemtonen. Zo was er
bijvoorbeeld een collega die bij het slachtoffer kwam opscheppen over de mate waarin zij
door hun beider overste wordt voorgetrokken.
Vaak wordt humor gebruikt als schaamlapje om discriminerende opmerkingen te maken. Zo
was er een vrouw die telkens wanneer zij een goede verkoop had gedaan, de opmerking “Je
had zeker weer een minirok aan?” te horen kreeg. Een ander voorbeeld is dat van een
Vlaming die door zijn franstalige collega’s steevast wordt aangesproken met “le petit con
flamand”. De schijn van ‘humor tussen vrienden’ wordt dan gewekt door een knipoogje of
een schouderklopje. Dat de slachtoffers hier niet (meer) mee lachen wordt door de daders
niet opgemerkt of genegeerd.
Ruzie zoeken
Naast de vernederingen kan ook het zoeken van ruzie een persoonsgerichte vorm van
psychisch geweld worden. Volgens de slachtoffers worden ruzies soms gebruikt als een
strategie om het slachtoffer dingen te laten zeggen of doen waarmee hij of zij in de
problemen zou kunnen geraken. Ruzie wordt soms ook gezien als een manier om het
slachtoffer zich zo veel mogelijk te laten opwinden. In het eerste geval tracht de dader het
slachtoffer dusdanig te provoceren, dat hij of zij overgaat tot observeerbaar
normoverschrijdend gedrag, zoals roepen, of fysiek geweld. Op die manier krijgt het
slachtoffer een slechte reputatie en eventueel zelfs sancties. Zo krijgt een slachtoffer een
reprimande nadat hij even de controle verliest en de dader tegen de muur drukt. In het
tweede geval is het volgens de slachtoffers de strategie van de dader om het slachtoffer zo
veel mogelijk van streek te maken. Dergelijke ruzies hebben vaak een dermate grote
emotionele impact op de slachtoffers dat ze de werkomgeving voor een bepaalde periode
verlaten, bijvoorbeeld door ziekteverlof te nemen. Sommige slachtoffers vermoeden dat dit
verdwijnen van het slachtoffer uit de werkomgeving net het doel is van de daders. Zo stelt
een slachtoffer dat zij het werk tijdelijk heeft verlaten omwille van een ondergeschikte die
steeds ruzie zoekt. Volgens dit slachtoffer is de dader nu tevreden, omdat ze van de controle
van het slachtoffer af is. Bovendien kan de dader ook nog gaan rondbazuinen dat het
slachtoffer de werkdruk als toezichter niet aankan.
171

Isolatie
Isolatie is een derde vorm van persoonsgericht psychisch geweld in rechtstreeks contact met
het slachtoffer. Bij deze pestvorm wordt het slachtoffer genegeerd, bijvoorbeeld door niet te
antwoorden wanneer men de collega’s begroet, of ruimtelijk apart geplaatst, bijvoorbeeld om
haar te verplaatsen naar een bureau in de vergaderzaal. Op die manier maken de daders
duidelijk dat het slachtoffer niet tot “de groep” behoort. Andere voorbeelden van deze
strategie zijn het niet uitnodigen van het slachtoffer op personeelsfeestjes of zelfs het niet
inlichten over het overlijden van een oud collega. Vaak oefenen de daders druk uit op meer
“neutrale” collega’s om het slachtoffer ook te mijden. In een enkel geval kreeg het slachtoffer
zelf de instructie om met niemand nog contact te hebben “omdat ze iedereen tegen elkaar
probeerde op te zetten”. Soms gaat deze isolatiestrategie gepaard met arbeidsgerelateerd
psychisch geweld. Wanneer er geen informatie, feedback of hulp meer gegeven wordt, zelfs
niet als het slachtoffer er expliciet om vraagt, is er immers niet alleen sprake van negeren,
maar ook van sabotage van de werkuitvoering (cf. § 3.3.1.1.2.).
Schending privésfeer
Sommige slachtoffers worden geconfronteerd met pestgedrag dat zich ook doorzet tot in hun
privésfeer. Zij kunnen ook thuis niet meer “schuilen”, doordat de dader hen bestookt met
telefoontjes, aangetekende brieven, bodes, enzovoort. In enkele gevallen wordt dit gedrag
ook voortgezet nadat het slachtoffer de arbeidssituatie verlaten heeft. Een enkel slachtoffer
maakt melding van stalking door een pestende collega, waarbij ze tot thuis gevolgd werd.
Het gebeurt ook dat gezins- of familieleden worden lastig gevallen door de dader. Er is dan
sprake van een verruiming van het slachtofferschap tot het sociaal netwerk van het initiële
slachtoffer (cf. Bruynooghe, e.a., 1995). Zij ondergaan dan dezelfde pesterijen als het
slachtoffer, zij moeten aanhoren hoe het slachtoffer wordt beschimpt door de dader, of zij
worden uitgehoord over het privé-leven van het slachtoffer.
b) Niet rechtstreeks contact tussen dader en slachtoffer
Soms wordt de persoon van het slachtoffer afgekraakt zonder rechtstreeks contact met het
slachtoffer. Er worden dan roddels en valse beschuldigingen verspreid, intriges gesmeed, of
anonieme pesterijen gepleegd, achter de rug van het slachtoffer. Het slachtoffer ziet tekens
van wat er gaande is aan het fluisteren, grijnzen, gniffelen en knipogen onder de collega’s.
Roddels en laster
Net als de rechtstreekse vernederingen (cf. § 3.3.2.1.1.), kunnen ook de roddels gaan over
elk aspect van het leven van het slachtoffer, zowel binnen als buiten de werkcontext. De
persoon van het slachtoffer wordt zwartgemaakt bij de collega’s, de oversten, en / of de
klanten. Soms legt de dader ook de link tussen het privéleven van het slachtoffer en diens
functioneren op arbeidsvlak. Zo vertelt een slachtoffer dat de dader aan haar collega’s gaat
vertellen dat zij niet goed presteert, omdat zij een alleenstaande moeder is. Hierdoor krijgt ze
het gevoel dat ze zich tegenover elke collega moet bewijzen. In dergelijke gevallen krijgt een
slachtoffer niet alleen te maken met geroddel over zijn privéleven, maar moet hij ook
opboksen tegen het beeld van “slechte werkkracht” dat wordt gecreëerd. Er zijn ook daders
die de schuld van fouten steeds in de schoenen van het slachtoffer schuiven. Deze vormen
van laster kunnen dan ook aanleiding zijn voor een aantasting van het gevoel van
professionaliteit bij het slachtoffer (zie hoger). Zoals reeds werd aangehaald in paragraaf
3.3.1.2. worden ook soms ten onrechte klachten ingediend tegen het slachtoffer. Er zou dan
sprake zijn van valse beschuldigingen van pesten of van ongewenste intimiteiten.
172

In de onderzoeksgroep zien de slachtoffers het verspreiden van roddels en laster vaak als
een strategie van de dader om het slachtoffer te isoleren binnen de groep van collega’s (cf. §
3.3.2.1.3.). Alhoewel de roddels doorgaans als zeer pijnlijk worden ervaren, leiden ze niet
altijd tot isolatie. In sommige gevallen wordt er geroddeld achter de rug van het slachtoffer,
maar wordt het slachtoffer niet overal buitengesloten. Deze slachtoffers lijken zich minder
afgewezen te voelen dan de slachtoffers die in het verlengde van de roddels ook geïsoleerd
worden.
Intriges
Soms wordt een slachtoffer uitgedaagd doordat de dader een bepaalde collega in een slecht
daglicht plaatst tegenover het slachtoffer. Net zoals bij het ruzie zoeken (cf. § 3.3.2.1.2.),
hebben slachtoffers het gevoel dat de dader een negatieve reactie tracht los te weken bij
hen, maar dan tegenover een derde. Als het slachtoffer de versie van de dader blindelings
zou aannemen, dan zou het slachtoffer overhaast kunnen reageren met normoverschrijdend
gedrag (bijvoorbeeld met roepen) tegenover die (onschuldige) derde, en dan zou diens
reputatie bij die derde (en mogelijk ook bij andere collega's) een flinke deuk kunnen krijgen.
Een voorbeeld van dergelijke intriges is het slachtoffer dat te horen krijgt dat een collega het
totaal niet eens is met haar manier van werken met een bepaalde patiënt en dat die collega
dan ook niet van plan is om het behandelingsplan te respecteren. Het slachtoffer heeft in
deze situatie echter twijfels bij het waarheidsgehalte van deze informatie. Ze blijft kalm en
vraagt de desbetreffende collega of zij zoiets gezegd heeft. De collega stelt dat dit niet het
geval is en dat zij achter het slachtoffer staat. De dader ontkent achteraf ook maar iets over
de hele situatie te hebben gezegd. In een ander voorbeeld wordt het slachtoffer wijsgemaakt
dat een bepaalde collega niet meer met hem wil samenwerken en daarom naar een andere
dienst is gegaan. Wanneer het slachtoffer uiteindelijk de moed heeft om de betrokken
collega hierover aan te spreken, is zijn verontwaardiging zo groot, dat hij dit vrij grof doet. Er
ontstaat een bitse woordenwisseling, maar uiteindelijk wordt duidelijk dat de collega om
organisatorische redenen is overgeplaatst.
Anoniem opbellen of opbiepen
Een andere vorm van pesterijen waarbij geen rechtstreeks contact is tussen dader en
slachtoffer, is het nodeloos en anoniem opbellen of –biepen. Vaak kiest men de momenten
voor dergelijke “grapjes” nauwkeurig uit. Een slachtoffer krijgt bijvoorbeeld regelmatig stipt bij
het begin van zijn middagpauze een oproep op zijn personenzoeker. Dan moet hij een
telefoon zoeken en een nummer bellen om verbonden te worden met wie hem nodig heeft.
Op dit tijdstip is er telkens niemand aan de andere kant van de lijn. Hetzelfde gebeurt nog
eens een kwartier voor het einde van de middagpauze. Op die manier verliest het slachtoffer
ongeveer een kwartier pauze.
173

3.4. Besluit aangaande de geweldfeiten
Tabel 1 : Samenvatting : Vormen van geweld op het werk
Fysiek geweld
Vandalisme en fysieke intimidatie
Fysieke aanslag
Ongezonde werkomstandigheden
Seksueel geweld
Non-contactvormen van seksueel geweld
Contactvormen van seksueel geweld
Psychisch geweld
Arbeidsgerelateerd psychisch geweld
Bemoeilijken van het werk
- Manipulatie van werkmiddelen
- Sabotage van het werk
- Orders negeren of slecht werk leveren
Misbruik van officiële kanalen
Machtsmisbruik
- Psychische intimidatie
- Privileges ontnemen
- Met de eer gaan lopen
- Overtredingen opleggen (en bestraffen)
- Evaluatie en loopbaanbeïnvloeding
- Anderen bevoordelen ten nadele van het slachtoffer
- Manipulatie van het takenpakket
Aantasting van de professionaliteit
Persoonsgericht psychisch geweld
Rechtstreeks contact tussen dader en slachtoffer
- Vernedering
- Ruzie zoeken
- Isolatie
- Schending privésfeer
Niet rechtstreeks contact tussen dader en slachtoffer
- Roddels en laster
- Intriges
- Anoniem opbellen of opbiepen
Tabel 1. geeft een overzicht van de vormen van geweld die gevonden worden in dit
onderzoek. In feite komt alles wat geweld is, ook op het werk voor. Op het werk gaat het
uiteindelijk ook om duurzame relaties met vaak een zekere intimiteit, waardoor er escalatie
mogelijk is. Hierdoor ontstaan vaak schrijnende toestanden.
174

Het overzicht biedt een analytische kijk op de vormen van geweld die voorkomen in de
onderzoeksgroep. Geen enkel slachtoffer in de onderzoeksgroep kreeg echter te maken met
één enkel feit. Het ging steeds om een combinatie van feiten, gespreid over een bepaalde
periode. De feiten die een bepaald slachtoffer meemaakt kunnen uit elke mogelijke categorie
en subcategorie komen uit de hierboven beschreven indeling. Zo kan slachtoffer A
aanvankelijk worden geconfronteerd met feiten die als seksueel geweld worden
gecategoriseerd, waarna slachtoffer A te maken krijgt met persoonsgericht psychisch
geweld. Bij slachtoffer B kan het zijn dat het geweld begint met een combinatie van
persoonsgericht en arbeidsgericht psychisch geweld, maar dat de situatie evolueert naar
fysiek geweld. Vooraleer een beeld te schetsen, van mogelijke evoluties in het
geweldproces, moet eerst – in de volgende hoofdstukken – zicht worden verkregen op de
achtergrondkenmerken en het copingproces van het slachtoffer. Deze elementen zullen het
geweldproces immers beïnvloeden.
HOOFDSTUK 4 : ACHTERGRONDKENMERKEN
In dit hoofdstuk worden de achtergrondkenmerken van de geweldsituatie besproken.
Hieronder vallen de kenmerken van de dader(s), van het slachtoffer en van de
arbeidssituatie, die het geweldproces kunnen beïnvloeden. Deze kenmerken kunnen
mogelijk een rol spelen in het ontstaan, in het in stand houden, in het escaleren, in het
verminderen en in het stoppen van het geweld op het werk.
4.1. Kenmerken van de dader(s)
In dit deel wordt de beschrijving van voor het geweld relevante kenmerken van de daders
gegeven, zoals ze door de slachtoffers werd geschetst. Deze kenmerken hebben betrekking
op het aantal, geslacht en de hiërarchische positie, de houding of het karakter, professionele,
sociale en persoonlijke problemen, en het sociaal netwerk van de dader.
4.1.1. Aantal, geslacht en hiërarchische positie ten opzichte van het slachtoffer
De slachtoffers die deelnamen aan dit onderzoek maken melding van een aantal daders dat
varieert van één dader tot meer dan tien daders. Meestal spreken de slachtoffers van meer
dan drie daders, al duiden ze soms wel een “hoofddader” aan die wordt bijgestaan door
enkele “trouwe helpers”. Zowel vrouwen als mannen worden genoemd als dader van geweld
op het werk.
Daders die hiërarchisch boven het slachtoffer staan worden het meest genoemd (neerwaarts
geweld). Meestal gaat het om de rechtstreekse overste van het slachtoffer, maar het kan ook
gaan om iemand die nog hoger staat in de hiërarchische lijn of iemand die wel op een hoger
niveau staat, maar die in een andere hiërarchische lijn is ingedeeld. Ook collega’s van gelijk
niveau (horizontaal geweld) of van ondergeschikt niveau (opwaarts geweld) worden
genoemd als daders. Belangrijk is dat ook derden, die geen werknemer zijn in de
arbeidsorganisatie van het slachtoffer, dader kunnen zijn van geweld dat het slachtoffer op
het werk meemaakt. Het gaat hierbij om (familieleden van) patiënten, om klanten en om
leveranciers.
175

4.1.2. De houding en / of het karakter van de dader
De slachtoffers zien een aantal relevante karaktereigenschappen waaraan zij het geweld
toeschrijven. Deze eigenschappen zijn onder te verdelen in de categorieën ‘moeilijk
karakter’, ‘gericht op macht’, ‘manipulatief’, ‘rigide houding’, ‘respectloos’, en
‘pesterverleden’.
Veel van de genoemde eigenschappen vallen onder de noemer ‘een moeilijk karakter’.
Voorbeelden hiervan zijn dreigen wanneer men zijn zin niet krijgt, genoegen scheppen in
“mensen op de kast jagen”, koppigheid, wispelturigheid, opvliegendheid, zich opstellen als
“een radicaal, onmenselijk figuur, een echte bullebak”, en ordinair zijn.
Vaak zijn de eigenschappen die de slachtoffers aan de daders toedichten gelieerd aan
macht. Dat kan gaan om het feit dat de dader effectief beschikt over veel macht (bijvoorbeeld
door diens rol bij benoemingen, door bescherming van hogerhand of doordat de dader quasi
onmisbaar is voor de goede werking van het bedrijf) of dat de dader zichzelf onaantastbaar
voelt. Volgens sommige slachtoffers lijden de daders aan een grootheidswaan: ze zien
zichzelf als de norm, als het middelpunt en vinden zichzelf héél belangrijk. Volgens een
slachtoffer denkt de dader dat hij iedere vrouw kan krijgen en probeert hij dat ook steeds.
Sommige daders doen zich dan ook superieur voor en ze doen “uit de hoogte”. Dit gaat vaak
gepaard met een erg autoritaire opstelling. Slachtoffers beschrijven de dader als iemand die
geen tegenspraak duldt, van niemand, of als iemand die steeds zijn macht wil doen gelden
en steeds zijn eigen zin doet. Zo verandert een dader de hele werkwijze van een afdeling,
zonder enige argumentatie voor deze veranderingen. Een ander slachtoffer stelt dat de
dader het verfoeit dat er sterke mensen onder hem werken. Die beschouwt hij als
tegenwerkers van zijn beleid. Sommige daders proberen hun macht veilig te stellen door het
verdeel-en-heers-principe toe te passen. Een voorbeeld is de overste die iedereen in het
ongewisse houdt en onrust en verdeeldheid zaait. Sommige slachtoffers zien ook een
overdreven ambitie bij de dader. Een slachtoffer stelt dat de daders zich willen bewijzen ten
koste van iemand anders. Het is vaak niet persoonlijk ten nadele van het slachtoffer bedoeld,
maar vooral ten voordele van zichzelf. Ze proberen hun eigen positie waar te maken op
kosten van de persoon met de zwakste positie.
Ook niet-werknemers trachten soms macht uit te oefenen tegenover het slachtoffer. Zo
getuigt een bejaardenhelpster dat sommige bejaarden ondankbaar, bazig en veeleisend zijn.
Het voelt aan alsof ze haar als een poetsvrouw of een slaafje zien.
Mensen goed kunnen manipuleren is ook een kenmerk van daders dat door de slachtoffers
genoemd wordt. Zo spreekt men bijvoorbeeld over een dader die haar vrouwelijke charmes
gebruikt tegenover de mannelijke collega’s. Zo kan ze iedereen, behalve de vrouwelijke
collega’s die haar doorzien, gemakkelijk naar haar hand zetten. Sommige daders slagen er
bij hun collega’s verbazend goed in om hun gedrag op één of andere manier goed te praten.
Een ander relevant kenmerk van daders is volgens sommige slachtoffers dat zij zich erg
rigide opstellen. De dader denkt in zwart-wit termen: ofwel is iemand goed, ofwel slecht.
Volgens een slachtoffer is het motto van de dader: “Ben je mijn vriend niet, dan ben je mijn
vijand”. Ook ten opzichte van de regelgeving en de manier van werken kan men zich rigide
opstellen. De dader wordt dan omschreven als een heel erg strikte en rigide persoon, die op
geen enkel moment van de normale gang van zaken wil afwijken.
176

Slachtoffers zien bij de dader vaak een gebrek aan respect. Het gaat dan om
respectloosheid tegenover het bedrijf en tegenover materiaal, maar ook tegenover mensen
of bepaalde groepen van mensen. In dat laatste geval stelt de dader zich vaak
discriminerend op. Sommige daders zijn, volgens de slachtoffers, racistisch ingesteld. Voor
hen is er bijvoorbeeld een verschil tussen Vlamingen en Walen, of ze maken onderscheid
naar huidskleur of geloofsopvatting. Andere daders doen verstaan dat ze liever jongere
collega’s in hun ploeg zouden opnemen of maken grove opmerkingen naar vrouwelijke
collega’s.
Er wordt ook vaak gesignaleerd dat de daders een verleden van pesten hebben. Het is dus
vaak niet de eerste keer dat een dader iemand (buiten)pest. Als er niets aan gedaan wordt,
zal het waarschijnlijk ook niet de laatste keer zijn. Sommige slachtoffers omschrijven de
dader als “een psychopaat”, die genoegen schept in het ten gronde richten van andere
mensen. Een slachtoffer schetst zijn dader als iemand die een prooi zoekt en zich daaraan
vast zuigt, tot hij de laatste druppel uit zijn prooi heeft gekregen. Dan gaat de dader verder
en zoekt een nieuw slachtoffer. Het slachtoffer ziet hem als iemand die alles stuk wil maken,
als een schurk zonder moraal of geweten, een psychopaat.
Een ander slachtoffer citeert de dader: “Ik pas de technieken toe die ze toepassen op de
recruten in het Amerikaanse leger. Ieder personeelslid breek ik af tot op de grond en hun
werk ook. Elke keer wanneer ze iets goed doen, geef ik ze een beetje krediet, en dan breek
ik het weer af.” Volgens het slachtoffer is dit de filosofie die zijn manier om met mensen om
te gaan kleurt, de dader gaat er vanuit dat het personeel hierdoor naar hem opkijkt. Hij gaat
volgens het slachtoffer prat op deze werkwijze en geeft ze openlijk toe. Ook andere
slachtoffers zien het feit dat een dader ook in het verleden al slachtoffers heeft gemaakt, als
een kenmerk van zijn stijl van leidinggeven. Een slachtoffer omschrijft haar overste als
iemand die zich steeds op iemand fixeert, als een pestende chef, die op die manier, door een
voorbeeld te stellen, probeert de tucht te houden. Een ander slachtoffer merkt op dat door
toedoen van de dader een ex-collega al jaren ziek is. Het ligt namelijk in de stijl van deze
vrouw om de werkdruk hoog op te voeren, zonder begrip voor tekenen van burn-out. Het
komt zelfs voor dat het herhaalde pesten een doordachte managementsstrategie lijkt te zijn.
Een slachtoffer stelt bijvoorbeeld dat na een fusie tussen bedrijf A en bedrijf B, het
management uit bedrijf A systematisch werknemers uit bedrijf B wegpest, zodat het
gefuseerde bedrijf uiteindelijk nog bijna enkel werknemers uit bedrijf A overhoudt. Blijkbaar is
dit een beproefde werkwijze, daar de directieleden, volgens het slachtoffer, vroeger net
hetzelfde gedaan hebben met een ander bedrijf dat ze hadden overgenomen. Ook daar
zouden ze alle vroegere werknemers van het overgenomen bedrijf hebben buitengepest.
4.1.3. Problemen van de dader
Volgens de slachtoffers in de onderzoeksgroep hebben sommige daders problemen op
professioneel, sociaal, of persoonlijk vlak.
177

Een aantal slachtoffers verwijst naar professionele problemen bij de dader. Die heeft vaak
één of andere bron die leidt tot te veel stress op het werk. Die stress wordt dan uitgewerkt op
de collega(‘s) in de vorm van geweld. Zo kan het zijn dat de dader overmatige stress ervaart
door te veel werk, maar ook te weinig werk is soms een bron van stress. Het is ook mogelijk
dat de dader stress ervaart omdat hij of zij niet echt past in de werkcultuur en / of –structuur.
Zo merkt een slachtoffer op dat in zijn werkcontext erg zelfstandig en zonder duidelijke
structuur moet gewerkt worden, maar dat de dader nood had aan een strikte hiërarchische
structuur die hem van duidelijke opdrachten en regels voorzag. Een andere bron van stress
vloeit voort uit onzekerheid van de dader over diens werkpositie. Die onzekerheid komt door
de beperkte duur van het contract van de dader, of doordat de dader dingen doet of heeft
gedaan die niet door de beugel kunnen. Sommige daders die volgens slachtoffers ervaren
dat ze hun werk eigenlijk niet graag (meer) doen, zijn hierdoor gestresseerd. Erg vaak
maken de daders een incompetente indruk. Ze zouden volgens de slachtoffers niet
beschikken over de kwaliteiten die ze nodig hebben voor hun functie (bijvoorbeeld:
leidinggeven, omgaan met zieke mensen, inzicht of handigheid in het werk).
Sommige slachtoffers verwijzen naar sociale problemen bij de dader. Een aantal daders zou
over te weinig “communicatieve vaardigheden en menselijk doorzicht” beschikken. Vaak
verwijzen de slachtoffers hierbij naar de opvoeding van de dader, die wel “gebrekkig” moet
geweest zijn. Wanneer er meerdere daders zijn, komt het voor dat er minstens één sterke
figuur is, terwijl andere daders “meelopen”. Aan deze mede-daders worden weinig sociale
kwaliteiten toegedicht. Een slachtoffer omschrijft zo’n mede-dader als een man zonder veel
ruggegraat, die steeds op iemand moet kunnen terugvallen. Deze rol vervult de eerste dader
voor hem. Deze mede-daders zijn, volgens de slachtoffers, gemakkelijk manipuleerbaar.
Ook op persoonlijk vlak zien de slachtoffers problemen bij de daders. Zij zien de daders als
verzuurd en volgens hen werken de daders hun frustraties uit op hun collega’s. Aanleiding
hiervoor kan zijn dat de dader thuis problemen heeft, zoals bijvoorbeeld een gestorven kind,
een scheiding, een kind aan de drugs, of financiële problemen. Soms is de dader, vanuit zijn
eigen problemen, jaloers op de privésituatie van het slachtoffer, of op het feit dat het
slachtoffer succes boekt op het werk. Zo wordt gesteld dat de dader jaloers is omdat het
slachtoffer gelukkig is, het goed heeft in het leven, en iets goed kan. De jaloezie van de
dader kan ertoe leiden dat het slachtoffer schrik heeft om complimenten te krijgen van de
collega’s of de patiënten, omdat ze weet dat ze dan extra gepest zal worden. Ook op
werkgerelateerde thema’s wordt met jaloezie gereageerd, zoals wanneer iemand van een
andere dienst heeft gezegd dat ze veel leert van het slachtoffer uit haar verslagen en
therapieën, en de dader dit niet kan verkroppen omdat ze zelf niet goed is in therapieën. Een
ander slachtoffer ontdekt een mogelijke reden voor de pesterijen, nadat ze na enkele weken
op het bedrijf, te weten komt dat de dader ook voor haar functie heeft gesolliciteerd.
Van sommige daders wordt door hun slachtoffer beweerd dat ze te kampen hebben met
psychische problemen. Een slachtoffer stelt dat een dader zijn eigen onrealistische realiteit
heeft geconstrueerd. Volgens een ander slachtoffer is zij uitgeroepen tot de ideale vrouw van
de dader, die door dit idee bezeten is. De slachtoffers gebruiken soms zelfs
psychodiagnostische termen, zoals een borderline persoonlijkheidsstoornis of schizofrenie.
178

4.1.4. Het netwerk van de dader
Het sociale netwerk van de dader kan volgens de slachtoffers ook relevant zijn in de context
van geweld op het werk. Het feit dat het slachtoffer en de dader actief zijn in een
verschillende politieke strekking, kan bijvoorbeeld belangrijk zijn. Dat iemand “van een
andere kleur” is, leidt soms tot aversie en tot een negatieve spanning tussen collega’s van
een verschillende politieke strekking. Soms is er meer aan de hand, en gaat een dader over
tot geweld, omdat hij zich volgens de slachtoffers beschermd voelt door machtige(re)
connecties binnen of buiten de politiek. De dader zou zich dan gesterkt voelen door “een
hand boven zijn hoofd”. Het geweld kan ook voortspruiten uit “vriendjespolitiek”, zoals
wanneer de dader “als vriendendienst” een bepaald persoon wil aanstellen in de functie die
door het slachtoffer bekleed wordt. Psychisch geweld wordt dan aangewend om het
slachtoffer te doen vertrekken. Wat ook gebeurt, is dat de dader op vraag van een andere of
vroegere dader de pesterijen voortzet in de (nieuwe) werkomgeving van het slachtoffer. Zo
getuigt een slachtoffer dat de dader in haar nieuwe werkomgeving ook een vroegere collega
is van een ex-collega, die vroeger avances maakte tegenover haar. Bij een ander slachtoffer
is de belangrijkste dader eigenlijk zijn buurman, maar enkele oversten van het slachtoffer zijn
vrienden van de dader, waardoor de pesterijen zich doorzetten tot op de werkvloer.
4.2. Kenmerken van het slachtoffer
Op de vraag naar welke van hun eigen kenmerken een rol hebben gespeeld bij het geweld,
geven de slachtoffers kenmerken die betrekking hebben op hun houding of karakter, op
verschilpunten met de collega’s, of op hun statuut op het werk.
4.2.1. De houding en / of het karakter van het slachtoffer
Met betrekking tot hun eigen houding of karakter noemen de slachtoffers hun toewijding, hun
sociale opstelling, hun (sub)assertiviteit en hun impulsiviteit als mogelijke relevante
kenmerken die maken dat net zij er als slachtoffer worden uitgepikt.
a) Toewijding
Sommige slachtoffers omschrijven zichzelf als een gewetensvol en toegewijd persoon. Zij
zien het feit dat zij opkomen voor anderen, behulpzaam zijn, zich hard inzetten om goed
werk te leveren, of plichtsbewust geen regels overtreden als (één van) de reden(en) dat zij
geweld moeten ondergaan. Vaak merken zij hierbij op dat ze door deze eigenschappen in
contrast staan met de rest van de collega’s. Zij profileren zich bijvoorbeeld als de enigen die
rondkomen met hun werk, de enigen die het opnemen voor andere slachtoffers van geweld
op het werk, of de enigen die de klanten of patiënten het respect geven dat ze werkelijk
verdienen. Volgens deze slachtoffers voelen de daders zich door hen bedreigt omwille van
hun voorbeeldfunctie.
b) Sociale opstelling
Ook een sociale, levenslustige uitstraling wordt genoemd. Zo ziet een slachtoffer de
aanleiding voor het geweld bijvoorbeeld in haar enthoesiaste karakter, en in het feit dat ze
van het leven houdt en ervan geniet. Dit komt immers ook tot uiting in haar spontane en
vrolijke manier van omgaan met mensen. Sommige slachtoffers denken dat het geweld
verband houdt met het feit dat zij een behulpzame attitude verwachten van de collega’s of
dat ze moeite hebben met een “ieder-voor-zich” mentaliteit.
179

Is het dan beter om zich meer afzijdig op te stellen tegenover de collega’s? Sommige
slachtoffers zeggen zich hoofdzakelijk op het werk te concentreren, zonder oog voor de
sociale band tussen de collega’s. Ook dit wordt volgens enkele slachtoffers “afgestraft”. Een
slachtoffer vindt bijvoorbeeld, dat de patiënten en therapieën veel belangrijker zijn dan het
gebabbel tijdens de koffiepauze, dit volgens haar in tegenstelling tot haar collega’s. Een
ander slachtoffer zegt de voorkeur te geven aan het goed doen van zijn werk, boven het
onderhouden van sociaal contact met de collega’s.
c) (Sub)assertiviteit
Slachtoffers schrijven de mobbing dus toe aan tegengestelde kenmerken. Zowel de
aanwezigheid van, als het gebrek aan een sociale ingesteldheid worden als aanleiding voor
het geweld gezien. Op dezelfde manier worden zowel een meegaand, inschikkelijk karakter,
als een assertieve houding beschouwd als een aanleiding voor de mobbing. Zo ziet een
slachtoffer haar stille en volgzame karakter als de aanleiding voor pesterijen en stelt een
ander slachtoffer dat hij als overste niet snel genoeg zijn grenzen heeft aangegeven
tegenover de ondergeschikte dader. Dit slachtoffer reageert dus niet (of laattijdig) op een
assertieve manier, waarop volgens hem het geweld kan escaleren. Mensen die zich echter
niet volgzaam opstellen, zien hun eerder assertieve houding net zo goed als een mogelijke
reden voor het geweld tegen hen. Een slachtoffer meent dat de aanleiding voor de pesterijen
is dat hij heeft gestaan op wat hij recht had. Hij heeft gewoon gevraagd dat men zich zou
houden aan de overeenkomst. Een ander slachtoffer denkt dat haar persoonlijkheid een rol
speelt: ze is niet nederig genoeg tegenover de dader. Ook het feit dat een slachtoffer eerlijk
vertelt wat er op haar lever ligt, heeft volgens haar een rol gespeeld. Soms wordt een
assertieve reactie op geweld gezien als de reden waarom de dader er niet mee ophoudt. Zo
denkt een slachtoffer dat hij blijvend last heeft van pesterijen omdat hij zich niet laat doen. Hij
weert zich verbaal en stuurt af en toe aangetekende brieven, maar de pesterijen blijven
duren. Over de assertieve reactie op geweld wordt teruggekomen in paragraaf 5.2.2.1 over
gedragsmatige probleemgerichte coping.
d) Impulsiviteit
Ook een explosief karakter, waarbij men impulsief reageert, wordt volgens sommige
slachtoffers als een aanleiding voor het geweld gezien, omdat impulsiviteit vaak niet
samengaat met tact. Sommige slachtoffers, bijvoorbeeld, omschrijven zichzelf als personen
met een explosief temperament, als personen die veel opkroppen en plots uitbarsten, of als
personen die zonder verpinken (en zonder nadenken) hun mening verkondigen. Sommige
slachtoffers zeggen dat ze het moeilijk hebben wanneer iemand anders hen zegt wat ze
moeten doen of kritiek geeft op hun werk. Ze hebben moeite met autoriteit en vinden van
zichzelf dat ze hier vaak op reageren met een defensief-agressieve ondertoon. Zo geeft een
slachtoffer aan zich aangevallen te voelen en direct te reageren, wanneer men hem op
fouten wijst.
4.2.2. Verschilpunten met de collega’s
Sommige slachtoffers zien een aanleiding voor het geweld in een aantal kenmerken waarin
zij verschillen van hun collega’s. Voorbeelden hiervan zijn het behoren tot een andere
politieke strekking dan die van de collega’s, de nieuweling zijn, het geslacht, een vreemde
afkomst, de leeftijd (zowel het jonger als het ouder zijn worden genoemd), een handicap
hebben, om bepaalde redenen (medisch, privé) niet in staat zijn op dezelfde manier te
werken als de collega’s (bijvoorbeeld niet in het ploegenstelsel of geen zwaar werk), het
hebben van privé-problemen, of connecties hebben met de (onpopulaire) hogere hiërarchie.
Discriminatie (het anders behandeld worden omdat men op een bepaald kenmerk afwijkt van
de norm) kan blijkbaar op veel verschillende kenmerken gebaseerd zijn.
180

4.2.3. Het statuut van het slachtoffer op het werk
Slachtoffers zien soms ook hun arbeidsstatuut als aanleiding voor het geweld op het werk.
Het statuut lijkt soms aanleiding te geven tot wrevel, zoals bij het slachtoffer dat deeltijds
werkt en op haar nieuwe dienst een voltijds werkende vervangt, waardoor de collega’s
harder moeten werken. Buiten het feit dat men deeltijds werkt, wordt ook het vast benoemd
zijn als oorzaak van het geweld genoemd. Het pesten wordt gezien als een manier om een
vastbenoemd personeelslid dat men weg wil, het werk te doen verlaten. Ook
vakbondsmilitant zijn wordt als een risico benoemd. Zo vindt een slachtoffer het als
vakbondsafgevaardigde zijn taak om op te komen voor de arbeider. Hierdoor vinden de
bazen hem een lastigaard waar ze liever vanaf zijn. Een ander slachtoffer stelt dat hij in zijn
functie als afgevaardigde zeer dikwijls moet ingaan tegen zijn baas. De baas kan het werk en
het syndicale niet scheiden en gaat volgens het slachtoffer daarom over tot psychisch
geweld.
4.3. Kenmerken van de arbeidssituatie
Naast kenmerken van dader en van slachtoffers wijten de slachtoffers het geweld ook aan
kenmerken van hun arbeidssituatie. Het gaat om personeelskenmerken, om kenmerken van
de cultuur in de organisatie en om kenmerken van de structuur van de organisatie.
4.3.1. Personeelskenmerken
Dat vaste benoemingen soms als aanleiding voor het geweld worden ervaren, werd hoger
reeds beschreven. Vaste benoemingen spelen ook op een andere manier een rol bij geweld
op het werk: ze bemoeilijken volgens de slachtoffers ook het ingrijpen tegenover de dader.
Een slachtoffer haalt bijvoorbeeld aan dat men een dader jaren gedoogt omwille van zijn
vaste benoeming, waardoor de directie niet zou kunnen ingrijpen.
Een slachtoffer noemt de lage socio-economische status van het personeel als aanleiding
voor het geweld. De lage socio-economische status zou volgens dit slachtoffer met “grof”
gedrag gepaard gaan, waardoor de werknemers weinig respectvol met elkaar omgaan.
Volgens andere slachtoffers vormt het feit, dat het personeel in het bedrijf weinig capabel is,
een probleem. Hierdoor is een groot deel van het personeel gefrustreerd en gestresseerd.
De zo ontstane spanning zou dan tot uiting komen in geweld op het werk. Redenen hiervoor
zijn, volgens enkele slachtoffers, dat slecht beleid en ondermaats functioneren van het
personeel niet bestraft worden, of dat de lonen zeer laag zijn, waardoor men mensen
aanneemt die niet de capaciteiten hebben voor het werk.
In bedrijven met veel personeel dat woont in de directe omgeving, ontstaat soms een
transparante grens tussen privé en werk. Hierdoor worden vriendschappen en
vijandschappen uit het privéleven van het personeel, binnengebracht in de werkcontext en
doorkruisen zij de functies van de personeelsleden in het bedrijf. Soms leidt dit tot het niet
meer naar behoren uitvoeren van zijn functie. Zoals bijvoorbeeld bij de directie van een
rusthuis dat wordt bestuurd door leidinggevenden uit dezelfde gemeente: doordat zij elkaar
goed kennen, neemt volgens het slachtoffer niemand van hen het op voor hem en kunnen de
daders (ook leidinggevenden) verder pesten.
181

4.3.2. Cultuur van de organisatie
Veel organisatiekenmerkendie in verband gebracht worden met het geweld hebben te maken
met de cultuur van de organisatie.
De werkcultuur in organisaties waar zich geweld voordoet, wordt volgens een groot aantal
slachtoffers gekenmerkt door een “ieder voor zich”-mentaliteit, die vaak voortvloeit uit angst
voor een (“tirranieke”) overste of uit tegenovergestelde belangen tussen collega’s, zoals in
het onderwijs, waar er sprake is van een “eeuwig gevecht” voor de beste uren en klassen.
Het is vaak een taboe onder de collega’s om deze negatieve sfeer ter sprake te brengen.
Wanneer er zich geweld voordoet, past het niet in de cultuur om het voor het slachtoffer op
te nemen. Zo vertelt een slachtoffer dat iedereen uit schrik aan mouwvegerij doet bij de
baas. Solidariteit is ver te zoeken en alles wat er gebeurt, wordt volgens het slachtoffer in de
doofpot gestoken, ondanks het feit dat er meerdere slachtoffers zijn, en dat iedereen ziet wat
er gebeurt. Over de mensen die het werk omwille van het geweld verlaten, zegt men dat ze
hun job niet aankunnen.
In een aantal werkomgevingen is het volgens slachtoffers de gewoonte om elkaar continu te
beschuldigen, onbeschoft te behandelen en uit te schelden. In dergelijke ‘ruzieculturen’
worden onenigheden zelden uitgepraat. Zo ontstaan er blijvende conflicten, die tot geweld
kunnen escaleren. Discussies in vergaderingen worden bijvoorbeeld niet uitgepraat, maar er
wordt volgens een slachtoffer gewoon naar elkaar geroepen en getierd. Een ander
slachtoffer merkt op dat de ruzies in de vergaderingen op de man worden gespeeld: men
gebruikt beledigingen in plaats van argumenten.
Sommige slachtoffers maken rechtstreeks melding van “een pestcultuur” op het werk. In
dergelijke organisaties zou het de gewoonte zijn om bepaalde mensen uit te sluiten. Er is
blijkbaar een manier van omgaan met elkaar opgebouwd, waarbij er nood is aan een
zondebok. Wanneer zo’n ‘pestcultuur’ wordt weggenomen, bijvoorbeeld door een nieuwe
overste, die oog heeft voor het functioneren van het team, blijkt dat het geweld stopt, ook al
zijn alle daders en slachtoffers nog in de werkgroep aanwezig. Dit illustreert hoe belangrijk
de werkcultuur is als determinant voor geweld op het werk. De collega’s die in een dergelijk
patroon met elkaar omgaan, zijn zich niet altijd bewust van het zondebokfenomeen. Een
slachtoffer merkt op dat de ogen van een aantal collega’s pas open gaan, wanneer hen
expliciet wordt gezegd dat ook zij hebben meegedaan aan het pesten. Sommige collega’s
hadden soms wel eens opgemerkt dat een andere collega grof deed tegen het slachtoffer,
maar ze dachten dit zelf nooit te doen.
In andere bedrijven is er een ‘uitsluitingscultuur’ onder de vorm van een soort
‘kastesysteem’: er is een duidelijke rangorde, waarbij de grenzen tussen elke rang niet
mogen doorbroken worden. Een slachtoffer ziet de aanleiding voor de pesterijen tegen haar
persoon in het feit dat ze niet genoeg scheiding maakt in rangen en standen. De cultuur in
haar arbeidssituatie schreef voor dat ze niet mag praten met werknemers die lager staan in
rang, zoals de secretaresse of de schoonmaakster bijvoorbeeld.
182

Een andere werkcultuur die volgens de slachtoffers risico’s inhoudt met betrekking tot
geweld, is de nonchalante werkcultuur, waarin bijvoorbeeld het bestuur meent dat er in de
organisatie niets verkeerd kan gaan. Er heerst dan een sfeer waarin het personeel meent dat
“alles mag en niets moet”. Een slachtoffer omschrijft dit als “een gevoel van laissez-faire”:
zolang het maar niet op papier staat, het niet leidt tot zware conflicten of – letterlijk –
gewonden, kan er nogal veel. Vaak handelen de werknemers daar ook naar: ze nemen hun
verantwoordelijkheid niet op en men lapt de regels aan zijn laars. Soms gebeurt het zelfs dat
men de indruk krijgt dat men zijn werk niet goed mag doen, want als men te goed presteert,
leidt dit tot jaloezie. In een sfeer waarin het niet zo nauw steekt op werkvlak, lijkt het voor
sommige werknemers ook niet meer nauw te steken in de omgang met collega’s, met
geweld als gevolg.
Een negatieve risicodragende werkcultuur is volgens de slachtoffers niet altijd zonder meer
te remediëren. Er kan sprake zijn van een behoorlijke weerstand tegen veranderingen in de
organistatie. Deze weerstand kan ingegeven zijn doordat men verworven rechten en
voordelen niet wil afstaan, maar ook vanuit de angst dat er bij veranderingen wel eens
“onfrisse praktijken” aan het licht zouden kunnen komen.
4.3.3. Structuur van de organisatie
Wat de structuur van de organisatie betreft, zien de slachtoffers een aanleiding voor het
geweld in de leidinggevende structuur, maar er zijn ook nog overige structurele kenmerken,
zoals infrastructuur, rivaliserende subgroepen, corruptie en vriendjespolitiek, onverenigbare
posities, onduidelijke taakomschrijving, hoge werkdruk, imago-management, gebrekkige
klachtenstructuur en fusies.
a) Leiding
Een groot aantal door de slachtoffers gepercipieerde risicofactoren voor het door hen
ervaren geweld, hebben te maken met de leiding van de organisatie. De kenmerken die
betrekking hebben op de leiding houden verband met een te strikte hiërarchie, onvoldoende
leiding geven, en / of de aanwezigheid van informele macht.
In een strikte hiërarchie met veel niveau’s dreigt de top van de arbeidsorganisatie het contact
met ‘de basis’ te verliezen. Op die manier is het beleid volgens sommige slachtoffers soms
niet op de hoogte van de ‘werkcultuur’ die op de werkvloer heerst, waardoor ze ook niet
zullen ingrijpen indien deze cultuur geweld in de hand werkt.
Bij de lagere hiërarchische niveau’s ontstaat er bovendien een gebrek aan transparantie over
wie welke macht heeft in de organisatie, waardoor men het moeilijk heeft om zicht te krijgen
wie in de hogere hiërarchie er eigenlijk welke verantwoordelijkheid draagt. Dit maakt het
volgens de slachtoffers moeilijk om geweldsituaties op te lossen: wanneer men de zaak wil
aankaarten moet men immers een hele grote groep mensen aanspreken. De macht zit sterk
verdeeld onder vele personen, wat een kordaat optreden soms in de weg staat.
Daarenboven is het in een strikt hiërarchisch systeem vaak niet mogelijk om ‘een trapje over
te slaan’. Men moet de uitgetekende hiërarchische lijn strikt volgen. Zo vermeldt een
slachtoffer dat er in zijn werksituatie enkel met de onmiddelijke overste kan worden
gecommuniceerd. Hierdoor is het mogelijk dat de hogere leidinggevenden een beeld van de
werkvloer voorgeschoteld krijgen door de lagere leidinggevenden dat vaak niet strookt met
de werkelijkheid. Het feit dat de dynamiek van een geweldsituatie in zo’n organisatie moeilijk
valt uit te klaren, kan de directe oversten veel macht geven over hun ondergeschikten.
183

Een ondergeschikte gaat immers zijn boekje al te buiten, indien hij of zij hogeren in de
hiërarchie aanspreekt zonder eerst via de eigen overste te passeren. Indien de de
rechtstreekse overste de dader is en de hogere hiërarchie het getrapte systeem
gerespecteerd wil houden, heeft het slachtoffer geen aanspreekpunt in de leiding van de
organisatie. Zo vertelt een slachtoffer dat zij een afspraak heeft gemaakt met de hogere
baas. Haar directe overste, tevens de dader, is dit te weten gekomen. Wanneer zij op de
afspraak toekomt is haar overste er ook. Hij staat er op dat hij bij het gesprek aanwezig kan
zijn en de hogere baas staat dit toe omdat het slachtoffer de hiërarchische lijn moet
respecteren. Voor haar is een gesprek in die omstandigheden niet meer nodig.
Een ander probleem in strikt hiërarchische systemen, is dat inspraak er erg beperkt is.
Sommige slachtoffers zeggen dat inspraak zelfs onmogelijk is en dat alle communicatie in
hun bedrijf “top-down” verloopt. Dit zorgt voor gevoelens van ontevredenheid bij de lagere
hiërarchische niveau’s, zonder dat ze daar iets mee kunnen doen. Het probleem ligt volgens
een slachtoffer bij de wijze waarop beslissingen worden genomen: de bazen in hun ivoren
toren beslissen hoe het werk moet worden verricht zonder zelf goed te weten hoe het er op
de werkvloer aan toe gaat. Een ander slachtoffer merkt op dat voorstellen of ideeën die het
bedrijf ten goede zouden kunnen komen, maar die uitgaan van werknemers uit de lagere
hiërarchie, zoals arbeiders, niet welkom zijn. In zo’n situatie onstaat er een grote
gepercipieerde machtsafstand, waardoor sommige werknemers zich echt ondergeschikt
gaan voelen. Dit zou dan leiden tot frustratie, die soms wordt uitgewerkt op anderen.
Behalve de strikte hiërachie, vormt ook een gebrek aan leiding volgens sommige slachtoffers
een risico voor geweld op het werk. Zij ervaren een gebrek aan leiding bij onvoldoende
toezicht en ingrijpen door de oversten en bij het ontbreken van een duidelijk beleid. Niemand
neemt de verantwoordelijkheid op, zodat er niet tegen mogelijk geweld op het werk wordt
ingegrepen en de daders vrij spel krijgen. Dit kan bijvoorbeeld doordat de leiding wel de
personeelsleden, maar niet het kader berispt. Een ander slachtoffer meent dat haar overste
een te zacht mens is en geen leidersfiguur. Nog een voorbeeld waardoor de daders vrij spel
krijgen is wanneer de zetel van de hogere directie van een bedrijf in het buitenland is.
Volgens een slachtoffer is er onwil bij de directie om iets aan de geweldproblematiek te
doen, omdat ze niet wil erkennen dat er een probleem is. Dat zou tot negatieve publiciteit
kunnen leiden. Op die manier kan het probleem van geweld op het werk jarenlang
aanslepen. Een ander voorbeeld hiervan is het bedrijf waarin men volgens een slachtoffer
het aanpakken van de geweldproblematiek al enkele decennia voor zich uitschuift, terwijl
men het op papier erg belangrijk acht. De reden hiervoor ligt volgens het slachtoffer in een
gebrek aan beleidslijnen hieromtrent en aan een overste die voldoende opleiding heeft om
zo’n problematiek aan te pakken.
Ook frequente wisselingen van oversten maken een beleid ter bestrijding van geweld
moeilijk, omdat hiervoor stabiliteit nodig is in de leiding. Een slachtoffer getuigt, dat in zijn
organisatie sommige leidinggevenden wel oog hebben voor het probleem, maar dat zij te
snel naar een andere functie verdwijnen. Hun opvolgers worden dan weer zodanig beïnvloed
dat ze meewerken aan de pesterijen.
184

Enkele slachtoffers noemen een discrepantie tussen de formele en de informele macht als
een factor die het geweld in de hand werkt. Zo signaleren enkele slachtoffers dat de leiding,
die de formele macht bekleedt, problemen heeft met vormen van informele macht:
bijvoorbeeld een persoon die zich zo “onmisbaar” heeft gemaakt in het bedrijf, dat hij het
eigenlijk meer voor het zeggen heeft dan zijn oversten, of een groep mensen die een
machtsblok vormen, waartegen de leiding niet bestand is. De mensen met de informele
macht voelen zich dan onaantastbaar voor mogelijke sancties ten gevolge van het geweld
dat ze anderen aandoen. Een slachtoffer legt uit dat de informele machtsgroep in zijn bedrijf
zich sterk bezondigt aan pesterijen, terwijl deze groep niet meer door het management kan
gecontroleerd worden. Een ander slachtoffer vormt een voorbeeld van hoe een bekleder van
formele macht soms moet opboksen tegen informele macht. Hij moet een team leiden, dat
bestaat uit een groep anciens die al jaren samenwerken en elkaar door en door kennen.
Binnen deze groep is er bovendien één vrouw die informeel de leider is: zij stelt bijvoorbeeld
de uurroosters op. Het is de taak van het slachtoffer om dit team te reorganiseren.
Waarschijnlijk is dit een bedreiging voor de informele leider, die haar macht niet wil afgeven
en daarom overgaat tot pesterijen, gesteund door een deel van het team. Informele macht is
soms het gevolg van persoonlijk getinte relaties op het werk. Via de (onzichtbare) seksuele
relatie met een overste kan een ondergeschikte macht krijgen over de collega’s die voor de
betrokken overste werken, bijvoorbeeld via vakantieregelingen, werktoebedeling, enzovoort.
b) Overige structurele kenmerken
Buiten kenmerken van de leiding, worden door de slachtoffers nog andere structurele
kenmerken genoemd die geweld op het werk in de hand werken. Die situeren zich op het
vlak van infrastructuur, rivaliserende subgroepen, corruptie en vriendjespolitiek,
onverenigbare posities, onduidelijke taakomschrijving, hoge werkdruk, imago-management,
gebrekkige klachtenstructuur en fusies.
Enkele slachtoffers merken op dat de infrastructuur een rol speelt bij het geweld, doordat ze
een impact heeft op de werksfeer. Kantoren die te koud of te warm zijn, of die erg vuil zijn
komen de sfeer op het werk niet ten goede. Ook een groot aantal collega’s in een kleine
ruimte, gekoppeld aan een frustrerende opstelling van de bureau’s zorgen voor een hoger
niveau van spanning. In paragraaf 4.3.2. over de cultuur in de organisatie werd reeds
aangehaald dat een slechte werksfeer een mogelijke risicofactor is voor geweld.
Een ander relevant infrastructuurkenmerk is de ruimtelijke geïsoleerdheid van een groep
collega’s. Die maakt dat er een eigen (pest)cultuur kan ontstaan en dat het moeilijk is om
daaraan te ontsnappen. Zo vertelt een slachtoffer dat de dienst waarvoor zij werkt sterk
geïsoleerd is van de rest van de administratie. Dit komt zowel door de ruimtelijke situering
van de dienst in een uithoek van het gebouw, als door de structurele organisatie, waardoor
er weinig contacten zijn met andere diensten. Op deze dienst saboteert men openlijk
elkanders werk, en er is niemand buiten de dienst die zal opmerken dat het werk vertraging
oploopt. Een ander slachtoffer omschrijft het KMO-bedrijf waarvoor hij werkt als één grote
afdeling. Omdat het om een klein bedrijf gaat, kan men volgens het slachtoffer niet vluchten
in een andere afdeling om aan de pesterijen te ontkomen.
Zoals reeds werd aangehaald in paragraaf 3.3.1.3.6. is er in sommige bedrijven sprake van
onderling rivaliserende subgroepen, die vaak streven naar een grote invloed op de
leidinggevenden. Die leidinggevenden staan dan de leden van een bepaalde informele groep
allerlei voordelen toe, die de anderen niet krijgen: zij krijgen bijvoorbeeld gemakkelijker vrijaf,
hun afwezigheden worden niet gecontroleerd, of ze krijgen minder werk. De zo gecreëerde
ongelijkheid maakt dat de andere collega’s zich slachtoffers voelen. Soms leidt het bestaan
van subgroepen rechtstreeks tot geweld op het werk. Zo vertelt een slachtoffer dat de
subgroepjes af en toe coalities sluiten om hun belangen te verdedigen. Dan keren ze zich
soms gezamenlijk tegen één persoon.
185

Een ander organisatiekenmerk dat door de slachtoffers gelieerd wordt aan geweld op het
werk, is wanneer de organisatie mogelijkheid biedt tot corruptie. Een slachtoffer meent dat
het onmogelijk is om een geweldsituatie aan te pakken, wanneer de dader zetelt in de raad
van bestuur, waarvan de leden elkaar beschermen omdat iedereen al wel iets mispeuterd
heeft. Een sterk gepolitiseerde organisatie leidt vaak tot vriendjespolitiek en politieke
afrekeningen. De vakbonden kunnen hier volgens de slachtoffers ook een rol in spelen. Er
worden allerlei machtsspelletjes gespeeld en intriges uitgebroed bij politieke benoemingen
en aanstellingen. Op individueel niveau kan dit leiden tot slachtofferervaringen, zo blijkt uit
het voorbeeld van de ambtenaar die via politieke voorspraak benoemd is, maar die wordt
geconfronteerd met pesterijen door collega’s die voorspraak hebben genoten bij een andere
partij. Soms gaat het in wezen om een politiek conflict van buiten de werkcontext, zoals bij
een slachtoffer dat stelt dat conflicten uit de gemeentepolitiek verder worden uitgevochten op
de werkvloer. Het slachtoffer gelooft in een politieke afrekening, omdat de functie van het
slachtoffer inmiddels is ingenomen door een vriend van de dader.
Volgens een aantal slachtoffers liggen er in het delicate karakter van de functie van
vertrouwenspersoon of vakbondsafgevaardigde risico’s. Wanneer de dader deze functie
bekleedt, komt het slachtoffer in de kou te staan. Zo getuigt een slachtoffer dat de dader
zowel de directrice, als de vakbondsafgevaardigde is. Eventuele klachten moeten echter via
de vakbondsafgevaardigde worden overgemaakt, waardoor het slachtoffer nergens met haar
klacht terechtkon. Verder hangt er ook een risico aan deze functies omdat degene die ze
uitoefent, precies omdat ze de belangen van de slachtoffers behartigen, extra kans lopen om
zelf slachtoffer te worden. Zoals reeds werd aangehaald in paragraaf 4.2.3., waarin het
statuut van het slachtoffer aan bod kwam, kan een werknemer door het bekleden van een
dubbele functie in een belangenconflict terechtkomen. Als werknemer dient hij loyaal en
gehoorzaam te zijn aan de oversten, maar als vakbondsafgevaardigde, vertrouwenspersoon
of preventie-adviseur moet hij diezelfde oversten wel eens confronteren of er tegen ingaan.
Een slachtoffer spreekt in dit verband over tegenstrijdige of met elkaar concurrerende
prioriteiten: de overste vindt economische belangen primordiaal, terwijl het slachtoffer in zijn
functie van preventieadviseur opkomt voor het welzijn van de werknemers. Het slachtoffer
ziet in deze tegenstelling de reden dat hij gepest wordt.
Een ander kenmerk van de organisatie, gelinkt aan geweld, is onduidelijkheid in de
taakomschrijving en onzekerheid over (eventuele) toekomstige taken. Gebrek aan
duidelijkheid over taken geeft aanleiding voor spanningen en conflicten onder het personeel
doordat zij zelf “hun territorium” gaan afbakenen en beschermen, maar geeft ook ruimte aan
mogelijke hogergeschikte daders om de taakinhoud van een slachtoffer te manipuleren. Ook
onduidelijkheid over de toekomstige werkmogelijkheden leidt tot een zenuwachtige sfeer en
tot jaloezie tegenover collega’s die meer zekerheid hebben.
Een andere bron van spanning onder werknemers, die zich kan uiten in geweld, is een te
hoge werkdruk, vaak gekoppeld aan puur financieel-economisch management. Volgens
sommige slachtoffers heeft hoge werkdruk tot gevolg dat men zo moet opgaan in zijn werk
dat men geen oog meer heeft voor de menselijke relaties op het werk. De communicatie
wordt oppervlakkiger en men dreigt zijn spanning op de collega’s uit te werken. Dit kan
volgens enkele slachtoffers tot geweld leiden. Een slachtoffer schetst hierin de
verantwoordelijkheid van de directie. Hij stelt dat die kwaliteit, flexibiliteit en behoud van
concurrentievermogen wil, wat in de praktijk betekent dat de werkdruk wordt opgevoerd en
dat zwakkeren worden geëlimineerd. Zo ontstaat er een erg onrustige en competitieve sfeer
onder het personeel, mogelijk met geweld als gevolg.
186

Eén slachtoffer uit de non-profit sector trekt dit nog verder door. In de instelling waar zij werkt
is het vanuit economisch standpunt belangrijk voor het beleid dat de instelling beschikt over
een goed imago in de buitenwereld. Het beleid wordt daarop afgestemd en de kwaliteit van
het werk wordt hieraan ondergeschikt. Volgens dit slachtoffer leidt dit tot geweld, tegenover
de werknemers die de dalende kwaliteit aanklagen, bijvoorbeeld omdat de klanten of
patiënten hiervan de dupe zijn. Deze mensen zouden geïntimideerd en tegengewerkt worden
omdat zij in de ogen van de directie het imago van de organisatie zouden kunnen schaden.
Het slachtoffer stelt dat de daders (de directie) het personeel in het ongewisse laat over de
reden waarom het slachtoffer vertrokken is, omdat het een schande is als iemand de
organisatie verlaat om interne redenen. Veel van haar collega’s denken zelfs nog steeds dat
ze in ziekteverlof is en nog zal terugkomen.
Het gebrek aan een duidelijke procedure rond geweld vormt ook een probleem. Sommige
slachtoffers weten niet waarheen ze kunnen gaan, zodat er niet tijdig kan worden
ingegrepen. Zo zijn er volgens een slachtoffer in zijn organisatie al vier mensen weggegaan
omwille van dezelfde dader, maar zij konden met hun klacht allemaal nergens terecht. Dit
structureel manco belet dat er tijdig kan worden ingegrepen. Een slachtoffer merkt
bijvoorbeeld op dat het voor haar binnen de arbeidssituatie onduidelijk is bij wie ze
terechtkan met haar klachten. Ze vermoedt dat wanneer ze onmiddellijk bij de juiste persoon
was beland, het misschien niet zo ver gekomen zou zijn.
Een fusie van bedrijven kan indirect leiden tot geweld via het rijzen van praktische
problemen, zoals bijvoorbeeld verminderde beschikbaarheid van de directrice, die haar tijd
nu over twee scholen moet verdelen, waardoor conflicten kunnen ontstaan, die op hun beurt
tot geweld kunnen leiden. Een ander slachtoffer geeft een voorbeeld over een instelling, die
ontstaan is uit een fusie tussen een openbare en een privé-instelling. De juridische
werkgever van het slachtoffer blijft echter de openbare dienst. Dit steekt de ogen uit van zijn
overste, omdat die niet de volledige zeggingskracht heeft tegenover het slachtoffer. Volgens
het slachtoffer wil de overste hem buitenpesten. Zoals eerder vernoemd (cf. § 4.1.2.) kunnen
fusies ook vrij direct leiden tot geweld, namelijk tot pesterijen als ‘uitzuiveringsstrategie’ van
een groep werknemers uit het ene vroegere bedrijf tegenover hun nieuwe collega’s. Een
slachtoffer rapporteert dat de daders de mensen van het oorspronkelijke bedrijf stelselmatig
buitenpesten. Ze doen dat in stapjes: eens een groepje buiten, beginnen ze aan het
volgende. Van de 250 werknemers uit het oorspronkelijke bedrijf, blijven er op die manier na
één jaar en zes maanden nog maar 40 over.
187

4.4. Besluit aangaande de achtergrondkenmerken
Tabel 2 : Samenvatting : Achtergrondkenmerken
Kenmerken van de dader(s)
Aantal, geslacht en hiërarchische positie ten opzichte van het slachtoffer
De houding en / of het karakter van de dader
Problemen van de dader
Het netwerk van de dader
Kenmerken van het slachtoffer
De houding en / of het karakter van het slachtoffer
Toewijding
Sociale opstelling
(Sub)assertiviteit
Impulsiviteit
Verschilpunten met de collega’s
Het statuut van het slachtoffer op het werk
Kenmerken van de arbeidssituatie
Personeelskenmerken
Cultuur van de organisatie
Structuur van de organisatie
Leiding
Overige structurele kenmerken
In dit hoofdstuk werden de achtergrondkenmerken voor geweld op het werk besproken.
Tabel 2 geeft een overzicht van de kenmerken van dader, slachtoffer en arbeidssituatie die
door de slachtoffers genoemd worden. Het is erg belangrijk dat men zich realiseert dat het
de slachtoffers zijn, die de bovenbeschreven achtergrondkenmerken relevant vinden bij het
ontstaan of voortduren van het geweld. Het gaat om de factoren die volgens de slachtoffers
mogelijk een rol spelen in het geweldproces. Het is niet ondenkbaar dat men tot andere
risicofactoren komt indien men de visie zou vragen van de daders, de getuigen of de
leidinggevenden, en een onderzoek dat het verband nagaat tussen een batterij van
kenmerken en het voorkomen van geweld op het werk, zou wellicht nog andere
risicofactoren opleveren. De in tabel 2 vernoemde achtergrondkenmerken zijn dus tot nader
orde geen ‘objectieve’ achtergrondkenmerken. Of en in welke mate deze kenmerken wel
samenhangen met geweld op het werk, moet via toetsend onderzoek worden nagegaan.
Een belangrijke algemene conclusie van dit hoofdstuk is dat zowel vrouwen als mannen,
dader of slachtoffer kunnen zijn van geweld op het werk. Wat hiërarchische niveau’s betreft,
komt zowel horizontaal, als neerwaarts of opwaarts geweld voor. Er kan sprake zijn van
geweldsituaties met één dader en één slachtoffer, van een groep daders tegen één of
meerdere slachtoffers, of van rivaliserende groepen die het tegen elkaar opnemen. Wat de
arbeidssituatie betreft, valt op te merken dat niet alleen de structuur, maar ook de cultuur van
de organisatie volgens de slachtoffers van belang is. Vooral kenmerken die het algemene
stressniveau verhogen, worden als risicofactoren genoemd voor geweld op het werk. In
sommige gevallen kan het geweld dan ook als een “symptoom” van een te hoog
stressniveau op het werk worden gezien.
188

Wat de risicokenmerken bij de slachtoffers betreft, valt het op dat de genoemde kenmerken
niet alleen zeer verscheiden, maar bovendien ook vaak tegenstrijdig zijn. Het ene slachtoffer
wijt het geweld aan het feit dat hij té sociaal zou zijn, het andere slachtoffer zegt geweld te
ondervinden omdat ze zich te afzijdig houdt. Het ene slachtoffer ziet een reden voor geweld
in zijn inschikkelijkheid, terwijl een ander die reden net ziet in zijn assertiviteit. Vaak zijn
slachtoffers van mening dat geweld, in tegenstelling tot andere werkomgevingen, vooral in
hun arbeidssituatie voorkomt. Ambtenaren gaan ervan uit dat geweld wel minder zal
voorkomen buiten de openbare sector, terwijl slachtoffers werkzaam in privé-bedrijven
verwijzen naar de negatieve invloed van de grote commerciële ingesteldheid in hun bedrijf,
en ook slachtoffers uit de non-profit sector noemen een aantal typische sectorkenmerken die
zouden leiden tot geweld. Dit illustreert hoe mensen een eigen verhaal maken van hetgeen
ze meemaken. Op die manier proberen zij om een ingrijpende gebeurtenis plaats en
betekenis te geven en zo de verwarrende realiteit tot een samenhangend verhaal te
transformeren. Zo tracht men, zowel emotioneel, als voor de aanpak van het probleem, vat
te krijgen op de realiteit. Hoe de slachtoffers dit doen, werd hen expliciet gevraagd. Het
resultaat van deze bevraging wordt in hoofdstuk 5, over de coping door het slachtoffer,
weergegeven.
De hierboven beschreven informatie over achtergrondkenmerken, is zeker waardevol om
een beeld te krijgen van hoe slachtoffers tegen geweld op het werk aankijken en om
hypotheses te vormen over mogelijke risicofactoren voor het tot stand komen en het verdere
verloop van geweld op het werk. Er is verder onderzoek nodig om de risicofactoren voor
geweld op het werk bloot te leggen. Zo zou men bijvoorbeeld bij een steekproef van
arbeidsorganisaties op zoek kunnen gaan naar de kenmerken van de arbeidsorganisatie die
verband houden met het risico van geweld op het werk.
HOOFDSTUK 5 : COPING DOOR HET SLACHTOFFER
Aangezien geweld als een bron van stress op het werk kan beschouwd worden, zullen we de
beschreven reacties en strategieën van de slachtoffers in navolging van de stressliteratuur
(Lazarus & Folkman, 1984) 3 indelen in vormen van emotionele coping (gericht op het
reguleren van de emoties die met de stressor te maken hebben) en vormen van
probleemgerichte coping (gericht op het aanpakken van de stressor zelf).
5.1. Emotionele coping
In paragraaf 6.1. worden de gevolgen geschetst die een slachtoffer ondervindt tijdens een
geweldepisode. Het is duidelijk dat geweld een sterke emotionele impact heeft op de
slachtoffers. Via emotionele coping trachten slachtoffers deze emoties te reguleren. Dit
kunnen zij door een bepaalde manier van denken (cognitief; bijvoorbeeld het gebeurde
relativeren) of door dingen te doen (gedragsmatig; bijvoorbeeld troost zoeken bij familie).
3
Lazarus, R.S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer.
189

5.1.1. Cognitieve emotionele coping
Een aantal slachtoffers blijft stilstaan bij de negatieve geweldervaring op zich. Het is alsof zij
volledig worden ‘opgeslorpt’ door de verschrikking van het meegemaakte geweld, en de
negatieve emoties steeds herbeleven. Hiernaar wordt verwezen met de term ‘catastroferen’.
Een slachtoffer vertelt bijvoorbeeld dat zij zich gedurende een bepaalde periode alleen maar
kon bedenken wat een foltering ze moest ondergaan.
Andere slachtoffers zijn voortdurend met niets anders bezig zijn dan met wat ze voelen en
denken bij het geweld. Dit wordt ook wel ‘rumineren’ genoemd. Een slachtoffer merkt
bijvoorbeeld op dat ze de gedachten over wat de dader met haar had gedaan, niet meer uit
haar hoofd kreeg. Iemand anders getuigt dat hij in gedachten overal en altijd met de
geweldsituatie bezig was.
Achteraf beschouwen de slachtoffers deze vormen van intensief bezig zijn met het geweld
overwegend als een slechte manier om ermee om te gaan. Zij geven aan dat hun emotionele
toestand en hun weerstand hier eerder door verslechterden. Zo geven ze aan dat ze er
neerslachtiger, angstiger, of emotioneel labieler (plots opkomende huilbuien) door werden.
Sommige slachtoffers trachten zich op te trekken aan de hoop op een goede afloop. Een
slachtoffer haalt bijvoorbeeld moed uit de idee dat rechtvaardigheid wel zal zegevieren.
Andere slachtoffers proberen om het geweld te relativeren, alsof het toch niet zo erg is voor
hen. Zo sust een slachtoffer zich door zich voor te houden dat het bieden van een kwalitatief
goede behandeling van de bejaarden het belangrijkste is, en dat haar lijden hieraan
ondergeschikt is. Een andere vrouw relativeert haar toestand door te stellen dat ze wel in
therapie kan gaan als het geweld erger wordt en ze het niet meer aankan. Sommige
slachtoffers koppelen hieraan ook het gebruik van humor. Zo getuigt iemand dat hij lang
heeft kunnen lachen met de pesterijen. In het begin was hij in staat om ze in het belachelijke
te trekken. Hij vertelt dat hij toen echt dacht dat ze hem niet klein zouden krijgen. Toch is
men er uiteindelijk in geslaagd om hem “te kraken”.
Ook deze copingstrategieën worden door de slachtoffers eerder negatief bestempeld, maar
dan vooral omdat deze strategieën hen beletten om probleemgerichte copingstrategieën te
gebruiken. Het is mogelijk dat deze copingstrategieën op emotioneel vlak, tijdelijk wel enig
soelaas bieden. Zo vertelt een slachtoffer dat hij door deze manier van denken lange tijd de
dader zijn gang heeft laten gaan, maar desondanks toch is kunnen blijven werken. Elders
wordt de noodzakelijkheid en het nut van deze strategieën dieper uitgewerkt (Bruynooghe,
e.a., 1995).
Vooral in het begin van de geweldepisode leggen een aantal slachtoffers de
verantwoordelijkheid voor het ervaren geweld bij zichzelf. Zij menen dat ze het geweld
hadden kunnen voorkomen en creëren zo een schuldgevoel. Ze verwijten zich bijvoorbeeld
dat ze zich niet harder hebben verzet of ze vinden allerlei redenen om te denken dat het aan
henzelf ligt dat ze slachtoffer zijn van geweld. Vaak geraken de slachtoffers door deze
denkwijze, naar eigen zeggen, diep in de put. Zo vertelt iemand suïcideplannen te hebben
gemaakt, omdat ze zichzelf de schuld gaf. Een slachtoffer getuigt dat zijn
zelfmoordgedachten stopten, op het moment dat hij de verantwoordelijkheid voor het geweld
bij anderen begon te leggen. Hij stelt dat hij op dat moment andere inzichten kreeg (over de
rol van de dader en het laten gedijen door de oversten) en dat hij ging beseffen dat hij niet zo
waardeloos is.
190

Een slachtoffer getuigt dat zij zich een hele tijd ellendig voelde zonder te weten waarom.
Onbewust ontkende zij het feit slachtoffer te zijn van geweld. In zo’n geval heeft men wel de
negatieve gevolgen, maar weet men niet waarom ze er zijn. De kans is dan groot dat men de
oorzaak voor de negatieve gevolgen bij zichzelf zoekt, met een gelijkaardig effect als in de
vorige alinea werd beschreven. Dit werd reeds opgemerkt in eerder onderzoek (Bruynooghe,
e.a., 1995). Een voorbeeld is de vrouw die last heeft van huilbuien op het werk. Ze begrijpt
niet waar deze vandaan komen, tot ze een artikel leest over pesten op het werk en beseft dat
zij hier ook slachtoffer van is. Dit besef is zo’n schok voor haar dat ze een tijd ziekteverlof
moet nemen.
Hoewel ze erkennen dat het geweldprobleem er is, zorgen enkele slachtoffers voor een
adempauze door het probleem tijdelijk mentaal te ontvluchten. Zij concentreren zich dan op
andere zaken, zoals hobby’s en boeken. Deze emotionele copingstrategie wordt nuttig
geacht om “de batterijen weer even op te laden”. Het overspannen systeem van het
slachtoffer kan tijdelijk weer wat rustiger worden.
Een aantal slachtoffers geeft aan de situatie gewoon te accepteren. Zo vertelt iemand dat hij
zich neerlegt bij de situatie, onder het motto “laat ze maar doen”. Dit belet slachtoffers niet
om wel probleemgerichte copingstrategieën te hanteren, maar dan vooral inschikkelijke
strategieën. Deze slachtoffers vinden dit een goede strategie omdat ze geleerd hebben “dat
er toch niets aan te doen is”. Mentaal aanvaarden ze dat er geweld wordt gebruikt op het
werk, indien mogelijk ontlopen ze dit, maar wanneer het hen overkomt laten ze er zich niet
door raken. Een slachtoffer stelt dat het geweld op hem geen effect heeft: het glijdt van hem
af, “zoals water op een eend”. Voor deze copingstrategie vinden sommige slachtoffers ook
steun in hun geloof. Zo heeft iemand haar geloof opnieuw ontdekt. Ze legt er zich bij neer dat
“iedereen zijn kruis moet dragen”. Een ander slachtoffer stelt dat lijden een mens kan
sterken in zijn geloof.
Zoals ook zal blijken in het hoofdstuk over de gevolgen van het geweld, zijn er slachtoffers
die positieve gevolgen toekennen aan het geweld. Ze vinden bijvoorbeeld dat het hen
mentaal sterker heeft gemaakt of dat ze nu beter werk hebben dan voor de pesterijen.
Mogelijk is dit positief herinterpreteren van het geweld, helpend bij de verwerking van de
negatieve ervaringen.
5.1.2. Gedragsmatige emotionele coping
Een aantal slachtoffers reguleert zijn emoties door iets te doen: zij ontvluchten de
geweldsituatie, zij reageren zich af, of zij zoeken sociale steun.
Het ontvluchten van de werkomgeving waarin het geweld zich voordoet, wordt bewust gezien
als een manier om de bron van de negatieve emoties te ontwijken. In de periodes dat men
niet met het geweld wordt geconfronteerd, kan men emotioneel beter tot rust komen. Voor
een groot aantal slachtoffers stapelt de spanning zich zo snel op, dat de weekends niet
volstaan om te recupereren en om opnieuw op een ‘gezond’ niveau van spanning te komen.
Zij bouwen een ‘rustperiode’ in door vrijaf te nemen, of ziekteverlof te laten voorschrijven
voor overspanning. Indien deze mogelijkheden zijn uitgeput nemen sommigen hun toevlucht
tot onbetaald verlof, of, bij nood aan langere of met regelmaat terugkerende rustpauzes, tot
een loopbaanonderbreking. Het ultiem middel om de bron van stress te ontvluchten is
ontslag nemen. Dat de nood soms erg groot is om opnieuw op krachten te komen, wordt
geïllustreerd door het slachtoffer dat besloot om vroeger dan gepland zwanger te worden,
zodat ze in zwangerschapsverlof zou kunnen gaan. Hoewel het ontvluchten van de
werkomgeving zelden leidt tot een bevredigende oplossing van het probleem, wordt deze
vorm van coping door de slachtoffers doorgaans positief geëvalueerd door het effect op
emotioneel vlak. De kost op arbeidsvlak kan echter wel erg groot zijn.
191

Een tweede vorm van gedragsmatige emotionele coping is het afreageren van de emoties.
De meeste slachtoffers die deze copingstrategie hanteren, doen dit door zich fysiek af te
reageren in sportactiviteiten. Een aantal slachtoffers werkt zijn kwaadheid en zijn
wraakgevoelens onrechtstreeks uit op wie ze er voor verantwoordelijk achten. Sommige
slachtoffers beginnen bijvoorbeeld moedwillig fouten te maken om weerwerk te bieden aan
de baas. Enkele slachtoffers reageren hun frustraties af door “thuis eens goed uit te vliegen”.
De slachtoffers zijn het erover eens dat zich afreageren oplucht, maar er wordt
gewaarschuwd voor de mogelijke negatieve consequenties van het uitwerken van zijn
emoties naar derden toe. De dader (overste) zal een wraakactie, zoals sabotage van het
werk, interpreteren als een uitdaging, waardoor men in een negatieve geweldspiraal
terechtkomt. Het gezin kan wel een zekere tolerantie opbouwen tegenover het “humeurige”
slachtoffer, maar hun geduld kent ook zijn grenzen.
Bij bovenstaande vormen van coping wordt er niet expliciet beroep gedaan op sociale steun.
Het zoeken van morele steun of van professionele hulp voor de emotionele gevolgen van het
geweld kan ook een gebruikte vorm van gedragsmatige emotionele coping zijn. Het is
belangrijk voor de slachtoffers dat zij hun hart kunnen luchten, zodat ze hun negatieve
gevoelens niet moeten opkroppen. Hiertoe doen zij beroep op de collega’s, andere
slachtoffers van dezelfde dader, slachtofferverenigingen, hun partner, hun kinderen, hun
vrienden, hun ouders of andere familieleden. Hoewel de meeste slachtoffers (initieel) wel de
bereidheid waarnemen om hen te steunen, voelen zij zich vaak onbegrepen door een
gesprekspartner “die niet hetzelfde heeft meegemaakt”. Dit gevoel van onbegrip of
onverschilligheid wordt nog versterkt wanneer de toehoorder het probleem minimaliseert, het
na een tijdje “beu is om steeds hetzelfde gezaag te aanhoren”, of geen begrip meer kan
opbrengen voor de aanslepende gevolgen. Een slachtoffer besluit om niets meer te vertellen
aan haar partner over de ongewenste intimiteiten op het werk, omdat ze bang is dat haar
partner fysiek geweld zou gaan gebruiken tegen de dader. Een ander slachtoffer wacht lang
om iets over het geweld te vertellen, waarna ze stuit op onbegrip. Ze vertelt dat haar partner
soms kwaad wordt op haar in plaats van op de dader, omdat ze de dader laat begaan. Dit is
een treffend voorbeeld van secundaire victimisatie (zie ook Bruynooghe, e.a., 1995): het
slachtoffer wordt hier beschuldigd zelf verantwoordelijk te zijn voor haar slachtofferschap en
voelt zich op die manier voor de tweede keer slachtoffer. Het is duidelijk dat het niet voor alle
slachtoffers mogelijk is om voor sociale steun beroep te doen op hun sociaal netwerk.
Sommige slachtoffers geven aan dat het hen deugd doet om vast te stellen dat er nog
andere mensen zijn die geweld op het werk hebben meegemaakt. Hierdoor voelen zij dat ze
niet alleen staan met hun probleem. De herkenning die ze van andere slachtoffers krijgen,
kunnen het slachtoffer helpen om de verantwoordelijkheid voor het geweld niet langer
(volledig) op zich te nemen. Zo ziet een slachtoffer door met andere slachtoffers te spreken
dat zijn situatie niet uniek is, en dat het dus ook niet volledig zijn schuld kan zijn.
Ook oversten worden soms aangesproken vanuit een emotionele nood, alhoewel
slachtoffers vaker naar hun baas gaan vanuit probleemgerichte coping. Behoudens enkele
uitzonderingen, evalueren de slachtoffers de gesprekken met een overste eerder negatief en
schadelijk voor hun emotionele toestand. Vele oversten kaderen de geweldsituatie
onmiddellijk als een probleem waar ze geen pasklaar antwoord op hebben, zonder eerst op
een empathische manier te luisteren. Zo vertelt een slachtoffer dat zij het gevoel had dat de
overste haar bekeek als een uithangbord van slechte reclame, niet als een werknemer die
lijdt.
192

Om met de emotionele repercussies van het geweld om te gaan, doen een groot aantal
slachtoffers tevens beroep op (semi-)professionele hulpverleners, zoals
vertrouwenspersonen huisartsen, arbeidsgeneesheren, psychiaters, psychologen, en
therapeuten. Bij deze vorm van sociale steun wordt doorgaans meer gezocht dan louter een
luisterend oor: de slachtoffers willen ook voorschriften voor ziekteverlof of medicatie, of hulp
bij het uitdenken van probleemoplossende strategieën. Alhoewel dit meestal niet de
hulpvraag vormt, geven slachtoffers aan dat de professionele hulp hen geholpen heeft om
vormen van emotionele coping die het slachtoffer op lange termijn geen goed doen, zoals
zichzelf de schuld geven en catastroferen, los te laten.
Niet alleen de emotionele coping heeft een impact op het emotioneel hanteren van het
geweld. Soms leiden ook probleemgerichte copingstrategieën, onafhankelijk van hun succes,
tot een regulatie van de emoties. Een voorbeeld hiervan is het slachtoffer dat zich opnieuw
beter kan ontspannen nadat ze een advocaat heeft aangenomen om haar belangen te
behartigen. Hierdoor kan ze zelf emotioneel afstand nemen van de situatie. Ze vertelt dat ze
de zaak uit handen geeft, gesterkt door het feit dat de advocaat haar gelooft en haar zal
helpen. Dit is genoeg voor haar om de zaak los te laten. Ze kan gemakkelijker naar haar
werk gaan, omdat ze weet “dat er iemand anders voor haar aan het vechten is”.
5.2. Probleemgerichte coping
Bij probleemgerichte coping ligt de focus op de bestrijding van het geweld. Ook hier kan men
spreken van cognitieve en gedragsmatige vormen van coping.
5.2.1. Cognitieve probleemgerichte coping
Het maken van plannen over hoe het probleem zal aangepakt worden, valt onder cognitieve
emotionele coping. Hiertoe doen heel wat slachtoffers aan zelfontwikkeling: ze lezen boeken
over geweld op het werk of over sociale wetgeving, of ze volgen (assertiviteits-)cursussen
om zich sterker te kunnen opstellen bij volgende confrontaties met de dader. Andere
slachtoffers trachten te anticiperen op mogelijke nieuwe ‘aanvallen’ van de dader. Ze
bedenken allerhande scenario’s die zich in de nabije toekomst zouden kunnen voordoen.
Sommige slachtoffers bereiden zich mentaal en strategisch voor op juridische stappen,
waarbij vaak wordt gesteld dat men wacht op “de nieuwe pestwet”. Hiertoe leggen heel wat
slachtoffers een map aan met documentatie over de gepleegde feiten. Dit wordt ook
aangeraden door advocaten en zelfhulpgroepen.
Enkele slachtoffers bedenken strategieën om de strijd tegen de problematiek van geweld op
het werk in het algemeen te bevorderen. Zo vindt een slachtoffer dat ombudsdiensten
onafhankelijk van de instelling moeten zijn, zodat ze ongebonden kunnen optreden ten
opzichte van de twee partijen. Momenteel kan een ombudsdienst immers moeilijk optreden
tegen de werkgever, vermits de dienst deel uitmaakt van de instelling. Een ander slachtoffer
stelt voor om bedrijven te motiveren tot preventie tegen geweld door de werkgever in plaats
van de mutualiteiten te laten betalen voor de kosten van werknemers die omwille van geweld
thuisblijven in ziekteverlof.
Het uiteindelijke effect van de cognitieve probleemgerichte coping is afhankelijk van wat het
slachtoffer er uiteindelijk mee doet om het geweld aan te pakken. Bij probleemgerichte
coping lijkt het cognitieve werk middelen aan te bieden die de gedragsmatige coping moeten
bevorderen.
193

5.2.2. Gedragsmatige probleemgerichte coping
De vormen van gedragsmatige probleemgerichte coping zijn te rangschikken op een
continuüm dat van inschikkelijke over assertieve naar agressieve strategieën gaat
(Bruynooghe, e.a., 1995). Wanneer men bij deze vorm van coping alleen, dus zonder hulp
van derden, te werk gaat, spreken we van persoonlijke strategieën. Daarnaast is er ook
sprake van hulpzoekende strategieën. Dat zijn die vormen van coping waarbij men steun
zoekt bij personen die een rol zouden kunnen spelen bij de aanpak van het geweld.
a) Persoonlijke strategieën
Inschikkelijke strategieën
Bij inschikkelijke strategieën wordt de dader er op geen enkele manier op gewezen dat zijn
gedrag het slachtoffer pijn doet. Dat neemt niet weg dat het slachtoffer wel acties
onderneemt met betrekking tot het probleem.
Een eerste vorm van inschikkelijke strategieën zijn diegene waarbij men zich in feite aanpast
aan de dader. Sommige slachtoffers reageren subassertief. Een slachtoffer maakt
bijvoorbeeld niet duidelijk dat het gedrag van zijn ondergeschikte te ver gaat of beroept zich
op het behoud van de rust in de instelling als reden voor zijn gebrek aan reactie. Een aantal
slachtoffers begint als het ware een charme-offensief tegenover de dader. Ze zijn extra
vriendelijk. Andere slachtoffers proberen (nog) beter of harder te werken, bijvoorbeeld in de
hoop niet betrapt te kunnen worden op fouten, of om te laten zien dat ze wel goed werken.
Vaak doen slachtoffers ook moeite om te verbergen dat zij emotioneel worden geraakt door
het gedrag van de dader. Ook hierdoor krijgt de dader geen boodschap te ver te gaan,
waardoor het geweld blijft duren, of zelfs kan escaleren, wanneer de dader een duidelijke
bedoeling heeft om het slachtoffer te raken.
Bij sommige slachtoffers kan de strategie erin bestaan om (tijdelijk) de probleemsituatie te
verlaten (door vrijaf te nemen, ziekte- of onbetaald verlof, of loopbaanonderbreking te
nemen) in de hoop dat het probleem zich bij de terugkomst zal hebben opgelost. Ander werk
zoeken, ontslag nemen of een overplaatsing aanvragen zijn andere inschikkelijke
strategieën, waarbij het slachtoffer de dader permanent wil ontvluchten.
Bij een derde vorm van inschikkelijke strategieën zal het slachtoffer trachten om het contact
met de dader te controleren door de dader zo veel mogelijk te mijden, bijvoorbeeld door er
enkel nog mee te spreken over het werk, meer buitendienst te doen, de dader compleet te
negeren, of een walkman op te zetten. Sommige slachtoffers willen enkel nog met de dader
communiceren via officiële kanalen. Een slachtoffer dat voortdurend verantwoording moet
afleggen, reageert bijvoorbeeld enkel nog op officiële vragen ter verantwoording.
Tenslotte zijn er de inschikkelijke strategieën die erop gericht zijn om zich onrechtstreeks
tegen het geweld te beschermen, zoals de aanschaf van een antwoordapparaat als remedie
tegen de nachtelijke telefoons door de dader, of in beroep gaan tegen de ontzegging van
een benoeming.
Assertieve strategieën
Bij een assertieve strategie toont het slachtoffer dat er over zijn grenzen wordt gegaan en dat
dit niet wordt geapprecieerd. De dader krijgt de ondubbelzinnige boodschap dat zijn gedrag
moet ophouden. Zo probeert een slachtoffer bijvoorbeeld om de problemen aan te kaarten
op een zakelijke manier. Een ander slachtoffer reageert onmiddellijk wanneer iemand te ver
gaat. Iemand anders confronteert de dader met zijn daden. Een andr voorbeeld is het
slachtoffer dat zich verdedigt via zijn kennis over de sociale wetten.
194

Agressieve strategieën
Bij agressieve strategieën stapt het slachtoffer in feite mee in het machtsspel van de dader.
Het slachtoffer geeft immers niet meer alleen aan waar zijn grenzen liggen, maar gaat verder
en poogt ook over de grenzen van de dader heen te gaan. De slachtoffers denken soms dat
ze assertief reageren, terwijl ze in feite eerder een agressieve strategie hanteren.
Voorbeelden hiervan zijn het bedreigen van de dader met sancties, of met juridische
stappen, de dader chanteren met diens betrokkenheid bij illegale praktijken, de dader zelf
lastigvallen (via aangetekende brieven bijvoorbeeld), of de dader zwart maken bij directie en
collega’s. Sommige slachtoffers gaan ver mee in de spiraal van geweld. Zo spreekt een
slachtoffer de dader aan met fascist, groet hem met de hitlergroet en zet een hakenkruis op
de computer van de dader. Een ander slachtoffer stelt dat hij het als een spel ziet: bij elke zet
van de dader doet hij een tegenzet. Een ander voorbeeld is het slachtoffer dat de dader een
koekje van eigen deeg geeft door hem ook eens ’s nachts op te bellen. Sommige slachtoffers
zijn naar eigen zeggen op een bepaald moment zo moegetergd dat ze de controle verliezen
en overgaan tot fysiek geweld. Zo getuigt een slachtoffer dat zij de dader heeft vastgegrepen
en tegen de muur heeft geduwd.
b) Sociale steun zoeken bij de aanpak van het probleem
Slachtoffers doen soms ook een beroep op anderen om het geweldprobleem aan te pakken.
Zij kunnen dit doen vanuit verschillende verwachtingen tegenover die sociale steun: naast
een luisterend oor als emotionele copingstrategie (cf. § 5.1.1.2.) kan men ook nood hebben
aan advies zonder interventie, aan ondersteuning bij een eigen interventie, of aan een
interventie vanwege de derde in naam van het slachtoffer.
Hierbij valt op te merken dat niet iedereen even veel mogelijkheden heeft om beroep te doen
op anderen. Op privé-vlak zijn er verschillen in de beschikbaarheid en aanspreekbaarheid
van derden. Slachtoffers met een gezin hebben bijvoorbeeld andere mogelijke
aanspreekpunten dan alleenstaanden. De beschikbaarheid van sociale steun in de
werkomgeving is ook niet altijd even evident. Een aanzienlijk deel van de slachtoffers geeft
aan dat de dader op sympathie en zelfs mede-daderschap kan rekenen bij (een deel van) de
collega’s en oversten. Er is ook een groot deel van de collega’s dat zich eerder neutraal
opstelt of zich beperkt tot morele steun aan het slachtoffer, zonder enige actie te
ondernemen om het slachtoffer te helpen. Dit zijn dus geen goede aanspreekpunten voor
sociale steun bij de aanpak van het geweldprobleem. Slechts enkele slachtoffers maken
melding van collega’s die trachten te bemiddelen, die getuigen of die zelfs ontslag nemen uit
onvrede met de werksfeer. De angst bij de collega’s voor de dader is vaak niet onterecht.
Sommige slachtoffers melden dat een collega die het opneemt voor het slachtoffer ook
slachtoffer wordt.
Advies zonder interventie
Een aantal slachtoffers zocht steun met het oog op het verkrijgen van advies over de
omgang met de dader of over de juridische aanpak van het probleem. Soms wensten ze
louter informatie over de beschikbare hulp bij geweld op het werk. Hiertoe gingen zij te rade
in hun persoonlijk netwerk (bij hun partner, bij vrienden, …) en bij bevoegde personen en
hulpverleners (variërend van ministers, advocaten, de vakbond, arbeidsgeneesheren,
psychologen, huisartsen, tot psychiaters).
195

Op brieven naar een minister krijgt men soms geen antwoord, of men wordt naar elders
doorverwezen. Bij sommige psychologen en psychiaters worden de slachtoffers ontgoocheld
in hun behoefte aan advies omdat deze hulpverleners weigeren zelf advies te geven. Het ligt
in hun werkwijze om het slachtoffer zelf tot inzichten te doen komen doorheen een
therapeutisch proces. Slachtoffers die eenmalig willen komen voor een snel advies, blijven
bij deze therapeutische aanpak in de kou staan. Wat ook gebeurt, is dat het gegeven advies
de slachtoffers het gevoel geeft dat de gesprekspartner hen niet begrijpt. Een voorbeeld van
een uitspraak die zo’n gevoel opwekt, is die waarin men het slachtoffer aanraadt om
“gewoon” ontslag te nemen en elders opnieuw te beginnen. Andere gesprekspartners geven
slachtoffers het gevoel dat hun situatie uitzichtloos is, zoals de advocaat bijvoorbeeld die
meedeelt dat het slachtoffer bij gebrek aan bewijzen juridisch nergens staat.
Ondersteuning bij een eigen interventie
Sommige slachtoffers doen beroep op steun in de verwachting dat de aangesproken
persoon ook een handje zal toesteken bij de aanpak van het probleem.
Voor bijstand in de communicatie van het probleem naar de werkgever doen de slachtoffers
beroep op hun partner, drukkingsgroepen (zoals SASAM, Liga voor mensenrechten, …), de
arbeidsgeneesheer, de vakbond, de vertrouwensperoon, de ombudsman, of hulpverleners
(zoals huisarts of psychiater die voor het slachtoffer onderhandelen). SASAM ging in een
aantal gevallen op deze vraag in, maar in andere gevallen boden ze niet meer dan een
luisterend oor. De reden voor deze verschillen in aanpak is niet duidelijk. Ook de vakbond
wenste zich in een aantal gevallen afzijdig te houden. Op advocaten wordt in deze context
een beroep gedaan om de gevolgen van het geweld aan te pakken via onderhandeling met
de werkgever (bijvoorbeeld om onterecht geleden financieel verlies terug te eisen).
Bijstand bij juridische procedures wordt door de slachtoffers verwacht van advocaten,
drukkingsgroepen, en de vakbond. Ook op deze vraag weigert de vakbond soms in te gaan,
volgens de slachtoffers.
Op collega’s, vertrouwenspersonen, advocaten en de vakbond doen sommige slachtoffers
beroep om hen bij te staan in de communicatie met de dader. Collega’s en advocaten gaan
doorgaans echter niet in op dergelijke vraag. Van collega’s wordt dan immers verlangd dat
ze de positie van getuige innemen, wat niet altijd evident blijkt te zijn, en advocaten willen
graag sterke bewijzen voordat zij de tegenpartij aanspreken. Van mede-slachtoffers en
partners wordt soms verwacht dat zij elke actie tegenover de dader actief steunen.
Gezamenlijke acties van gegroepeerde slachtoffers lijken meer kans op slagen te hebben
omdat er volgens sommige slachtoffers zo meer druk op de dader komt te staan. De partner
die het slachtoffer actief steunt, en bijvoorbeeld als onrechtstreeks slachtoffer alle brieven
mee ondertekent, zorgt voor meer sterkte bij het slachtoffer, maar maakt blijkbaar zelden
zo’n indruk op de dader dat het geweld erdoor stopt.
Interventie in naam van het slachtoffer
De meeste slachtoffers verwachten bescherming tegen de dader vanwege de oversten (van
de dader). Indien zij hier in eerste instantie geen hulp ontvangen, zullen zij personen hoger in
de hiërarchie aanspreken, maar ook van de vakbond, de arbeidsgeneesheer, de
bedrijfspsycholoog, de collega’s, en desnoods zelfs van de minister zelf verwacht men de
nodige interventies.
Doorgaans wordt aan deze vraag van de slachtoffers niet tegemoet gekomen. Sommige
slachtoffers spreken van een flagrante onwil om te helpen, andere slachtoffers zagen de wil
bij de aangesprokene, maar die persoon werd dan door een machtsblok (bijvoorbeeld de
hogere hiërarchie, een politieke drukkingsgroep, …) tegengewerkt.
196

In de meeste gevallen minimaliseert de aangesproken persoon het probleem, weigert men er
op te reageren of wordt het slachtoffer overgeplaatst. Geweld op het werk is blijkbaar een
hekel punt voor de hiërarchie. Het is een teken dat er iets misloopt in de organisatie, waar
men zo snel mogelijk vanaf wil. Men kiest er dan vaak voor om dit teken, en dus ook het
probleem, niet te zien of te erkennen, of men ontdoet zich van de boodschapper, in dit geval
het slachtoffer.
Soms wordt er een zitting georganiseerd met de betrokken partijen. Er zijn slachtoffers die
tevreden zijn dat alles kan worden uitgesproken en dat er in een constructieve sfeer naar
oplossingen wordt gezocht. Het komt echter ook regelmatig voor dat het slachtoffer na zo’n
zitting het gevoel heeft dat het “opgezet spel” was, waarin de positieve uitkomst voor de
dader al op voorhand vaststond. Zo vertelt een slachtoffer dat de dader al de voorziene tijd in
zo’n “bemiddelingspoging” krijgt om haar te beschuldigen, waarna zij zelfs de kans niet krijgt
om zich te verdedigen, met een sanctie voor het slachtoffer als gevolg. Daarna blijven de
pesterijen tegen dit slachtoffer verder duren.
In enkele gevallen krijgt het slachtoffer advies, creëert men een ombudsfunctie of een antipestcharter,
laat de aangesprokene zien achter het slachtoffer te staan (zonder
beschermende acties echter) of wordt de dader ter verantwoording geroepen. Ook deze
reacties hebben volgens een aantal slachtoffers te weinig effect voor hun individuele zaak:
advies is niet wat men vraagt, maar wel interventie, en preventieve maatregelen komen te
laat voor reeds bestaande slachtoffers. Hoewel een terechtwijzing van de dader soms effect
heeft, komt het volgens de slachtoffers vaak voor dat de interventie vanuit de hiërarchie te
zwak is om de dader op andere gedachten te brengen.
Sommige slachtoffers willen dat er een onderzoek gebeurt naar het geweld tegen hen. Voor
een intern onderzoek (door het bedrijf) spreken zij de oversten of de vakbond aan. Ook de
(medische) inspectie lijkt hen hiervoor geschikt. Andere slachtoffers zien meer heil in een
extern onderzoek en doen (samen met een advocaat) beroep op de (arbeids- of
correctionele) rechtbank. Het komt echter maar zelden tot een rechtszaak. Meestal wordt de
zaak van het slachtoffer niet opgenomen door de bevoegde instanties, wegens een gebrek
aan bewijs.
197

5.3. Besluit aangaande de coping van het slachtoffer
Tabel 3 : Samenvatting : Coping door het slachtoffer
Emotionele coping
Cognitieve emotionele coping
Gedragsmatige emotionele coping
Probleemgerichte coping
Cognitieve probleemgerichte coping
Gedragsmatige probleemgerichte coping
Persoonlijke strategieën
Sociale steun zoeken bij de aanpak van het probleem
In dit hoofdstuk werd geschetst hoe de slachtoffers uit de onderzoeksgroep omgaan met het
geweld op het werk. Eerst werd beschreven hoe de slachtoffers omgaan met de emoties die
gekoppeld zijn het geweld (emotionele coping), vervolgens werd een beeld gegeven van op
welke manier ze het geweldprobleem zelf benaderen (probleemgerichte coping) (Tabel 3).
Een uitgebreidere bespreking van strategieën van het slachtoffer werd eerder gepubliceerd
(Bruynooghe, e.a., 1995).
Wat de probleemgerichte coping betreft, wordt vaak opgemerkt door de slachtoffers dat de
gehanteerde technieken tot weinig resultaat leiden. Los van het feit dat geweld een probleem
is dat zich niet gemakkelijk laat oplossen, kan men uit deze vaststelling niet concluderen dat
er nagenoeg geen copingstrategieën zijn die positieve effecten hebben op het geweld. Er
moet immers rekening gehouden worden met de manier waarop de respondenten voor dit
onderzoek werden verzameld. De respondenten (nagenoeg allemaal slachtoffers) hebben
zelf gereageerd op een oproep voor mensen die met geweld op het werk geconfronteerd
zijn. Mogelijk zit hierin een zelfselectie: de respondenten moeten immers zelf eerst erkennen
dat ze met geweld in contact zijn gekomen, vooraleer ze op deze oproep reageren. Mensen
die, geconfronteerd met geweldfeiten, onmiddellijk een succesvolle copingstrategie hanteren,
zullen zichzelf misschien niet omschrijven als slachtoffer. Zij zijn zich misschien zelfs niet
meer bewust van de geweldfeiten. Via zo’n proces van zelfselectie is het niet ondenkbaar dat
uit deze onderzoeksgroep vooral getuigenissen over niet-werkende strategieën worden
opgetekend. Er is onderzoek bij een representatieve steekproef van de werkende bevolking
nodig om na te gaan welke probleemgerichte copingvormen in welke situaties tot een positief
resultaat leiden in een vroeg stadium van de zich ontwikkelende geweldsituatie.
198

HOOFDSTUK 6 : GEVOLGEN
In dit hoofdstuk worden de gevolgen van geweld op het werk besproken. Eerst wordt
gerapporteerd over de gevolgen die volgens de slachtoffers voorkomen terwijl de
geweldepisode nog bezig is, daarna worden de gevolgen op lange termijn, ook na de
geweldepisode, beschreven.
6.1. Gevolgen tijdens de geweldepisode
De slachtoffers van geweld op het werk beschrijven een breed scala van emoties die volgen
op wat ze meemaken. Ze leggen daarbij eerder de klemtoon op de gevoelens die ze
gedurende een langere periode hebben, dan op de directe respons naar aanleiding van één
bepaald feit. Dit is begrijpelijk aangezien het geweld in deze onderzoeksgroep zich nooit
beperkte tot één geïsoleerd feit. Het gaat eerder om episodes van geweld. Enkele emoties
die worden genoemd zijn kwaadheid (bijvoorbeeld woede, gedachten aan moord),
gekrenktheid, prikkelbaarheid, ongeloof, angst (voor de dader, of voor ontslag bijvoorbeeld),
en eenzaamheid. Een slachtoffer heeft bijvoorbeeld het gevoel helemaal alleen te staan en
voelt zich onbegrepen. Andere emoties die voorkomen bij de slachtoffers zijn onmacht,
onverschilligheid, en achterdocht. Die achterdocht komt bijvoorbeeld tot uiting in
zenuwachtig, en erg gestresseerd gedrag. Sommige slachtoffers vertellen op een bepaald
moment niemand meer te (kunnen) vertrouwen. Bij een aantal slachtoffers rijst het gevoel
niet capabel te zijn voor het werk. Sommigen gaan twijfelen aan zichzelf (verlaagd
zelfvertrouwen), of zijn beschaamd. Deze slachtoffers geven zichzelf vaak de schuld of
zoeken de redenen voor het geweld bij zichzelf. Ze voelen zich ongelukkig en mislukt, en
verliezen hun eigenwaarde. Een aantal slachtoffers spreekt zelfs van zelfmoordgedachten.
Deze gevoelens blijven niet beperkt tot de werkcontext, maar veralgemenen zich vaak naar
andere delen van het leven. De achterdocht tegenover de collega’s bijvoorbeeld
veralgemeent zich naar het gevoel niemand meer te kunnen vertrouwen, of de twijfel in de
eigen capaciteiten voor het werk wordt twijfel in zichzelf als persoon.
Emoties zijn niet steeds met “het blote oog” zichtbaar, maar vaak uiten ze zich in het gedrag
van de slachtoffers of in andere aspecten van hun functioneren. Het meest werden er
uitingen genoemd die het gevolg zijn van langdurige stress. Vooreerst zijn er de fysieke
uitingen van de ondergane spanning: onder andere maag-, hart-, en schildklierklachten,
hoge en lage bloeddruk, huidproblemen, cystevorming, haaruitval, potentiestoornissen,
hyperventilatie, hoofdpijn en migraine-aanvallen, evenwichtsstoornissen, verminderd zicht,
dysfunctie van het immuniteitssysteem (met als gevolg salmonella, hepatitis-A), epileptische
aanvallen, en afgesleten tanden (door tandenknarsen). Bij een aantal slachtoffers leidde de
opeenstapeling van fysieke klachten, gepaard gaande met oververmoeidheid tot een ware
fysieke instorting. De aanhoudende stress leidt ook tot psychische problemen, zoals lichte en
zware vormen van depressie, geheugen- en concentratiestoornissen, eetstoornissen,
karakterveranderingen (bijvoorbeeld veel stiller en meer gesloten) , burn-out,
oververmoeidheid, angststoornissen, slaapstoornissen, en tot veranderingen in het gedrag
van het slachtoffer, zoals zich sociaal afsluiten (bijvoorbeeld geen zin meer om uit huis te
komen, of niets meer vertellen), alcoholisme, of frequente huilbuien. Die huilbuien kunnen
zowel thuis als op het werk voorkomen. Sommige slachtoffers beginnen te huilen zonder
schijnbare aanleiding, terwijl voor andere slachtoffers naar het werk vertrekken of er van
thuiskomen telkens opnieuw de aanleiding is. Sommige slachtoffers storten tenslotte
helemaal in, zodat zij psychiatrische en / of psychologische hulp nodig hebben om opnieuw
te kunnen functioneren.
199

Uit bovenstaande beschrijving kan worden afgeleid dat de gevolgen tijdens de
geweldepisode zich laten voelen op het vlak van de kenmerken van het slachtoffer en de
relaties van het slachtoffer met anderen, zowel in diens persoonlijk, als diens professioneel
functioneren. Zo merkt een slachtoffer op dat hij zich voelde veranderen van een sociale en
competente collega, naar een angstig, zich afzonderend persoon die zich niet kon
concentreren op zijn werk en veel fouten maakt. Een ander slachtoffer vertelt dat zijn
kinderen hem tijdens de geweldepisode nog amper herkennen: hij is als een schim die door
het huis dwaalt en nergens nog tegen kan. Er zijn ook gevolgen voor andere personen dan
het slachtoffer, zoals voor de collega’s die voelen dat er iets gaande is of er rechtstreeks
getuige van zijn, of voor het gezin van het slachtoffer. Het geweld heeft een impact op de
werksfeer en de privésfeer. Aangezien bij de meeste slachtoffers in de onderzoeksgroep
deze gevolgen nog blijven nawerken na de geweldepisode, worden ze in het volgende deel
besproken.
6.2. Resterende gevolgen na de geweldepisode
Na afloop van de geweldepisode kunnen er nog gevolgen overblijven voor het slachtoffer,
zowel op professioneel, als op persoonlijk vlak.
6.2.1. Gevolgen voor het professionele leven
De gevolgen die slachtoffers noemen voor hun professioneel leven, kunnen worden
gegroepeerd in gevolgen voor het slachtoffer zelf, gevolgen voor de werksfeer en gevolgen
voor de collega’s.
a) Gevolgen voor het slachtoffer
Op professioneel vlak zien de slachtoffers een aantal gevolgen voor zichzelf op het gebied
van hun carrière, hun nieuwe baan, en hun arbeidsbeleving. Naast negatieve gevolgen
worden er ook enkele positieve gevolgen genoemd.
Wat betreft de carrière van het slachtoffer, blijkt dat een groot aantal slachtoffers het werk
heeft beëindigd. Dit gebeurt hetzij op eigen initiatief (tijdelijk via ziekteverlof of definitief via
ontslagname), hetzij op initiatief van de werkgever, die het slachtoffer ontslaat, met
vervroegd pensioen stuurt, of diens contract niet verlengt. Afgezien van de schade die
rechtstreeks door de dader aan de carrière van het slachtoffer werd berokkend, worden ook
na de geweldfeiten nog benoemingen, promoties en opslagen geweigerd of degradaties
opgelegd aan het slachtoffer omwille van diens “reputatie van lastigaard”. Slachtoffers
hebben soms ook moeite om nieuw werk te vinden, omwille van een (door roddels)
geschade reputatie, omdat hun aangetaste zelfvertrouwen ertoe leidt dat zij een slechte
indruk maken bij sollicitaties, of omdat hun leeftijd hen parten speelt.
200

Ook wanneer slachtoffers in een nieuwe werkomgeving terechtkomen, maken zij melding
van een aantal problemen die het gevolg zijn van het meegemaakte geweld. Omdat nieuw
werk vinden niet altijd evident is (zie hoger), nemen zij soms noodgedwongen werk aan
onder hun niveau. Een aantal slachtoffers stelt dat de roddels die over hen werden verteld in
de oude werkomgeving zijn overwaaien naar de nieuwe werkomgeving, waardoor het
slachtoffer zich daar meteen dubbel moet bewijzen en zich onmiddellijk in een defensieve
positie bevindt. Sommige slachtoffers zijn zodanig getekend door het meegemaakte geweld,
dat zij zich wantrouwig en defensief-agressief opstellen. Zij zijn hyper-gevoelig voor elke
vorm van kritiek en reageren hier erg geladen op. Hoewel er situaties zijn waarbij het
slachtoffer op die manier ook door de nieuwe collega’s als een buitenbeentje zal worden
beschouwd, zijn er ook gevallen waarbij het slachtoffer op veel begrip kan rekenen van de
nieuwe collega’s. In deze gevallen heeft het slachtoffer de nieuwe collega’s voldoende
ingelicht over wat hij heeft meegemaakt.
Wat betreft de arbeidsbeleving, vinden heel wat slachtoffers geen plezier meer in hun werk.
Ze klagen over demotivatie en een afgenomen jobfierheid, en blijven enkel uit financiële
overwegingen aan de slag. Een groot deel van de slachtoffers werkt immers nog steeds op
de plaats waar de pesterijen zich voordoen of hebben voorgedaan. Ook wanneer het geweld
is gestopt, blijven de slachtoffers het gevoel hebben dat ze scheef bekeken worden door hun
collega’s. Soms zonderen de slachtoffers zich zelf af van hun collega’s, omdat ze gekwetst
zijn door het niet ingrijpen of gebrek aan steun vanwege de collega’s ten tijde van het
geweld. Een slachtoffer getuigt bijvoorbeeld dat hij al zijn vertrouwen in zijn collega’s en zijn
oversten verloren heeft. Hij beleeft naar eigen zeggen veel minder plezier aan zijn werk, dat
hij altijd graag gedaan heeft. Verder voelen een groot aantal slachtoffers zich bedreigd in hun
werkzekerheid. Ook als de problemen (zo goed als) opgelost zijn, blijft de angst voor
overplaatsing of ontslag. Ze voelen zich geviseerd, waardoor ze continu gespannen zijn. Een
slachtoffer stelt heel onzeker te zijn over haar werk. Ze is bang op minieme fouten te worden
betrapt en hiervoor te worden bestraft. Ook weet ze niet goed welke houding ze kan
aannemen tegenover haar collega’s. Een andere reden voor blijvende spanning kan zijn dat
de dader nog steeds in het bedrijf werkt en dat het slachtoffer vreest om weer met hem
geconfronteerd te worden. Het hoge stress-niveau, en de daaraan gekoppelde psychische
toestand, maakt soms dat de slachtoffers hun werk niet goed meer kunnen uitvoeren. Zo
beschrijft een slachtoffer hoe hij de ene fout na de andere begint te maken, omdat hij zo
onder stress staat. In een andere getuigenis wordt het slachtoffer zo vergeetachtig dat ze
haar werk op de duur niet meer aankan. Bij enkele slachtoffers hebben deze negatieve
gevoelens zich veralgemeend naar een afkeer voor de hele bedrijfswereld.
Voor sommige slachtoffers draait de situatie na het geweld wel goed uit. Ze komen na hun
overplaatsing of na de verandering van werk bijvoorbeeld in een optimale werkomgeving
terecht. Een slachtoffer kan bijvoorbeeld zeggen dat ze er op professioneel vlak op vooruit is
gegaan: toffe collega’s, veel meer collegialiteit, losse werksfeer, meer mogelijkheden, het
slachtoffer kan een nieuwe visie geven en haar inzichten overbrengen naar de nieuwe
werkomgeving. Ze voelt zich geapprecieerd en dat geeft veel voldoening. Bovendien weet ze
dat ze bij haar collega’s terechtkan voor een luisterend oor in verband met de pesterijen op
haar vroegere werk. Andere slachtoffers zeggen dat het geweld hen als persoon verrijkt
heeft. Ze komen tot nieuwe inzichten over zichzelf: ze zien zich bijvoorbeeld als sterkere,
meer assertieve persoonlijkheden, die zich beter kunnen handhaven in allerlei
omstandigheden. Voor anderen uit de verrijking zich in een inspiratie om een nieuwe weg in
te slaan. Zo getuigt een slachtoffer dat ze haar eigen ervaring zal inzetten om op te komen
tegen de mishandeling van bejaarden. Een ander slachtoffer wil haar loopbaan een andere
wending geven en zal hoger mikken in haar zoektocht naar nieuw werk. Ze redeneert
immers dat als iemand met de zwakke leidinggevende capaciteiten van de dader manager
kan zijn, ze dat zelf ook kan – en veel beter.
201

) Gevolgen voor de werksfeer
De slachtoffers omschrijven de werksfeer, tijdens en na de geweldepisode, als heel
gespannen. Zo wordt bijvoorbeeld verteld dat iedereen op zijn hoede is uit angst zelf het
volgende slachtoffer te worden, of dat er een onderhuidse strijd is losgebarsten tussen de
verschillende hiërarchische niveau’s. In een werkomgeving waar geweld wordt gebruikt
tussen de collega’s, daalt de kwaliteit van het werk. In instellingen waar hulp wordt geboden
aan derden (bijvoorbeeld ziekenhuizen, bejaardentehuizen, …) daalt de kwaliteit van de hulp
en zijn die derden dus vaak ook de dupe van het geweld. Een slachtoffer getuigt dat haar
patiënten haar blijven steunen, ook al hadden ze zelf ook soms te lijden onder de pesterijen.
c) Gevolgen voor de collega’s
Afgezien van het effect van de negatieve werksfeer op de collega’s, zijn er ook meer
rechtstreekse gevolgen van het geweld voor de collega’s. Een groot aantal van de collega’s
heeft volgens de slachtoffers angst om bij het geweld betrokken te geraken. Ze proberen
zich erbuiten te houden, maar voelen zich erg ongemakkelijk op het werk. Het komt ook voor
dat er meerdere collega’s bij de geweldsituatie betrokken geraken. Sommige slachtoffers
rapporteren bijvoorbeeld dat de collega die voor hen opkwam, ook een doelwit werd voor de
dader. Enkele slachtoffers weten dat ook hun opvolger het zwaar te verduren krijgt. Soms is
er sprake van meerder slachtoffers van één (groep) dader(s).
Enkele slachtoffers maken melding van een desastreuze afloop van geweld op het werk: de
zelfmoord van een collega. Eén slachtoffer zei dat hij, naar aanleiding van een zelfmoord,
aan de oversten de namen van de geweldplegers had doorgegeven, maar dat de zaak toch
“in de doofpot werd gestopt”. Dit heeft een grote emotionele impact op alle collega’s. Een
slachtoffer getuigt dat iedereen weet dat een collega suïcide heeft gepleegd naar aanleiding
van pesterijen, maar er wordt niet openlijk over gesproken. Dit zorgt er volgens hem voor dat
veel collega’s uiterst gespannen rondlopen op het werk.
6.2.2. Gevolgen voor het persoonlijke leven
Een aantal slachtoffers stelt dat de geweldepisode geen blijvende gevolgen heeft gehad voor
hun persoonlijk leven. Voor hen is het een afgesloten hoofdstuk. Andere slachtoffers zijn
echter minder gelukkig. Zij ondervinden ook na de geweldepisode nog negatieve gevolgen
op fysiek, psychisch, sociaal en financieel vlak. Toch zijn er opnieuw een aantal slachtoffers
die melden dat de geweldepisode een positieve impuls is geweest om een nieuwe weg in te
slaan.
Ook na de geweldepisode zet de fysieke of psychische reactie op het geweld zich soms
verder. De slachtoffers moeten dan blijvend medicatie nemen voor hun fysieke of psychische
klachten of ze hebben blijvende psychische gevolgen (onder andere nachtmerries, chaotisch
worden, zelfverwaarlozing, en gedachten aan zelfmoord). Op psychisch vlak beseffen de
slachtoffers dat zij een aantal positieve karaktrekken, zoals zelfzekerheid, (zelf-) vertrouwen,
spontaneïteit, vergevingsgezindheid, doorzettingsvermogen, beroepfierheid, en
behulpzaamheid, maar ook hun religie verloren zijn. Sommige slachtoffers beseffen pas
achteraf hoeveel energie en tijd de geweldepisode hen gekost heeft.
202

Ook op sociaal vlak kan het geweld negatieve repercussies hebben: het slachtoffer krijgt
relationele problemen, omdat het begrip van de omgeving niet ongelimiteerd is, omdat de
omgeving ook lijdt onder de gevolgen van het geweld, omdat het slachtoffer alle vertrouwen
in anderen kwijt is, enzovoort. Het gebeurt dan ook vaak dat slachtoffers van geweld zelf hun
sociaal leven drastisch gaan inperken (uit angst, wantrouwen, of schaamte) of dat dit gebeurt
doordat vrienden en kennissen afhaken. Zo vertelt een slachtoffer dat zij al haar energie in
de geweldsituatie heeft gestoken, zodat zij geen persoonlijk leven en geen enkel sociaal
contact meer heeft. Nu is ze bovendien bang in grote groepen, vooral wanneer de kans
bestaat dat ze één van de daders tegen het lijf loopt. Een ander slachtoffer omschrijft het
proces van sociale isolatie als een sneeuwbal die elke dag groter wordt: op de duur verliest
men zijn vrienden, kennissen en familie.
Heel wat slachtoffers houden een financiële kater over aan het geweld. Dit omwille van het
absenteïsme (ziekteverlof, onbetaald verlof), gemiste promoties, dokters- en
advocatenkosten, werkloosheid, minder pensioengeld, of een slechter loon op het nieuwe
werk.
Soms biedt de ervaring een positieve impuls. Een aantal slachtoffers voelde naar aanleiding
van wat ze hebben meegemaakt de roeping om andere slachtoffers te gaan helpen. Zij
sluiten zich als vrijwilliger aan bij slachtofferverenigingen of richten zelf een actiegroep op. Zij
zien zichzelf als ervaringsdeskundige goed in staat om begrip op te brengen voor allerhande
slachtoffers van geweld, dus niet noodzakelijk enkel slachtoffers van geweld op het werk.
6.3. Besluit aangaande de gevolgen
Tabel 4 : Samenvatting : Gevolgen
Gevolgen tijdens de geweldepisode
Resterende gevolgen na de geweldepisode
Gevolgen voor het professionele leven
Gevolgen voor het slachtoffer
Gevolgen voor de werksfeer
Gevolgen voor de collega’s
Gevolgen voor het persoonlijke leven
In dit hoofdstuk werd duidelijk dat geweld op het werk volgens de slachtoffers gevolgen heeft
tijdens en na de geweldepisode, en dit zowel op persoonlijk, als op professioneel vlak. Ook
voor de werksfeer en voor de collega’s zijn er volgens de slachtoffers gevolgen (Tabel 4).
Het spreekt voor zich dat de slachtoffers slechts een beperkt zicht hebben op de gevolgen
van hun geweldervaringen voor derden. Om deze gevolgen volledig in kaart te brengen, is
een onderzoek op het niveau van de arbeidsorganisatie aangewezen.
De meeste gevolgen, zowel tijdens als na de geweldepisode, die de slachtoffers aanhalen
vloeien voort uit de langdurende stress die ze door het geweld ondergaan. De slachtoffers
ontwikkelen een hele lijst stress-symptomen. Daarbovenop zijn er de gevolgen van het
gevoel dat een ander persoon wil dat het slachtoffer lijdt, zoals het verlies van vertrouwen in
de medemens en het verlies van sociale vaardigheden. Sommige slachtoffers leren uit hun
ervaringen in de geweldepisode, dat ze niet in staat zijn om hun situatie te verbeteren. Die
aangeleerde hulpeloosheid lijkt zich te veralgemenen naar hun hele leven.
203

HOOFDSTUK 7 : GEWELD ALS PROCES
In dit hoofdstuk wordt het procesmatig karakter van geweld op het werk beargumenteerd.
Geweld is geen statisch gebeuren. Door een samenspel van allerlei factoren is er een
evolutie mogelijk in de emotionele toestand van het slachtoffer (§ 7.1.), in de vormen van
(probleemgerichte) coping die het slachtoffer gebruikt (§ 7.2.), en tenslotte in het geweld zelf
(§ 7.3.). Ter afronding van dit hoofdstuk wordt het proces van geweld op het werk
schematisch besproken, met oog voor de onderlinge beïnvloeding van de in dit onderzoek
beschreven factoren (§ 7.4.).
7.1. Evolutie van de emotionele toestand van het slachtoffer
Geweld ervaren heeft gevolgen op emotioneel vlak (cf. § 6.1.). De evolutie van de
emotionele toestand van een slachtoffer wordt bepaald door (de interactie van) allerlei
factoren, namelijk door de coping van het slachtoffer zelf, door de beschikbaarheid van een
sociaal netwerk, door het gedrag van de dader, en door de bredere werkcontext. Alvorens te
bekijken op welke manier de emotionele toestand van een slachtoffer kan evolueren, wordt
dieper ingegaan op deze factoren, die de emotionele toestand kunnen beïnvloeden.
De emotionele toestand van het slachtoffer wordt gereguleerd door zijn cognitieve en
gedragsmatige emotionele coping. Het effect van de emotionele coping kan zijn dat de
emotionele toestand verbetert of slechter wordt, maar het kan ook zijn dat de gehanteerde
vorm van coping niet resulteert in een verandering in de emotionele toestand van het
slachtoffer (cf. § 5.1.). Aangezien ook het beroep doen op het sociaal netwerk, om sociale
steun te krijgen, een vorm van emotionele coping is, hebben ook veranderingen in het
sociaal netwerk een effect op de emotionele toestand van het slachtoffer. Zo leidt een
afbrokkelend sociaal netwerk bijvoorbeeld tot gevoelens van eenzaamheid, maar maakt het
ook dat een slachtoffer minder mogelijkheden heeft om via sociale steun zijn emotionele
toestand te verbeteren. De evolutie van de emotionele toestand van het slachtoffer is ook
afhankelijk van (het succes van) de probleemoplossende coping van het slachtoffer.
Doorgaans verbetert de emotionele toestand van slachtoffers, wannneer ze merken dat hun
copingstrategieën effect hebben en dat het geweld afneemt of stopt. De emotionele toestand
wordt slechter bij langdurig persisterend of zelfs toenemend geweld.
Niet alleen het slachtoffer oefent invloed uit op de evolutie van zijn emotionele toestand. Ook
de dader speelt een rol. Via het geweld dat de dader het slachtoffer aandoet, beïnvloedt de
dader de emoties van het slachtoffer. Dit kan al dan niet een doel zijn van de dader.
Sommige slachtoffers hebben het gevoel dat de dader hen vooral in een slecht daglicht wil
stellen bij oversten, terwijl andere slachtoffers duidelijk de intentie voelen bij de dader om
hen persoonlijk te kraken. In het eerste geval heeft de dader bijvoorbeeld de functie die het
slachtoffer bekleedt voor ogen, terwijl de dader in het tweede geval mogelijk pas tevreden is
bij een mentale instorting van het slachtoffer. In dergelijke situaties zal de neerwaartse
emotionele spiraal bij het slachtoffer wellicht veel sterker zijn. Wanneer de dader verdwijnt,
stopt het geweld en dit heeft volgens een slachtoffer een verbeterde emotionele toestand tot
gevolg.
204

Ook in de bredere werkcontext zijn er factoren die kunnen maken dat er iets verandert aan
de emotionele toestand van het slachtoffer. Dat collega’s niet voor het slachtoffer opkomen,
dat oversten hun verantwoordelijkheid niet nemen, of dat de werkdruk in het hele bedrijf
toeneemt, zijn voorbeelden van factoren in de werkcontext die maken dat de emoties van het
slachtoffer verder negatief evolueren. Het tegenovergestelde effect wordt vastgesteld
wannneer er bijvoorbeeld opeens collega’s opduiken die willen getuigen, of dat er een
nieuwe overste komt die bereidheid toont om iets aan het geweldprobleem te doen. In zo’n
geval is er een positieve evolutie in de emotionele toestand mogelijk: er is weer hoop en
nieuwe energie om door te gaan.
Naast bovenstaande factoren, die een rol spelen in de evolutie van hun emotionele toestand,
gaan sommige slachtoffers ook inhoudelijke in op de evolutie van hun emotionele beleving
van het geweld.
Zoals vermeld in paragraaf 5.1.1., houden sommige slachtoffers het goed vol tijdens de
geweldepisode, door het zich niet te hard aan te trekken en afstand te bewaren. Deze
mensen blijven vaak goed functioneren tijdens de geweldepisode, om nadien te ontdekken
hoeveel energie ze daarvoor hebben verbruikt. Deze slachtoffers krijgen het dan in de
verwerkingsfase na de geweldepisode vaak emotioneel nog erg moeilijk. Een slachtoffer
omschrijft het alsof hij alle emoties uit de geweldepisode, achteraf nog moest beleven.
Mogelijk komt dit doordat ze tijdens de geweldepisode hun emoties afblokken, zodat in die
periode ook nog geen emotionele verwerking mogelijk is. In eerder onderzoek wordt hiernaar
verwezen als risico’s van overlevingsstrategieën (Bruynooghe, e.a., 1995).
Met een deel van de slachtoffers gaat het emotioneel bergaf, waarbij zij op het moment van
het interview nog steeds in een emotioneel dal zitten. Deze mensen zijn emotioneel ingestort
of voelen zich enorm machteloos, alleen in hun strijd, en gedemotiveerd om nog te werken.
Een slachtoffer omschrijft de evolutie alsvolgt: In het begin reageert hij op de pesterijen en
maakt hij zich kwaad. Hij probeert vanalles te doen, maar dat maakt het alleen maar erger.
Op het einde reageert hij niet meer tegen het geweld. Hij gaat met tegenzin werken en gaat
’s avonds zo snel mogelijk naar huis. Hij vergelijkt de evolutie van zijn emotionele toestand
met die van een rat die in een hoek is geduwd, en waar constant een aantal mensen met
stokken rond staan: na een tijd haalt ze niet meer uit omdat ze ziet dat het geen zin heeft.
7.2. Evolutie van de gekozen vormen van probleemgerichte coping
Niet alleen de emotionele toestand, maar ook de manier om het geweldprobleem te
benaderen, kan evolueren doorheen het geweldproces.
Bij sommige slachtoffers is de evolutie in de probleemgerichte coping niet echt opvallend. Zij
proberen verschillende vormen van coping uit dezelfde categorie. Een aantal slachtoffers
benadert het geweldprobleem uitsluitend met persoonlijke copingvormen. Zij betrekken dus
geen sociale steun bij de aanpak van het geweld. Of dit komt doordat deze slachtoffers er
geen derden wensen bij te betrekken, of doordat hun sociaal netwerk hier niet over
aanspreekbaar is (cf. § 5.2.2.2.), is niet duidelijk. Al deze slachtoffers hanteren wel meerdere
vormen van persoonlijke probleemgerichte coping. Andere slachtoffers benaderen het
probleem enkel via juridische sociale steun. Zij zetten alles op alles om via juridische
procedures hun gelijk te halen, en zo het geweld en de gevolgen te doen ophouden. Ook
hier worden verschillende (bedrijfsinterne en –externe) procedures uitgeprobeerd.
205

Bij sommige slachtoffers is er wel sprake van een opmerkelijke evolutie in de
probleemgerichte coping. Er kan met name een evolutie zijn van een actieve naar een
passieve opstelling. Deze evolutie hangt nauw samen met de emotionele toestand van de
slachtoffers, die soms evolueert van “uiterst strijdbaar” naar “totaal futloos”. Wanneer de
emotionele toestand beneden peil is lijkt de prioriteit te gaan naar vormen van emotionele
coping bij de besteding van de weinige energie die het slachtoffer nog rest. Het slachtoffer
doet nog weinig om zich te verdedigen, maar er komen wel nog inschikkelijke strategieën
voor, zoals het verlaten van de werkomgeving of het mijden van de dader.
Een aantal slachtoffers begint met inschikkelijke strategieën, maar schakelen later over op
assertieve strategieën. Het is alsof deze slachtoffers gaandeweg beseffen dat ze op hun
grenzen zullen moeten staan, indien ze iets aan de toestand willen veranderen. Deze
slachtoffers bereiden zich vaak minutieus voor via cognitieve probleemgerichte
copingstrategieën (cf. § 5.2.1.).
Vaak hanteert het slachtoffer bij aanvang persoonlijke coping, om later de stap te zetten naar
het zoeken van sociale steun. Soms is er een evolutie merkbaar in het zoeken van die
sociale steun: men tracht eerst intern in het bedrijf mensen te zoeken om het probleem te
helpen oplossen en wanneer dit niet lukt schakelt men over op het juridische pad.
Bovengeschetste evoluties in coping van slachtoffers geeft steun aan een procesgerichte kijk
op geweld op het werk. Het is immers weinig raadzaam om, op basis van een
momentopname, te spreken van “actieve” of “passieve” types van slachtoffers, indien blijkt
dat slachtoffers in beide richtingen evolueren over het continuüm actief-passief. Voor
toekomstig onderzoek is het relevant te weten welke copingstijl een slachtoffer hanteert bij
het begin van het geweld, om na te gaan welke aanpak het geweld in de kiem kan smoren.
Indien men de copingstijl zou meten, nadat het geweld al een hele periode bezig is, mag
men echter niet aannemen dat het slachtoffer steeds op die manier heeft gereageerd. Ook al
wordt doorgaans aangenomen dat de copingstijl van een persoon gedurende een langere
periode dezelfde blijft, kunnen we stellen dat de impact van geweld op een persoon dermate
groot kan zijn dat zijn manier van coping zal veranderen.
7.3. Evolutie van het geweld
Ook het geweld zelf kan evolueren. Dit kan naar aanleiding van (veranderingen in) de
kenmerken van de werkcontext, van het slachtoffer en van de dader. Ook de coping van het
slachtoffer kan direct of indirect (via de achtergrondkenmerken) het verloop van het
geweldproces wijzigen. Dat dit zowel in negatieve (escalatie van het geweld) als in positieve
(vermindering of stop van het geweld) richting kan, wordt geïllustreerd in de paragrafen
7.3.1. en 7.3.2.. Tot slot wordt in paragraaf 7.3.3. de evolutie van de aard van het geweld
nader bekeken.
206

7.3.1. Escalatie van het geweld
Slachtoffers rapporteren dat er vaak een escalatie is in het geweld. Het is mogelijk dat het
gaat om het erger worden van het geweld, om een toename in de frequentie van de feiten,
om een toename in het aantal daders, of om een uitbreiding van het geweld naar de
privésfeer.
Wanneer het geweld erger wordt van aard, kan dit uiteraard passen in de strategie van de
dader. Soms zorgt de dader er zelf voor dat het slachtoffer meer vatbaar en beter bereikbaar
wordt voor geweld. Zo getuigt een slachtoffer dat ze van de dader opeens haar eigen bureau
krijgt. De dader komt hier echter vaak binnen om haar uit te schelden, zonder dat iemand
van de collega’s daar iets van merkt. Voorheen moest de dader subtieler te werk gaan omdat
er steeds collega’s in dezelfde ruimte aanwezig waren.
Dat het geweld erger wordt, kan echter ook het (onbedoelde) gevolg zijn van de
copingstrategieën van het slachtoffer. Een slachtoffer dat een proces aanspant, loopt de
kans dat dit niet in dank wordt afgenomen door de werkgever, zodat die partij kiest voor de
dader en zich zelfs aansluit bij diens gedrag. Wanneer het slachtoffer een agressieve
copingstrategie hanteert, stapt het slachtoffer eigenlijk mee in het machtsspel van de dader.
Op die manier kan er een spiraal van geweld ontstaan. Beide partijen bestoken elkaar
afwisselend met agressieve acties, waardoor het in feite niet meer mogelijk is om nog langer
van slachtoffer en dader te spreken. Beide partijen zijn nu afwisselend dader en slachtoffer
van elkaar. Ook wanneer het slachtoffer een inschikkelijke copingstrategie hanteert, leidt dit
soms tot een escalatie. Mogelijk komt dit doordat de dader geen expliciet teken krijgt van de
ongewenstheid van zijn gedrag of van het feit dat het slachtoffer dit gedrag niet langer
tollereert, of doordat het geweldgedrag van de dader bekrachtigd wordt aangezien de dader
ziet dat het zijn vruchten afwerpt.
Veranderingen in de werkcontext kunnen ook een aanleiding zijn voor een escalatie. Een
voorbeeld hiervan is de komst van nieuwe oversten die ofwel meegaan in het gedrag van de
dader en er steun aan bieden, ofwel minder controle uitoefenen op de dader, zodat die vrij
spel krijgt. In sommige gevallen wordt de dader zelf opeens de overste van het slachtoffer,
hetzij via een promotie, hetzij via een degradatie van slachtoffer (vaak tengevolge van
redenen die aan het geweld zijn gerelateerd).
In een werkcontext met een leiding die niet ingrijpt bij de eerste tekenen van geweld, is de
kans op escalatie van het geweld erg groot. Mogelijk voelt de dader zich (impliciet) gesteund:
het gebrek aan reactie wordt gezien als een stilzwijgende toestemming.
Ook wanneer er sprake is van een groep slachtoffers, waarvan er na verloop van tijd (ten
gevolge van overplaatsing of ontslag) slechts één slachtoffer overblijft, kan escalatie van het
geweld optreden. Doordat de andere slachtoffers wegvallen, krijgt het overblijvende
slachtoffer het dan harder te verduren.
Sommige slachtoffers melden dat het geweld meer frequent wordt. Gedrag dat eerst
wekelijks voorviel, wordt na een tijdje dagelijks gesteld. Het is hierbij dus niet zozeer het
gedrag dat erger wordt, maar het is de verhoogde frequentie die het zwaarder maakt voor
het slachtoffer.
207

Escalatie kan ook het gevolg zijn van een uitbreiding van de dadersgroep. Vaak is het een
strategie van de dader om in de werkcontext op zoek te gaan naar zo veel mogelijk
bondgenoten. Het lijkt erop dat een aantal mensen niet moeilijk te overhalen is om zich bij de
daders aan te sluiten. Wat ook gebeurt, is dat een aantal collega’s zich bij de dader
aansluiten uit angst voor de dader(s). Zo ondervindt een slachtoffer naar eigen zeggen dat
zelfs collega’s die hem graag hebben hun visie aanpassen aan die van de daders om maar
niet in de schijnwerpers te komen staan.
Een uitbreiding van de dadergroep kan ook een gevolg zijn van copingstrategieën van het
slachtoffer. Hierboven werd reeds het voorbeeld gegeven van het aanspannen van een
proces: de werkgever neemt dit doorgaans niet in dank af. Meer algemeen kan men stellen
dat het inschakelen van derden, door oversten en collega’s kan beschouwd worden als het
buitenhangen van de vuile was. Het is voor slachtoffers dan ook belangrijk om naar de
werkcontext duidelijk te maken wat het doel is van de inschakeling van een derde. Zo kan
men misschien misverstanden voorkomen, zodat collega’s zich niet onterecht geviseerd
zullen voelen en zich niet alsnog bij het geweldkamp aansluiten.
Ook aanpassingsstrategieën kunnen leiden tot een toenemende dadergroep. Zo vertelt een
slachtoffer dat hij als reactie op de pesterijen alles volgens het boekje doet om nergens op
gepakt te kunnen worden. Dit blijkt echter irriterend te zijn voor de collega’s, omdat er
normaal wel dingen buiten het boekje worden gedaan. Het slachtoffer wordt daardoor na een
tijdje ook genegeerd door zijn collega’s.
Een laatste vorm van escalatie betreft de uitbreiding van het geweld naar de privésfeer,
waardoor ook familieleden direct slachtoffer worden van het geweld. Zo merkt een slachtoffer
op dat de daders ook zijn vrouw beginnen te pesten door vernederende opmerkingen naar
haar te maken. Zij wordt door de daders achtervolgd en er worden obscene gebaren naar
haar gemaakt.
7.3.2. Vermindering of stop van het geweld
Het geweld kan tijdelijk verminderen of stoppen, door een aantal factoren. Door dit tijdelijke
karakter gaat het vaak maar om schijnoplossingen, waardoor deze factoren weinig tot geen
waarde hebben als inspiratiebron voor preventie.
Een tijdelijke vermindering in het geweld is soms mogelijk, doordat een aantal daders niet
aanwezig is. Zeker wanneer het gaat om de spilfiguren van het geweld is dit effect voelbaar.
Sommige daders hebben de strategie om verschillende slachtoffers om beurt te viseren,
zodat er periodes zijn dat het geweld tegen een bepaald slachtoffer tijdelijk stopt. Vaak is er
ook een stop wanneer het slachtoffer de werkomgeving voor een bepaalde periode verlaat
(vakantie of ziekteverlof), maar die stop is tijdelijk.
Dat men soms geweld gebruikt met als doel het slachtoffer buiten te werken, wordt
geïllustreerd door de getuigenis van een slachtoffer dat tijdelijk niet meer gepest wordt
wanneer de daders de indruk hebben dat hij uit eigen beweging zal vertrekken naar een
ander filiaal van het bedrijf. Van zodra blijkt dat dit niet doorgaat, wordt het geweld tegen het
slachtoffer hervat.
De relatie tussen dader en slachtoffer kan op bepaalde ogenblikken gekenmerkt zijn door
een (tijdelijke) verandering in machtsverhouding, waardoor het pestgedrag afneemt.
Bijvoorbeeld wanneer de dader het slachtoffer nodig heeft om een bepaalde taak uit te
voeren, is er een vermindering in het pestgedrag.
208

Afgezien van de factoren die slechts tot een schijnbare, tijdelijke vermindering of stop leiden,
noemen de slachtoffers ook factoren die maken dat het geweld effectief afneemt of stopt.
Vermindering van het geweld is volgens sommige slachtoffers het gevolg van een
verandering in de werkcontext. Zij tonen het belang aan van een preventieve aanpak, waarbij
een open communicatie en een aandacht voor groepsprocessen en werksfeer belangrijke
elementen zijn. Zo vertelt een slachtoffer dat het geweldprobleem is opgelost door een
bespreking in team en dat de werksfeer optimaal is doordat eventuele problemen in de groep
collega’s onmiddellijk worden uitgepraat in de dienstvergaderingen. Ook wordt duidelijk dat
bij voldoende controle en opvolging vanuit de hogere hiërarchie, het geweldgedrag kan
worden ingetoomd. Wanneer er bijvoorbeeld een nieuwe overste komt, die kort op de bal
speelt, blijkt dat de dader zich rustig houdt. Wanneer die overste weer wordt vervangen,
barst het geweld echter opnieuw los. Een slachtoffer getuigt over het belang van kort op de
bal spelen van de directie: Zij gaat haar ontslag indienen omwille van de geweldfeiten.
Wanneer de directie deze reden hoort, weigert ze haar ontslag te aanvaarden en
confronteert de directie de dader op een bijeenkomst waarin de feiten uiteindelijk door de
collega’s worden bevestigd. De dader wordt ontslagen en de directie beklemtoont dat dit
tevens een signaal is naar de rest van het personeel. In dit laatste voorbeeld koppelt de
directie preventie – het geven van een signaal, door woord én daad, dat geweld niet kan –
aan het kordaat oplossen van het geweldprobleem.
Wat de effectief gestopte geweldsituaties betreft, valt op dat dit meestal werd bereikt door
een overplaatsing van het slachtoffer of het verlaten van het bedrijf door het slachtoffer.
Zelden wordt de dader verplaatst, tenzij dit past in een herstructurering van het bedrijf, dus
losstaand van de geweldfeiten. Een illustratie van de terughoudendheid om de dader te
verplaatsen is de zaak waarin het niet de intentie is van de hogere hiërarchie om het
slachtoffer te “straffen” met een overplaatsing, dus besluit men om het slachtoffer te
onttrekken aan de macht van de pestende baas. Het slachtoffer werkt nu dus voor een
overste die hem geen opdrachten meer mag geven.
Ook de (probleemgerichte) copingstrategieën van het slachtoffer kunnen effectief zijn om
een bepaald pestgedrag te doen stoppen. Zo vertelt een slachtoffer, dat werd gepest via
anonieme oproepen op zijn personenzoeker, dat dit gedrag gestopt is doordat hij bij de
telefoon van de secretaresse bleef staan, waarop men kan zien vanwaar de oproep komt. Er
is een slachtoffer dat zegt dat ze zich de laatste tijd minder moet verantwoorden en dat ze
meer geschikt werk krijgt, omdat ze alleen nog op officiële vragen tot verantwoording
reageert.
Soms blijkt een slachtoffer in staat om de situatie eigenhandig op te lossen. Dan gaat het
meestal om slachtoffers die een duidelijk bewijs hebben van het pestgedrag en die hiermee
de dader en de werkgever confronteren. Vaak wordt vermeld dat de dader nadien toch nog
andere slachtoffers heeft gezocht. Dit toont aan dat een louter scheiden van slachtoffer en
dader, zelfs al gebeurt het door de dader te verplaatsen, vaak geen afdoende signaal is naar
de dader om zijn gedrag voorgoed te staken.
209

7.3.3. Evolutie van de aard van het geweld
Wanneer de slachtoffers de evolutie van de aard van het geweld omschrijven, blijkt dat deze
evolutie zich in veel gevallen voordoet binnen de categorie van het psychisch geweld. Onder
invloed van de stappen die het slachtoffer heeft genomen, gaat de dader geleidelijk vaak
subtieler te werk. Het komt ook voor dat een dader subtiel begint maar, gesterkt door de
steun of het niet ingrijpen van de omgeving, na verloop van tijd meer openlijk en brutaler te
werk gaat. De inhoud van het psychisch geweld kan evolueren van verbale pesterijen naar
financieel onrecht, van het professionele naar het persoonlijke vlak, of kan zich verplaatsen
van de werkcontext naar de privésfeer.
Niet beantwoorde avances (seksueel geweld) ontaarden ook regelmatig in psychisch
geweld. Een slachtoffer vermeldt dat de afwijzing van het slachtoffer de dader erg hoog zit,
waarna hij toch probeert zijn avances door te drukken, door haar hand vast te houden en te
proberen haar te kussen. Wanneer zij hem echter nogmaals duidelijk maakt dat er geen
relatie mogelijk is, begint hij roddels rond te bazuinen, materiële schade aan haar auto aan te
brengen, en krijgt ze een emmer water over het hoofd.
Fysiek geweld wordt eerder sporadisch genoemd. Vaak gaat het dan om het hoogtepunt in
een escalerende spiraal van geweld, waarbij de zelfcontrole wordt verloren. Af en toe gaat
het om een feit dat met regelmaat terugkomt, bijvoorbeeld bij dwang om in ongezonde
omstandigheden te werken.
7.4. Besluit : een procesmodel voor geweld op het werk
Door de bevindingen uit dit onderzoek te koppelen aan bestaande procesmodellen over
werkstress (Lazarus & Folkman, 1984), komen we tot een procesmodel voor geweld op het
werk vanuit de optiek van het slachtoffer, zoals weergegeven in Figuur 1.
De omkaderde elementen in Figuur 1 zijn de achtergrondkenmerken van de geweldsituatie.
Het gaat om de kenmerken van de werkcontext (cf. § 4.3.), de dader(s) (cf. § 4.1.) en het
slachtoffer (cf. § 4.2.), die een voedingsbodem kunnen vormen voor het ontstaan en
voortbestaan van het geweld op het werk. Deze drie elementen kunnen elkaar wederzijds
beïnvloeden. Slachtoffer en dader zijn immers personen die zich in de werkcontext bevinden,
zodat bepaalde kenmerken van die context, zoals een hoge werkdruk, of vaste
benoemingen, een invloed op hen zullen hebben. Anderzijds kan één individu ook invloed
uitoefenen op kenmerken van de werkcontext, zoals de werksfeer die kan worden beheerst
door de autoritaire overste. De werkcontext kan ook rechtstreeks een invloed hebben op de
relatie tussen slachtoffer en dader(s), bijvoorbeeld via de manier waarop de communicatie
met de hiërarchie dient te verlopen. Omgekeerd kan die relatie ook de werkcontext
beïnvloeden, bijvoorbeeld wanneer er twee kampen ontstaan onder de collega’s.
Als directe, onwillekeurige reactie op de geweldfeiten ondervindt het slachtoffer een
verhoogde spanning (als fysiologische respons weergegeven in Figuur 1.), die wanneer de
geweldepisode lang aansleept, kan leiden tot een chronische spanning, met allerlei fysieke
en psychische gevolgen (cf. Lazarus & Folkman, 1984). De ervaren spanning is “het
startsein” voor het copingproces.
210

Naar aanleiding van het geweld komt er bij het slachtoffer een copingproces op gang.
Volgens Lazarus en Folkman (1984) maakt het slachtoffer – al dan niet bewust – een
inschatting van de controleerbaarheid van de geweldsituatie en gaat hij na op welke
persoonlijke en sociale bronnen een beroep kan worden gedaan. Op basis van deze mentale
inventaris zou dan overgegaan worden tot een bepaalde manier van coping. In dit
onderzoek werd opgemerkt dat er een toestand van aangeleerde hulpeloosheid (cf.
Seligman, 1975 4 ; Walker, 1984 5 ) kan ontstaan wanneer het slachtoffer tevergeefs allerlei
strategieën heeft geprobeerd om het geweld te doen ophouden. Deze slachtoffers zien de
geweldsituatie als oncontroleerbaar, en stellen zich passief op. Ook waren er slachtoffers die
getuigden dat ze geen beroep meer deden op hun sociaal netwerk, omdat dit onvoldoende
steun bood.
Zoals reeds werd aangehaald in hoofdstuk 5, is het zo dat men spreekt van emotionele
coping als het slachtoffer zich richt op de regulatie van zijn of haar emoties. Is de aanpak van
de stressor, in dit geval de geweldsituatie, de focus, dan gaat het om probleemgerichte
coping. Bij beide vormen van coping kon ook in dit onderzoek een onderscheid gemaakt
worden tussen cognitieve en gedragsmatige coping. Cognitieve coping speelt zich af tussen
de oren van het slachtoffer, terwijl gedragsmatige coping bestaat uit handelingen die door
het slachtoffer worden gesteld. Bij deze gedragsmatige aanpak kan het slachtoffer een
beroep doen op zijn sociale copingbronnen, of hij kan er voor opteren geen derden te
betrekken bij het probleem en enkel zijn persoonlijke copingbronnen aan te spreken.
Het effect van de coping wordt mogelijk zichtbaar in de achtergrondkenmerken. In dit
onderzoek zijn er bijvoorbeeld slachtoffers die opmerken dat zij gaandeweg bepaalde
karaktereigenschappen zijn verloren, of die vertellen dat zij gradueel minder weerbaar
worden. Denk ook aan het slachtoffer dat getuigt dat het instellen van een onderzoek, de
hele werksfeer tussen de collega’s verzuurde, of aan de dader die wordt gedegradeerd door
de stappen die het slachtoffer heeft gezet. Via de veranderingen in de
achtergrondkenmerken of rechtstreeks door de coping van het slachtoffer kan er een
verandering komen in de relatie tussen slachtoffer en dader. Het resultaat kan zijn dat het
geweld stopt, maar het is ook mogelijk dat het geweld blijft voortbestaan of zelfs erger wordt
(cf. § 7.3.). Er zal dan een nieuwe fase in het copingproces bij het slachtoffer op gang
komen. Het geschetste proces kan dus in principe blijven doorlopen. Dit was ook duidelijk zo
bij de slachtoffers in dit onderzoek, die allemaal meerdere geweldfeiten meemaakten en
allemaal meerdere copingstrategieën hebben gehanteerd. Ook wanneer er een oplossing is
gevonden voor de geweldsituatie, moet het slachtoffer vaak nog verder gaan met de
emotionele coping. Het is echter wel mogelijk om een momentopname te maken in dit
proces, om te kijken naar de gevolgen van het geweld na de geweldepisode. Zo krijgt men
een beeld van de veranderingen die zich hebben voorgedaan in de kenmerken van de
werkcontext, het slachtoffer en de dader(s) naar aanleiding van de geweldsituatie (cf. § 6.2.).
4
Seligman, M.E.P. (1975). Helplesness: on depression, development, and death. San Francisco:
Freeman.
5
Walker, L. (1984). The battered woman syndrome. New York: Springer.
211

Figuur 1. Procesmodel voor geweld op het werk vanuit het perspectief van het slachtoffer
Kenmerken van …
Slachtoffer
Werkcontext GEWELD
Gevolgen
Copingproces
Emotionele coping
(fysiologische
Dader(s) respons) Probleemgerichte coping
Momentopname: resterende gevolgen na de geweldepisode
Gevolgen

II. KWALITATIEF ONDERZOEK IN WALLONIË EN BRUSSEL
HOOFDSTUK 1: DOELSTELLINGEN
Er werden face-to-face interviews gehouden met slachtoffers en bevoorrechte getuigen van
situaties van pesterijen en/of ongewenst seksueel gedrag om het geweldproces op het werk
te analyseren en om exactere gegevens te verzamelen met betrekking tot de kenmerken van
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag. De gegevens die uit de kwalitatieve gesprekken
voortkwamen, werden bij elkaar gebracht om de resultaten opgetekend bij het kwantitatieve
onderzoeksgedeelte te bevestigen en aan te vullen.
HOOFDSTUK 2: METHODOLOGIE
2.1. Recrutering van een steekproef van personen
De respondenten werden gerecruteerd aan de hand van twee bronnen.
In de eerste plaats kon men via een kwantitatieve enquête, uitgevoerd bij een grote
steekproef van personen in de actieve bevolking, contact opnemen met mannen en vrouwen
die reeds werden geconfronteerd met situaties van geweld op het werk in het kader van hun
beroepsactiviteit. Bij de telefonische peiling werden de respondenten die verklaarden
slachtoffer te zijn geweest van een of meer vijandige gedragingen op het werk, zoals
bepaald in de vragenlijst, ingelicht over de mogelijkheid om deel te nemen aan een later
face-to-face gesprek, om het verhaal over hun ervaring te kunnen doen. Maar omwille van
de tijd die verstreek tussen het moment van het telefoongesprek, waarbij deze personen hun
gegevens doorgaven en het moment waarop ze opnieuw werden gecontacteerd door het
onderzoeksteam om de face-to-face gesprekken te organiseren, hadden vele mensen
ondertussen afgehaakt. Slechts 6% van de slachtoffers die hadden deelgenomen aan de
kwantitatieve enquête, namelijk 25 personen, deden hun verhaal in het kader van face-toface
gesprekken.
Daarom werd er met de medewerking van het federale ministerie voor Tewerkstelling en
Arbeid een oproep tot getuigen gedaan in een groot aantal bedrijven, in vakbonds- en
medische bladen en in de wachtzalen van huisartsen. Die oproep stond te lezen op flyers of
in de voornoemde publicaties en bracht het grote publiek op de hoogte van het bestaan van
het lopende onderzoek en nodigde mensen uit om, als zij waren geconfronteerd met de
problematiek van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag, als getuige of als slachtoffer,
hun verhaal te doen in het kader van een face-to-face gesprek met daartoe opgeleide
interviewers.
Een groot aantal mensen is daarop ingegaan.
2.2. Recrutering van de interviewers
Gezien de complexe aard van het onderwerp en de ernst van bepaalde situaties van geweld
op het werk, werd een eerste selectiecriterium voor de interviewers bepaald op basis van
hun specifieke bekwaamheid en hun opleidingstype. Maatschappelijk assistenten en
psychologen die reeds een beroepsactiviteit uitoefenden of hun studies bijna zouden
beëindigen kwamen in aanmerking voor deze gesprekken. Als tweede criterium werd de

geografische locatie van de interviewers gebruikt om de deelname van alle Franstalige
vrijwilligers aan het onderzoek te kunnen waarborgen.
De interviewers werden geselecteerd op basis van een kandidaatsformulier waarin hen
specifieke vragen omtrent hun mobiliteit en hun interviewcapaciteiten werden voorgelegd. Ze
werden gevraagd om deel te nemen aan een opleidingssessie tijdens dewelke ze een
interviewgids en gegevens van de mensen die geïnterviewd moesten worden kregen.
Bovendien kregen ze tijdens deze briefing, naast een gedetailleerde uitleg over de
doelstellingen van het onderzoek en de gebruiksaanwijzing van de interviewgids, een
luisteropleiding om ervoor te zorgen dat ze de slachtoffers goed zouden kunnen opvangen.
2.3. Beschrijving van de semi-gerichte interviews
In de meeste gevallen hadden de gesprekken, die een half uur tot anderhalf uur duurden, bij
de slachtoffers thuis plaats.
De interviewgids werd speciaal voor dit onderzoek ontworpen in samenwerking met het
Nederlandstalige onderzoeksteam. Ze is als bijlage bij dit verslag gevoegd en bestond uit
drie grote delen.
Het eerste deel omvatte een reeks gesloten vragen met betrekking tot de beroepssituatie
van het slachtoffer van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag. De volgende variabelen
werden in dit deel van de interviewgids onderzocht: positie van de betrokkene tegenover de
situatie van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag, de beroepsactiviteit van het
slachtoffer, de activiteitensector waartoe deze werkpost behoort, de bedrijfstak, het
beroepsstatuut van het slachtoffer, het arbeidsstelsel, het soort arbeidsovereenkomst, de
grootte van de onderneming en de anciënniteit van het slachtoffer.
Het tweede deel betrof het relaas van de ervaring met geweld op het werk. Om te
voorkomen dat het verhaal op een ongunstig moment zou worden onderbroken, werden er
open vragen gesteld, en werd voorzien in subvragen om het verhaal weer op gang te
brengen wanneer de ondervraagde persoon niet spontaan antwoordde.
Het eerste thema dat door de vragen werd behandeld was de beschrijving van het
tijdsverloop van het pestproces. Men wilde erachter komen of het mogelijk was om een
schema op te maken met een paar periodes die werden gekenmerkt door de
geweldproblematiek: periode van escalatie, stabilisatie, afname van de agressie of
onderbreking. De kwalitatieve gesprekken waren er eveneens op gericht om na te gaan in
welke mate er zich transformaties van het psychologische en seksuele geweld voordeden,
overgangen van de ene vorm van belaging naar een andere. Bovendien bleek het, nog
steeds binnen diezelfde tijdsdimensie, van nut om aandacht te hebben voor de al dan niet
terugkerende aard van victimisatie tijdens een beroepsloopbaan.
214

Ten tweede kregen de personen die met probleemsituaties op het werk waren
geconfronteerd, de vraag om de daders van de feiten te beschrijven qua gender en
hiërarchische positie om te kunnen onderzoeken hoe de dominantie of invloedsrelaties
gestructureerd zijn rond geslachtelijke en hiërarchische relaties.
Het derde thema dat werd behandeld was dat van het beeld dat de slachtoffers hadden van
factoren die mee aanleiding hadden gegeven tot het pestproces. Een bepaald aantal
mensen weten het aan persoonlijkheids- of situatiegebonden factoren, in verband met het
werk of verschillende hoofdrolspelers in de probleemrelaties, slachtoffers, dader, derde, de
oorsprong van de pesterijen.
Ten vierde was er een analyse van emotionele reacties en strategieën die de slachtoffers
opzetten om te proberen een oplossing voor de probleemsituatie te vinden.
Ten vijfde werden de slachtoffers en getuigen van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag
ondervraagd over reacties uit hun persoonlijke en werkomgeving met betrekking tot de
belaging.
Het zesde en laatste thema dat tijdens het gesprek werd aangesneden had betrekking op de
gevolgen van deze benarde situatie voor de respondenten, zowel op beroeps- als op
persoonlijk vlak, en voor hun gezin.
Het derde deel van de interviewgids bestond uit een reeks gesloten vragen met betrekking
tot de persoonlijke situatie van de persoon in kwestie.
2.4. Organisatie van de gesprekken
Door de oproep tot getuigenis, namen vele mensen contact op met het onderzoeksteam en
wilden ze iemand ontmoeten om te vertellen wat ze hadden meegemaakt. Die formele vraag
was vaak een omsluierde hulpkreet, een verlangen naar steun en advies om te kunnen
omgaan met een relationeel en professioneel probleem, bij gebrek aan een specifieke
wetgeving voor situaties van “pesterijen”. Na het eerste telefonische contact waarin de
mensen een luisterend oor vonden en informatie kregen, gaven ze hun gegevens door zodat
het onderzoeksteam later opnieuw contact met hen kon opnemen om het gesprek te laten
doorgaan.
Er was een steekproef van 200 getuigenissen gepland. Maar door een aantal moeilijkheden
bij de organisatie van de gegevensinzameling, hadden er in totaal 210 gesprekken plaats.
Daarvan moest een aantal worden uitgesloten.
Na een controleprocedure inzake betrouwbaarheid en kwaliteit van de verzamelde gegevens
(door de respondenten - 1 respondent op 3 – te contacteren en de geschreven inhoud na te
gaan alsook de registratie van de gesprekken) bleken bepaalde verslagen van gesprekken
moeilijk bruikbaar. Dat had te maken met de onvolledige inhoud die was verkregen of door
het gebrek aan duidelijkheid in de situatie waarover werd verteld (te frequent gebruik van
voornaamwoorden zodat de relaties tussen de personen niet meer duidelijk waren,
bijvoorbeeld). Daarom werden ze bij de analyse van de resultaten niet in aanmerking
genomen.
215

De praktische organisatie van de gesprekken bracht ook een paar moeilijkheden met zich:
- een moeilijkheid waarmee de interviewers werden geconfronteerd was de
beschikbaarheid van de te ondervragen personen. We betreuren dat een aantal
respondenten de afspraak niet zijn nagekomen en dat ze zich weigerachtig hebben
opgesteld nadat soms al was gebleken dat ze niet voor 100% achter het gesprek
stonden. Daarom moesten er voor het inzamelen van de gegevens extra respondenten
worden gezocht, ter vervanging van de mensen die zich uit het onderzoek hadden
teruggetrokken.
- oorspronkelijk was er gepland dat de interviewer zich naar de woning van de te
ondervragen persoon zou begeven. Maar sommige gebieden waren voor de interviewers
moeilijk bereikbaar. Daarom kregen bepaalde respondenten het voorstel om naar
Louvain-la-Neuve te komen, met vergoeding van hun verplaatsingskosten.
- een paar uitzonderingen zijn vrijwillig geschrapt bij de gegevensinzameling omwille van
het compleet vervormde verhaal dat ze deden, wellicht door ernstige psychiatrische
stoornissen.
2.5. Codering en verwerking van de ingezamelde gegevens
Na de procedure voor het verzamelen van gegevens werd een corpus van 193
getuigenissen aangemaakt. Deze gegevens kunnen “kwalitatief” worden genoemd
aangezien ze zijn verzameld tijdens diepgaande gesprekken met een steekproef van
mensen die verklaren slachtoffer te zijn van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag op het
werk en die ermee akkoord gingen om de details van de situaties die ze hadden
meegemaakt, uit de doeken te doen. Gezien het grote aantal ingezamelde getuigenissen
was echter een vergelijking wenselijk van deze steekproef met de referentiepopulatie, de
Belgische actieve bevolking, om de grenzen te kunnen bepalen die moesten worden
gerespecteerd bij de veralgemening van de resultaten.
Daartoe zaten er in de interviewgids een aantal gesloten vragen. Ze hadden enerzijds
betrekking op de sociaal-demografische kenmerken en anderzijds op de sociaalprofessionele
kenmerken van de respondent. De antwoorden op deze vragen werden
statistisch verwerkt.
Bovendien werd, doordat de inhoud van de getuigenissen vrij verhalend van aard was, een
analyse van de inhoud van de verzamelde informatie-elementen inzake de verschillende
aangesneden thema’s uitgevoerd. Er werden antwoordcategorieën aangemaakt en geordend
in hiërarchische boomstructuren.
Alle gegevens samen, numerieke en alfabetische, werden gecodeerd. Per respondent werd
een fiche aangemaakt.
216

HOOFDSTUK 3: RESULTATEN
INLEIDING
De uiteindelijke steekproef bestond uit 193 relazen van getuigen of slachtoffers van
pesterijen en/of ongewenst seksueel gedrag op het werk. Alle respondenten hebben zich
vrijwillig gemeld en zijn ondervraagd met hun eigen vrije op informatie gebaseerde
instemming. Omwille van de moeilijkheden inzake de organisatie van de gesprekken werd
een aantal mogelijke personen geschrapt.
Deze beide vaststellingen geven aan dat de onderzochte steekproef wellicht niet
overeenstemt met de referentiepopulatie, de actieve bevolking in België (van 18 tot 65 jaar).
Aan de hand van een analyse van de sociaal-demografische en sociaal-professionele
structuur van de personen die aan de kwalitatieve gesprekken hebben deelgenomen zal
kunnen worden geëvalueerd welke systematische fout de steekproef bevat en zullen
beperkingen kunnen worden bepaald die moeten worden toegepast bij de veralgemening
van de resultaten. Deze vergelijking zal het voorwerp uitmaken van het eerste deel van dit
hoofdstuk.
De variabelen die in aanmerking worden genomen voor de beschrijving van de sociaaldemografische
structuur van de steekproef zijn: woonplaats, geslacht, leeftijd, studieniveau
(behaald diploma) en gezinssituatie.
De variabelen die in aanmerking worden genomen voor de beschrijving van de sociaalprofessionele
structuur van de steekproef zijn: beroepsstatuut, arbeidsstatuut,
activiteitensector, bedrijfstak, arbeidsstelsel en soort arbeidsovereenkomst.
Het tweede deel van dit hoofdstuk zal worden gewijd aan de beschrijving van de inhoud van
de getuigenissen in een genderperspectief. Er zal een analyse van de verschillende
categorieën van ingezamelde informatie met betrekking tot de behandelde thema’s worden
weergegeven, samen met de frequentie waarmee deze antwoordcategorieën werden
gerapporteerd bij vrouwen en mannen.
De koppelingstest X², waarmee kan worden nagegaan of er een statistisch significant
verband bestaat tussen twee nominale variabelen (antwoordcategorie en geslacht) wordt
toegepast voor elk thema, behalve voor de variabele “gebeurtenissen die aanleiding geven
tot pesterijen en ongewenst seksueel gedrag” gezien de veelheid van deze feiten en de
problemen om ze te groeperen in homogene categorieën.
De waarde van de X² zal worden vermeld wanneer het verband tussen gender en
antwoordcategorie duidelijk is. De duidelijkheidsdrempel van dit verband wordt verduidelijkt
aan de hand van de gebruikelijk nomenclatuur, één ster wanneer de foutdrempel alfa 0,05
bedraagt, twee sterren als hij 0,01 bedraagt, drie sterren voor een toegelaten foutenrisico
van 0,001.
Ten slotte worden de voorgestelde resultaten geïllustreerd met uittreksels uit getuigenissen
en “case studies” uit het corpus van verzamelde getuigenissen. Om de anonimiteit van deze
gegevens te kunnen waarborgen, hebben de slachtoffers, de vermoedelijke daders van de
feiten en alle andere personen die door de respondenten in de gesprekken zijn genoemd,
fictieve, willekeurige namen gekregen.
217

3.1. Beschrijving van de steekproef
3.1.1. Sociaal-demografische structuur
Tabel 1.
Woonregio
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van Economische Zaken. Nationaal
Instituut voor de Statistiek. Sociale statistieken. Enquête naar de arbeidskrachten 1999.
(2000). p.16-19.
Vlaanderen 1,0%
Mannen Vrouwen Totaal
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(2)
Wallonië 23,3%
(45)
Brussel-Hoofdstad 5,7%
(11)
Totaal 30,1%
(58)
28,6% 3
(1,6%)
15,8% 46,6%
(90)
4,5% 21,8%
(42)
48,9% 69,9%
(135)
29,4% 2,6%
(5)
16,9% 69,9%
(135)
4,8% 27,5%
(53)
51,1% 100%
(193)
58,0%
32,7%
9,3%
100 %
Hoewel dit deel van de studie is gericht op Franstalige personen, zijn er ook enkele
getuigenissen uit Vlaanderen, met betrekking tot personen uit de Brusselse rand die wonen
in de zogenaamde “faciliteitengemeenten”.
Daarnaast kan het grote aandeel van respondenten uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest
worden verklaard aan de hand van verschillende parameters. Ten eerste vormt het Brussels
Gewest een belangrijke tewerkstellingspool in België. Ten tweede heeft de oproep tot
getuigenissen die het federale Ministerie van Tewerkstelling en Arbeid op poten heeft gezet,
met name via sensibiliseringsbijeenkomsten, wellicht de Brusselse werknemers
aangesproken die in groten getale deze bijeenkomsten hebben bijgewoond. Een derde, iets
pragmatischer punt is dat de recrutering van interviewers die zich moesten verplaatsen naar
de hoofdstad geen grote moeilijkheden met zich heeft gebracht, gezien de geografische
ligging van de Katholieke Universiteit van Leuven. Er is daarentegen heel wat ondernomen
om beschikbare interviewers te recruteren in de verschillende Belgische provincies. Dat was
met name moeilijk voor de provincies Henegouwen en Luik, waardoor de termijn tussen het
telefoongesprek met de respondenten en het moment waarop de interviewer contact opnam
om een afspraak te maken voor een gesprek, voor deze categorie van personen veel langer
duurde. Daardoor was het risico dat mensen afhaakten hier groter.
Bijna 70% van de respondenten kwamen uit het Waals Gewest. Gezien het belang van de
getuigenissen van personen uit het Brussels Gewest en de aanwezigheid van enkele
personen uit Vlaanderen, wordt de referentiepopulatie waarmee de steekproef zal worden
218

vergeleken, beschreven uitgaande van gegevens met betrekking tot de Belgische
beroepsbevolking (van 18 tot 65 jaar).
Tabel 2.
Geslacht en leeftijd.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: ministerie van Economische Zaken. Nationaal
Instituut voor de Statistiek. Belgische en vreemde bevolking ingeschreven in het nationale
register op 1 januari 2000.
18 - 29 jaar 0,5%
Mannen Vrouwen Totaal
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(1)
30 - 49 jaar 20,7%
(40)
50 - 65 jaar 8,8%
(17)
Totaal 30,1%
(58)
13,6% 2,6%
(5)
23,4% 46,1%
(89)
13,3% 21,2%
(41)
50,3% 69,9%
(135)
13,1% 3,1%
(6)
22,7% 66,8%
(129)
13,9% 30,1%
(58)
49,7% 100%
(193)
26,7%
46,1%
27,2%
100 %
De vrouwen zijn, vergeleken met de mannen, oververtegenwoordigd in de steekproef van
personen die spontaan hun getuigenis hebben voorgelegd als slachtoffer van pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag op het werk. Dat bevestigt de trend die wordt waargenomen in
andere onderzoeken waarbij vrouwen meer vrijwillig dan hun mannelijke tegenhangers
akkoord gaan om hun verhaal te doen over problemen waarmee ze te maken krijgen.
Hoewel de pesterijen niet in het bijzonder tegen vrouwen zijn gericht, vinden die laatste het
wel nodig om hun stem te laten horen en de kans te grijpen die het onderzoek hen daartoe
bood. Ze vertellen over wat er is gebeurd en over hun analyse van het beroepsmilieu waarin
ze evolueren met hun eigen vooruitzichten en gevoeligheden, die tevens gepaard gaan met
beslommeringen in verband met de organisatie van hun gezins- en privé-leven.
Ook bij de leeftijdscategorieën is er een systematische fout in vergelijking met de
beschikbare gegevens voor de actieve Belgische bevolking. De senioren zijn grotendeels
oververtegenwoordigd, ten nadele van de jongeren. De personen die de wens hebben geuit
om de pesterijsituaties die ze dagelijks meemaakten, aan het licht te brengen waren vooral
personen op rijpere leeftijd. De meeste van deze slachtoffers of getuigen hebben zeer vaak
uitdrukking gegeven aan hun motivatie om deel te nemen aan dit onderzoek in de volgende
bewoordingen: “Ik wil getuigen over wat ik heb meegemaakt opdat het niet opnieuw bij
anderen zou gebeuren. Ik wil niet dat mijn kinderen met dezelfde problemen moeten
afrekenen in hun beroepsleven”. Bovendien hebben bepaalde mensen uit de groep van de
vijftigplussers melding gemaakt van de problematiek omtrent hun loopbaanbeëindiging, vaak
in een context van organisatorische veranderingen of omdat ze plaats moeten ruimen voor
nieuwelingen, en waarbij ze in een ernstig isolement terecht zijn gekomen. Niettemin zijn
jonge afgestudeerden die hun eerste stappen in het beroepsleven zetten wellicht niet beter
beschermd tegen het geweld in bepaalde beroepsmilieus, hoewel de belaging daar in een
219

andere context plaatsvindt. De meldingen van geweld en machtsspelletjes zijn niet van de
lucht.
220

Tabel 3.
Studieniveau: hoogste behaalde diploma.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van Economische Zaken. Nationaal
Instituut voor de Statistiek. Sociale statistieken. Enquête naar de arbeidskrachten 1999.
(2000: 174).
Basisonderwijs of geen diploma 4,7%
Mannen Vrouwen Totaal
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(9)
Lager secundair 4,2%
(8)
Hoger secundair 6,8%
(13)
Hoger niet-universitair 7,3%
(14)
Universitair 7,3%
(14)
Totaal 30,2%
(58)
9,0% 2,6%
(5)
13,6% 6,3%
(12)
16,7% 15,1%
(29)
6,6% 29,2%
(56)
4,5% 16,7%
(32)
50,4% 69,8%
(134)
9,8% 7,3%
(14)
12,0% 10,4%
(20)
16,2% 21,9%
(42)
8,7% 36,5%
(70)
2,9% 24,0%
(46)
49,6% 100%
(193)
18,8%
25,6%
32,9%
15,3%
7,4%
100%
De personen die hebben deelgenomen aan de interviews vertegenwoordigen niet de actieve
bevolking in haar geheel. Ze maken deel uit van een relatief bevoorrechte
bevolkingscategorie, met een hoger opleidingsniveau dan gemiddeld. Meer dan de helft van
de getuigenissen betreft immers mensen met een diploma hoger onderwijs en een kwart van
de respondenten heeft een universitair diploma behaald. De meeste personen die zich
bereid hebben verklaard om hun verhaal te doen over geweldproblemen op het werk in het
kader van dit onderzoek, leveren een getuigenis af die het resultaat is van een proces van
nadenken en analyseren. Bepaalde mensen onder hen waren voorbereid op het
onderzoeksinterview en hadden de feiten chronologisch geordend, en legden hypothesen
voor met betrekking tot de verschillende factoren die hadden bijgedragen tot de
achteruitgang van hun beroepssituatie. Ze hadden een vrij rationele uitleg voor de dingen die
ze aanvankelijk hadden gezien als iets onbegrijpelijks, wat niet overeenstemde met het beeld
dat zij hadden van relaties op het werk. Anderen zagen het gesprek als een mogelijkheid om
te gaan nadenken en zo uiteindelijk afstand te kunnen nemen van de nare ervaring die ze
hadden gehad. De grote meerderheid van de mensen die hadden aangeboden te getuigen,
verwachtten duidelijk veel van deze ontmoeting. Ze wilden allemaal tot het uiterste gaan om
een oplossing voor hun problemen te vinden en stelden zich vragen over de best mogelijke
manier om de beproeving die ze doormaakten, te beëindigen.
221

Kinderen ten laste 1%
Tabel 4.
Gezinssituatie.
Mannen Vrouwen Totaal
Alleen Met partner Alleen Met partner Alleen Met partner
(2)
Geen kinderen 4,1%
(8)
Totaal 5,1%
(10)
Totaal 30,1%
(58)
21,2%
(41)
3,6%
(7)
24,9%
(48)
13%
(25)
13,4%
(26)
26,4%
(51)
69,9
(135)
37,8%
(73)
5,7%
(11)
43,5%
(84)
14%
(27)
17,6%
(34)
31,6%
(61)
100%
59,1%
(114)
9,3%
(18)
68,4%
Bij de vrouwen, die een grote meerderheid bij de personen uit de steekproef
vertegenwoordigen, is de verhouding alleenstaanden groot (60,7%), veel groter dan het
percentage alleenstaande mannen (20,8%). Het bestaan van een verband tussen de
burgerlijke staat van het slachtoffer en nare ervaringen met een problematische
beroepssituatie op relatievlak moet worden onderzocht omwille van de volgende redenen.
Ten eerste is er de afwezigheid van sociale ondersteuning vanwege een partner die het
dagelijkse leven van een individu deelt, bij het ervaren van moeilijk te verwerken
relatieproblemen op het werk. Bovendien kan het feit dat men alleenstaand is, te maken
hebben met het bestaan van een belangrijke investering in het beroepsleven zodat dat
laatste de belangrijkste bron is van sociale contacten voor de werknemer. Ten slotte vormt
de afwezigheid van een partner in sommige gevallen een kwetsbaarheidsfactor. Dat
fenomeen werd waargenomen in het geval van ongewenst seksueel gedrag maar bestaat
ook in bepaalde situaties van pesterijen.
Marjorie, 46 jaar, is secretaresse bij een advocatenkantoor. Wanneer ze gaat scheiden, doet ze een
beroep op Cécile, een advocate waarvoor ze al jaren werkt. Ze moet op dat ogenblik alleen voor
twee kinderen zorgen en dat is geen makkelijke situatie. Cécile stelt haar voor om overuren te
maken die niet worden aangegeven om op die manier beter de eindjes aan elkaar te kunnen
knopen. Beetje bij beetje verslechtert hun beroepsrelatie. Het gedrag van Cécile wordt wisselvallig;
het ene moment is ze agressief, het volgende poeslief. Marjorie begrijpt er niks van. Er wordt op het
werk steeds meer van haar geëist, Marjorie werkt onder grote druk. Soms wordt ze getreiterd en
krijgt ze beledigingen naar het hoofd geslingerd “Jij bent nergens goed voor, je bent een gewoon
dom…“. Wanneer Marjorie reageert en Cécile zegt dat haar gedrag onder de noemer “pesterijen”
valt, krijgt ze haar opzeg, zonder verdere uitleg. Marjorie probeert te begrijpen waarom ze zo door
haar werkgever behandeld wordt. “Ik deed mijn werk met de grootste zorg. Maar nu denk ik dat ik
niets waard ben”. Ze verliest compleet haar zelfvertrouwen, heeft psychosomatische klachten en
ernstige gewichtsproblemen. Haar gezondheid gaat achteruit, ze krijgt antidepressiva en
angstbestrijdende middelen toegediend. Verder ondergaat Marjorie een psychotherapeutische
behandeling waarbij ze gaat beseffen van welk misbruik ze het slachtoffer is geworden. Als ze
terugkijkt denkt Marjorie dat de aanleiding voor het pestproces enerzijds het feit is geweest dat
Cécile had beseft dat ze Marjorie nodig had, want die werkte “in ’t zwart” voor haar.
Anderzijds bleek Marjorie een makkelijke prooi, omdat Cécile haar had geholpen bij de problemen in
haar privé-leven.
(193)
(132)
222

3.1.2. Sociaal-professionele structuur
Tabel 6.
Beroepsstatuut van de actieve bevolking.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van het Waals Gewest. Dienst
Onderzoek en Statistiek. Economische trends. Analyses en conjunctuurverwachtingen. Nr.
20. Juni (2001: 16-17).
Tewerkgesteld 17,8%
Mannen Vrouwen Totaal
223
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(34)
34,3% 38,9%
(75)
25% 56,7%
(109)
59,3%
Student 0% 5,7% 0% 5,7% 0% 11,3%
Werkloos 4,7%
Andere:
- OCMW
- uitkering ziekenfonds
- zwangerschaps-/ouderschapsverlof
- onbezoldigd verlof
- pensioen en brugpensioen
(9)
7,8%
(15)
Totale actieve bevolking 30,2%
(58)
2,7% 12%
(23)
7,7% 18,8%
(36)
50,4% 69,8%
(134)
2,9% 16,7%
(32)
16,1% 26,6%
(51)
49,6% 100%
Er zijn twee belangrijke vaststellingen inzake het huidige beroepsstatuut van de
respondenten die de steekproef vormen.
Ten eerste werd geen melding gemaakt van geweldsituaties op het werk bij studentenjobs.
Niettemin is deze personeelscategorie, vaak tijdelijk tewerkgesteld, bijzonder vatbaar voor
misbruik tijdens het uitvoeren van de prestaties. Dat komt enerzijds door de jeugdige leeftijd
van de studenten en anderzijds door hun gebrek aan ervaring in de beroepswereld omdat
het hier gaat om de eerste stappen die zij in die wereld zetten. Misschien is het door een
gebrek aan referentiepunten inzake al dan niet toelaatbaar gedrag tegenover hen in het
kader van hun “job” dat deze studenten niet hebben ingezien dat de oproep tot getuigen ook
op hen betrekking kon hebben. Bovendien kan er ook sprake zijn van een gebrek aan
informatie over het onderzoek want de oproep werd niet specifiek naar deze categorie van
(192)
5,6%
23,8%
100%

personen gericht. De oproep had ook gepubliceerd kunnen worden in magazines die met
name voor studenten zijn bedoeld.
Ten tweede wordt de steekproef gekenmerkt door een hoog aantal personen dat
werkloosheidsuitkeringen geniet. De verhouding is bijna drie maal zo groot als bij de
referentiepopulatie (16,7% tegenover 5,6%). Als verklarende hypothese voor deze
wanverhouding kan men aanbrengen dat de personen die in grote aantallen hebben
deelgenomen aan de interviews misschien wel die personen zijn die over voldoende vrije tijd
beschikten waardoor ze een interviewer thuis konden ontvangen of zich naar Louvain-la-
Neuve konden verplaatsen voor het gesprek. De getuigenis van Florence, 34 jaar, die al tien
jaar opvoedster was in een instelling toen ze geconfronteerd werd met een situatie van
psychologische pesterijen, bevestigt het belang van werkloosheid bij situaties van geweld op
het werk. Na de nare beroepservaring waaronder ze fysiek en geestelijk erg heeft geleden,
heeft ze zich aangesloten bij een slachtoffervereniging. Toen ze haar verhaal deed, zei ze:
“De gevolgen van deze situatie voor mijn beroep? Heel simpel: ik moest opstappen zonder
opzeg en ben nu werkloos. Wanneer je trouwens aan de andere leden van de groep (de
slachtoffervereniging) zou vragen “wat doe jij zoal in het leven?”, hoor je van iedereen
hetzelfde: “Ik ben werkloos.” En dan zijn er die nog slechter af zijn; zij hebben zelfs geen
recht op een werkloosheidsuitkering en moeten een beroep doen op het OCMW omdat ze
verplicht werden zelf ontslag te nemen!”.
Tabel 7.
Arbeidsstatuut.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van het Waals Gewest. Dienst
Onderzoek en Statistiek. Economische trends. Analyses en conjunctuurverwachtingen. nr.
20. Juni (2001: 16).
Loontrekkenden 29,5%
Mannen Vrouwen Totaal
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(57)
Zelfstandigen en helpers 0,5%
(1)
Totaal statuten 30,1%
(58)
46,1% 69,4%
(134)
11,1% 0,5%
(1)
57,2% 69,9%
(135)
36% 99,0%
(191)
6,8 % 1%
(2)
42,7% 100%
(193)
82,1%
17,9%
100 %
De steekproef van spontane getuigenissen is samengesteld uit een zeer grote meerderheid
loontrekkenden. Slechts twee van de respondenten hebben verklaard dat ze zelfstandige
zijn. Het gaat om twee artsen.
De eerste is een vrouw van 39, specialiste, die in een ziekenhuis werkt. De pesterijen
waarover ze zich beklaagt, gebeuren door een van de artsen in het team, die ouder is dan
zijzelf. De tweede getuigenis komt van een mannelijke arts van 38, die zich heeft vervoegd
bij het team van een medisch centrum op voorstel van een medeoprichtend arts van dat
224

centrum, die zich vervolgens steeds vijandiger tegenover hem gedraagt. Het statuut van
zelfstandige biedt dus niet noodzakelijkerwijze bescherming voor de persoon in kwestie
tegen machtsmisbruik. Bij beide getuigenissen werd gewag gemaakt van een informele
macht die de belager uitoefent bij hun ontmoetingen maar ook tegenover andere personen in
de werkgroep. “Officieel is het niet mijn hiërarchische superieur. Maar in de praktijk straalt hij
een soort “eerstgeboorterecht” uit als oprichter van het centrum, en heeft hij dus een
bevoorrechte positie”.
Daarnaast is er binnen de steekproef ook nog een derde getuigenis van iemand die het
beroep van arts uitoefent. Het gaat om een jonge vrouw, van Afrikaanse afkomst,
tewerkgesteld bij de medische dienst van een grote onderneming. Hier gaat het niet om
belaging van het verticale neerwaartse type, zoals bij de vorige twee getuigenissen. Deze
persoon is dagelijks het slachtoffer van spottende opmerkingen en sabotage van haar werk
door personen die haar hiërarchische ondergeschikten zijn en door rechtstreekse collega’s.
Na haar komst ontwikkelde zich in deze werkgroep al snel een verwerpingspatroon door de
reeds bestaande groep. Het gaat als volgt: een individu dat afwijkt van de normen van de
groep door zijn plichtsbewuste houding en etnische afkomst wordt het doelwit; men noemt dit
proces: “het zondebokeffect”. Het effect doet zich soms voor in werkgroepen samengesteld
uit loontrekkenden.
Tabel 8.
Activiteitensector.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van het Waals Gewest. Dienst
Onderzoek en Statistiek. Economische trends. Analyses en conjunctuurverwachtingen. nr.
20. Juni (2001: 38).
Privé-sector 19,3%
Mannen Vrouwen Totaal
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(37)
Openbare sector 10,4%
(20)
Totaal van de loontrekkenden 29,7%
(57)
40,7% 38,5%
(74)
15,5% 31,8%
(61)
56,2% 70,3%
(135)
27,8% 57,8%
(111)
16% 42,2%
(81)
43,8% 100%
(192)
68,5%
31,5%
100 %
De openbare sector is oververtegenwoordigd – ten opzichte van de privé-sector – in de
steekproef van ingezamelde getuigenissen. Hoewel deze systematische fout geen enkele
statistische waarde heeft, is er aan het gegeven wel een heuristische waarde verbonden en
bevestigt het de resultaten bekomen in het kwantitatieve deel van het onderzoek.
De problematiek van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag eigen aan de openbare
sector is misschien niet dezelfde als die welke zich in de privé-sector voordoet. Deze
hypothese moet in acht worden genomen bij de diepgaandere analyse van de getuigenissen
die zal worden uitgevoerd in dit deel van het onderzoek.
225

Tabel 9.
bedrijfstak.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van Economische Zaken. Nationaal
Instituut voor de Statistiek. Sociale statistieken. Enquête naar de arbeidskrachten 1999.
(2000 : 64-67).
Landbouw en visserij
Industrie en Mijnbouw
Bouwsector
Commerciële sector
Horeca
Transportsector
Bank en Verzekeringen
Vastgoedsector en diensten aan bedrijven
Administratieve en overheidssector
Onderwijs
Sector gezondheidszorg en sociale actie
Gemeenschapsvoorzieningen, sociaal-culturele
en persoonlijke diensten /
Wetenschappelijke en onderzoeksactiviteit
Andere
Mannen Vrouwen Totaal
226
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
0% 1,4% 0% 0,6% 0% 2,0%
3,1%
(6)
2,6%
(5)
3,6%
(7)
15,4% 2,1%
(4)
6,3% 0,5%
(1)
7,7% 4,7%
(9)
4,4% 5,2%
(10)
0,5% 3,1%
(6)
7% 8,3%
(16)
19,8%
6,8%
14,7%
0% 1,7% 0 % 1,7% 0% 3,4%
2,1%
(4)
1,6%
(3)
1%
(2)
4,7%
(9)
4,2%
(8)
4,2%
(8)
2,1%
(4)
1%
(2)
5,8% 1,6%
(3)
2,2% 2,1%
(4)
4,2% 5,7%
(11)
5,5% 18,8%
(36)
2,7% 6,8%
(13)
2,8% 21,4%
(41)
1,8% 2,6%
(5)
0,4% 3,6%
(7)
1,6% 3,6%
(7)
1,8% 3,6%
(7)
3,4% 6,8%
(13)
4,1% 23,4%
(45)
5,8% 10,9%
(21)
8,4% 25,5%
(49)
2,1% 4,7%
(9)
0,7% 4,7%
(9)
7,4%
4,0%
7,6%
9,6%
8,5%
11,2%
3,9%
1,1%

Totaal van de loontrekkenden 30,2%
(58)
57,9% 69,8%
(134)
42,1% 100%
De beroepsactiviteiten van de primaire sector zijn helemaal niet vertegenwoordigd in de
steekproef van personen die werden geconfronteerd met geweldsituaties op het werk.
De bedrijfstakken uit de secundaire sector (mijnbouw, industrie en bouwnijverheid) zijn in
zeer kleine mate vertegenwoordigd bij de verzamelde getuigenissen.
In de tertiaire sector daarentegen, en meer bepaald bij de beroepen in de openbare
administratie, gezondheidszorg, sociale actie en het onderwijs, vindt men de meerderheid
van de getuigenissen terug. Bijna tweederde van alle respondenten uit de steekproef heeft of
had een beroepsactiviteit die behoort tot een van de drie genoemde categorieën, tijdens
dewelke ze werden geconfronteerd met een situatie van pesterijen.
De getuigenis van Sophie vestigt de aandacht op verschillende factoren die gedeeltelijk
verband houden met de werking van bepaalde openbare administraties: politiek getinte
aanwervingen, bijzonder statuut van de ambtenaren, de moeilijkheden waarmee mutaties
tussen verschillende diensten gepaard gaan, de sterk gehiërarchiseerde structuur van
bepaalde openbare instanties.
Sophie werkt al een tiental jaar bij een administratie in Brussel wanneer ze uiteindelijk overgeplaatst
wordt waardoor ze terechtkomt op een zetel buiten de hoofdstad, in de buurt van haar woonplaats.
Ze vertelt: “De sfeer is er apart. Je kunt er makkelijker bier vinden dan een balpen. Aanvankelijk
ging ik naar de cafetaria zoals iedereen, maar daar werd ongelooflijk geroddeld. De mensen die ik er
ontmoette lieten verstaan dat mijn rechtstreekse collega’s niet zo’n beste naam hadden. Er
circuleerden geruchten over mensen met wie ik samenwerkte. En dus ging ik er niet meer heen.”
Sophie en haar rechtstreekse collega’s proberen hun werk zo goed mogelijk te doen, steeds op tijd
te komen en drinken geen alcohol tijdens de werkuren. Op een dag ontdekt Sophie ernstige
tekortkomingen in het gedrag van de verantwoordelijken van de dienst en brengt ze hen op de
hoogte van haar verontwaardiging. Daarop wordt ze afgezonderd, niemand spreekt nog tegen haar.
Dagelijks ondergaat ze het getreiter dat gaat van het verstoppen van haar materiaal tot het
saboteren van haar koffiezetapparaat (de draden worden doorgesneden). Ze dient klacht in bij de
rijkswacht en ziet de ernst van de feiten in. Ze wordt op het werk constant gecontroleerd en
ontvangt ongegronde dienstnota’s waarvoor ze niettemin steeds met rechtvaardigingen op de
proppen moet komen. Er doen geruchten over haar de ronde, er worden haar kwetsende vragen
over haar privé-leven gesteld. Sophie vraagt meermaals een overplaatsing aan, die haar nooit wordt
toegekend. De redenen voor de weigering zijn tweeledig. Enerzijds is daarvoor een wissel nodig met
iemand die op deze dienst wil komen werken. Anderzijds kan ze door het bekwaamheidsniveau dat
ze heeft bereikt niet terecht op een post van hetzelfde niveau in een andere dienst, want de
verworven bekwaamheden zijn niet overdraagbaar. Ze doet een beroep op haar hiërarchie maar
stuit er op een muur. “De verantwoordelijken van de dienst, mijn “belagers”, genieten politieke
steun.” De pesterijen breiden nog uit en tasten nu ook haar privé-leven aan, tot ze op een bepaald
moment thuis zelfs een deurwaarder over de vloer krijgt, die door haar collega’s op de hoogte was
gebracht van het feit dat ze een relatie zou hebben met iemand hoewel haar scheiding nog niet was
uitgesproken. De gezondheidstoestand van Sophie gaat achteruit, ze raakt in een diepe depressie
verzeild. Ze is sedert een paar maanden met ziekteverlof.
De tertiaire beroepsactiviteiten met betrekking tot handel, horeca en transport zijn niet sterk
vertegenwoordigd bij de gemelde situaties. Niettemin lijken de geweldsituaties op het werk
die werden aangehaald in enkele getuigenissen geen geïsoleerde gevallen. De meeste
(192)
227
100 %

personen die werden ondervraagd als slachtoffer of getuige van pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag in het kader van deze beroepsactiviteiten zijn van mening dat ze niet de
enigen zijn die geconfronteerd zijn met een dergelijke problematiek in de werksfeer.
In de commerciële sector bijvoorbeeld zijn er talloze meldingen van geweld, met name
wegens de geldende bezoldigingsmodaliteiten in een bepaald aantal beroepsorganisaties.
De commercieel afgevaardigden die ze tewerkstellen krijgen een vaste vergoeding
aangevuld met commissies voor de gerealiseerde verkoop. Bovendien zijn de waarden die
deze ondernemingen zeer vaak naar voren schuiven tijdens handelsbeurzen of
aanwervingcampagnes: dynamiek, snelheid, ondernemingsgeest, een goed voorkomen (de
indicatie “goed” betekent dat de fysieke verschijning van de kandidaat voor de functie voldoet
aan de stereotiepen die in onze onderneming gelden). Deze waarden komen meestal
overeen met het profiel van een “jonge” werknemer. En zo gebeurt het soms dat in bepaalde
gevallen, zoals blijkt uit de getuigenis van een man van ongeveer vijftig, die we Geoffrey
zullen noemen en al jaren het beroep van commercieel afgevaardigde uitoefende, de plaats
van oudere commerciële medewerkers wordt ingenomen door pas aangeworven
werknemers.
Alvorens hij werd verzocht om met brugpensioen te gaan, had Geoffrey zijn beroepssituatie al
achteruit zien gaan nadat er in de onderneming een reorganisatie had plaatsgevonden. Hij werkte al
vijf jaar samen met een collega toen die werd vervangen door Achim, een jongeman die de functie
van verkoopverantwoordelijke bekleedde en dus de superieur van Geoffrey werd.
“Bij vergaderingen met de bestuurder van de vennootschap benadrukte Achim uitsluitend de
tekortkomingen in mijn werk. De nieuwe verantwoordelijke gaf me afspraken op tientallen
kilometers van mijn werkplaats, waardoor ik veel tijd verloor. Ik kon die afspraken en mijn
klantenbezoeken niet meer op dezelfde dag afwerken. Wanneer ik nieuwe bestellingen doorgaf aan
de verkoopverantwoordelijke, beantwoordde hij die niet binnen de geldige termijn. De akkoorden
met de klanten vielen dus in het water. Meer dan 8 maanden lang liet Achim me werken op alle
handelsbeurzen en evenementen waar het bedrijf vertegenwoordigd moest worden, en ik had dus
geen vrije weekends meer. Toen er een nieuw product op de markt kwam, werd ik daar als laatste
door een collega van op de hoogte gebracht. De verkoopverantwoordelijke had er met geen woord
over gerept.”
Na een jaar te hebben gewerkt in dat vijandige klimaat wordt Geoffrey bij de directie geroepen die
hem ervan beschuldigt zijn klanten te hebben verwaarloosd. Er wordt gezinspeeld op brugpensioen.
In de laatste maanden voordat Geoffrey wordt ontslagen, belt Achim hem dagelijks op, ook thuis
tijdens zijn vakantie. Twee maanden voordat hij wordt bedankt voor bewezen diensten en zijn opzeg
krijgt, organiseert de directie een feestje voor hem waarbij Geoffrey een medaille voor 35 jaar dienst
ontvangt.
Tabel 10.
Arbeidsstelsel.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van Economische Zaken. Nationaal
Instituut voor de Statistiek. Sociale statistieken. Enquête naar de arbeidskrachten 1999.
(2000: 122).
Voltijds 28%
Mannen Vrouwen Totaal
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(54)
54,5% 50,3%
(97)
25,9% 78,2%
(151)
80,5%
228

Deeltijds 2,1%
(4)
Totaal van de loontrekkenden 30,1%
(58)
2,9% 19,7%
(38)
57,4% 69,9%
(135)
16,7% 21,8%
(42)
42,6% 100%
(193)
19,5%
100 %
De steekproef van getuigenissen van personen die zijn geconfronteerd met een situatie van
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag in de loop van hun beroepsactiviteit is
representatief voor de tewerkstellingsstructuur in termen van arbeidsstelsel.
Als men echter rekening houdt met de verdeling van de groepen naargelang het geslacht
van de ondervraagde personen, is de verhouding voltijds tewerkgestelde mannen en
vrouwen omgekeerd in onze groep respondenten: tweemaal meer vrouwen dan mannen zijn
voltijds tewerkgesteld.
Het arbeidsstelsel is niet als dusdanig aangehaald als bepalende factor in het
belagingsproces. Enkele personen hebben echter melding gemaakt van het feit dat de
indeling van hun deeltijdse uurrooster een middel was om te zorgen voor een zekere
sabotage van hun werk.
Dat was bijvoorbeeld zo voor Bernadette, 28 jaar, die psychologe is en halftijds werkt in het
medische milieu en halftijds aan de universiteit. Deze jonge vrouw ziet haar beroepssituatie
verslechteren wanneer ze haar doctoraatsdiploma behaalt. De houding van haar superieur tegenover
Bernadette verandert, wellicht omwille van jaloezie, denkt ze, want haar bazin heeft geen titel van
doctor in de psychologie. Dagelijks krijgt ze kritiek op haar werk. Ze wordt op onaanvaardbare toon
berispt in aanwezigheid van een aantal patiënten in de wachtzaal. Bernadette houdt zich onder
andere bezig met psychotherapie voor een kindje. Er doet zich een probleem met het kind voor en
de moeder wil daarover spreken met de superieur van Bernadette. Het gesprek gaat door op een
dag tijdens de week dat Bernadette niet werkt. Ze wordt door haar superieur in diskrediet gebracht
inzake haar werk in aanwezigheid van de moeder van het kind en mag niet meer voor de
psychotherapeutische behandeling van het kind instaan, zonder dat ze daar zelf inspraak in krijgt.
Soms is deeltijds werk een keuze van het slachtoffer om de druk waaronder de persoon
tijdens zijn werk staat, te verminderen. Soms gaat het om een “medische halftijdse job”. Een
probleem dat zich vaak voordoet in situaties waarbij de vervanging van de persoon die
“halftijds afwezig” is, niet altijd gewaarborgd is, is een overmatige werkdruk. Bepaalde
bedienden zien zich verplicht om tijdens een halftijdse job de werklast van hun voormalige
voltijdse job te blijven dragen.
De situatie van Lise, 42 jaar, ambtenaar bij een openbare administratie, is een mooi voorbeeld van
het verdorven effect van arbeidsduurbeperking dat zich soms voordoet, in het bijzonder wanneer de
problematiek van pesterijen ten dele verband houdt met een werkoverlast.
“Sedert de herstructurering van de RSZ zijn de dossiers moeilijker te behandelen. Aanvankelijk hield
ik me niet met die dossiers bezig, maar na verloop van tijd was ik daartoe verplicht. De talloze
dossiers stapelden zich op mijn bureau op. Toen vroeg ik mijn bazin om hulp; ze weigerde.”
Lise doet de grootst mogelijke inspanningen om haar werk naar behoren te kunnen doen, ten nadele
van haar relatie met collega’s. “Ik had geen tijd meer om met hen te praten. Mijn houding is
ongetwijfeld verkeerd begrepen”, bekent ze.
Vervolgens komt ze door haar superieur en haar collega’s in een isolement terecht. Niemand praat
nog met haar, er doen geruchten over haar de ronde, ze is het doelwit van laster en roddelpraat.
229

Dan vraagt ze een 4/5 de job aan om persoonlijke redenen, maar omdat de werklast niet verandert en
haar collega’s haar dossiers niet opvolgen wanneer ze afwezig is, verergert de situatie nog. Dagelijks
krijgt ze verwijten over haar werk, informatie wordt voor haar achtergehouden, de roddels worden
erger, ze krijgt te maken met verbale beledigingen.
Ze besluit zich te wenden tot de hiërarchische superieur van haar bazin maar die lijkt haar situatie
niet te willen aanvaarden: “Het is jouw versie tegen die van haar.” Lise zit ook om persoonlijke
redenen in een erg kwetsbare positie. Haar gezondheid gaat achteruit, ze krijgt
zelfmoordgedachten: “Ik dacht dat ik het jaar 2000 niet zou halen, dat ik mezelf te pletter zou
rijden.” Dankzij een nieuwe collega houdt ze het echter vol. Bij die nieuwe collega is volgens Lise
ook al met ontslag gedreigd als ze met Lise zou blijven praten. Lise wacht in een moeilijke
beroepssituatie op haar overplaatsing.
Tabel 11.
Soort arbeidsovereenkomst.
Gegevensbron voor de referentiepopulatie: Ministerie van Economische Zaken. Nationaal
Instituut voor de Statistiek. Sociale statistieken. Enquête naar de arbeidskrachten 1999.
(2000: 140).
Contract van onbepaalde duur 27,6%
Mannen Vrouwen Totaal
230
Steekproef Populatie Steekproef Populatie Steekproef Populatie
(53)
Contract van bepaalde duur 1%
Gesubsidieerde
arbeidsovereenkomst
(2)
1%
(2)
Totaal van de loontrekkenden 29,6%
(57)
52,9% 61,5%
(118)
4,2% 3,6%
(7)
- 5,2%
(10)
57,1% 70,3%
(135)
37,2% 89,1%
(171)
5,7% 4,7%
(9)
- 6,3%
(12)
42,9% 100%
(192)
90,1%
9,9%
-
100 %
De verdeling van de respondenten volgens het soort arbeidsovereenkomst waardoor de
werksituatie werd gekenmerkt binnen dewelke ze werden geconfronteerd met een
geweldsituatie, is vrij representatief voor de referentiepopulatie. Niettemin leek het ons van
belang om een bijzondere soort arbeidsovereenkomst apart weer te geven, met werkposten
die gedeeltelijk door de RVA worden gesubsidieerd. Dit gezien het feit dat vier personen
onder de mensen die een getuigenis hebben afgelegd (dus 25 % van de respondenten die
meldden dat hun contract gesubsidieerd was), vonden dat dit soort arbeidsovereenkomst
hen in een bedenkelijke positie bracht en hen dus kwetsbaarder maakte voor pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag. Twee personen met een contract van bepaalde duur hebben
eveneens melding gemaakt van deze factor als element dat heeft bijgedragen tot het ter
sprake gebrachte geweldproces. De twee getuigenisuittreksels die hieronder staan,
illustreren de afkeer die bepaalde van deze werknemers tegenover de nadelige effecten van
banenplannen hebben ontwikkeld.
“Volgens mij ligt er al een groot probleem in de werkonzekerheid. Ik heb negen contracten van
bepaalde duur gehad alvorens ik deze job voor onbepaalde duur kreeg, maar het is een

gesubsidieerde arbeidsovereenkomst”, getuigt Corentin, 48 jaar, die een situatie van psychologische
pesterijen meemaakte tijdens zijn laatste betrekking als verantwoordelijke voor de audiovisuele
dienst van een gemeentelijke mediatheek.
Naast vijandig gedrag toe te schrijven aan de houding van zijn collega die zijn hiërarchische
superieur wordt, beklaagt deze man zich over werkoverlast die, volgens hem, het gevolg is van zijn
statuut: “Ik moest me ook nog eens bezighouden met de audiovisuele dienst van een
onafhankelijke vzw van de mediatheek. Dat kostte me veel tijd en ik had geen tijd meer over voor
mijn werk in de mediatheek.
Vaak ging ik naar huis met werk dat ik tijdens het weekend af moest handelen”. Wanneer hij een
advertentie ziet met een werkaanbieding die over zijn eigen functie gaat, beseft hij dat hij plaats zal
moeten ruimen. Een paar dagen later wordt hij inderdaad bedankt voor bewezen diensten, na een
beslissing van de gemeenteraad, waarvan de verantwoordelijke van de bibliotheek, die zijn
hiërarchische superieur is geworden, hem op de hoogte brengt.
Yolande, een jonge vrouw van 31, eveneens aangeworven volgens de Geco-voorwaarden in de
functie van “onderhoudspersoneel”, beklaagt zich over ernstige werkoverlast plus het feit dat haar
collega’s weinig rekening met haar houden wegens haar statuut. “Ik ben het manusje-van-alles
geworden. Alle vervelende karweitjes zijn voor mij. Elke dag komt er wel wat bij, er zijn er die de
ganse dag geen klap uitvoeren maar zich veilig weten. Maar ik ben niet benoemd, dus …”.
Deze persoon maakt melding van talloze beledigingen waarvan ze dagelijks het slachtoffer is door
de andere leden van haar werkteam.
“Ze maken met opzet alles vuil en gooien dingen om, zodat ik helemaal opnieuw kan beginnen”.
Conclusie
De lezer wordt erop attent gemaakt dat de steekproef van verzamelde getuigenissen niet
representatief is voor de referentiepopulatie. De hieronder aangehaalde passages moeten
worden bekeken binnen de grenzen van deze groep personen die hebben aanvaard om deel
te nemen aan de face-to-face interviews om te vertellen over de geweldsituatie op het werk
waarmee ze te maken hebben gekregen. De hieronder voorgestelde beschrijvingen en
analyses zijn louter informatief, ze moeten uiteindelijk nog worden bevestigd door verder
onderzoek.
3.2. Beschrijving van het geweldproces op het werk
Inleiding
Nadat aan de hand van gesloten vragen was bepaald binnen welke arbeidscontext de feiten
van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag zich hebben afgespeeld, konden de
respondenten relatief vrij hun verhaal doen. Er waren vooraf immers open vragen opgesteld
om ervoor te zorgen dat de verschillende aspecten van de geweldsituatie die men nader
wilde uitdiepen, tijdens het gesprek aan bod konden komen. De interviewer kreeg de raad
om de persoon aan te moedigen om vrij te praten over de benarde situatie waarin hij had
gezeten door te beginnen met de vraag “Wanneer begon uw beroepssituatie te
verslechteren?” Die vraag geeft de getuigenis een chronologische dimensie, zodat
respondenten die makkelijk hun verhaal tot uiting konden brengen, hun relaas zonder
onderbrekingen van hun bevoorrechte gesprekspartner konden doen. Zo kon de persoon
spontaan de thema’s van zijn keuze aansnijden. De interviewer kon dan de verschillende
elementen van de getuigenis structureren in de verschillende onderdelen van de semigerichte
vragenlijst.
231

De slachtoffers en de getuigen van vijandig gedrag op de werkvloer die werden ondervraagd
beschreven het vrij complexe verloop van een geweldproces.
Een eerste element in dat proces – dat zeer frequent in de getuigenissen ter sprake kwam –
is het bestaan van een “trigger-gebeurtenis” die de aanzet ertoe is geweest. Niettemin
merken de respondenten vaak al kleine feiten op die deze gebeurtenis voorafgaan. Als
gevolg van de in de tijd gedefinieerde gebeurtenis, doen zich in toenemende mate feiten van
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag voor.
Aanvankelijk bekende een bepaald aantal personen dat ze niet begrepen wat ze
doormaakten, wellicht omwille van de onrust die het geweld veroorzaakte op het vlak van de
cognitieve frames die alle menselijke wezens met elkaar gemeen hebben, frames die de
stabiliteit van hun psychische evenwicht waarborgen.
In vele gevallen veroorzaken het grote aantal beledigingen en de duur ervan
psychosomatische stoornissen. Vaak waarschuwt het lichaam het slachtoffer en zijn
omgeving. Wanneer het fenomeen van belaging is benoemd, schiet de persoon in actie en
probeert hij verschillende aanpassingsstrategieën toe te passen om de benarde situatie de
baas te kunnen.
Er werd de respondenten gevraagd om te beschrijven welk beeld ze hadden van de factoren
die hebben bijgedragen tot het feit dat er zich geweld op het werk voordeed. We merken dat
een bepaald aantal slachtoffers zijn situatie heeft geanalyseerd en is gekomen tot een
reconstructie van zijn verhaal om dat een bepaalde zin te kunnen geven. Hierdoor het
aanvankelijke onbegrip wegwerken kan op zich al een therapeutische waarde hebben. Er
moet op worden gewezen dat deze inspanning om de situatie te analyseren en samen te
vatten verband houdt met de hoge opleidingsgraad van de steekproef.
De reacties van de personen uit de werk- en privé-omgeving werden eveneens onderzocht.
Het belang van sociale steun bij het doorstaan van een situatie van belaging, in het bijzonder
op het vlak van fysieke en psychologische gevolgen, wordt uitgebreid behandeld in het deel
van dit hoofdstuk dat aan reacties van de omgeving is gewijd.
De gevolgen die voortvloeien uit het proces van geweld op het werk zijn uiteenlopend; naast
de vele psychosomatische symptomen is in een aantal gevallen ook melding gemaakt van
een ernstige verstoring van het psycho-affectieve evenwicht. Het hinderen van de
beroepsloopbaan brengt tevens niet te onderschatten materiële gevolgen voor de
slachtoffers met zich.
Dit geheel van elementen die onderling met elkaar verband houden vormt het proces van
belaging zelf. Hoewel de gemelde geweldfeiten een heterogene vorm aannemen en het hele
proces een soort eenheid vormt, zijn het de verschillende aspecten van deze pijnlijke
beproeving die de slachtoffers als “pesterijen” benoemen.
3.2.1. De trigger-gebeurtenis
Wanneer de geïnterviewde persoon wordt gevraagd om te vertellen over de situatie van
pesterijen of ongewenst seksueel gedrag waaraan hij is blootgesteld tijdens zijn
beroepsactiviteit, begint een grote meerderheid van de getuigenissen met een triggergebeurtenis.
De geslachtelijke identiteit van het slachtoffer lijkt geen verband te hebben met
het feit of men al dan niet in staat is om een trigger-gebeurtenis van de gemelde
belagingsituatie aan te duiden.
232

Tabel 12.
Aanwezigheid van trigger-gebeurtenissen in het relaas van de respondenten
volgens hun geslachtelijke identiteit.
Geen trigger-gebeurtenis vermeld 15
(8% van de
personen)
Minstens één trigger-gebeurtenis vermeld 178
(82% van de
personen)
Totaal 193
(100%)
Totaal Mannen Vrouwen
5
(9% van de
mannen)
53
(91% van de
mannen)
58
(100%)
X² n.s.
233
10
(8% van de
vrouwen)
125
(92% van de
vrouwen)
135
(100%)
In 25% van de gevallen (bij 44 verhalen dus), werd van meer dan één trigger-gebeurtenis
melding gemaakt. Vijf respondenten gaven een samenloop van drie omstandigheden aan die
de dynamiek van de werkrelaties aanzienlijk veranderden. De trigger-gebeurtenis waarover
het vaakst door de respondenten wordt gesproken is het starten van een nieuwe baan of in
een nieuwe functie. In het beroepsleven lijkt verandering een risicofactor te zijn, een
voedingsbodem voor het starten van een proces van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag. Welnu, in de huidige sociaal-professionele context is organisatorische verandering
alomtegenwoordig, en dat kan misschien een verklaring zijn waarom er een sociale
noodzaak bestaat om een fenomeen te benoemen dat ongetwijfeld al veel eerder bestond,
maar dat de afgelopen tien jaar sterk is toegenomen. Herstructureringen, fusies,
verhuizingen zijn veel voorkomende fenomenen van organisatorische verandering die de
competitiviteit tussen werknemers kunnen verscherpen, ten nadele van een sereen
werkklimaat. Die verandering moet niet erg groot zijn of verband houden met aanzienlijke
tewerkstellingsverliezen om aanleiding te kunnen geven tot een proces van pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag. De twee voorbeelden hieronder geven aan hoe de promotie
van een werknemer in bepaalde omstandigheden kan bijdragen tot de verslechtering van
diens arbeidsomstandigheden.
Het geval van Manoëlle, 46 jaar, hoger kaderlid in de financiële sector, illustreert zowel de
problematiek van verandering als de samenloop van een reeks omstandigheden die worden
aangeduid als trigger-gebeurtenissen van een proces van pesterijen. Ze krijgt een promotie na bijna
20 jaar anciënniteit in haar bedrijf: een benoeming tot lid van het hoger kader. Dat wordt meestal
beschouwd als een positieve gebeurtenis. De omstandigheden waarin de promotie van Manoëlle
verloopt, geven echter aanleiding tot een verslechtering van haar arbeidsomstandigheden. Ze kan
het goed vinden met haar hiërarchische superieur, maar die laatste aanvaardt een
vakbondsmandaat en wordt vervangen. Kort na haar promotie maakt de directeur bij haar avances,
die ze afwijst. Ze wordt daarop opzij geschoven en geïsoleerd in een kantoor waar ze geen werk
meer krijgt. Ze verdenkt de directeur ervan dat die druk uitoefent op haar nieuwe hiërarchische
superieur. Ze krijgt geen premie meer, geen loonsverhoging. Ze wordt voortdurend bekritiseerd met
betrekking tot haar werk, haar superieur strijkt de eer op voor het werk dat zij verricht.

Het relaas van Annie, 44 jaar, juriste bij een openbare administratie, lijkt als twee druppels water op
dat van Manoëlle. “Toen ik werd gepromoveerd tot een functie waarin ik de leiding kreeg over een
dienst met 40 mensen, was dat voor mij een challenge, een uitdaging. Ik had me erg ingespannen
om goed werk te leveren. Ik kon het erg goed vinden met mijn algemeen directeur, die me steunde.
De algemeen inspectrice was op dat ogenblik een beetje uitgerangeerd. Toen de algemeen directeur
met pensioen ging, vernielde de algemeen inspectrice in een paar maanden alles wat de algemeen
directeur had opgebouwd. Op dat moment begonnen de pesterijen. Ik waagde het om haar via
enkele denkpistes te laten weten dat ik het niet met de gang van zaken eens was en mijn twijfels
had. Daarop werd ik geïsoleerd. Ze organiseerde vergaderingen waarop ik niet werd uitgenodigd. Ze
reageerde steeds agressiever tegenover mij. Ze vocht mijn beslissingen aan bij mijn collega’s en
ondergeschikten. Ze verweet me dat ik mijn dossiers slecht beheerde. Ik kreeg 2 tot 3 dienstnota’s
per dag. Ik probeerde me tegen die kritiek te verdedigen, zij antwoordde met onverwachte
telefoontjes waarin ik verwijten en beledigingen over me heen kreeg. Ik leed aan slapeloosheid,
migraine, ik maakte me voortdurend zorgen, ik was totaal uitgeput. Ik ben naar mijn behandelende
arts gestapt die me werkonbekwaam heeft verklaard. Bij mijn terugkeer ben ik met mijn bazin gaan
praten om de zaken recht te trekken, op advies van de psychiater bij wie ik in behandeling was.
Alles wat ik heb gezegd, werd verkeerd geïnterpreteerd. De algemeen inspectrice heeft allerlei
roddels over mij de wereld ingestuurd: “Ze is een streber die mijn plaats probeert in te palmen.”
De collega’s van Annie worden bang. Annie beslist om contact op te nemen met de vakbond die
verschillende personen ondervraagt. Daarna bedaart alles gedurende een maand. Wanneer Annie
een nieuwe dienstnota ontvangt, dient ze een aanvraag tot overplaatsing in, waarna de algemeen
inspectrice wordt aangemaand om haar gedrag te stoppen. Daarmee komt er een einde aan de
vijandigheid. Tijdens het interview vertelde Annie dat ze blij was dat ze het respect van haar team
had kunnen terugwinnen, maar dat ze in de praktijk nog steeds het voorwerp was van maatregelen
van de algemeen inspectrice om haar opzij te schuiven, hoewel die maatregelen haar niet langer
konden raken.
In beide gevallen wordt melding gemaakt van drie gebeurtenissen: promotie van het
slachtoffer, vervanging van de hiërarchische superieur en daarnaast een kwaliteitsrelatie
tussen het slachtoffer en de vorige overste, een conflict tussen het slachtoffer en de nieuwe
superieur inzake de organisatie van het werk. Die drie omstandigheden vormen triggergebeurtenissen
die vaak worden aangehaald in alle getuigenissen.
In onderstaande tabel staan de verschillende feiten die door de slachtoffers werden
aangeduid als triggers voor de situatie van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag.
Hoewel bepaalde trigger-gebeurtenissen voor een bepaald aantal ondervraagde personen
gemeenschappelijk zijn, lijkt het merendeel ervan meer in het bijzonder verband te houden
met de situatie van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag waarvan melding werd
gemaakt. Daarom heeft de frequentie van deze gegevens weinig statistische waarde. En
daarom ook zal de analyse van deze resultaten in een genderperspectief zich beperken tot
de trigger-gebeurtenissen die uitsluitend door één enkele gendercategorie werden
aangehaald.
Uitgaande van dit analysecriterium merkt men dat de steekproef van verzamelde
getuigenissen geen trigger-gebeurtenis bevat die enkel door mannen wordt aangehaald.
Daarentegen zijn er zes antwoordcategorieën die wel enkel door vrouwen werden
aangehaald.
Het eerste type typisch vrouwelijke trigger-gebeurtenis in de steekproef is de weigering om
toe te geven aan ongewenst seksueel gedrag, en werd gemeld door 8 personen. In dit
specifieke geval wordt een verandering van de feiten van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag vastgesteld.
234

Het relaas van Pascale, 37, verpleegkundige in een ziekenhuis, toont de verandering van de
feiten van ongewenst seksueel gedrag in psychologisch en fysiek geweld aan.
Wanneer een van haar collega’s op het werk zich in het hoofd haalt om een eventuele romance te
beginnen met Pascale, die vrijgezel is, beginnen haar werksfeer en beroepsrelaties te verslechteren.
De man in kwestie praat er met collega’s over alsof het om een echte relatie gaat, terwijl “al die
verhalen zich alleen maar in zijn hoofd afspeelden”, legt ze uit. Op een dag besluit ze de zaak op te
helderen over de telefoon en vraagt ze hem op te houden met het verspreiden van valse geruchten.
Daarna krijgt ze geregeld bedreigingen via de telefoon, zowel op het werk als thuis. Tijdens de
uitvoering van het werk, port hij haar met zijn ellebogen. Haar wagen wordt beschadigd. Hij beledigt
haar in het bijzijn van patiënten. De werkgever lijkt het probleem aanvankelijk niet ernstig te nemen,
maar gezien de escalatie van de feiten en de talloze beroepsfouten die hij in het verleden heeft
begaan, wordt haar belager wegens beroepsfouten ontslagen. Gezien beide hoofdrolspelers
hiërarchisch op hetzelfde niveau stonden, kon de dader maar moeilijk daden stellen die een invloed
op het werk hadden.
Wanneer de dader echter de hiërarchische superieur van het slachtoffer is, dreigt de
machtsrelatie ertoe te leiden dat niet de dader maar wel het slachtoffer moet opstappen.
Donatienne, telefoniste bij een farmaceutisch bedrijf, heeft dat aan den lijve ondervonden.
Alles begint wanneer haar baas op een dag, in de eetzaal en in het bijzijn van een aantal van haar
collega’s, achter haar opduikt en plots haar beha onder haar blouse loshaakt. De eerste keer is ze
door het gelach van iedereen zo gegeneerd dat ze niet durft te reageren. Maar de feiten doen zich
opnieuw voor: hij streelt meermaals haar knie of rug. Ze neemt hem die aanrakingen niet in dank af
en wordt vervolgens opzij geschoven, krijgt kritiek op haar werk, wordt verguisd door haar collega’s,
“niemand zei nog een woord tegen me”. Ze wendt zich tot de vakbondsafgevaardigde die probeert
om te bemiddelen bij de bedrijfsleider. Donatienne beseft dat ze niet de enige is die deze pesterijen
ondergaat. In 1996 beklagen de vakbondsafgevaardigde en andere personeelsleden zich bij de
vakbondsorganisatie. Drie weken later worden de drie aanklagers ontslagen. “Het diensthoofd was
graag gezien in het bedrijf, hij speelde voetbal met de apothekers en had een heleboel contacten. Hij
was de beschermeling van de baas. Alle klagers werden onder druk gezet. Velen hebben hun
woorden ingeslikt omdat ze met ontslag werden bedreigd.”, vertelt Donnatienne. De zaak werd voor
de rechter uitgevochten. De arbeidsrechtbank gaf Donatienne gelijk, en oordeelde dat het ontslag
niet gerechtvaardigd was en de feiten van ongewenst seksueel gedrag waren bewezen. “Maar het
Arbeidshof vernietigde het vonnis en had het over “onaanvaardbare en ongepaste
kwajongensstreken” vanwege de man, maar beschouwde de telefoniste als ontvangende partij. In
het vonnis van 30 juni stelde de correctionele rechtbank dat het diensthoofd zich schuldig had
gemaakt aan “een aanranding van de eerbaarheid met geweld en bedreiging ten aanzien van de
werkneemster”.
(Uittreksel uit Le Soir van 17/08/1999).
In twee welbepaalde gevallen zien de ondervraagde vrouwen hun beroepssituatie
achteruitgaan nadat ze hebben geweigerd om in te gaan op de avances van hun
hiërarchische superieur. Er wordt de dader niet verweten dat hij zijn gevoelens voor hen
kenbaar heeft gemaakt, en de respondenten beschouwden dit feit als een respectvolle
houding tegenover hen. De frustratie van de dader heeft zich vervolgens echter geuit in
feiten van psychologisch geweld op het werk. Ook hier zijn beide slachtoffers vrouwen die
een ondergeschikte functie bekleden ten opzichte van hun mannelijke belager.
235

Een derde categorie van typisch vrouwelijke problematiek die, volgens de slachtoffers,
aanleiding heeft gegeven tot een proces van geweld op het werk, is het moederschap. Vijf
vrouwen hebben verklaard dat de problemen op het werk zijn begonnen nadat ze hun
zwangerschap hadden aangekondigd, of nadat ze uit moederschapsverlof terugkwamen. De
geboorte van een kind wordt door de werkomgeving soms gezien als een bedreiging van de
toewijding van de werkneemster.
“Ik werk halftijds als kapster in een salon. Het is begonnen toen ik mijn baas op de hoogte bracht
van het feit dat ik zwanger was. Toen is hij me gaan verbieden om de telefoon te beantwoorden.
Voortaan zou hij de afspraken voor de verschillende kapsters maken. Sedertdien maakte hij voor mij
een minimumaantal afspraken. Maar ik werd voor een deel vast vergoed en voor een deel
naargelang het aantal klanten dat ik bediende. Vervolgens waren er wijzigingen in het uurrooster,
zonder dat mijn mening daarover werd gevraagd. Hij haalde de stoelen weg uit de keuken zodat ik
niet langer af en toe eventjes kon gaan zitten. Hij zei: “Ik heb liever dat je niet meer komt werken.”
Hij is roddels over mij gaan rondstrooien bij de klanten en de handelaars in de buurt”, getuigt
Arlette, 32 jaar.
De vierde categorie van trigger-gebeurtenissen die enkel door vrouwen werd gemeld in de
het corpus van verzamelde getuigenissen houdt ongetwijfeld verband met de vorige
categorie omdat het gaat om de beperking van de arbeidsduur. Volgens de enquête naar de
arbeidskrachten van 1999 dat in 2000 werd gepubliceerd door het Nationaal Instituut voor de
Statistiek (INS, 2000: 122), is de voornaamste reden voor deeltijds werk bij vrouwen immers
de zorg voor de kinderen. 30% van de vrouwen die deeltijds werken hebben die keuze
gemaakt om zich met hun kinderen te kunnen bezighouden. Daarna komen de overige
redenen: andere persoonlijke of familiale redenen (24%), het feit dat men geen voltijds werk
kon vinden (23%), het feit dat men gewoon niet voltijds wil werken (10%), andere niet
gepreciseerde redenen (8%), een deeltijdse baan als aanvulling voor een andere deeltijdse
baan (2%), gedeeltelijk werkonbekwaam zijn (2%), als aanvulling bij een opleiding (1%).
Een vijfde categorie van problemen die in de getuigenissen enkel bij vrouwen voorkomen is
de komst van een nieuwe collega. Wanneer personeelswijzigingen niet gepaard gaan met
een verduidelijking van de taken die iedereen moet uitvoeren, kunnen zich conflicten
voordoen tussen mensen, waarbij persoonlijkheidsaspecten een rol gaan spelen. De
ervaring van Pascaline, 36 jaar, illustreert deze problematiek.
Ze werkt al 6 jaar als secretaresse in een opleidings- en onderwijscentrum wanneer Aurélie erbij
komt. Pascaline wordt uiteraard belast met het “op de hoogte brengen” van de nieuwe
werkneemster. Maar al gauw plaatst die zich boven Pascaline, weigert ze haar raadgevingen te
volgen en behandelt ze haar “uit de hoogte”. Ze delen een kantoor, een computer, een zelfde
agenda, ze hebben dezelfde taken op het werk. Als Pascaline afwezig is, maakt Aurélie opmerkingen
over het werk van Pascaline bij het diensthoofd, saboteert ze de computer en vervalst ze de agenda.
Kwetsende opmerkingen, soms op een onhebbelijke toon, uitbarstingen in het bijzijn van klanten
maken dat Pascaline zich niet kan verdedigen omdat ze niet verwikkeld wil raken in een scheldtirade
in aanwezigheid van derden. Haar lichamelijke en geestelijke gezondheid gaat achteruit en ze valt
ten prooi aan huilbuien tijdens het werk. Pascaline gaat uiteindelijk met ziekteverlof. Ondanks de
pogingen die ze heeft ondernomen om in het gelijk te worden gesteld, wordt ze bij haar werkgever
in diskrediet gebracht en ontslagen.
236

Tabel 13.
Soorten aangehaalde trigger-gebeurtenissen.
Starten op een nieuwe afdeling, in een nieuwe baan 51
(26% van de
Totaal Mannen Vrouwen
personen)
Komst van een nieuwe hiërarchische superieur 41
(21% van de
Het slachtoffer ontdekt/maakt melding van functiegebreken of
ambtsmisdrijven
personen)
24
(12% van de
personen)
Conflict aangaande werkorganisatie 15
(7,8% van de
personen)
Reorganisatie van de dienst of de onderneming 13
(7% van de
personen)
Het slachtoffer krijgt promotie of behaalt bijkomend diploma 10
(5% van de
personen)
15
(26% van de
mannen)
14
(24% van de
mannen)
8
(14% van de
mannen)
6
(10% van de
mannen)
6
(10% van de
mannen)
3
(5% van de
mannen)
237
36
(27%des femmes)
27
(20% van de
vrouwen)
16
(12% van de
vrouwen)
9
(7% van de
vrouwen)
7
(5% van de
vrouwen)
7
(5% van de
vrouwen)
Een collega wordt hiërarchische superieur 9 4 5
Weigering om toe te geven aan ongewenst seksueel gedrag 8 0 8
Conflict tussen de werkgroep en de hiërarchie waarvan het
slachtoffer de woordvoerder wordt
6 2 4
Het slachtoffer aanvaardt een vakbondsmandaat 6 2 4
Komst van een nieuwe collega 5 0 5
Terugkeer uit langdurig ziekteverlof 4 2 2
De belager verneemt dat het slachtoffer een relatie heeft met
een ander personeelslid (collega of overste)
4 2 2
Het slachtoffer krijgt bijkomende werktaken waarvoor het
geen opleiding heeft genoten
3 1 2
Het slachtoffer weigert met brugpensioen te gaan 3 1 2
Arbeidsduurvermindering (overgaan naar deeltijds) 3 0 3
Ongeval dat fysieke schade voor het slachtoffer heeft
veroorzaakt
3 2 1
Het slachtoffer kondigt een zwangerschap aan 3 0 3
Terugkeer uit moederschapsverlof 2 0 2
Gebrek van een machine 2 1 1
Het slachtoffer wijst avances (eenmalig feit, in privécontext
en met respect voor de persoon) van zijn
superieur af.
2 0 2
Het slachtoffer ontwikkelt psoriasis 1 1 0
Diefstal van de opbrengsten van een winkel 1 1 0
Conflict tussen slachtoffer en belager nadat een van
hen werd gepromoveerd terwijl ze beiden kandidaat
waren
1 1 0
Weigering van promotie van de baas 1 0 1
Het slachtoffer gaat in de politiek 1 0 1
Aankondiging van een controle voor verlenging van de
subsidies van de instelling
1 0 1
De collega’s vernemen dat het slachtoffer het statuut
van arbeider en niet van bediende heeft
1 0 1
Afwezigheid van het slachtoffer om persoonlijke
redenen
1 0 1

Een familielid van het slachtoffer dat in dezelfde
organisatie werkte, wordt ontslagen wegens grove fout
1 0 1
Wijziging van arbeidsovereenkomst (bep./onbep. duur) 1 0 1
Burenprobleem dat in de werkomgeving wordt doorgetrokken 1 0 1
Totaal gebeurtenissen 228 72 156
3.2.2. De feiten
De problematiek van geweld op het werk, aanvankelijk gedefinieerd als “pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag” in de oproep tot getuigen die werd verspreid, neemt vele
vormen aan. De situaties waarvan de bevoorrechte getuigen in onze steekproef melding
maakten en de beschreven feiten blijken immers erg gevarieerd. De voornaamste
moeilijkheid bij de analyse van de 193 in aanmerking genomen getuigenissen berustte
hoofdzakelijk bij de samenvattingspoging die noodzakelijk is voor een optimale beschrijving
van het fenomeen. Er waren twee struikelblokken die uit de weg moesten worden gegaan,
enerzijds een te scherpe en dus te anekdotische analyse, anderzijds een te oppervlakkige
analyse zonder de nodige inhoud om duidelijke informatie met betrekking tot pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag te kunnen bekomen. De vele onderzoekers die zich
bezighouden met de ontwikkeling van een meetinstrument voor pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag werden met die moeilijkheid geconfronteerd. De LIPT-vragenlijst bestaande
uit 45 items lijkt erg lang. Toch zijn er bepaalde feiten die in de getuigenissen van onze
steekproef naar voren zijn gekomen en er niet in staan.
Volgens de verhalen over bepaalde situaties van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag
waarmee mensen te maken kregen, blijken er twee grote feitencategorieën te bestaan: feiten
gericht naar het werk enerzijds en feiten gericht naar de persoon anderzijds. Die worden in
het volgende deel beschreven.
Wat de feiten gericht naar het werk betreft werd een indeling in 4 categorieën gemaakt,
bepaald volgens de dimensie van de werkinhoud die werd beïnvloed door het geweld of
waarbij van de beroepsdoelstelling werd afgeweken ten gunste van de pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag: evaluatie van het werk, taakverdeling, loopbaanbeheer van het
personeel, beroepscommunicatie. Er is een vijfde categorie aangemaakt voor de strafbare
gedragingen die met name waren gericht op de beroepssfeer, namelijk aantastingen van het
recht op arbeid en diefstal van werkdocumenten.
A. Evaluatie van het werk
1. onterechte of overdreven kritiek op het werk
2. dienstnota’s, negatieve evaluatie van het werk
3. overdreven controle van het werk
4. overdreven medische controle
Tabel 12.
Typologie van geweldfeiten gericht naar het werk.
B. Taakverdeling
1. ontnemen van werktaken
2. werkoverlast
3. gebrek aan werk
4. toename van andere/nieuwe taken
5. taken niet aangepast aan bekwaamheidsniveau of gezondheidstoestand van het slachtoffer
6. nutteloze of absurde taken
C. Loopbaanbeheer van het personeel
1. chantage bij aanwerving, promotie, overplaatsing
2. gedwongen overplaatsing en problematiek voor het slachtoffer (toename van overplaatsingen, vervreemding,
statuutprobleem, het naderen van belagers)
3. wegnemen of wijzigen van werkinstrumenten (bureau, fax, tel., pc)
238

4. discriminatie inzake verlof, uurroosters, werklast, opleidingsaanvraag
5. verbale aansporingen om te stoppen met werken
D. Beroepscommunicatie
1. vervormen of verzwijgen van de nodige info voor het verwezenlijken van de taak, sabotage van het werk
2. het slachtoffer met betrekking tot het werk in diskrediet brengen in het bijzijn van derden
E. Strafbaar gedrag
1. aantasting van het recht op arbeid (eindejaarspremies, vakantiegeld, wettelijk verlof, toename van contracten van
bepaalde duur)
2. diefstal van werkdocumenten
De feiten gericht naar de persoon waarvan melding werd gemaakt in de verzamelde
getuigenissen zijn verdeeld in 4 categorieën naargelang de vorm van het gepleegde geweld:
verbaal geweld, fysiek geweld, seksueel geweld en gedragsgeweld. Het is van belang
gebleken de non-verbale gedragingen maar met rechtstreekse fysieke aantasting van het
slachtoffer onder te brengen in een aparte categorie die wordt gedefinieerd als
“gedragsgeweld”. Deze kwetsende handelingen, afzonderlijk ondernomen, kunnen worden
aangezien als onschuldige kinderachtigheden waar mensen met gezond verstand niet op
ingaan, als men geen rekening houdt met de repetitiviteit en de opeenstapeling van al deze
geweldfeiten die het bestaan van het slachtoffer op zijn grondvesten doen wankelen.
Tabel 13.
Typologie van geweldfeiten gericht naar de persoon.
A. Verbaal geweld
1. inbreuken op het privé-leven (indiscrete vragen stellen, telefoongesprekken afluisteren, mails lezen, thuis opbellen)
2. het privé-leven van het slachtoffer bekritiseren
3. verbale treiterijen, het slachtoffer afsnauwen
4. uitlatingen die de waardigheid van de persoon aantasten (spot, misplaatste grappen, racisme, seksisme, spotnamen)
5. afkeuren van de persoon in het bijzijn van derden
6. weigeren om met het slachtoffer mee te werken
7. manipulatie van de verbale communicatie (een verbaal akkoord ontkennen, liegen, wisselend of vaag geklets,
gevoelschantage, manipulatie van gevoelens)
8. andere werknemers verbieden om het slachtoffer aan te spreken
9. kwaadwillige geruchten, ongegronde beschuldigingen
B. Fysiek geweld
1. agressieve gebaren (met de deur slaan, met de vuist op tafel slaan)
2. bedreigingen met fysieke agressie
3. fysieke agressie (duwen, spuwen, op voeten trappen, mishandelen)
4. vernietiging/overhoop halen van werkmateriaal of persoonlijke spullen van het slachtoffer
5. opjagen/stalking (het slachtoffer op straat achtervolgen, thuis bespieden, op het werk overal op de voet volgen)
6. afpersing/geld aftroggelen met fysieke intimidatie
D. Seksueel geweld
Ongewenst seksueel gedrag (exhibitionisme, opdringerige of onbetamelijke voorstellen, aanrakingen)
E. Gedragsgeweld
1. Kleine plagerijen (kinderachtig doen, verwarming afzetten, dingen verstoppen)
2. Beledigende gebaren (iemand de rug toekeren, weigeren te groeten, weigeren de hand te schudden, schouders
ophalen, zuchten, met de ogen rollen)
Het onderscheid tussen feiten gericht naar het werk en naar de persoon, ligt in een rationeel
logisch denkvermogen. Niettemin maakt de meerderheid van de respondenten melding van
gemengde belagingsfeiten, d.w.z. dat ze behoren tot de twee groepen. Dat is ongetwijfeld
een van de kenmerken van het fenomeen pesterijen en ongewenst seksueel gedrag: zelfs al
doen de feiten zich voornamelijk op de werkplaats voor, ze beperken zich niet tot de
beroepssfeer, maar strekken zich soms uit tot in de privé-sfeer van de persoon die er het
doelwit van is.
239

Toch bestaan er situaties waar de gemelde feiten zich lijken te beperken tot een van beide
kringen die aldus worden gedefinieerd.
Het volgende voorbeeld toont aan hoe pesterijen en ongewenst seksueel gedrag, beperkt tot
één kring, de beroepskring, toch ernstige gevolgen kunnen hebben voor de lichamelijke en
geestelijke gezondheid van een persoon. Het belang van deze getuigenis schuilt tevens in
de vrij goede afloop van deze benarde situatie.
Frédérick is een hoge ambtenaar van ongeveer vijftig. Hij beschikt over een stevige universitaire
opleiding, met twee licentiaatdiploma’s op zak. Zijn beroepssituatie in een openbare onderneming
gaat achteruit na de benoeming van zijn nieuwe hiërarchische superieur. “Samen met mijn vroegere
baas had ik de touwtjes in handen. Ik was kandidaat om hem op te volgen. De benoeming van mijn
nieuwe baas was politiek van aard. Hij waarschuwde me voor wat er zou gebeuren: “Innerlijk
oefende je macht uit, maar uiterlijk wilde je de macht grijpen. Daar was ik het niet mees eens”.
Frédérick krijgt vanaf dat moment ongegronde dienstnota’s die hij “gewelddadig” noemt. De
kwaliteit van zijn werk wordt in vraag gesteld. Nadat hij in het openbaar door een bestuurder is
gefeliciteerd voor het door hem geleverde werk, geeft zijn superieur hem nieuwe
verantwoordelijkheden en ontneemt hij hem de middelen die hij voor die nieuwe bevoegdheden
nodig heeft. Hij heeft te kampen met werkoverlast, lijdt aan ernstige cardiovasculaire en
spijsverteringsstoornissen zodat hij met ziekteverlof moet gaan. Bij zijn terugkeer krijgt hij een
negatieve evaluatie die hem nadeel berokkent in de evolutie van zijn beroepsloopbaan. Na een
opdracht in het buitenland merkt hij dat zijn bureau is ingenomen door iemand anders en hij nieuwe
functies toegewezen heeft gekregen, een betrekking die eigenlijk geen enkele inhoud heeft. “Ik
moest mijn beroep veranderen”, vertelt hij.
Frédérick werd behandeld met antidepressiva, maar slaagde erin een eigen functie te creëren. Een
van de strategieën die een grote rol blijken te hebben gespeeld bij het herstel van zijn psychische
evenwicht is zijn betrokkenheid bij activiteiten buiten het werk, met name ervaringen die hij heeft
kunnen opdoen over de zin van het bestaan en het begrip overleven. Zijn intellectuele en culturele
bronnen, het redelijke gemak waarmee hij zich in de samenleving oriënteert blijken eveneens
belangrijke elementen in zijn beroepsverloop. Nu vindt hij dat hij dankzij deze ervaring op
persoonlijk vlak is geëvolueerd.
De getuigenis van Sylvain, 35 jaar, gemeentearbeider, is die van een persoon die
voornamelijk het slachtoffer is geweest van persoonlijke pesterijen vanwege zijn collega’s.
Hier vinden we veeleer de dynamiek van een fenomeen van uitstoting, van zondebok. Hij vertelt dat
hij bij zijn eerste contract, voor een periode van 6 maanden, dacht dat het getreiter en opmerkingen
van zijn collega’s een soort inwijdingsritueel waren dat elke nieuwkomer moest ondergaan. Nadat
hij echter een nieuw contract voor een langere termijn heeft ondertekend, krijgt hij dagelijks met
kritiek en beledigingen te maken. Meer dan eens vraagt hij om daarmee te stoppen, zonder
resultaat. Terwijl hij bezig is met een maalmachine, werpt een collega knalvuurwerk in de machine.
Sylvain zegt dat door het schrikken zijn arm in de machine had kunnen terechtkomen. Hij spreekt
over het voorval met het diensthoofd dat hem, vanuit zijn bureau, belooft dat alles wel zal bedaren.
Dat was echter niet zo, te meer daar de arbeidersploegen zich elke dag naar een andere werkplaats
begeven in bestelwagentjes, zonder dat er een superieur aanwezig is. Op elk ogenblik ontploften er
rotjes in zijn buurt. Op een dag, toen de hele ploeg in de bestelwagen zat, haastten ze zich plots
allemaal naar buiten en werd hij in z’n eentje in de bestelwagen opgesloten, terwijl ze er een rotje in
gooiden. Hij heeft gemerkt dat hij door de knal gehoorverlies in zijn rechteroor lijdt. Voor die
arbeidsongeschiktheid heeft hij geen vergoeding gekregen want, volgens de medische experts, was
ze te wijten aan een reeks oorontstekingen in zijn kinderjaren. Hij legde klacht neer tegen de twee
personen die volgens hem aan de basis van de feiten liggen. Hij heeft een overplaatsing
aangevraagd, tevergeefs.
240

Deze man heeft een zelfmoordpoging achter de rug, en heeft zijn ontslag weten te bekomen zodat
hij toch een werkloosheidsuitkering kan genieten.
Na analyse van deze twee gevallen kan men veronderstellen dat er een verband bestaat
tussen de aard van de feiten en het feit of ze tegen het werk of de persoon zijn gericht. In de
eerste getuigenis gaan de feiten gericht naar het werk uit van de hiërarchische superieur van
het slachtoffer. In het tweede relaas werden de feiten gericht naar de persoon gepleegd door
verschillende collega’s van het slachtoffer die het voorwerp is van een massale uitsluiting
sedert zijn komst in de groep. Deze vaststelling blijft uiteraard beperkt tot het onderzoek van
de twee geïsoleerde gevallen.
De analyse van deze resultaten in een genderperspectief heeft niet kunnen aantonen dat er
duidelijk statistisch verband bestaat tussen het behoren tot eender welk geslacht en de aard
van de gepleegde feiten in de steekproef van verzamelde getuigenissen.
Tabel 14.
Aard van de gemelde feiten volgens geslacht van de respondenten.
Feiten gericht naar het werk 5
(9% van de mannen)
Feiten gericht naar de persoon 3
(5% van de mannen)
Gemengde feiten 50
(86% van de mannen)
Totaal 58
(100% van de mannen)
Mannen Vrouwen Totaal
7
(5% van de vrouwen)
9
(7% van de vrouwen)
117
(87% van de vrouwen)
135
(100% van de vrouwen)
X² n.s.
241
12
(6,3% van de personen)
12
(6,3% van de personen)
167
(87,4% van de personen)
193
(100% van de personen)
Zoals in de volgende tabel wordt aangetoond, heeft de koppelingstest X² niet kunnen
aantonen dat er een duidelijk verschil is tussen de categorie van geweldfeiten gericht naar
het werk en het geslacht van de ondervraagden.
De respondenten beklagen zich voornamelijk over feiten met betrekking tot de evaluatie van
hun werk. De meesten vinden dat ze zichzelf niets kunnen verwijten op beroepsvlak en dat
ze het mikpunt zijn van ongerechtvaardigde kritiek op de kwaliteit van hun werk. Welnu,
evaluatie blijft een machtsinstrument in een bepaald aantal beroepsmilieus. Zeer vaak wordt
de evaluatie nog verticaal neerwaarts toegepast, 360°-evaluatie blijft vrij zeldzaam.
In bepaalde gevallen bestaat er een verband tussen dit soort feiten en de feiten met
betrekking tot de taakverdeling, zodat iemand soms het verwijt krijgt dat zijn
werkdoelstellingen niet zijn bereikt, terwijl hij een post of functie bekleedt waarvan de taken
niet precies zijn gedefinieerd of bovendien nog met werkoverlast te maken heeft. De
getuigenis van Frédérick, hierboven, bevat verschillende elementen van het pestproces en
hij is niet de enige onder de ondervraagden die met een dergelijke situatie te maken heeft
gehad.

Ten slotte wordt door de meerderheid van de mensen die aan het onderzoek hebben
deelgenomen, melding gemaakt van feiten die verband houden met een gebrekkig
loopbaanbeheer van de personeelsleden of een gebrekkig communicatiebeheer.
Terwijl de echt strafbare gedragingen het minst vaak worden genoemd in de ontvangen
getuigenissen, zijn die daarom niet minder ontoelaatbaar.
Tabel 15.
Typologie van feiten gericht naar het werk volgens het geslacht van de respondenten.
A. Feiten in verband met de evaluatie
van het
werk
B. Feiten in verband met de
taakverdeling
C. Feiten in verband met het
loopbaanbeheer van het personeel
D. Feiten in verband met de
beroepscommunicatie
Mannen Vrouwen Totaal X²
42
(72% van de
mannen)
36
(62% van de
mannen)
36
(62% van de
mannen)
34
(59% van de
mannen)
E. Strafbaar gedrag 8
(14% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
107
(79% van de
vrouwen)
81
(60% van de
vrouwen)
78
(58% van de
vrouwen)
79
(59% van de
vrouwen)
20
(15% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
149
(77% van de
personen)
117
(61% van de
personen)
114
(59% van de
personen)
113
(59% van de
personen)
28
(15% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
Bij de geweldfeiten die naar de persoon gericht zijn, is de vaakst genoemde categorie die
van het verbale geweld. Dat kan de vorm aannemen van een onaanvaardbare spreektoon of
van discriminerende of zelfs beledigende woorden. Het kan ook gaan om nog kwalijker
praktijken zoals het verspreiden van roddels en laster in de werkomgeving van het
slachtoffer bij diens afwezigheid. Een bepaald aantal slachtoffers legde uit dat ze
aanvankelijk niet begrepen waarom hun collega’s hun houding ten opzichte van hen
veranderden. Ze begrepen pas wat er was gebeurd nadat een collega hen uitlegde welke
geruchten over hen de ronde deden. Over het algemeen verloopt er wat tijd tussen de eerste
roddels en de reactie van het slachtoffer dat probeert te weerleggen wat er wordt beweerd.
Na een paar dagen gaat er verdenking op het slachtoffer rusten en daarna raakt het in een
isolement.
Gedragsgeweld wordt gemeld door 40% van de personen die aan het onderzoek hebben
deelgenomen. Deze treiterijen kunnen verschillende vormen aannemen.
Nathalie, 52, was freelance kinderverzorgster bij een gemeentelijke administratie. Na een autoongeval
kan ze haar functie niet langer uitoefenen, en daarom kreeg ze een baan als
kantoorbediende op een van de diensten van die administratie. Ze wordt door haar nieuwe collega’s
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
-
242

als een indringer gezien, vooral door Sylvie die haar niet kan uitstaan. Vanaf dan is er toenemend
geweld, dat kracht wordt bijgezet met een reeks kleine plagerijen.
Wanneer ze bijvoorbeeld in de toiletten in huilen uitbarst nadat ze in het openbaar door haar collega
is getreiterd, brengt die haar een doosje tissues en zegt: “En als die op zijn, heb ik nog een doos
voor je!”.
Wanneer deze collega hoofd van de dienst wordt, gebruikt ze verschillende listen op basis van
administratieve regels om Nathalie het leven zuur te maken. Ze weigert bijvoorbeeld om het
verlofformulier te ondertekenen, waardoor Nathalie verplicht wordt een afspraak te maken met de
schepen zodat die haar formulier kan ondertekenen. Volgens de interviewster vertoont Sylvie zeer
ernstige stress-symptomen.
Bovendien maakt een indrukwekkend aantal mensen melding van feiten van fysiek geweld,
want meer dan een kwart van de ondervraagden zegt betrokken te zijn geweest bij die vorm
van geweld.
Ten slotte zijn er veel meer vrouwen dan mannen die melding maken van ongewenst
seksueel gedrag. Deze resultaten komen overeen met de gegevens van de
wetenschappelijke literatuur die aangeeft dat vrouwen een groter risico lopen om te worden
blootgesteld aan deze categorie van geweldfeiten. We vinden de problematiek van
ongewenst seksueel gedrag dus zowel terug als kern van het geweldproces als in de vorm
van trigger-gebeurtenis van een belagingsproces van een andere aard, de pesterijen.
De getuigenis van Anne-Marie, 44 jaar, bediende bij een openbare dienst, toont aan hoe de beide
fenomenen - pesterijen en ongewenst seksueel gedrag – soms samengaan.
“Alles is begonnen toen we Internet kregen. We werken in een grote ruimte met 15 personen. Drie
mannelijke collega’s begonnen naar de pikante websites te surfen. Het ging voornamelijk om
pornofoto’s. Constant waren ze daar samen mee bezig en dat veroorzaakte nogal wat lawaai. Op een
dag kreeg ik de taak om getuigschriften op te stellen en maakte ik een fout door hun gejoel op de
achtergrond. De baas vroeg wat de reden was van die fout en ik vertelde hem dat ik me niet kon
concentreren door mijn collega’s die voor rumoer zorgden als ze naar erotische sites zaten te kijken. Hij
gaf me op mijn kop, zei dat ik een klikspaan was en stuurde me weg uit zijn bureau. Vanaf dan zijn de
pesterijen begonnen.”
Anne-Marie werd beschuldigd van fouten die ze niet had gemaakt, er werd openlijk met haar uiterlijk
gelachen, ze werd geregeld beledigd, tijdens de pauze deden de collega’s alsof ze op haar zouden
spuwen, ze werd in het bijzijn van derden afgekraakt. Haar bureau werd verplaatst naar een verre
uithoek van de ruimte. De pesterijen werden gevolgd door ongewenst seksueel gedrag vanwege een
andere collega: aanrakingen, tonen van geslachtsdelen, provocerende gebaren. Anne-Marie zocht
uiteindelijk ander werk en gaf haar ontslag.
243

Tabel 16.
Typologie van feiten gericht naar de persoon volgens het geslacht van de respondenten.
A. Verbaal geweld 52
(90% van de
mannen)
B. Fysiek geweld 11
(19% van de
mannen)
Mannen Vrouwen Totaal
124
(92% van de
vrouwen)
42
(31% van de
vrouwen)
C. Seksueel geweld 0 14
(10% van de
vrouwen)
D. Gedragsgeweld 19
(33% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
3.2.3. Risicofactoren
59
(44% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
176
(91% van de
personen)
53
(28% van de
personen)
14
(7% van de
personen)
78
(40% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
X³
n.s.
n.s.
6.485*
De mensen die hebben verteld over wat ze hebben meegemaakt als slachtoffer of getuige
van geweld op het werk, hebben meestal nagedacht over die buitengewone situatie waaraan
ze ooit of nog steeds waren blootgesteld. Het bleek dat er vier grote categorieën konden
worden onderscheiden van factoren die zouden hebben bijgedragen tot het ontstaan van een
situatie van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag: factoren in verband met de
werksituatie, factoren in verband met het slachtoffer, factoren in verband met de dader en
ten slotte de “conflict”-factor als er melding werd gemaakt van een verborgen of zichtbare
conflictsituatie.
Er zijn erg weinig verhalen die slechts één soort verklarende hypothese van het fenomeen
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag bevatten. Zoals blijkt uit tabel 17 was er bij slechts
6 getuigenissen sprake van één enkele categorie van oorzakelijkheidfactoren. Bij deze
respondenten vinden we dubbel zoveel vrouwen als mannen. Toch heeft de koppelingstest
X² het statistische verschil niet kunnen bevestigen, wellicht omwille van het grote aantal
personen dat melding maakte van meer dan één categorie van oorzakelijkheidfactoren.
n.s
-
244

Tabel 17.
Aantal gemelde factoren volgens het geslacht van de respondenten.
Factoren die behoren tot één enkele
antwoordcategorie
Factoren die behoren tot verschillende
antwoordcategorieën
Mannen Vrouwen Totaal
1
(2% van de mannen)
57
(98% van de mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
5
(4% van de vrouwen)
130
(96% van de vrouwen)
135
(100% van de vrouwen)
X² n.s.
245
6
(3% des respondenten)
187
(97% des
respondenten)
193
(100% des
respondenten)
In de volgende tabel staan de resultaten met betrekking tot de aard van de in de
getuigenissen genoemde factoren. Deze resultaten tonen aan dat hoewel de persoonlijke
aspecten (verbonden met het slachtoffer of de dader van de feiten) belangrijke elementen
blijven in het beeld dat de slachtoffers hebben van de factoren die mogelijk hebben
bijgedragen tot het opduiken van het probleem van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag, de situatiegebonden aspecten (en met name de werkorganisatie) toch overheersen.
Daarentegen is het bestaan van een conflict dat is afgegleden naar pesterijen of ongewenst
seksueel gedrag of dat een rol heeft gespeeld in de escalatie van geweld op het werk, een
minder voorkomend verklarend model. In het geheel van de verzamelde getuigenissen
haalde minder dan de helft van de respondenten een conflict aan als hoofdelement in het
proces van psychologisch geweld.
De meerderheid van deze voorstellingen komt in gelijke mate bij mannen en vrouwen voor,
behalve de factoren in verband met de dader. Wat dat betreft vermelden de vrouwen vaker
dan de mannen elementen die de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag aan de
dader linken.
Tabel 18.
Aard van de gemelde factoren volgens het geslacht van de respondenten
Factoren in verband met de
werksituatie
Factoren in verband met het
slachtoffer
Factoren in verband met de
dader
Factor in verband met het
bestaan van een conflict
Mannen Vrouwen Totaal X²
53
(91% van de
mannen)
52
(90% van de
mannen)
38
(66% van de
mannen)
28
(48% van de
124
(92% van de
vrouwen)
116
(86% van de
vrouwen)
119
(88% van de
vrouwen)
63
(47% van de
177
(92% des
respondenten)
168
(87% des
respondenten)
157
(81% des
respondenten)
91
(47% des
n.s.
n.s.
13,694***
n.s.

Totaal 58
(100% van de
mannen)
mannen) vrouwen) respondenten)
135
(100% van de
vrouwen)
193
(100% des
respondenten)
De factoren in verband met de werksituatie omvatten grotendeels de verschillende kringen
die het werk kenmerken: van door de omgeving bepaalde aspecten verbonden met het
productiesysteem dat op zijn beurt is gelinkt aan concurrentiemarkten en neoliberalisme,
over praktische aspecten met betrekking tot werkorganisatie en de manier om in
personeelsbeheer te voorzien, tot de fysieke en menselijke werkomgeving. Deze factoren
zijn gegroepeerd in 9 subcategorieën, die worden voorgesteld in onderstaande tabel.
Tabel 19.
Typologie van de voorstellingen van de slachtoffers met betrekking tot de factoren
verbonden aan de werksituatie die tot de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag
hebben bijgedragen.
A. Context van beroepsstress, prestatiedruk
B. Context van werk met politieke inslag
C. Context van organisatorische verandering
1. hervorming van de opleiding
2. bedrijfsreorganisatie
3. fusie of splitsing van ondernemingen
4. wijziging van politieke meerderheid
5. verandering van hiërarchische superieur
D. Probleem verbonden met personeelsbeheer
1. ongeschikte individuele managementstijl
2. vrijwillige pesterijen en ongewenst seksueel gedrag bepaald door een organisatorisch beleid
3. pesterijen en ongewenst seksueel gedrag gezien als een normale zaak naargelang de managementstijl
4. kleine “familiale” onderneming met allesoverheersende zaakvoerder
E. Probleem verbonden met werkorganisatie
1. gebrek in de evaluatieprocedure van het werk
2. gebrek in de aanwervingprocedure
3. communicatiemoeilijkheden, gebrek in de verspreiding van informatie
4. gebrek in de procedure voor taakverdeling
5. personeelstekort
6. personeelsoverschot
7. ontoereikend beheer van arbeidstijd (flexibiliteit, deeltijds, variabel uurrooster)
8. rentabiliteitsprobleem van de onderneming
F. Probleem verbonden met werkklimaat
1. concurrentieklimaat
2. gunstig werkklimaat voor roddels en geruchten
G. Ongelijke vergoeding, persoonlijke financiële inzet
H. Oncomfortabele werkomgeving
1. geluidsoverlast
2. gemeenschappelijk kantoor
3. gebrek aan bureaus
I. Snelheid van de technologische evolutie maakt bepaalde functies overbodig
-
246

Problemen verbonden met personeelsbeheer worden het vaakst aangehaald (84% van de
getuigenissen) door de personen die met een situatie van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag te maken kregen. Dat doet denken aan de opvattingen van Heinz Leymann (1996)
die vindt dat het management een belangrijke verantwoordelijkheidsfunctie heeft wat de
kwaliteit of de achteruitgang van de werksituatie van een bepaald aantal werknemers betreft.
De ondervraagde vrouwen en mannen lijken unaniem; ze zijn van mening dat de manier
waarop hun onderneming of administratie werd/wordt beheerd een belangrijk element is in
het geweldproces op het werk waarmee ze werden geconfronteerd.
Dat resultaat houdt verband met de beschrijving van de reacties van de hiërarchie met
betrekking tot een persoon die zich over pesterijen of ongewenst seksueel gedrag komt
beklagen. We zullen verder in dit document zien dat een behoorlijk aantal mensen vindt dat
hun hiërarchische superieur de situatie op z’n beloop heeft gelaten of een oplossing heeft
voorgesteld die voor het slachtoffer ontoereikend was.
De tweede factor verbonden met de werksituatie die erg vaak werd genoemd, heeft
betrekking op de organisatie van het werk (taakverdeling, aanwerving, werkevaluatie,
verspreiding van informatie, aantal posten toegewezen aan de taken, beheer van arbeidstijd,
rentabiliteit van de onderneming). 40% van de respondenten vindt dat deze elementen in
verband met werkorganisatie bijdragen tot het proces van geweld op het werk waarmee ze
werden geconfronteerd.
De derde factor, die minder vaak door vrouwen dan door mannen wordt aangehaald, maar in
totaal door 30% van alle respondenten wordt genoemd, is die van organisatorische
verandering. Herstructureringen, fusies of splitsingen van bedrijven, wijziging van politieke
meerderheid, verandering van hiërarchische superieur, blijken factoren die zorgen voor een
destabilisering in de arbeidscontext. Een verandering van de gevestigde orde gaat vaak
gepaard met een reeks wijzigingen die het geheel van de werkorganisatie beïnvloeden en
dikwijls aanzienlijke beroepsstress veroorzaken en het werkklimaat aantasten.
Stress en werkklimaat zijn factoren die worden aangehaald door een vijfde van de
respondenten. Dat is met name zo bij de mannen, die zich in grotere mate beklagen over
druk om meer te presteren en een klimaat dat weinig geschikt is om kwaliteitswerk te kunnen
leveren, hetzij door een te grote concurrentie, hetzij door een laksheid in de omgeving die
roddels en geruchten vrij spel geeft.
De politisering van bepaalde beroepsmilieus en de financiële inzet in bepaalde organisaties
worden in enkele getuigenissen genoemd en zijn blijkbaar geen geïsoleerde gevallen.
De getuigenis van Isaline, 50 jaar, kaderlid in een privé-onderneming, vestigt de aandacht op
verschillende factoren verbonden met de werksituatie, die hebben bijgedragen tot de
achteruitgang van haar beroepssituatie.
Toen de onderneming door een Franse vennootschap werd overgenomen, kwamen de werknemers
van beide beroepsorganisaties in een concurrentiepositie terecht. “Er was duidelijk te veel personeel
voor het aantal beschikbare posten”.
Isaline had dezelfde functies als een ander kaderlid van de Franse vennootschap, namelijk de leiding
over een afdeling met twaalf personen. “De afgevaardigd bestuurder begon informatie door te
spelen aan mijn concurrent maar niet aan mij. Het was een beetje een macho, hij stond ook onder
druk en vreesde zijn job kwijt te raken. In die periode werd ik ernstig ziek, ik werd geopereerd voor
borstkanker. Toen ik mijn werk terug wilde opnemen, was mijn post al aan een andere persoon
toegewezen. Ik kreeg een andere post. De beschrijving van die nieuwe functie heb ik nooit zwart op
wit gezien”. Isaline verliest haar managementverantwoordelijkheden, wordt gedegradeerd en krijgt
een lager salaris in vergelijking met wat ze vroeger verdiende.
247

248

Tabel 20.
Factoren verbonden aan de werksituatie volgens het geslacht van de respondenten.
A. Context van beroepsstress,
prestatiedruk
B. Context van werk met
politieke inslag
C. Context van organisatorische
verandering
D. Probleem verbonden met
personeelsbeheer
E. Probleem verbonden met
werkorganisatie
F. Probleem verbonden met
werkklimaat
G. Ongelijke vergoeding,
persoonlijke financiële inzet
H. Oncomfortabele
werkomgeving
I. Snelheid van de
technologische evolutie
Mannen Vrouwen Totaal X²
16
(28% van de
mannen)
4
(7% van de
mannen)
19
(33% van de
mannen)
49
(85% van de
mannen)
27
(47% van de
mannen)
15
(26% van de
mannen)
9
(16% van de
mannen)
4
(7% des
hommes)
1
(2% des
hommes)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
25
(19% van de
vrouwen)
10
(7% van de
vrouwen)
38
(28% van de
vrouwen)
113
(84% van de
vrouwen)
51
(38% van de
vrouwen)
22
(16% van de
vrouwen)
9
(7% van de
vrouwen)
7
(5% van de
vrouwen)
4
(3% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
41
(21% van de
personen)
14
(7% van de
personen)
57
(30% van de
personen)
162
(84% van de
personen)
78
(40% van de
personen)
37
(19% van de
personen)
18
(9% van de
personen)
11
(6% van de
personen)
5
(3% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
3.758*
Een bepaald aantal factoren verbonden met het slachtoffer werd aangehaald in de
verzamelde getuigenissen, net als een groot aantal andere elementen die hebben
bijgedragen tot de situatie van geweld op het werk. Er was sprake van
persoonlijkheidsaspecten maar ook van situatiegebonden elementen. Deze factoren werden
ingedeeld in 7 verschillende categorieën.
n.s.
n.s.
-
249

Tabel 21.
Typologie van de voorstellingen van factoren verbonden met het slachtoffer, die hebben
bijgedragen tot de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag.
A. Het slachtoffer komt in een nieuwe werkomgeving terecht
B. Het slachtoffer heeft een kenmerk dat afwijkt van de groepsnorm
1. moedertaal
2. leeftijd
3. anciënniteit
4. geslacht
5. sociale klasse
6. etnische afkomst
7. streek waar het slachtoffer vandaan komt
8. religieuze overtuigingen
9. handicap of zwakke gezondheid
10. uiterlijk
11. beroepsstatuut
12. opleidingsniveau
13. politieke voorkeur
C. Het slachtoffer is van mening dat zijn bekwaamheden en houding ten aanzien van het werk te maken
hebben met de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag
1. relationele bekwaamheden
2. beroepsbekwaamheden
3. houding ten aanzien van het werk, arbeidsethiek
4. zijn opvattingen over het samengaan van beroeps- en privé-leven
D. Het slachtoffer heeft gedrag vertoond dat niet in goede aarde is gevallen
1. weigert zich aan te passen aan nieuwe arbeidsvoorwaarden
2. presteert onvoldoende
3. heeft een probleem, een gebrek, een ambtsmisdrijf ontdekt of aan het licht gebracht
E. Het slachtoffer bezit bepaalde persoonlijkheidstrekken die volgens hem/haar te maken hebben met
de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag
1. beweert geen autoriteit te aanvaarden, een sterke persoonlijkheid te hebben
2. zegt geen blad voor de mond te nemen
3. zegt overdreven onderdanig, toegeeflijk te zijn
4. zegt zich erg in te zetten voor het werk
5. zegt te zelfstandig te zijn
6. zegt te naïef te zijn
7. zegt gevoelig, emotioneel zelfs, psychologisch kwetsbaar te zijn
8. zegt een gebrek aan zelfvertrouwen te hebben, makkelijk zichzelf de schuld te geven
9. zegt terughoudend, in zichzelf gekeerd te zijn
10. zegt dynamisch en strijdlustig te zijn
F. Het slachtoffer denkt dat zijn beroepsstatuut hem/haar kwetsbaarder voor pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag heeft gemaakt
1. heeft bevoorrechte contacten met iemand die in het werkmilieu niet graag gezien is
2. heeft een benijdenswaardig statuut
3. is vakbondsafgevaardigde
4. heeft een onzekere arbeidsovereenkomst
G. Het slachtoffer denkt dat bepaalde privé-omstandigheden hem/haar kwetsbaarder voor pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag
hebben gemaakt
1. heeft deze job nodig om te kunnen overleven
2. zegt in een kwetsbare periode te zitten omwille van bepaalde omstandigheden in het privé-leven
250

Bij deze factoren werden de persoonlijkheidstrekken van het slachtoffer het vaakst
aangehaald in de verzamelde getuigenissen. Soms zitten er contrasten in; zo denken
bepaalde slachtoffers dat net zij werden geviseerd omwille van hun sterke persoonlijkheid,
terwijl anderen denken dat hun toegeeflijke aard of hun psychologische kwetsbaarheid heeft
bijgedragen tot het begin van een geweldproces tegen hen. Een ander voorbeeld van
tegenstellingen vinden we in het kenmerk “geen blad voor de mond nemen” en het kenmerk
“terughoudend, in zichzelf gekeerd zijn”. Misschien is het voor het slachtoffer een typische
aanpassingsstrategie om bij zichzelf zwakke plekken te zoeken waarop de belager zich stort,
en zo te trachten een zekere innerlijke controle te houden over de situatie waarop het
slachtoffer totaal geen vat heeft en waar het dus volledig aan overgeleverd is.
Evenveel mannen als vrouwen maken melding van een kenmerk dat ze onderscheidt van de
groepsnorm. Talrijke kenmerken werden door de respondenten genoemd: geslacht, leeftijd,
anciënniteit, moedertaal, sociale of etnische achtergrond, streek van herkomst, religieuze
overtuigingen, handicap of zwakke lichamelijke toestand, uiterlijk, beroepsstatuut,
opleidingsniveau, politieke voorkeur. Ook in dit geval zitten er tegenstellingen in de
getuigenissen die erop lijken te wijzen dat elke persoon ooit wel eens het slachtoffer van
geweld op het werk kan worden. Uit sommige verhalen bleek dat er ook een problematiek is
die eigen is aan België: namelijk het taalkundige conflict tussen Franstaligen en
Nederlandstaligen. De getuigenis van Anouwar, technicus in een groot luchtvaartbedrijf,
bijvoorbeeld. Hij is van mening dat hij niet de enige Franstalige is die wordt gediscrimineerd
ten opzichte van zijn Nederlandstalige collega’s.
“Ik doe mijn werk zoals het hoort, er valt mij niets te verwijten. Met die strategie kon ik voorkomen
dat de pesterijen uit de hand liepen. Maar ik kan er wel geen promotie mee krijgen.”
Overigens beweren een aantal slachtoffers dat het net hun professionele en relationele
bekwaamheden of hun arbeidsethiek zijn die net als vele andere elementen bijgedragen
hebben tot de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag. Over het algemeen zijn de
slachtoffers van mening dat ze goed werk leveren en dat de pesterijen en het ongewenst
seksueel gedrag niet moeten worden verward met een negatieve evaluatie van gebrekkig
werk.
Een vijfde van de ondervraagden maakt bovendien melding van een kwetsbaarheid voor
pesterijen of ongewenst seksueel gedrag omwille van hun beroepsstatuut. Bevoorrechte
relaties hebben met iemand die in hun werkomgeving niet graag gezien is,
vakbondsafgevaardigde zijn, een benijdenswaardige of, integendeel, een onzekere
arbeidsovereenkomst zijn eveneens elementen die verband houden met het beroepsstatuut
van een persoon en die kunnen bijdragen tot het proces van geweld op het werk.
De problematiek van verandering is reeds meermaals besproken, in verband met triggergebeurtenissen
en in de context van organisatorische verandering. Ook hier staat ze tussen
de elementen die verband houden met het slachtoffer en hebben bijgedragen tot het
opduiken van psychologisch geweld. Een vijfde van de getuigenissen maakt melding van dit
element dat van cruciaal belang lijkt voor de mensen die hebben aanvaard om aan de
interviews deel te nemen.
Een ander aspect dat tot hiertoe nog niet aan bod is gekomen, is dat van een gedrag van het
slachtoffer dat bij de werkomgeving niet in goede aarde is gevallen. Een slachtoffer kan
bijvoorbeeld weigerachtig staan tegenover nieuwe arbeidsvoorwaarden waarmee het niet
tevreden is, het slachtoffer krijgt de schuld van zwakke prestaties of er zijn functionele
gebreken die het slachtoffer aan het licht heeft gebracht of zelfs gewoon ontdekt.
251

Tot slot hebben bepaalde slachtoffers gemerkt dat er een rechtstreeks verband bestaat
tussen privé-omstandigheden en een situatie van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag
op het werk. Sommige ondervraagden waren van mening dat het feit dat ze dit werk nodig
hadden om te kunnen leven, hen kwetsbaarder maakte voor pestgedrag.
De analyse van deze resultaten in een genderperspectief kan niet aantonen dat er duidelijke
verschillen bestaan tussen manen en vrouwen op basis van gegevens verzameld
aangaande factoren die verband houden met het slachtoffer en worden verondersteld te
hebben bijgedragen tot het proces van geweld op het werk.
Tabel 22.
Factoren die verband houden met het slachtoffer volgens het geslacht van de respondenten.
A. Het slachtoffer komt in een
nieuwe werkomgeving terecht
B. Het slachtoffer heeft een
kenmerk dat afwijkt van de
groepsnorm
C. Het slachtoffer is van mening
dat zijn bekwaamheden en
houding ten aanzien van het
werk te maken hebben met de
pesterijen en het ongewenst
seksueel gedrag
D. Het slachtoffer heeft gedrag
vertoond dat niet in goede aarde
is gevallen
E. Het slachtoffer bezit bepaalde
persoonlijkheidstrekken die
volgens hem/haar te maken
hebben met de pesterijen en het
ongewenst seksueel gedrag
F. Het slachtoffer denkt dat zijn
beroepsstatuut hem/haar
kwetsbaarder voor pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag
heeft gemaakt
G. Het slachtoffer denkt dat
bepaalde privé-omstandigheden
hem/haar kwetsbaarder voor
pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag hebben
gemaakt
Mannen Vrouwen Totaal X²
13
(22% van de
mannen)
26
(45% van de
mannen)
16
(28% van de
mannen)
14
(24% van de
mannen)
30
(52% van de
mannen)
15
(26% van de
mannen)
6
(10% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
26
(19% van de
vrouwen)
62
(46% van de
vrouwen)
43
(32% van de
vrouwen)
23
(17% van de
vrouwen)
79
(59% van de
vrouwen)
24
(18% van de
vrouwen)
18
(13% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
39
(20% van de
personen)
88
(46% van de
personen)
59
(31% van de
personen)
37
(19% van de
personen)
109
(57% van de
personen)
39
(20% van de
personen)
24
(12% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
-
252

Ten slotte hadden de ondervraagden het vaak uitvoerig over de dader van de feiten
waarover ze zich beklaagden. Er werden hypothesen opgeworpen, door de slachtoffers meer
dan eens voorgesteld als absolute zekerheden, met betrekking tot de persoonlijkheid, het
gedrag en de motivatie van de dader.
253

De voorstellingen die de slachtoffers hebben van de elementen die verband houden met de
dader en mogelijk hebben bijgedragen tot het proces van geweld op het werk, zijn
opgenomen in 9 categorieën. Gezien de frequentie waarmee bepaalde bewoordingen zijn
opgedoken in het relaas dat mensen deden, zijn er aparte categorieën voor de volgende
elementen: “jaloezie” en “machtsmisbruik”. Zonder dat onderscheid zou de invloed van deze
aspecten die van belang leken voor de ondervraagden niet zo duidelijk naar voren zijn
gekomen in de resultaten hieronder.
Tabel 23.
Typologie van de voorstellingen van de slachtoffers van factoren die verband houden met de
dader en hebben bijgedragen tot de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag.
A. Het slachtoffer beschrijft de persoonlijkheid van de dader als pathologisch, wat tot uiting komt via de
pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag
1. heeft psychologische of relatieproblemen
2. is een manipulator
3. is pervers
4. is paranoïde
5. is psychologisch onbuigzaam
B. Het slachtoffer beschrijft bepaalde persoonlijkheidskenmerken van de dader die met de pesterijen of
het ongewenst seksueel gedrag verband lijken te houden
1. is racist
2. is seksist
3. is een vrouwengek
4. houdt geen rekening met anderen
5. is alcoholverslaafde
6. wil niet tegengesproken worden
C. Het slachtoffer is van mening dat bepaalde dingen die de dader heeft meegemaakt, te maken hebben
met zijn gedrag
1. is gefrustreerd om professionele redenen
2. is gefrustreerd om persoonlijke redenen
3. is verliefd op het slachtoffer maar het slachtoffer heeft niet dezelfde gevoelens
D. Het slachtoffer is van mening dat het gedrag van de dader tegenover hem/haar is ingegeven door een
gevoel van jaloezie, afgunst
E. Het slachtoffer is van mening dat de dader zijn macht misbruikt
F. Het slachtoffer is van mening dat het beroepsstatuut van de dader zijn gedrag in de hand werkt
1. geniet politieke steun
2. geniet steun in de hiërarchie
3. zit in een professionele concurrentiestrijd met het slachtoffer
G. Het slachtoffer wijt het gedrag van de dader aan een gebrek aan beroepsbekwaamheid
1. is incompetent
2. is onvoldoende opgeleid
3. mist ervaring
H. Het slachtoffer gelooft dat de dader een doel nastreeft
1. wil het slachtoffer uitschakelen
2. wil personeel vervangen
3. heeft overdreven persoonlijke belangen, is een carrièrejager, wil macht of geld in handen krijgen
I. Het slachtoffer is van mening dat de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag geen geïsoleerd
feiten zijn in hoofde van de dader
1. heeft andere medewerkers aangezet om het slachtoffer schade toe te brengen
2. staat bekend als iemand met wie het moeilijk leven is, die reeds andere mensen heeft gepest
254

255

Heel wat slachtoffers onder de ondervraagden zijn van mening dat de pesterijen of het
ongewenst seksueel gedrag die ze hebben ondergaan geen geïsoleerd feit was in hoofde
van de belager, enerzijds omdat hij andere werknemers had aangezet om het slachtoffer
eveneens schade toe te brengen, en anderzijds omdat hij bekend stond als iemand met wie
het moeilijk leven is, en die ook al andere mensen had gepest. Meer vrouwen dan mannen
halen dit element aan als een factor die kan hebben bijgedragen tot het proces van belaging.
Het kan gaan om een strategie die de slachtoffers ontwikkelen om te vechten tegen het
isolement dat ze gewaarworden gedurende deze geweldsituatie.
Bovendien vertoont het werk van Marie-France Hirigoyen, aangaande verdorven geweld met
name in het kader van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk, grote
overeenkomsten met de manier waarop bepaalde personen hun belager hebben
beschreven, d.w.z. ze gebruiken termen ontleend aan het jargon van de psychiatrie om een
pathologische persoonlijkheid te beschrijven. Bijna 40% van de ondervraagden heeft een
dergelijke diagnose weergegeven om uit te leggen aan welk geweldproces ze waren
blootgesteld in het kader van hun beroepsactiviteit. Hoewel vooral vrouwen in onze
steekproef de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag die ze hebben ondergaan op
deze manier uitleggen, is het verschil tussen mannen en vrouwen in deze niet statistisch
aangetoond. De personen die akkoord zijn gegaan om deel te nemen aan de kwalitatieve
gesprekken hebben, voor het merendeel, een hoger opleidingsniveau. Dat is wellicht een
van de redenen waarom ze toegang hebben tot lectuur met betrekking tot pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag waarin ze hun situatie hebben herkend en geanalyseerd.
Béatrice, psychologe, beschrijft haar directrice als “Iemand met een pathologische drang naar
macht, intelligent maar verdorven”.
Maximilien, geneesheer-specialist, spreekt over zijn belager met de volgende bewoordingen: “Het is
een manipulator, hij is niet in staat om zichzelf in vraag te stellen. Hij heeft er behoefte aan om de
schuld voor zijn eigen falen bij anderen te leggen, hij heeft behoefte aan een zondebok”.
Zonder hier de ganse persoonlijkheid van de vermoedelijke dader van de feiten als
pathologisch te willen bestempelen, beschrijft een vijfde van de respondenten bepaalde
trekken van de dader die volgens hen verband hielden met de pesterijen of het ongewenst
seksueel gedrag. Bij die trekken zitten discriminerende gedragingen: bepaalde mensen van
vreemde afkomst hadden het over racisme, bepaalde vrouwen verwezen naar seksisme.
Ook een vermoedelijke alcoholverslaving en niet omkunnen met frustraties, of zelfs een
totaal gebrek aan onbaatzuchtigheid en empathie komen voor.
Het beroepsstatuut van de dader wordt eveneens voorgesteld als een element dat er mee
voor heeft gezorgd dat het geweldproces zich kon ontwikkelen. Het feit dat de dader politieke
steun of steun bij de hiërarchie geniet of zich op beroepsvlak in een concurrentiesituatie met
het slachtoffer bevindt, zijn eveneens factoren die volgens zowel mannelijke als vrouwelijke
slachtoffers worden gezien als elementen die tot de pesterijen of het ongewenst seksueel
gedrag hebben bijgedragen.
De getuigenis van Gaëtane, 49 jaar, gemeentebediende, is vrij duidelijk over de verbanden
die sommige slachtoffers zien tussen beroepsstatuut, machtsmisbruik en bepaalde
persoonlijkheidstrekken van de belager. Dit is de beschrijving van de dader van de feiten die
door de interviewster werd gemaakt:
“De baas van de betrokkene was partijsecretaris. In 7 jaar tijd werkte hij zich van gewone klerk op
tot directiechef. Hij kreeg alles wat hij wilde, profiteerde van zijn macht. Zijn daden waren niet
gerechtvaardigd en in strijd met het reglement. Het is een uiterst autoritair persoon, die zich
256

hooghartig gedraagt. Zijn bliksemsnelle promotie is hem naar het hoofd gestegen. Hij is erg
zelfverzekerd”.
Het relaas van Romain, 40, arbeider in een fabriek van chemische producten haalt dezelfde
problematiek aan, maar de gemelde feiten vertonen een graad van geweld die men
subjectief zeer hoog zou kunnen noemen.
De eerste tekenen van wat hij “pesterijen” noemt, vielen samen met de promotie van zijn
diensthoofd, die tot ploegbaas werd benoemd. Axel komt dan bijna dagelijks bij het slachtoffer over
de vloer, en verplicht hem om mee op café te gaan en daar voor de consumpties te betalen. Deze
situatie brengt het slachtoffer in een benarde financiële toestand. De aanwezigheid van de “belager
gaat steeds meer doorwegen: “Om het even wanneer daagde hij bij mij thuis op. Meermaals
gebeurde dat ‘s nachts, omstreeks één uur. Hij kwam dan langs met de bedoeling mij geld af te
troggelen en de sommen die hij eiste werden steeds groter”.
Het gaat zelfs zo ver dat Romain het verbod krijgt om nog persoonlijke spullen te kopen. Als hij zich
daartegen verzet, wordt hij op het werk met de gevolgen geconfronteerd, want Axel beheert zijn
contracten, die van week tot week worden vernieuwd. Het gebeurde dat de arbeidsovereenkomst
van Romain vóór een paar weken niet werd verlengd. Vervolgens ging de afpersing door op het
werk. Door deze situatie moest Romain met ziekteverlof gaan, waarna hij werd ontslagen.
Andere, meer situatiegebonden aspecten verbonden met de belager zijn door verschillende
ondervraagden aangehaald. Ze zien in bepaalde omstandigheden die de dader heeft
meegemaakt, een verklaring voor zijn gedrag naar hen toe: professionele of privé-problemen
die voor frustratie hebben gezorgd, een onbeantwoorde liefde als de persoon die het
slachtoffer zal worden, de gevoelens van zijn collega niet beantwoordt. Statistisch zijn er
meer vrouwen dan mannen in de steekproef die melding maakten van deze verklarende
hypothese voor het geweldproces waarmee ze te maken kregen.
Zeer vaak wijten de slachtoffers het geweld van de dader aan jaloezie of afgunst ten
opzichte van hen. Ook in dat geval dichten meer vrouwen dan mannen de belager dergelijke
gevoelens toe. Het verschil is statistisch significant.
Daarentegen zijn er evenveel mannen als vrouwen die denken dat de pesterijen of het
ongewenst seksueel gedrag slechts middelen zijn die de dader gebruikt om een bepaald
doel te bereiken: het slachtoffer uitschakelen om het eventueel door iemand anders te
vervangen (dit wordt in het bijzonder gemeld door mensen die pesterijen of ongewenst
seksueel gedrag hebben meegemaakt als gevolg van belangrijke organisatorische
wijzigingen). Soms ziet de ondervraagde in het gedrag van de belager een handelwijze bij
het nastreven van overdreven persoonlijke belangen, een statuut dat hem meer macht en/of
geld zal opleveren.
Tot slot wijt een bepaald aantal respondenten de pesterijen of het ongewenst seksueel
gedrag waarvan ze het slachtoffer werden aan een gebrek aan bekwaamheid bij de dader
van de feiten: ofwel omdat hij onvoldoende is opgeleid, ofwel omdat hij over onvoldoende
ervaring of bekwaamheid beschikt.
De onderstaande voorbeelden tonen aan dat er in de meeste gevallen opmerkingen worden
gemaakt over het gedrag of de motivaties van de dader.
257

Roxane, 50 jaar, bediende in een openbare administratie, ontwikkelt uitvoerige hypothesen over de
verklarende factoren voor het gedrag van haar superieur naar haar toe. “Ze is incompetent. En ze is
zeker jaloers, want ik heb meer kennis van zaken dan zij, maar ook omdat ik getrouwd ben en geen
kinderen heb, zodat ik op vakantie kan gaan en er een aangename levensstijl op kan nahouden”.
Roxane zegt dat de houding van haar collega’s ook tot de pesterijen heeft bijgedragen: “Ik ga ervan
uit dat ze niets hebben gedaan om me te helpen omdat ze zelf slachtoffer van pesterijen vreesden te
worden. Bovendien kregen nieuwelingen opdracht om niet met mij te praten en me te negeren. De
bazin beschreef me als iemand met wie je maar beter niet om kunt gaan.
Volgens Roxane “had de bazin psychologische problemen en leed ze aan achtervolgingswaanzin
want ze was ervan overtuigd dat ik het op haar gezin had gemunt, wat helemaal niet zo was”.
Fabienne, 52, industrieel ingenieur van opleiding, bekleedt een functie als wetenschappelijk
onderzoeker. Haar beroepssituatie begon achteruit te gaan toen de kandidatuur van haar baas, die
een promotie wilde, werd geweigerd. Sedert de weigering “werkte hij al zijn frustraties op mij uit.
Bovendien is hij Nederlandstalig en heeft hij geen hoge pet op van Franstaligen; en ik ben
Franstalig. Ik denk dat hij me wil vervangen door een tijdelijk ambtenaar, maar ik ben benoemd”.
258

Tabel 24.
Factoren verbonden met de belager volgens het geslacht van de respondenten.
A. Het slachtoffer beschrijft de
persoonlijkheid van de dader als
pathologisch, wat tot uiting komt
via de pesterijen of het
ongewenst seksueel gedrag
B. Het slachtoffer beschrijft
bepaalde
persoonlijkheidskenmerken van
de dader die met de pesterijen of
het ongewenst seksueel gedrag
verband lijken te houden
C. Het slachtoffer is van mening
dat bepaalde dingen die de dader
heeft meegemaakt, te maken
hebben met zijn gedrag
D. Het slachtoffer is van mening
dat het gedrag van de dader
tegenover hem/haar is ingegeven
door een gevoel van jaloezie,
afgunst
Mannen Vrouwen Totaal X²
17
(29% van de
mannen)
11
(19% van de
mannen)
5
(9% van de
mannen)
3
(5% van de
mannen)
E. Het slachtoffer is van mening
dat de dader zijn macht misbruikt 21
(36% van de
F. Het slachtoffer is van mening
dat het beroepsstatuut van de
dader zijn gedrag in de hand
werkt
G. Het slachtoffer wijt het gedrag
van de dader aan een gebrek aan
beroepsbekwaamheid
mannen)
14
(24% van de
mannen)
5
(9% van de
mannen)
H. Het slachtoffer gelooft dat de
dader een doel nastreeft 11
(19% van de
I. Het slachtoffer is van mening
dat de belaging geen geïsoleerde
feiten zijn in hoofde van de dader
mannen)
18
(31% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
54
(41% van de
vrouwen)
27
(20% van de
vrouwen)
32
(24% van de
vrouwen)
31
(23% van de
vrouwen)
54
(41% van de
vrouwen)
30
(22% van de
vrouwen)
16
(12% van de
vrouwen)
22
(16% van de
vrouwen)
57
(42% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
71
(37% van de
personen)
38
(20% van de
personen)
37
(19% van de
personen)
34
(18% van de
personen)
75
(39% van de
personen)
44
(23% van de
personen)
21
(11% van de
personen)
33
(17% van de
personen)
75
(39% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
n.s.
n.s.
5,956*
8,848**
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
-
259

3.2.4. Gevolgen van de geweldsituatie op het werk
De situaties van geweld op het werk waaraan de ondervraagden werden blootgesteld,
brengen grote gevolgen met zich voor het beroeps- en privé-leven. Deze doen zich voor op
verschillende momenten in de evolutie van het pestproces. Van de slachtoffers met wie werd
gesproken waren er een aantal die uit de benarde situatie waren geraakt, maar velen
kampten er nog steeds mee of waren er slechts korte tijd geleden aan kunnen ontsnappen,
zodat ze nog dagelijks met de gevolgen werden geconfronteerd. Die laatsten waren vaak
met ziekteverlof gestuurd voor de behandeling van een depressie of ernstige
psychosomatische stressproblemen. Daarom vertelden vele ondervraagden uitvoerig over
het leed dat ze hadden doorgemaakt en gaven sommigen een zeer volledig overzicht van
de verschillende symptomen die ze hadden ontwikkeld. Anderen daarentegen legden
gewoon uit dat ze gezondheidsproblemen hadden gehad, zonder daar verder op in te gaan.
Niettemin zijn er, vertrekkende van het corpus van ingezamelde verhalen, categorieën
aangemaakt om de bekomen informatie aangaande dit thema samen te vatten.
De gevolgen van de geweldprocessen die mensen op het werk ondergaan en die zijn
onderzocht, kunnen worden verdeeld over vijf grote gebieden in het leven van een persoon:
het professionele gebied, het gebied van lichamelijke gezondheid, het gebied van
psychologische gezondheid, het sociale gebied, het materiële gebied. Deze vijf gebieden
beslaan grotendeels het hele leven van een individu, zodat inbreuken op elk van deze
gebieden aanleiding geven tot een belangrijk nadeel voor het slachtoffer van geweld op het
werk. De gevolgen lijken zich bovendien achtereenvolgens voor te doen, gezien het bestaan
van nauwe banden tussen de verschillende kringen die door het fenomeen worden
beïnvloed.
260

Professionele gevolgen
A. Negatief
Tabel 25.
Typologie van de gevolgen van de belaging voor het
beroeps- en privé-leven van de slachtoffers.
1. Het slachtoffer is met ziekteverlof gegaan
2. Het slachtoffer heeft een negatieve evaluatie, een blaam, een dienstnota gekregen
3. Het slachtoffer is overgeplaatst naar een andere dienst
4. Het slachtoffer voelt zich bedreigd met ontslag
5. Het slachtoffer krijgt ontslag of opzeg
6. Het slachtoffer heeft ontslag genomen
7. Het slachtoffer is op pensioen of brugpensioen gesteld
8. Het slachtoffer zoekt ander werk
9. Het slachtoffer ondervindt problemen om opnieuw werk te vinden
10. Het slachtoffer kan niet verder evolueren in zijn beroepsloopbaan
11. Het slachtoffer is gedemotiveerd, heeft geen interesse meer voor zijn werk
12. Het slachtoffer heeft professionele relaties laten verwateren of betreurt het verval van zijn professionele relaties
13. Het slachtoffer ondervindt moeilijkheden om zijn werk naar behoren te doen
14. Het slachtoffer heeft een kwalijke reputatie in zijn bedrijf
15. Het slachtoffer was betrokken bij een arbeidsongeval
16. Het slachtoffer is bang om naar het werk te gaan, bang om zijn belager tegen te komen
B. Positief
1. Het slachtoffer vindt dat deze situatie geen zware gevolgen op lange termijn heeft gehad, en is in ere hersteld
Fysieke gevolgen
C. Niet nader genoemde gezondheidsproblemen
D. Psychosomatische stresssymptomen
1. Pijn
2. Cardiovasculaire problemen
3. Spijsverteringsproblemen
4. Gewichtsproblemen (belangrijke gewichtstoename of –afname)
5. Uitputting, vermoeidheid
6. Huidproblemen
7. Slaapproblemen (moeilijk inslapen, ’s nachts wakker worden, nachtmerries, te vroeg ontwaken)
8. Seksuele problemen (verminderd libido, vruchtbaarheidsproblemen)
9. Problemen met endocrien systeem
10. Verlamming van psychosomatische oorsprong
11. Laag geboortegewicht van baby
E. Chronische ziekte
1. Kanker
Psychologische gevolgen
F. Negatief: psychosomatische stresssymptomen
1. Verlies van zelfvertrouwen
2. Geen vertrouwen meer in anderen, overdreven wantrouwen
3. Stresssymptomen
4. Angstsymptomen, paniekaanvallen
5. Slecht humeur, prikkelbaarheid
6. Piekeren
7. Cognitieve problemen (problemen met geheugen, concentratie, aandacht)
8. Huilbuien
9. Zelfmoordgedachten
10. Zichzelf in vraag stellen valt het slachtoffer zwaar
261

Psychologische gevolgen
G. Negatief: psychische decompensatie
1. Depressie, verlies van levenslust
2. Verslaving (alcohol, tabak, geneesmiddelen)
3. Zelfmoordpoging
4. Zelfmoord
5. Psychotische neigingen
6. Ernstige achteruitgang van de geestelijke gezondheid
H. Positief
1. Dankzij de ervaring is de persoon sterker geworden en geëvolueerd
Sociale gevolgen
I. Negatief
1. Sociaal isolement
2. Familiale problemen, binnendringen in privé-leven
J. Positief
1. Het slachtoffer en zijn familie komen nader tot elkaar
Financiële en administratieve gevolgen
K. Negatief
1. Financiële problemen
Administratieve zorgen, het slachtoffer ondervindt moeilijkheden om bepaalde documenten te bekomen waardoor het
zich administratief in regel kan stellen en krijgen wat het tegoed heeft (C4 is moeilijk te bekomen, geen akkoord over
reden van ontslag, vertraging in pensioendossier)
De meeste informatie-elementen die werden verzameld over dit thema hebben een
negatieve bijklank, wegens de benarde, zelfs traumatische aard van de situatie van
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag in sommige gevallen. Niettemin werd er melding
gemaakt van een positieve afloop door een paar respondenten die voldoende afstand
hadden kunnen nemen van deze moeilijke situatie:
- op professioneel vlak hebben 9 personen uiteindelijk geen grote problemen gehad op
lange termijn, ofwel omdat ze elders beter werk hebben gevonden, ofwel omdat de
wijzigingen van hun arbeidsvoorwaarden voor hen voordelig zijn uitgedraaid;
- op psychologisch vlak hebben 24 personen deze ervaring beschouwd als een test die het
hen mogelijk heeft gemaakt te evolueren op persoonlijk en sociaal vlak; sommigen zetten
zich bijvoorbeeld in voor slachtofferhulp;
- op sociaal vlak hebben 8 personen de prioriteiten in hun leven eens op een rij gezet en
hebben ze de banden met hun familie aangehaald; die reorganisatie van hun bestaan
werd gezien als een voldoening.
Albert, 38, wordt door de inrichtende macht benoemd tot schooldirecteur. Vanaf zijn eerste werkdag
maakt het lerarenkorps hem het werken erg moeilijk. De leerkrachten weigeren deel te nemen aan
algemene vergaderingen, ze lezen de krant, keren hem de rug toe of spelen kaart tijdens de
pedagogische studiedag of tijdens een vergadering, laten voor zijn deur de geschenkjes achter die
hij hen ter gelegenheid van Kerstmis als bedankje had gegeven, slaan met de deur van zijn bureau
als ze het ergens niet mee eens zijn. Een leerkracht verspreidt valse geruchten over het privé-leven
van de betrokkene om hem in diskrediet te brengen bij de andere leerkrachten en de ouders van de
leerlingen. De uitstoting vanwege het onderwijzend personeel wordt ingegeven door de gewijzigde
omstandigheden in het bestuur. Ten eerste had de directrice die hij verving haar baan opgegeven op
verzoek van haar religieuze orde. De leerkrachten kenden haar al jaren en sommigen hadden als
kind zelfs les van haar gekregen.
262

Bovendien had een leerkracht van de school zijn kandidatuur als opvolger van de directrice ingediend
maar werd die niet in aanmerking genomen door de inrichtende macht.
Ten slotte kwam Albert aanzetten met een programma dat te veel wijzigingen met zich bracht, want
in die periode werden heel wat pedagogische hervormingen doorgevoerd, wat de leerkrachten maar
moeilijk konden aanvaarden.
De betrokkene heeft geprobeerd om met de leerkrachten en de ouders te praten, legde de nodige
luisterbereidheid aan de dag maar hield vast aan zijn professionele overtuigingen. Deze moeilijke
periode heeft bijna 18 maanden geduurd, en in die tijd is hij 8 kg vermagerd en is al zijn haar grijs
geworden. Op lange termijn is hij uiteindelijk door alle leerkrachten aanvaard. Dit is de commentaar
van de interviewster met betrekking tot de gevolgen van deze moeilijke situatie: “Omdat hij van zich
af heeft gebeten en zich goed heeft gehouden, en omdat alles nu goed gaat, zijn vele mensen hem
dankbaar en durven ze op school meer voor hun mening uitkomen. Hij is er in geslaagd om het
nieuwe pedagogische programma in te voeren. Hij heeft op persoonlijk vlak voldoening en
bevestiging gevonden. Nu geniet hij erkenning.”
Wat de negatieve gevolgen betreft, hebben de beschreven situaties van pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag bij zowat alle personen problemen veroorzaakt in hun
beroepssituatie. De aspecten van die verslechtering van hun beroepssituatie die het vaakst
worden genoemd, zijn: met ziekteverlof gaan (28%), ontslag (25%), demotivatie inzake de
beroepsactiviteit (25%), moeilijkheden om het werk goed te doen (20%), ander werk zoeken
(18%), blokkering van beroepsloopbaan (17%) en overplaatsing (16%).
Deze gevolgen weerspiegelen niet alleen de professionele moeilijkheden van de persoon die
zich slachtoffer van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag voelt, ze schetsen eveneens
een achteruitgang van het werkklimaat ten gevolge van absenteïsme en de demotivatie van
deze persoon, een achteruitgang die wellicht een weerslag heeft op de ganse werkgroep.
Bovendien dreigt het ziekteverlof, dat zo vaak in de getuigenissen wordt aangehaald en
eventueel een noodzakelijke overgang op korte termijn kan zijn waardoor de persoon afstand
kan nemen en zich verzorgen, in heel wat gevallen op lange termijn te verworden tot een
manier om het probleem terzijde te schuiven zonder dat er een echte oplossing is gevonden.
Deze aanpak van de situatie brengt aanzienlijke kosten voor de gemeenschap met zich,
maar ook voor de onderneming en met name voor de werkgroep, die zal moeten opdraaien
voor de werkoverlast.
In bepaalde gevallen, zoals dat van Marine, bestuurster van een rustoord, ontwikkelt het
slachtoffer fysieke symptomen die zorgen voor een zeer langdurige arbeidsongeschiktheid.
Na tal van moeilijkheden die ze tijdens de uitvoering van haar beroepsactiviteit heeft ondervonden
en die met name werden veroorzaakt door de OCMW-secretaris van wie het rustoord afhankelijk was
(beledigingen, afkeuring in het bijzijn van het personeel van het rustoord, ongerechtvaardigde kritiek
op het werk, sabotage van het werk), viel Marine ten prooi aan hartproblemen. Ten tijde van het
interview was ze daarom al 3 jaar met ziekteverlof.
Psychologische en fysiologische symptomen die zich zeer waarschijnlijk ontwikkelen in een
context van intense spanning worden eveneens in de meeste getuigenissen aangehaald. Het
relaas van France, 33 jaar, is een illustratie die erg veel gelijkenissen vertoont met andere
verhalen over de achteruitgang van de lichamelijke en geestelijke gezondheidstoestand.
Bij haar komst op de dienst van een ziekenhuis waar ze zal worden tewerkgesteld, krijgt ze te
maken met uitstotingsgedrag vanwege de hoofdverpleegster. “Ze noemde me “keffertje” in het
263

ijzijn van al mijn collega’s. Alles wat ik deed, werd nauwlettend in de gaten gehouden, ik werd op
het matje geroepen voor de meest onbenullige dingen. Ze verweet me voortdurend dat ik het gepiep
niet snel genoeg afzette. Wat ik ook deed, het was nooit goed. Ze zei dat ik ofwel te kalm ofwel te
hevig in mijn werk was.”
De arbeidsvoorwaarden die door het slachtoffer “stresserend” werden genoemd, hebben
wellicht de spanningen tussen de verschillende personen opgedreven. Bij gebrek aan
voldoende middelen wordt het merendeel van het verplegend personeel geconfronteerd met
een werktoename. De symptomen die France ontwikkelde, waren: oververmoeidheid,
herhaaldelijk maagontstekingen, slaapproblemen, paniekaanvallen, prikkelbaarheid, een
gevoel van onmacht, verlies van zelfvertrouwen. Als gevolg van die opeenstapeling van
problemen ging ze eerst met ziekteverlof gedurende drie maanden, waarna ze een
overplaatsing aanvroeg. Ze is eveneens psychotherapeutisch behandeld.
Meer dan de helft van de mensen die in het kader van de kwalitatieve interviews hebben
getuigd, lijkt te hebben geleden aan psychische decompensatie: depressie (54%), alcohol-,
tabaks- en geneesmiddelenmisbruik (10%), een ernstige achteruitgang van de geestelijke
gezondheid (10%), zelfmoordpogingen (3%), waanvoorstellingen (1%), één getuige maakte
melding van zelfmoord van een slachtoffer (0,5%).
Toen Pascaline, 36 jaar, secretaresse in een opleidings- en onderwijscentrum, aan het
interview deelnam, dat werd uitgevoerd in het kader van de studie, was dat de eerste keer in
weken dat ze de deur uit durfde. Ze was bijzonder geremd en zichtbaar onder invloed van
zware medicatie; ze slikte antidepressiva en angstbestrijdende middelen. Haar
beroepssituatie is eerder reeds uitgelegd in het kader van trigger-gebeurtenissen bij de
problematiek van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag. Ze heeft haar ontslag beleefd
als een mislukking en vreest dat ze hetzelfde nog eens zal meemaken in een andere job. Ze
leek weinig sociale contacten te hebben, en leefde teruggetrokken in haar flat. Ze voelde
grote angst bij de gedachte om zich in het openbaar te vertonen.
Een van de erg moeilijke gevolgen voor de respondenten is het sociale isolement waarin ze
zich bevinden. Er zal hierop nog worden ingegaan in het kader van de reacties van de
persoonlijke omgeving van de slachtoffers. Sommige mensen hadden het gevoel dat ze erg
machteloos stonden tegenover de eenzaamheid waarmee ze te maken kregen. Bovendien
hadden de problemen die ze dagelijks op het werk ondervonden, gevolgen voor hun privéleven,
en dat bracht uiteenlopende reacties uit de omgeving met zich. Dit zal worden
behandeld in het laatste deel van dit verslag.
Ten slotte maakte een bepaald aantal personen melding van het feit dat de conflictsituatie
die ze doormaakten, gevolgen had op administratief vlak.
Virginie, 61 jaar, lerares, wilde haar beroep zo lang mogelijk blijven uitoefenen. De directeur van de
school waar ze les gaf, vroeg haar of ze vervroegd met pensioen wilde gaan, maar dat weigerde ze.
De meeste van haar hoofdtaken (lesgeven) werden haar daarop ontnomen en ze kreeg het beheer
van de schoolbibliotheek toegewezen, wat haar van haar collega’s isoleerde. Ze wilde de uitdaging
aangaan, maar werd valselijk beschuldigd en kreeg ongegronde kritiek in verband met haar werk.
Terwijl ze les gaf, kwam de directeur achteraan in de klas zitten en haar examens werden nog eens
extra door hem verbeterd. Ze werd door de directeur vaak in diskrediet gebracht in het bijzijn van
haar leerlingen.
Uiteindelijk werd ze door de moeder van een leerling, die ook een collega was, beticht van
psychologische belaging van de leerlingen. Ze verklaarde: “dat was de druppel die de emmer deed
overlopen, ik heb de school verlaten en zette er geen voet meer binnen”. Ze gaat met ziekteverlof en
264

vraagt haar pensioen aan. Maar ook dan nog gaan de pesterijen door. “Mijn dossier is 9 maanden
lang geblokkeerd. De school had de nodige documenten niet tijdig verstuurd”.
Deze administratieve problemen worden dan door het slachtoffer gezien als een voortzetting
van de pesterijen. Daarnaast brengen ze vertragingen van betalingen en financiële zorgen
met zich. Die zorgen zijn er ook voor de personen die ontslag hebben genomen of ontslagen
zijn. Het inkomensverlies is aanzienlijk en de kosten die met een medische en
psychotherapeutische behandeling gepaard gaan, kunnen een rem op de redmiddelen
vormen.
Een vakbondsafgevaardigde doet het tragische verhaal van een verpleegster die een eind
aan haar leven maakte als gevolg van een achteruitgang van haar lichamelijke en geestelijke
gezondheidstoestand in het kader van problematiek van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag op het werk.
Alles begon met een arbeidsongeval met ernstige gevolgen: een discushernia. Het slachtoffer werd
meermaals overgeplaatst naar verschillende diensten om te proberen om werk te vinden dat beter bij
haar capaciteiten paste, maar tevergeefs. Doorheen al die pogingen om weer in het arbeidsproces te
worden opgenomen, deed ze niet langer het werk van verpleegster maar was ze nu eens
verpleeghulp, dan weer onthaalbediende en poetsvrouw, wat haar slecht beviel. Ze was het voorwerp
van uitsluiting door haar collega’s, werd bekritiseerd omdat ze te weinig presteerde, ze kreeg te horen
dat ze nergens voor deugde, en men vertrouwde haar geen enkele taak meer toe. Ze werd ontslagen
wegens overmacht (zonder vergoeding of vooropzeg). Ze raakt in ernstige financiële moeilijkheden
en moet weer bij haar bejaarde ouders gaan wonen, die niet goed met de situatie overweg kunnen.
“Het slachtoffer raakte in die periode van haar leven verzwakt, ze werd depressief en ontmoedigd, ze
werd waarschijnlijk door een psychiater gevolgd en nam antidepressiva. Uiteindelijk pleegde ze
zelfmoord.”
De zelfmoordproblematiek blijft uiteraard een erg complexe materie die wellicht past binnen
een ruimere context dan die van geweld op het werk. Toch houdt een opeenstapeling van
problemen veroorzaakt door dit soort agressie risico’s in voor het psychische evenwicht van
werknemers.
De analyse van de resultaten inzake de gevolgen van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag in een genderperspectief heeft geen duidelijk statistisch verschil kunnen aantonen
tussen mannen en vrouwen binnen de steekproef. De gevolgen werden zonder onderscheid
door alle slachtoffers aangehaald.
Tabel 25.
Typologie van de gevolgen van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag volgens het
geslacht van de respondenten.
A. Negatieve professionele
gevolgen
B. Positieve professionele
gevolgen
Mannen Vrouwen Totaal X²
55
(95% van de
mannen)
4
(7% van de
mannen)
133
(99% van de
vrouwen)
5
(4% van de
vrouwen)
188
(97% van de
personen)
9
(5% van de
personen)
C. Niet nader genoemde licha- 0 6 6 n.s.
n.s.
n.s.
265

melijke gevolgen (0% van de
mannen)
D. Fysiologische stress-
symptomen
33
(57% van de
mannen)
E. Chronische ziekte 0
(0% van de
mannen)
F. Negatieve psychologische
gevolgen: psychologische
stresssymptomen
G. Negatieve psychologische
gevolgen: psychische
decompensaties
H. Positieve psychologische
gevolgen
52
(90% van de
mannen)
33
(57% van de
mannen)
9
(16% van de
mannen)
I. Negatieve sociale gevolgen 34
(59% van de
mannen)
J. Positieve sociale gevolgen 3
(2% van de
mannen)
K. Financiële en administratieve
gevolgen
19
(33% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
(4% van de
vrouwen)
90
(67% van de
vrouwen)
3
(2% van de
vrouwen)
115
(85% van de
vrouwen)
81
(60% van de
vrouwen)
15
(11% van de
vrouwen)
76
(56% van de
vrouwen)
5
(3% van de
vrouwen)
44
(33% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
(3% van de
personen)
123
(64% van de
personen)
3
(2% van de
personen)
167
(87% van de
personen)
114
(59% van de
personen)
24
(12% van de
personen)
110
(57% van de
personen)
8
(4% van de
personen)
63
(33% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
-
266

3.2.5. Strategieën van de slachtoffers om met de geweldsituatie te kunnen
omgaan
Inleiding
In verband met de hoger beschreven benarde situaties hebben de slachtoffers van geweld
op het werk in hun verhaal heel wat strategieën beschreven met het oog op een beëindiging
van de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag of alleszins toch als middel om er zich
zo goed mogelijk tegen te beschermen.
Lazarus en Folkman (1984) gebruiken het begrip “coping styles” of aanpassingsstrategieën
als benaming voor “het geheel van cognitieve en gedragsinspanningen bestemd voor het
beheersen, verminderen of verdragen van interne of externe eisen die de redmiddelen van
een individu bedreigen of te buiten gaan”. In een stresserende situatie, en zo kan men een
situatie van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk beschrijven (de
symptomen die de slachtoffers ontwikkelen lijken op die welke worden beschreven in de
literatuur aangaande het fysiologische stressproces), gaan de individuen verschillende
pogingen ondernemen om daar mee om te gaan.
Deze strategieën kunnen cognitief-affectief van aard zijn. In dat geval ontwikkelt de persoon
gedachteschema’s of drukt hij emoties uit. De strategieën kunnen eveneens meer directe
gedragsvormen aannemen. De functie van een aanpassingsstrategie is tweeledig: het
individu helpen om zich aan te passen of zijn aanpassing te behouden in een stresserende
situatie (strategieën gericht op het probleem) en/of bij de emotionele ontreddering als gevolg
van dat probleem (strategieën gericht op emotie). De strategieën die in de verhalen van de
slachtoffers van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk naar voren komen,
worden gegroepeerd volgens dat onderscheid.
267

Strategieën gericht op emotie
A. Primaire emoties
1. Woede
2. Droefheid, wanhoop, tranen
3. Tranen tijdens het interview
4. Angst, wantrouwen
Tabel 26.
Typologie van aanpassingsstrategieën.
B. Ervaren emoties
1. Onbegrip, verbijstering
2. Twijfel
3. Onmacht
4. Onrechtvaardigheid
5. Schuldgevoel
6. Gevoel van eenzaamheid, het gevoel verlaten te zijn
7. Het gevoel vernederd, niet gewaardeerd te worden
8. Het gevoel verwoest te zijn
9. Het gevoel van mislukking
10. Het gevoel van ontmoediging
C. Verdringing
Strategieën gericht op het probleem
A. Probleem uit de weg gaan
De situatie ontkennen, niet willen inzien
B. Houding tegenover werktaken aanpassen
1. Zijn werk verder zetten op dezelfde manier/onverschilligheid veinzen
2. Meer werken, proberen om zo goed mogelijk aan de vereisten te voldoen, voortdurend het werk
controleren, dubbel zo voorzichtig zijn
3. Zich bezig proberen te houden als er geen werk is
4. Minder investeren in het werk/arbeidstijd beperken
C. Houding tegenover agressor aanpassen
1. Agressor het hoofd bieden
2. Agressor uit de weg gaan
3. Praten, proberen om zich met de agressor te verzoenen
4. Huilen om de agressor te vermurwen
D. Toevlucht zoeken bij autoriteit
1. een beroep doen op de hiërarchie
2. een beroep doen op de medische inspectie/sociale wetten
3. een beroep doen op het gerecht
4. een beroep doen op een politicus
5. klacht neerleggen bij de politie
6. een beroep doen op de vakbond/lid van de vakbond worden
E. Sociale steun zoeken
1. een beroep doen op de collega’s
2. een beroep doen op de vertrouwenspersoon
3. erover praten met vrienden, familie
4. een beroep doen op een slachtoffervereniging
5. een beroep doen op een cel pesterijen en ongewenst seksueel gedrag
6. compensatie zoeken in activiteiten buiten het beroep
7. contact opnemen met de pers
F. Medische of psychologische hulp zoeken
1. een beroep doen op de behandelend geneesheer/zich laten behandelen
2. een beroep doen op de arbeidsgeneesheer
3. een beroep doen op een psycholoog/psychiater en een psychotherapeutische behandeling ondergaan
268

G. Een wijziging van de arbeidsvoorwaarden aanvragen
1. om een ander werklokaal vragen
2. om een overplaatsing vragen
3. een negatieve evaluatie aanvechten via een formele procedure
H. Stappen ondernemen om tot een verbreking van het werk te komen
1. opzeg vragen
2. opleiding volgen/studies hervatten
3. ander werk zoeken/een activiteit als zelfstandige starten
4. ontslag nemen/met pensioen gaan
5. met ziekteverlof gaan
6. loopbaanonderbreking nemen
I. Zich informeren
Zich documenteren over pesterijen en ongewenst seksueel gedrag/zijn rechten
J. Bewijzen verzamelen
Een dossier met bewijzen/logboek aanleggen
K. Niet tussenkomen
1. zwijgen, zich gedeisd houden
2. relativeren, afstand nemen
a) Strategieën gericht op emotie
Een aantal personen heeft bij het interview verteld over zijn emotionele beleving. Uitdrukking
geven aan emoties of gevoelens, d.w.z. emoties waarover is “nagedacht”, is een manier om
de moeilijke situatie te beheersen waarmee de slachtoffers van pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag worden geconfronteerd. Er worden momenteel onderzoeken in de
psychologie gevoerd naar het effect van het sociaal delen van emoties. Men heeft immers
vastgesteld dat personen die worden blootgesteld aan situaties met een emotioneel zware
druk, de neiging hebben om over die situatie te spreken met anderen. Tijdens dat sociaal
delen van emoties voelden ze opnieuw wat ze tijdens het hele gebeuren hadden ervaren.
Dat proces verklaart waarom een bepaald aantal mensen huilde of tekenen van woede of
angst vertoonde tijdens de gesprekken. In een paar gevallen zeiden de respondenten dat ze
hun emoties hadden verdrongen, wat ook een manier is om bescherming te zoeken tegen de
gevolgen van een benarde situatie.
De respondenten maakten vooral melding van gevoelens (44%), d.w.z. emoties die het
voorwerp van een denkactie zijn geweest. Het erg hoge opleidingsniveau van de
ondervraagden heeft misschien een rol gespeeld in de manier waarop ze verslag uitbrachten
van hun emotionele beleving. De genoemde gevoelens kunnen we volgens hun belang als
volgt indelen: onbegrip (25%), onmacht (23%), schuldgevoel en vernedering (17%),
onrechtvaardigheid en eenzaamheid (16%), twijfel en de indruk verwoest te zijn (15%),
ontmoediging (3%), mislukking (2%). Eerst leken de slachtoffers niet te beseffen wat er was
gebeurd. Ze wisten niet hoe ze de kleine pesterijen waarvan ze het doelwit waren, moesten
interpreteren, ze vertelden over een gevoel van verward onbehagen tegenover een dreiging
die ze niet konden thuisbrengen. Het gevoel van onmacht werd ook zeer vaak aangehaald
en steekt wellicht op verschillende ogenblikken in het proces de kop op: in het begin tijdens
de periode van verwarring omdat de persoon niet weet wat er gaande is, geen grip heeft op
de situatie, en op het einde van het proces, nadat gebruik is gemaakt van de verschillende
strategieën en die geen positief resultaat hebben. Zich vernederd en schuldig voelen met
betrekking tot de situatie zijn eveneens gevoelens die vaak door de respondenten worden
genoemd. “Ik geloofde uiteindelijk zelf ook dat ik niets waard was. Ik durfde m’n mond niet
meer opendoen, voelde me vernederd”, getuigt Pascaline.
269

Eenzaamheid is een gevoel dat heel wat mensen die aan de gesprekken deelnamen,
hebben ervaren. Wat het onbegrip van de werkomgeving of het isolement waarin ze door
hun collega’s werden gedwongen betreft, voelden bepaalde slachtoffers zich veelal gesteund
en begrepen door de leden van slachtofferverenigingen. Ten slotte hoorden we ook niet
zelden uitlatingen als “Ik was kapot, ik was totaal uitgeput, het leek alsof ik niet meer
bestond”. Weinig mensen hebben uitdrukkelijk melding gemaakt van gevoelens van
ontmoediging en mislukking, maar het is zeer waarschijnlijk dat dergelijke gedachten de
slachtoffers van tijd tot tijd hebben overvallen gedurende deze moeilijke beroepssituatie.
Er is geen duidelijk statistisch verschil gebleken tussen mannen en vrouwen inzake de
gevoelens waarvan de slachtoffers getuigden.
Integendeel, de vrouwen hadden het vaker dan de mannen over primaire emoties: huilen,
woede en angst. In het collectieve geheugen van onze westerse samenleving zijn wellicht
voorstellingen blijven hangen in de zin van “een man mag niet huilen, mag zich niet laten
gaan”. Ongetwijfeld is het omwille van dergelijke ondoordachte modellen dat de mannen die
aan de interviews hebben deelgenomen, minder vaak dan de vrouwen vertelden over hun
primaire emoties.
Tot slot moet er met de resultaten aangaande emotionele aspecten ontwikkeld bij de
interviews rekening worden gehouden binnen een aantal grenzen. Zo hebben de manier
waarop de interviewer de samenvatting van zijn ontmoeting met de ondervraagde heeft
weergegeven, de manier waarop het gesprek is gevoerd, de houding van de interviewer bij
uiting van gevoelens, de verwachtingen van de slachtoffers met betrekking tot het gesprek,
de persoonlijkheid, de relatie die zich heeft ontwikkeld tussen beide personen zeker een rol
gespeeld in de uitdrukking van de emoties van de respondent.
Tabel 27.
Typologie van de aanpassingsstrategieën gericht op de emotie volgens het geslacht van de
respondenten.
A. Primaire emoties 18
(31% van de
mannen)
B. Gevoelens 36
(62% van de
mannen)
C. Verdringing 1
(2% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
Mannen Vrouwen Totaal X²
67
(50% van de
vrouwen)
101
(75% van de
vrouwen)
4
(3% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
85
(44% van de
personen)
137
(71% van de
personen)
5
(3% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
5.692*
n.s.
n.s.
-
270

) Strategieën gericht op het probleem
Uit alle getuigenissen komen achtendertig gedragingen aan het licht die de slachtoffers
hebben toegepast om te kunnen omgaan met de problematiek waarmee ze werden
geconfronteerd tijdens hun beroepsactiviteit. De toename van de antwoordelementen die
werden verkregen aangaande deze dimensie van de problematiek van het proces van
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op het werk weerspiegelt enerzijds de
verscheidenheid van de situaties die werden voorgesteld, en anderzijds de aarzelende
pogingen van de slachtoffers en hun omgeving die, bij gebrek aan een wettelijk kader, via
“trial and error” hun probleem proberen op te lossen, d.w.z. proberen om de pesterijen en het
ongewenst seksueel gedrag te doen stoppen. Gezien de problematiek van pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag een proces is dat in de tijd verloopt en waarvan de vele feiten
veranderen, past het slachtoffer verschillende strategieën toe om zijn gedrag aan de situatie
van het moment aan te passen.
De achtendertig strategieën die werden geïdentificeerd in de getuigenissen van de personen
die met een situatie van geweld op het werk te maken hadden gekregen, lijken te kunnen
worden gegroepeerd in verschillende categorieën. In de volgende tabel staat een overzicht
van de typologie van de aldus gevormde aanpassingsstrategieën.
De analyse van deze resultaten in een genderperspectief geeft geen uitsluitsel over een
statistisch significant verschil tussen het gedrag van de mannen en dat van de vrouwen.
De vaakst genoemde categorie van strategieën is de toevlucht tot autoriteit: de hiërarchische
superieur, de voorzitter van de raad van bestuur, de medische inspectie, de politie, een
politicus, een advocaat, een vakbondscentrale of -afgevaardigde. Zeer vaak probeert het
slachtoffer het gelijk aan zijn kant te krijgen, wenst hij de tussenkomst van een derde om de
handelingen waarvan hij het doelwit is, te laten stoppen. Niettemin zullen we bij de reacties
van de omgeving en in het bijzonder van de hiërarchie zien dat dergelijke pogingen niet erg
veel effect hebben, en dat het slachtoffer vaak de mening is toegedaan dat de hiërarchie
alles op z’n beloop heeft gelaten of dat de voorgestelde oplossing niet voldoet. Juridische
stappen ondernemen vraagt tijd en biedt geen oplossing voor het probleem op vrij korte
termijn. Maar een dossier met bewijzen aanleggen, zich voorbereiden op een juridische
tegenaanval, geven een persoon soms de mogelijkheid om het zelfvertrouwen terug te
winnen.
Het feit dat men de agressor ermee bedreigde dat men een beroep op een autoriteit zou
doen heeft in sommige gevallen een afschrikkend effect gehad, behalve wanneer het
slachtoffer denkt dat de dader van de feiten wordt beschermd door politieke steun op steun
in de hiërarchie. Wanneer Laeticia, sociaal-culturele animatrice in een vzw, beslist om de
feiten bekend te maken die worden gepleegd door de directeur van de vereniging en
waarvan zij zelf en haar collega’s het slachtoffer zijn, nemen de pesterijen toe.
“De brief heeft niets veranderd, de raad van bestuur wordt onrechtstreeks gestuurd door de
directeur. De situatie verergerde nog, ik werd bij alles wat ik deed nauwlettend in de gaten
gehouden, ik kreeg geen informatie meer, en uiteindelijk heb ik mijn ontslag met opzeg gekregen”.
In enkele gevallen brachten de posities ingenomen door vaderlijke gezagsfiguren voor het
slachtoffer een zekere voldoening. Toen Sophie, ambtenaar in een openbare administratie,
wiens situatie hierboven reeds werd verteld, klacht indiende bij de rijkswacht nadat haar
koffiezetapparaat was beschadigd (de draden waren doorgesneden), besefte ze wat de
omvang van het probleem was.
271

“Een rijkswachter zei me: mevrouw, wat u meemaakt is niet ongevaarlijk; waar gaat dat eindigen?”
Angélique, 43, telefoniste in een telecommunicatiebedrijf vindt dat ze een
ongerechtvaardigde negatieve evaluatie heeft gekregen als gevolg van onaanvaardbare
werkomstandigheden. Ze wordt in het gelijk gesteld door de kamer van beroep, met name
dankzij de tussenkomst van de vakbond.
Op korte termijn kon ze daardoor “een slag thuishalen” maar op lange termijn was de oorlog
niet gewonnen en werden de pesterijen dubbel zo erg: voortdurend kreeg ze negatieve
kritiek over haar werk via dienstnota’s of tussenpersonen, ze kreeg verbale pesterijen te
verduren, werd gediscrimineerd inzake het werkrooster, geïsoleerd door collega’s, er deden
roddels de ronde, er werd informatie voor haar achtergehouden, en ze werd geconfronteerd
met een grote werkoverlast.
Een andere manier om met deze destabiliserende situatie om te gaan, is te proberen zijn
houding aan te passen aan die van de agressor. Daarvoor zijn dagelijkse inspanningen
nodig waarbij het slachtoffer soms steun vindt in advies van een psychotherapeut. Zo ging
Nathalie, 52 jaar, ambtenaar bij een gemeentelijke administratie, wiens situatie eerder al is
uiteengezet in het kader van kleine plagerijen waaronder ze te lijden had vanwege haar
onmiddelijke superieur, in psychotherapeutische behandeling om te leren “weerstand te
bieden, zich niet langer als een geslagen hond te gedragen, te antwoorden, zich te durven
laten gelden.” In een vrij geïsoleerde situatie is een dialoog met de agressor soms mogelijk
en kan een rustiger werkklimaat bewerkstelligd worden. Dat was het geval voor Albert, de
schooldirecteur wiens verhaal eerder is aangehaald, maar ook voor Léontine, die last heeft
van “het slechte humeur” van de dochter van de schepen, verantwoordelijk voor de Dienst
waar ze werkt en die niet een van haar rechtstreekse collega’s is, maar die het zich niettemin
dagelijks veroorlooft kwetsende opmerkingen te maken, alle personeelsleden te berispen,
haar woede soms verbaal te koelen en soms op voorwerpen binnen handbereik. Léontine
heeft geprobeerd contact met haar te leggen en besefte dat de dader om persoonlijke en
professionele redenen onder grote frustraties gebukt ging. Volgens Léontine had die poging
op zijn minst tijdelijk een positieve invloed. Uiteindelijk heeft de dader van de feiten de
administratie verlaten en is ze elders gaan werken.
Bovendien hebben meer dan de helft van de ondervraagden in de kwalitatieve gesprekken
stappen ondernomen om hun problematische werksituatie te doorbreken. Slechts een vijfde
van de respondenten hebben gemeld dat ze hun werkomstandigheden probeerden te
veranderen. De feiten van geweld op het werk waaraan ze werden blootgesteld, zijn in die
zin moeilijk te beheersen dat de mensen denken dat ze niet meer verder kunnen werken in
hun onderneming, administratie of school. Pogingen om de situatie te doorbreken worden
soms ondernomen nadat er zich andere aanpassingsstrategieën hebben ontwikkeld die
echter geen soelaas brachten.
Peter is leerkracht en wanneer hij een vakbondsmandaat aanvraagt, plaatst de inrichtende macht
hem willekeurig over naar een andere dienst. Drie jaar lang werkt hij onder permanente druk, en
krijgt hij vier keer het bezoek van de inspectie. De Raad van State doet uiteindelijk de beslissing van
de inrichtende macht teniet, maar van die laatste krijgt hij een nieuwe onbestaande functie als
“polyvalent onderwijzer”, waardoor hij anderhalf jaar onbeschikbaar is. Uiteindelijk mag hij weer aan
het werk, in vier verschillende scholen waar hij van de derde kleuterklas tot het zesde leerjaar
basisonderwijs geeft. Week na week krijgt hij 250 kinderen in verschillende subgroepen te zien.
Geregeld krijgt hij post vanwege de P.O. die zijn bekwaamheden in vraag stelt. Hij is het slachtoffer
van discriminerende maatregelen.
272

“In het begin zag ik het als een uitdaging en wilde ik de handschoen opnemen, het hoofd niet laten
hangen. Daarna weigerde ik de mij opgelegde arbeidsvoorwaarden te accepteren. Ten slotte besloot
ik de dingen simpel te houden, minder grondig maar rustiger werken. Als ik met onmogelijke
situaties werd geconfronteerd, ging ik naar huis en nam ik ziekteverlof. Ik verloor mijn
zelfvertrouwen en sliep niet meer, had maagkrampen, spijsverteringsproblemen, angstaanvallen ’s
ochtends voordat ik naar het werk moest, ik kreeg “angstuitslag”. Ik probeerde me zo professioneel
mogelijk op te stellen, bereidde nieuwe cursussen voor en volgde opleidingen. En toch bleven ze
tekortkomingen vinden, door ze uit te lokken of ze gewoon te fantaseren. Elk jaar schreef ik naar de
schepen van onderwijs die me antwoordde: “We zullen de mogelijkheid onderzoeken om iets te
veranderen … “. Ik ben weer aan de universiteit gaan studeren en heb ook nog een
doctoraatsdiploma behaald. Zo kon ik het uithouden en mijn zelfvertrouwen terugwinnen. Het heeft
me overigens niet geholpen bij het zoeken naar een andere baan. Ik heb tweemaal een klacht
ingediend bij het arbeidsauditoraat, die telkens zonder gevolg werd geklasseerd. Ik heb onbezoldigd
verlof genomen en zoek elders ander werk. Ondanks mijn onbesproken en uitgebreide CV is er bij
potentiële werkgevers nogal wat wantrouwen en vinden ze het verhaal over de pesterijen een groot
minpunt. Bij de RVA val ik “buiten de normen”.
Het probleem waarmee men soms te kampen heeft, met name in het kader van de openbare
dienstverlening, is het onvermogen om de arbeidsvoorwaarden te veranderen, omwille van
het statuut van de personen en de bevoegdheden verworven door een werknemer op een
dienst of hindernissen die men tegenkomt wanneer men een overplaatsing beoogt
(problemen bij de overdracht van bevoegdheden, bij de postenruil, in verband met het
statuut, het salaris). Deze beschouwingen zijn reeds aangehaald in het kader van de situatie
van Sophie, ambtenaar bij een openbare administratie die moeilijkheden had ondervonden
na de overplaatsing die ze had gevraagd om dichter bij huis te kunnen werken. In bepaalde
gevallen is daarentegen wel een wijziging van de arbeidsvoorwaarden mogelijk.
Chloé is politieambtenaar, en voelt zich uitgebuit door haar baas die haar voortdurend berispt en
haar voor een deel van zijn eigen werk laat opdraaien. Hij belt haar thuis op voor zaken die niet
dringend zijn. Ze voelt zich constant in het oog gehouden door haar superieur en wendt zich tot de
vakbondsafgevaardigde die over de situatie gaat praten met de superieur van de dader van de
feiten. Nadat alles even tot rust is gekomen, gaan de pesterijen gewoon door en Chloé vraagt een
overplaatsing aan die wordt toegestaan. “Ik heb de dienst met tegenzin verlaten, maar door te
vertrekken kon ik aan de druk van de baas ontsnappen”.
Zelfs in gevallen waar overplaatsing mogelijk is, komt het vaak voor dat het slachtoffer de
situatie als een onrechtvaardigheid beschouwt.
Overigens vertalen de fenomenen van geweld op het werk die werden beschreven in de loop
van de gesprekken zich in het opduiken van moeilijkheden op het vlak van het beheer van
werktaken voor het slachtoffer: men krijgt absurde of nutteloze taken toevertrouwd, de
hoofdtaken van het werk worden hem/haar ontnomen, of er is integendeel sprake van een
werkoverlast, het gebeurt ook dat het slachtoffer te maken krijgt met taken die ver boven of
beneden zijn bekwaamheden liggen, of dat de functie die hij toegewezen krijgt gewoon geen
werktaken omvat. Tegenover die paradoxale situatie gekenmerkt door de vereiste om een
bepaald werk te leveren en door een onvermogen om aan die vereiste te voldoen omwille
van het gebrek aan middelen daartoe, worden door de slachtoffers verschillende
aanpassingsstrategieën toegepast: meer werken (26%), zijn werk op dezelfde manier
voortzetten (11%), het werk verwaarlozen (7%), zich bezighouden als er geen werk is (3%).
De vaakst genoemde antwoordcategorie is een veel grotere inspanning voor het werk,
273

waarbij het slachtoffer probeert om zich vooraf te wapenen tegen eventuele kritieken over de
kwaliteit van zijn prestaties, om zijn waarde op professioneel vlak te bewijzen. Het is mogelijk
dat deze strategie de betrokkene niet de mogelijkheid biedt om zich te beschermen tegen de
vijandigheid van de dader(s) van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag en uitloopt op het
veinzen van onverschilligheid of het verwaarlozen van het werk.
Dat was de ervaring van Magali, secretaresse bij een ambassade.
“De situatie begon te verslechteren na de komst van een nieuwe ambassadeur. Aanvankelijk was die
veeleisend en had ik enorm veel werk. Ik moest hoe langer hoe meer overwerken. Het gebeurde dat
ik om 7 uur aankwam en om 22 uur naar huis ging. Daarna begon hij geleidelijk aan te beknibbelen
op de hulp die ik bij mijn werk nodig had (zowel op het vlak van mensen als op materieel vlak). Hij
maakte onheuse opmerkingen over mijn wedde in het bijzijn van iedereen “We betalen je niet voor
niets zoveel”. Hij verspreidde roddels over mijn privé-leven. Ik probeerde het zo lang mogelijk uit te
houden, mijn uiterste best te doen; ik heb de werkoverlast erbij genomen en de opmerkingen
aanvaard. Maar het haalde niets uit.”.
Tot slot hebben de respondenten sociale steun gezocht als die in hun professionele of
persoonlijke omgeving te vinden was, om het isolement te doorbreken en met iemand anders
over hun moeilijkheden te praten. Het is niet altijd makkelijk om die sociale steun te vinden,
aangezien een bepaald aantal collega’s liever geen kant kiest en zich tegen de
aanwezigheid van het slachtoffer wil beschermen, een ook gezien bepaalde familieleden er
genoeg van krijgen om altijd maar weer dezelfde verhalen te moeten aanhoren of niet goed
begrijpen wat er precies gaande is. De reacties van de omgeving van de persoon die wordt
geconfronteerd met een situatie van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag worden
onderzocht in het volgende deel.
274

Tabel 28.
Categorieën van aanpassingsstrategieën gericht op het probleem
volgens het geslacht van de respondenten.
A. Probleem uit de weg gaan 1
(2% van de
mannen)
B. Houding tegenover werktaken
aanpassen
C. Houding tegenover agressor
aanpassen
Mannen Vrouwen Totaal X²
28
(48% van de
mannen)
35
(60% van de
mannen)
D. Toevlucht zoeken bij autoriteit 44
(76% van de
mannen)
E. Sociale steun zoeken
19
(33% van de
mannen)
F. Medische of psychologische
hulp zoeken 29
(50% van de
mannen)
G. Een wijziging van de
arbeidsvoorwaarden aan vragen 11
(19% van de
H. Stappen ondernemen om tot
een verbreking van het werk te
komen
I. Zich informeren
J. Bewijzen verzamelen
K. Niet tussenkomen
mannen)
31
(53% van de
mannen)
3
(5% van de
mannen)
5
(9% van de
mannen)
12
(21% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
1
(1% van de
vrouwen)
53
(39% van de
vrouwen)
87
(64% van de
vrouwen)
104
(77% van de
vrouwen)
56
(42% van de
vrouwen)
70
(52% van de
vrouwen)
29
(22% van de
vrouwen)
73
(54% van de
vrouwen)
14
(10% van de
vrouwen)
23
(17% van de
vrouwen)
26
(19% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
2
(1% van de
personen)
81
(42% van de
personen)
122
(63% van de
personen)
148
(77% van de
personen)
75
(39% van de
personen)
99
(51% van de
personen)
40
(21% van de
personen)
104
(54% van de
personen)
17
(9% van de
personen)
28
(15% van de
personen)
38
(20% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
-
275

3.2.6. Reacties van de omgeving van het slachtoffer
a) Pesterijen en ongewenst seksueel gedrag,, een relatieproblematiek op het werk
In een situatie van professionele belaging kunnen de personen die aanwezig zijn op de
werkplek drie verschillende posities innemen:
1. de positie van het slachtoffer,
2. de positie van de dader of de medeplichtige van de feiten,
3. de positie van derde.
De mensen die hebben deelgenomen aan de gesprekken noemen zich slachtoffers van
geweld op het werk.
De positie van de dader kan worden ingenomen door een hiërarchisch hogergeplaatste, een
ondergeschikte of een collega. Naargelang het geval, worden de pesterijen en het
ongewenst seksueel gedrag gedefinieerd als neerwaarts, opwaarts of horizontaal.
De analyse van de verzamelde gegevens wijst uit dat de slachtoffers de situatie als iets
ingewikkelder ervaren. 5% van hen (10 mensen) denkt dat de feiten van bij het begin uitgaan
van verschillende mensen met verschillende hiërarchische posities. Bij de andere
respondenten wordt ook een onderscheid gemaakt volgens de evolutie van het proces in de
tijd tussen de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag die horizontaal zijn gebleven en
de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag die gemengd zijn geworden, tussen de
neerwaartse pesterijen en ongewenst seksueel gedrag en de pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag die gemengd zijn geworden, rekening houdend met het feit dat de reacties
van bepaalde collega’s of superieuren bijdragen tot de verergering van het geweldproces
waarover de slachtoffers zich beklagen.
Als men rekening houdt met de beginsituatie beschreven door de 183 personen die de
pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag niet vanaf het begin als een gemengd
fenomeen hebben beschouwd, komt het vaker voor dat het slachtoffer een hiërarchisch
hogergeplaatste aanduidt als dader van de feiten, namelijk in 84% van de gevallen.
Horizontale pesterijen en ongewenst seksueel gedrag worden door 15% van die
respondenten gemeld, en pesterijen en ongewenst seksueel gedrag die uitgaan van een
ondergeschikte blijken veel zeldzamere fenomenen te zijn, want ze worden slechts door 2%
van deze slachtoffers gemeld. De verschillen die werden opgemerkt naargelang het feit of
men man of vrouw is en de beschrijving die werd gegeven van de richting van de pesterijen
en het ongewenst seksueel gedrag zijn statistisch niet significant.
Tabel 29.
Richting van de pesterijen en het ongewenst seksueel gedrag in de beginsituatie.
Neerwaartse pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag
Opwaartse pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag
Horizontale pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag
Mannen Vrouwen Totaal
46
(85% van de mannen)
2
(3% van de mannen)
6
(11% van de mannen)
107
(83% van de vrouwen)
1
(1% van de vrouwen)
21
(16% van de vrouwen)
276
153
(84% van de personen)
3
(2% van de personen)
27
(15% van de personen)

Totaal 54
(100% van de mannen)
129
(100% van de vrouwen)
X² n.s.
277
183
(100% van de personen)
De reacties van collega’s op een situatie van geweld op het werk uitgaande van de superieur
naar een van hen worden soms door het slachtoffer ook ervaren als pesterijen; dat is zo bij
52 getuigenissen die ons zijn gemeld, wat meer dan een vierde van de beschreven
geweldsituaties op het werk vertegenwoordigt (27%). Het kwam daarentegen minder vaak
voor dat een slachtoffer denkt dat de reactie van zijn hiërarchisch hogergeplaatste in
verband met een relationele problematiek tussen collega’s deel uitmaakt van het proces van
geweld op het werk zelf. Dat was het geval voor 9 ondervraagden, dus 5% van de
verzamelde gegevens. Wanneer men de evolutie van het pestproces bekijkt, vonden in totaal
71 personen dat het geweld op het werk waarover ze zich beklaagden, uitging van
verschillende personen in verschillende hiërarchische posities (37%). Er werd geen
verergering van de situaties van opwaartse pesterijen en ongewenst seksueel gedrag
vastgesteld in het kader van de verzamelde getuigenissen.
Deze resultaten met betrekking tot de richting van de pesterijen en het ongewenst seksueel
gedrag zijn van belang in die zin dat ze het belang weerspiegelen dat de slachtoffers
hechten aan de reacties van hun werkomgeving tegenover een problematische relationele
situatie die op het werk is ontstaan.
Tabel 30.
Evolutie van de richting van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag.
Neerwaartse pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag die zijn afgegleden
naar gemengde pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag
Opwaartse pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag die zijn afgegleden
naar gemengde pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag
Horizontale pesterijen en ongewenst
seksueel gedrag die zijn afgegleden
naar gemengde pesterijen en
ongewenst seksueel gedrag
Mannen Vrouwen Totaal
12
(85% van de
mannen)
0
(0% van de mannen)
3
(11% van de
mannen)
Totaal 15
(100% van de
mannen)
40
(83% van de vrouwen)
0
(0% van de vrouwen)
6
(16% van de vrouwen)
46
(100% van de
vrouwen)
X² n.s.
52
(84% van de
personen)
0
(0% van de personen)
9
(15% van de
personen)
61
(100% van de
personen)

) Reacties van de werkomgeving
De reacties van collega’s worden aangehaald en met name uiteengezet door de mensen die
aan de gesprekken hebben deelgenomen en dat blijkt doorheen het ganse relaas van hun
getuigenis.
De vaakst vermelde reacties van collega’s zijn negatief; het slachtoffer vindt dat hun houding
van onverschilligheid of actieve deelname aan het isolement of aan de agressies ervoor
heeft gezorgd dat het proces van geweld kon voortduren en zelfs verergeren. In bepaalde
gevallen verklaart de respondent de passiviteit of onverschilligheid van zijn collega’s door het
feit dat ze vrezen zelf ook slachtoffer te worden als ze het opnemen voor de persoon die het
doelwit is van de dader van de feiten, met name wanneer die laatste een hiërarchisch
hogergeplaatste is. In bepaalde gevallen komt het voor dat collega’s het slachtoffer een
zekere sociale steun verschaffen buiten de werkplek maar dat ze dat niet openlijk tonen.
Daarnaast maakte een groot aantal personen die aan de gesprekken hebben deelgenomen,
melding van positieve reacties die ze van hun werkomgeving kregen. Soms gaat het, zoals in
het volgende geval, om een open stellingname vóór het slachtoffer. Dat draagt niet altijd bij
tot de oplossing van het probleem, maar de persoon die het doelwit van de vijandige
gedragingen is, voelt er zich door gesteund. De steun van de werkomgeving is bijzonder
belangrijk wanneer het slachtoffer sociaal geïsoleerd is of het geconfronteerd wordt met het
ongeloof of het onbegrip van zijn persoonlijke omgeving, zoals in het volgende voorbeeld.
Geneviève, verpleeghulp in een ziekenhuis, voelt zich de zondebok van de hoofdverpleegster. “Ik
heb voortdurend vernederingen ondergaan, aanvankelijk enkel wanneer we alleen waren en daarna
ook in het bijzijn van anderen, collega’s en patiënten. Ze zei me dat ik totaal onbekwaam was. Ik
moest een inventaris van alle bedden maken, met name om na te gaan of die allemaal van een
brandwerende hoes voorzien waren. Ik had een kladversie van de lijst gemaakt toen ze het bureau
binnenkwam, het papier uit mijn handen rukte en zei “Wat is dat voor vod?” Ik wilde het haar
uitleggen maar ze greep me bij de arm en sleurde me van kamer tot kamer om alles te controleren.
Ik was verkrampt en beschaamd. Ze dreigde me te zullen nekken bij de evaluatie. Ze liet me
meermaals hetzelfde werk herbeginnen. Ze vreesde dat ik haar plaats zou innemen, terwijl ik
gewoon verpleeghulp was. Elke dag vroeg ik me af wat er nu weer zou gebeuren op het werk. Mijn
collega’s hebben geprobeerd om met haar te praten, tevergeefs. Ik heb altijd de steun van mijn
collega’s gekregen en ze hebben hun uiterste best gedaan, maar toch werd ik ontslagen.
Aanvankelijk heb ik er met mijn familie over gepraat. Alles bij elkaar beschouwd is het heel ver
gegaan, met name voor mijn gezondheid (ik heb een ernstige depressie gehad en was verslaafd aan
alcohol en geneesmiddelen) vooraleer ze snapten wat er aan de hand was. Mijn moeder begreep me
totaal niet. Ik had zelfmoordgedachten. Vandaag de dag ben ik nog steeds wat “paranoïde”, ik ben
bang om me aan een job te hechten, ik wil weg kunnen zodra het fout loopt”.
Albert, de schooldirecteur wiens situatie we al eerder aanhaalden, vermeldt dat de steun die
hij kreeg van twee leerkrachten, ondanks de massale uitstoting door de rest van het
lerarenkorps, heeft bijgedragen tot de positieve afloop van deze situatie. Die twee personen
hebben hem op de hoogte gebracht van de omstandigheden waarin zijn benoeming had
plaatsgevonden en hebben hem informeel gesteund tijdens het hele verloop van de situatie.
278

In bepaalde gevallen zeggen slachtoffers dat zij niet de enigen zijn die de vijandige houding
van een of meer mensen in hun werkomgeving moeten trotseren. De getuigenis van Léon,
55 jaar, technisch-commercieel medewerker in een klein bedrijf, weerspiegelt de tirannie van
de afgevaardigd bestuurder van de onderneming.
De context waarin de pesterijen zich voordeden is die van een organisatorische verandering.
Wanneer de onderneming, waarin de drie hoofdrolspelers van dit verhaal tewerkgesteld zijn, het
minder goed doet, besluiten ze een onafhankelijk bedrijf op te richten. Léon, die het karakter van
Jacques kent, twijfelt enigszins, maar besluit zich uiteindelijk toch samen met Guy aan het avontuur
te wagen. Al gauw gaat de verstandhouding tussen Jacques en Guy bergaf. Eerst is er een conflict
over de salarissen. En er is ook een probleem in verband met de machtsovername van Jacques die
zichzelf uitroept tot afgevaardigd bestuurder van de nieuwe onderneming, omdat hij de nodige
gelden ter beschikking had gesteld. Jacques behandelt zijn ondergeschikte met de regelmaat van de
klok als “leeglopers en luilakken”. Hij slaat met de deuren om zijn personeel te intimideren, brengt
Guy in diskrediet in het bijzijn van klanten en leveranciers. Léon denkt dat hij een techniek van
“verdeel en heers” toepast. Guy wordt met name door de vijandige gedragingen van Jacques
geviseerd, en probeert steeds beter aan de toenemende eisen van zijn werk te voldoen. Guy raakt
aan de drank en wordt door Jacques ontslagen. Léon heeft het meermaals voor Guy opgenomen en
haalt zich daarmee de woede van Jacques op de hals. Nu Guy is vertrokken, vreest Léon dat hij het
volgende doelwit van Jacques zal worden. Tot dan toe was hij er vrij goed tegen beschermd door de
vele verplaatsingen die hij deed, maar er zijn organisatorische veranderingen op til na het vertrek
van Guy. In die arbeidscontext lijken de persoonlijke financiële en machtsbetrachtingen een
bijzonder belangrijke plaats in te nemen in de dynamiek van de pesterijen. De persoonlijkheid van
de dader van de feiten wordt door de getuige eveneens aan de kaak gesteld: “Zelfs toen hij nog niet
de functie van afgevaardigd bestuurder had, was hij al iemand die makkelijk kwaadsprak over
anderen, die zich om het minste niemendalletje boos kon maken, die pretentieus en verwaand was,
die zijn wil aan anderen wilde opleggen.”
Ten slotte hebben nog enkele personen benadrukt dat bepaalde van hun collega’s niet op de
hoogte waren van de situatie van psychologisch geweld die zich op het werk afspeelde. Dat
is met name het geval wanneer diensten erg zelfstandig werken en de zetels van deze
verschillende diensten niet in dezelfde gebouwen zijn gevestigd.
279

Reactie van de collega’s
Tabel 31.
Typologie van reacties van de werkomgeving van het slachtoffer.
A. Positieve reacties
1. informele steun
2. open stellingname vóór het slachtoffer
3. verontschuldigen zich achteraf
B. Negatieve reacties
1. passiviteit door vrees voor represailles
2. actieve deelname aan de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag (aanvallen)
3. actieve deelname aan de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag (isolement)
4. onverschilligheid
C. Sommigen zijn zelf ook slachtoffer van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag
1. sommige collega’s zijn ook slachtoffer van pesterijen
2. sommige collega’s zijn ook slachtoffer van ongewenst seksueel gedrag
D. Bepaalde collega’s zijn niet op de hoogte van de situatie
Reacties van de hiërarchie
E. Reacties die door de slachtoffers als positief worden gezien
1. informele steun, luisterend oor
2. poging om tot een voor het slachtoffer aanvaardbare oplossing van het probleem te komen
F. Reacties die door de slachtoffers als negatief worden gezien
1. passiviteit, op zijn beloop laten
2. actieve deelname aan de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag (aanvallen)
3. actieve deelname aan de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag (isolement)
4. poging om tot een oplossing van het probleem te komen, die voor het slachtoffer echter ontoereikend is
Wat de hiërarchie betreft, zijn de vaakst gemelde reacties eveneens negatief. Zeer vaak
wordt de superieur verweten dat die de situatie uit de hand heeft laten lopen, hetzij
rechtstreeks door maatregelen in het nadeel van het slachtoffer, hetzij onrechtstreeks door
niet tussen te komen. De hiërarchie wordt er vaak van beschuldigd alles op zijn beloop te
laten en op die manier de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag door de vingers te
hebben gezien.
Anémone wordt als administratief medewerkster tewerkgesteld in een kleine handelsonderneming.
“Ik stond in voor het onthaal, het beantwoorden van de telefoon maar moest ook meehelpen op het
secretariaat wanneer de secretaresse afwezig was of te veel werk had. Mijn contract werd pas 3
weken later ondertekend. Ik was totaal verontwaardigd toen ik ontdekte dat de juridische aard van
mijn contract (sic) dat van een “arbeider” was en dat ik moest “prikken”! Maar goed, daar moest ik
maar aan wennen. Uiteindelijk was het toch maar een formaliteit. Toen ik begon, werd ik door mijn
drie collega’s gewoon beschouwd als bediende en gerespecteerd. De situatie ging steeds meer
achteruit toen de collega’s erachter kwamen dat ik een contract van arbeider had. Alles is begonnen
met het incident op de parking. Ik mocht mijn wagen niet meer op de geasfalteerde parking
plaatsen, want die was voorbehouden voor de bedienden, protesteerden mijn collega’s. Ik wou niet
vervelend doen en deed dus wat van me werd verlangd, maar ik had echt problemen om daar te
parkeren. Niet alleen moest ik met een kruk over hobbelig terrein vol kuilen lopen, maar ik hinderde
het verkeer ook nog eens! Omdat de parking zo klein was, werd mijn wagen voortdurend door lichte
aanrijdingen beschadigd. Telkens wanneer een truck met oplegger een levering kwam doen, kon de
bestuurder de nodige manoeuvres om achteruit naar de laadkaai te rijden niet uitvoeren. Dan
moesten de twee of drie laatste wagens verplaatst worden.
280

Omdat mijn wagen daar meestal bij was, moest ik telkens mijn werkpost verlaten om mijn wagen te
gaan verplaatsen. En daarna moest hij weer teruggebracht worden. De drie collega’s stonden me
vanachter het raam uit te lachen. Het zal wel amusant zijn geweest om te zien hoe gehandicapten in
de sneeuw of de modder met hun krukken bijna onderuit gaan. De directeur bleef onverschillig voor
de situatie omdat ik zijn plaats toch niet kon innemen. Na een tijdje kregen de drie pestkoppen er
genoeg van en staakten ze hun spelletjes. Maar toen plaatste ik mijn wagen opnieuw op hun parking
en de zaak ging opnieuw aan het rollen… Die hele parkinghistorie duurt nu al 4 jaar”.
Zelfs al wil de hiërarchisch hogergeplaatste het probleem van het slachtoffer wel begrijpen,
dan wordt de oplossing die hij voorstelt niet noodzakelijk op gejuich onthaald door het
slachtoffer dat het voorwerp is van een “secundaire slachtofferrol”. Een overplaatsing van het
slachtoffer wordt soms dan ook als tweeslachtig gezien, ook al heeft het slachtoffer daar zelf
om gevraagd. Zo heeft Chloé, 47 jaar, de politieambtenaar wiens situatie al eerder is
aangehaald, er spijt van dat ze een werkpost heeft verlaten die erg goed bij haar paste voor
een andere post waar ze zich minder goed in kan vinden maar waar ze tenminste ver uit de
buurt van haar belager zit.
Ten slotte worden bepaalde reacties van de hiërarchie door de respondenten in onze
steekproef als positief ervaren.
Carole, 45 jaar, is trainer in een kleine privé-onderneming. Ze is het slachtoffer van spot en
plagerijen van de coördinatrice met wie ze samenwerkt. “Ze legde bijvoorbeeld vergaderingen vast
op dagen dat ik niet werkte, met als gevolg dat ik toch aanwezig moest zijn, ze beweerde bepaalde
post nooit te hebben ontvangen hoewel ik die haar persoonlijk had overhandigd”. Wanneer ze na zes
maanden proefperiode een negatieve evaluatie krijgt, vraagt Carole een afspraak met de
hiërarchisch hogergeplaatste van de coördinatrice aan. “De coördinatrice kreeg een blaam, en een
deel van haar werk, dat betrekking had op personeelsbeheer, werd haar ontnomen.”
De analyse van de resultaten die zonet zijn beschreven in een genderperspectief hebben
niet kunnen aantonen dat er een duidelijk verband bestaat tussen het feit of men een man of
een vrouw is en de manier waarop de reacties van de werkomgeving werden besproken.
281

Tabel 32.
Categorieën van reacties van de werkomgeving volgens het geslacht van de respondenten.
A. Reacties die door de
slachtoffers als positief worden
gezien
B. Reacties die door de
slachtoffers als negatief worden
gezien
C. Sommige collega’s zijn zelf
ook slachtoffer van pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag
Mannen Vrouwen Totaal X²
31
(53% van de
mannen)
44
(76% van de
mannen)
14
(24% van de
mannen)
D. Bepaalde collega’s zijn niet op
de hoogte van de situatie 6
(10% van de
E. Reacties van de hiërarchie die
door de slachtoffers als positief
worden gezien
F. Reacties van de hiërarchie die
door de slachtoffers als negatief
worden gezien
mannen)
11
(19% van de
mannen)
24
(41% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
c) Reacties van de persoonlijke omgeving
90
(67% van de
vrouwen)
109
(81% van de
vrouwen)
43
(32% van de
vrouwen)
9
(7% van de
vrouwen)
21
(16% van de
vrouwen)
66
(49% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
121
(63% van de
personen)
153
(79% van de
personen)
57
(30% van de
personen)
15
(8% van de
personen)
32
(17% van de
personen)
90
(47% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
Er zijn vijf categorieën van reacties uit de persoonlijke omgeving gefilterd uit de analyse van
de verhalen van verschillende personen die aan de interviews hebben deelgenomen.
En hier verschilt de manier waarop mannen en vrouwen getuigden over de reacties van hun
persoonlijke omgeving duidelijk in twee welbepaalde categorieën van reacties: het feit dat
men probeert niet met de familie over het probleem te praten en het feit dat men vindt dat de
familie de gevolgen van de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag draagt. Het zijn
vooral mannen die deze aspecten van de problematiek van pesterijen of het ongewenst
seksueel gedrag aanhaalden. Deze resultaten zijn paradoxaal van aard: men kan zich
inbeelden dat de mannen die proberen om niet over het geweldprobleem op het werk te
praten, op die manier hun gezin proberen te beschermen tegen de gevolgen die de situatie
voor dat gezin kan meebrengen. En toch lijken ze daar niet in te slagen, wellicht deels
omwille van de achteruitgang van hun lichamelijke en geestelijke gezondheid die laat blijken
dat ze ergens onder lijden.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
n.s.
-
282

Een andere manier om deze resultaten te interpreteren is rekening te houden met het feit dat
het niet noodzakelijkerwijze dezelfde respondenten zijn die de ene of andere situatie hebben
verteld of dat de slachtoffers proberen om een deel van hun persoonlijke omgeving te
beschermen, hun kinderen bijvoorbeeld, maar hun verhaal wel aan andere familieleden
toevertrouwen.
De getuigenis van Simon, 51 jaar, ingenieur in een onderneming in de transportsector toont aan dat
de houding van het slachtoffer ten opzichte van zijn persoonlijke omgeving verschillende facetten
omvat.
“Het is niet altijd makkelijk om begrepen te worden als je depressief bent. Mijn vrouw had het
moeilijk om te begrijpen dat ik er soms een eind aan wou maken. Ze besefte niet helemaal wat de
situatie was. En toch heeft ze me altijd gesteund, ze luisterde wanneer ik met mijn problemen bij
haar aanklopte als ik ’s avonds thuiskwam. Ik heb een vrouw en drie kinderen. Ik probeer mijn
kinderen hier niet bij te betrekken, maar ik geloof toch dat zij ook al de gevolgen hebben gedragen
van deze benarde toestand, omdat ik niet in mijn normale doen was; ik werd makkelijk kwaad of
was neerslachtig. Zelfs als ik er niet over praatte, konden ze merken dat er iets niet in de haak
was. Een van hen heeft niet echt veel zin om later te gaan werken”.
Van alle getuigen meldt 67 % minstens één positieve reactie uit de persoonlijke omgeving.
De meeste mensen die aan de gesprekken hebben deelgenomen lijken vrij goed door hun
naasten te worden gesteund. Naargelang het geval is dat de echtgeno(o)t(e), een ouder, een
kind, een vriend die een luisterend oor biedt, positieve raad geeft, hen de kans geeft om zich
bewust te worden van de moeilijkheden die ze lichamelijk ervoeren maar niet konden
thuisbrengen. Dat was het geval voor Florence, de opvoedster, wiens situatie al eerder werd
aangehaald in het kader van het statuut van “werkloze” dat de mensen kenmerkt die aan de
interviews hebben deelgenomen:
“Mijn moeder had door wat er aan de hand was. Ik was voorheen een joviaal iemand en plots lachte
ik niet meer. Ze zei me: “Je bent niet meer dezelfde, wat is het probleem?”
Bij Carole, 51 jaar, loketbediende, slachtoffer van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag
vanwege haar rechtstreekse hiërarchische overste, was het haar dochter, met wie ze een
zeer hechte band heeft, die de ernst van de feiten inziet en de arts van de familie op de
hoogte brengt. Het is ook de dochter van Carole die met de belager gaat praten en vraagt
om haar moeder niet meer zo te behandelen. In bepaalde gevallen behoort de behandelende
geneesheer of de psycholoog van de betrokkene tot de persoonlijke omgeving, gezien de
plaats die ze innemen in de geestelijke structuur van de ondervraagde. Deze categorie van
reacties lijkt niet erg veel verband te houden met het feit dat het slachtoffer een man of een
vrouw is.
Het soort reactie van de dochter van Carole werd aangehaald door 7% van de
ondervraagden, omdat iemand uit hun naaste omgeving gepoogd heeft tussen te komen in
het werkmilieu om de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag te laten ophouden.
Hoewel de vrouwen vaker dan de mannen melding maken van dergelijke reacties uit hun
omgeving, is de relatie tussen de geslachtelijke identiteit van de respondenten en dit soort
respons niet statistisch significant.
Negatieve reacties uit de persoonlijke omgeving van het slachtoffer worden gemeld door
bijna 40% van de slachtoffers van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag die wilden
getuigen. Ze voelen zich geconfronteerd met het onbegrip of het ongeloof van op zijn minst
283

een deel van hun persoonlijke omgeving. Sommige raadgevingen worden als negatief
beschouwd.
Een paar voorbeelden:
“Probeer er niet meer aan te denken.”; “Waarom blijf je daar dan? Zoek ergens anders werk.”; “Ach,
zolang je op het einde van de maand maar betaald wordt.”; “Het gaat wel over.”.
Deze uitlatingen worden algemeen slecht onthaald door de personen die dagelijks te maken
krijgen met een moeilijke beroepssituatie. Zowel mannen als vrouwen hebben dat soort
reacties uit hun persoonlijke omgeving gemeld.
Tabel 33.
Typologie van de reacties uit de persoonlijke omgeving van het slachtoffer.
A. Reacties die door de slachtoffers als positief worden gezien
Sociale steun, luisterend oor, empathie
Advies goed onthaald door het slachtoffer, dat zich in zijn acties gesteund weet
B. Reacties die door de slachtoffers als negatief worden gezien
Onbegrip, ongeloof
Ontmoediging
Advies slecht door onthaald het slachtoffer
C. De persoonlijke omgeving ondervindt de gevolgen van de pesterijen of het ongewenst seksueel
gedrag
Op de werkplek
In het privé-leven
D. Het slachtoffer probeert niet over het probleem te praten met mensen uit zijn persoonlijke omgeving
E. Iemand uit de persoonlijke omgeving van het slachtoffer wil tussenkomen op het werk om de
pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag te laten stoppen
284

Tabel 34.
Categorieën van reacties uit de persoonlijke omgeving volgens geslacht.
A. Reacties die door de
slachtoffers als positief worden
gezien
B. Reacties die door de
slachtoffers als negatief worden
gezien
C. De persoonlijke omgeving
ondervindt de gevolgen van de
pesterijen of het ongewenst
seksueel gedrag
D. Het slachtoffer probeert niet
over het probleem te praten met
mensen uit zijn persoonlijke
omgeving
E. Iemand uit de persoonlijke
omgeving van het slachtoffer wil
tussenkomen op het werk om de
pesterijen of het ongewenst
seksueel gedrag te laten stoppen
Mannen Vrouwen Totaal X³
37
(64% van de
mannen)
17
(29% van de
mannen)
28
(48% van de
mannen)
17
(29% van de
mannen)
1
(2% van de
mannen)
Totaal 58
(100% van de
mannen)
92
(68% van de
vrouwen)
56
(41% van de
vrouwen)
40
(30% van de
vrouwen)
16
(12% van de
vrouwen)
12
(9% van de
vrouwen)
135
(100% van de
vrouwen)
129
(67% van de
personen)
73
(38% van de
personen)
68
(35% van de
personen)
33
(17% van de
personen)
13
(7% van de
personen)
193
(100% van de
personen)
n.s.
n.s.
6.181**
8.724**
n.s.
-
285

HOOFDSTUK 4: CONCLUSIES
De steekproef van 193 getuigenissen van slachtoffers en getuigen van pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag heeft licht kunnen werpen op verschillende aspecten van de
onderzochte problematiek, vanuit een welbepaald standpunt.
Dat standpunt gaat uit van een bepaald aantal personen die werden geconfronteerd met een
werksituatie die ze persoonlijk hebben ervaren als geweld. Die personen, wier getuigenissen
in aanmerking zijn genomen omwille van de helderheid van de aangehaalde feiten, vormen
geen afspiegeling van de Belgische actieve bevolking. Er zijn belangrijke afwijkingen op het
vlak van leeftijd, geslacht, behaald diploma, beroepsstatuut, beroepstak en activiteitensector
vastgesteld. Deze respondenten vertegenwoordigen allicht ook niet alle slachtoffers van
pesterijen of ongewenst seksueel gedrag in België. Een bepaald aantal personen die
moeilijkheden hebben aangaande hun beroepssituatie, in verschillende contexten -
jobstudenten, huispersoneel, het industriële milieu en de horeca om maar een paar
voorbeelden te noemen – waren wellicht niet op de hoogte van het onderzoek, wilden hun
situatie niet uit de doeken doen uit vrees voor represailles, zijn er zich niet van bewust dat ze
slachtoffers zijn van misbruiken in het kader van hun werk, beschikken niet over de middelen
om dit soort situatie thuis te brengen.
De resultaten van dit kwalitatieve deel van het onderzoek weerspiegelen dan ook een
welbepaald standpunt, onthullen enkele aspecten van wat een deel van de slachtoffers van
pesterijen of ongewenst seksueel gedrag in België hebben meegemaakt.
Met deze benadering gaat erg veel subjectiviteit gepaard. Ten eerste is de beschrijving van
een werksituatie door de ogen van een persoon die zichzelf als slachtoffer beschouwt,
onvermijdelijk doorspekt met subjectiviteit. De ontmoeting van die persoon met een
interviewer om over de situatie te praten, is ook een bijzondere gebeurtenis die wat
subjectiviteit in zich draagt. Bovendien is het standpunt van de interviewer zelf, die een
samenvatting van de hem tijdens het gesprek gemelde feiten maakt, niet vrij van meningen
die hij van tevoren heeft en emotionele variabelen ten opzichte van de realiteit van de
meegemaakte situatie. Tot slot worden de gegevens geordend door onderzoekers die
overbrengen wat ze hebben ontdekt vanuit hun eigen standpunt. Niettemin maakt
subjectiviteit deel uit van de menselijke activiteit, ook de wetenschappelijke activiteit. Het is
niet noodzakelijk een obstakel voor objectiviteit, maar bovenal een middel dat het mogelijk
maakt om een bepaalde realiteit te bevatten.
De realiteit van de personen die hebben deelgenomen aan de interviews doet zich voor als
een moeilijk leefbare, complexe werksituatie, bestaande uit een geheel van zeer gevarieerde
geweldfeiten die zich herhalen. Situatiegebonden aspecten, verbonden aan de
arbeidscontext, en met name de organisatie van de activiteiten en de structurering van de
taken, het loopbaanbeheer van de werknemers, het klimaat en de communicatie in de
onderneming of de administratie, het politieke karakter van bepaalde aanwerving- en
promotiemethoden, werden door de slachtoffers aangewezen als factoren die hebben
bijgedragen tot de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag. Belangenconflicten en
botsende persoonlijkheden werden eveneens aangehaald in het kader van de gemelde
problemen.
De problematiek van geweld op het werk zoals die is beschreven in het kader van dit deel
van het onderzoek overschrijdt de beroepsgrens, zowel wat de feiten als de gevolgen betreft
die ze meebrengen voor de lichamelijke en geestelijke gezondheid van de respondenten, in
hun beroepsleven, maar ook in hun privé-, sociale en materiële leven.
286

De strategieën die de slachtoffers hanteren zijn talrijk en gevarieerd; ze maken niet altijd een
toereikende oplossing mogelijk voor het probleem waarmee men wordt geconfronteerd. De
diversiteit van de beschreven situaties lijkt erop te wijzen dat een bepaalde manier om een
situatie van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag op het werk op te lossen, niet
noodzakelijk voldoening biedt in andere denkbeeldige situaties. Er ligt nog heel wat werk op
het vlak van preventie voor de boeg.
Het genderperspectief waarmee men tot deze resultaten is gekomen, bevestigt de
welbepaalde blootstelling van vrouwen aan feiten van ongewenst seksueel gedrag. Vrouwen
hebben, meer dan mannen, de neiging om de oorsprong van de pesterijen of het ongewenst
seksueel gedrag toe te schrijven aan factoren die verbonden zijn aan de agressor, met name
aan situatiegebonden gebeurtenissen waarmee de dader van de feiten werd geconfronteerd
evenals aan gevoelens van afgunst of jaloezie vanwege die laatste. Mannen daarentegen
gaan de oorzaak van het geweld op het werk vaker dan vrouwen leggen bij situaties eigen
aan het werk, aan persoonlijke financiële belangen en ongelijke beloning. Mannen en
vrouwen ondergaan dezelfde gevolgen van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag in hun
beroeps- en privé-leven. Maar ze reageren er niet op dezelfde manier op. De vrouwen
zeggen meer dan de mannen dat ze primaire emoties hebben doorstaan (angst, woede,
verdriet). Hoewel de mannen en de vrouwen die samen de steekproef vormden, het eens
lijken op het vlak van reacties uit hun werkomgeving, zijn er duidelijke verschillen gebleken
wat de beschrijving van de reacties van hun persoonlijke omgeving betreft. Mannen lijken
zich meer bewust te zijn van de gevolgen die pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op
het werk kunnen meebrengen voor hun naasten en proberen niet met familieleden over het
probleem te praten om hen te beschermen tegen de nefaste gevolgen van hun moeilijkheden
op het werk.
287

III. KWALITATIEF ONDERZOEK IN WALLONIË EN BRUSSEL.
PSYCHOLOGISCHE EFFECTEN VAN PESTERIJEN EN
ONGEWENST SEKSUEEL GEDRAG (N=110)
Deel opgemaakt in samenwerking met E. Baruffol (professor aan de U.C.L.) en Alexandra
de Troz (licentiate klinische psychologie UCL), in het kader van een onderzoeksscriptie.
HOOFDSTUK 1: DOELSTELLINGEN EN ONDERZOEKSVRAGEN
Pesterijen op de werkplek zijn een complex fenomeen, niet alleen omwille van het
feit dat ze het resultaat zijn van de interactie van talrijke moeilijk te bepalen factoren
maar ook omdat ze velerlei soorten schade toebrengen bij de personen die eraan
werden blootgesteld.
De verkennende stappen die in dit hoofdstuk worden ondernomen hebben tot doel te
onderzoeken wat de impact van het proces van pesterijen is op het psychische
welzijn van de personen die ze hebben ondergaan. Het begrip “psychologisch
welzijn” is hier onderzocht vanuit de meting van de volgende variabelen:
- Posttraumatische stress
- Angst
- Huidige gezondheidstoestand zoals die door de persoon wordt gezien
- Frequentie waarmee vakmensen in de gezondheidszorg worden geraadpleegd
- Frequentie waarmee psychotrope geneesmiddelen worden verbruikt.
Het observatieprogramma dat werd toegepast poogt antwoorden te verschaffen op de
volgende vragen:
1) Kunnen we op langere termijn elementen van posttraumatische stress en/of
angstgevoelens merken bij mensen die aan pesterijen zijn blootgesteld?
2) Zijn de pesterijen tevens verbonden aan een achteruitgang van de gezondheid, met een
toegenomen gebruik van psychotrope geneesmiddelen (angstbestrijdende middelen,
antidepressiva, slaapmiddelen) en aan een grotere frequentie van raadplegingen van
hulpverleners in de gezondheidszorg?
Bovendien zijn er voornemens om te onderzoeken of er een verband bestaat tussen deze
nefaste gevolgen van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag en verschillende
demografische kenmerken zoals leeftijd, geslacht, nationaliteit, burgerlijke staat en
gezinssituatie, het al dan niet uitoefenen van een beroep en het opleidingsniveau.
288

HOOFDSTUK 2: METHODOLOGIE
2.1. Steekproef bepalen
Van de 193 mensen die hebben deelgenomen aan het kwalitatieve deel van het onderzoek
werden 131 personen geselecteerd op basis van het volgende criterium: het ging om
slachtoffers die op het ogenblik van de kwalitatieve enquête niet meer werden blootgesteld
aan de situatie van geweld op het werk waarover ze getuigden. Deze respondenten waren
werkloos, met ziekteverlof, arbeidsongeschikt of oefenden hun beroepsactiviteit elders uit.
Het belang om deze steekproef te onderzoeken ligt in het feit dat de vragen waarop men een
antwoord probeert te vinden via onderzoek, betrekking hebben op de gevolgen van
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag nadat die zijn beëindigd. Bijgevolg werden de 69
overige personen niet geselecteerd omdat ze op het ogenblik van de kwalitatieve enquête
nog steeds waren blootgesteld aan de geweldsituatie op het werk.
2.2. Meting van variabelen
De geselecteerde personen werden per post uitgenodigd om deel te nemen aan een
bijkomende enquête, aangaande de effecten van pesterijen voor hun gezondheid, een
enquête in de vorm van een vragenlijst.
De vragenlijst bestond uit vier onderdelen:
- Het eerste, demografische deel bevatte vragen over geslacht, leeftijd, nationaliteit,
gezinssituatie, burgerlijke staat en beroepsstatuut evenals het opleidingsniveau.
- Het tweede was geheel gewijd aan een evaluatievragenlijst van de angstsymptomen, in
dit geval de “State-trait anxiety inventory” van Spielberger (STAI).
- Het derde deel omvatte een evaluatievragenlijst van posttraumatische stresssymptomen.
- Het laatste deel bevatte vragen aangaande de huidige waargenomen
gezondheidstoestand, het soort raadplegingen (medisch, therapeutisch of andere) en het
verbruik van psychotrope geneesmiddelen.
a) Meting van de angst
Angst kan worden gedefinieerd als “een toestand van onrustigheid waarin de vrees
domineert voor een situatie die, hoewel ze meestal niet nader bepaald is, onaangenaam en
zelfs gevaarlijk kan blijken“ (Bloch et al., 1999).
Om angst te meten kregen de respondenten de “State-Trait Anxiety Inventory (STAI)” van
Spielberger (1968, 1977) voorgelegd. Een bijzondere vorm van deze inventaris (de vorm Y-
B) maakt zelfevaluatie van de eigenschap angst mogelijk. Deze schaal bevat twintig items en
de respondent wordt verzocht om het angstniveau dat hij algemeen voelt, weer te geven op
een schaal van het Likert-type met vier posities gaande van akkoord tot niet akkoord.
De angstinventaris van Spielberger werd in 1993 naar het Frans vertaald en gevalideerd
door Bruchon-Schweitzer. De geldigheid en betrouwbaarheid van deze schaal zijn
aangetoond in talloze werken. De geldigheid van de Franse versie is goed vergelijkbaar met
de Amerikaanse (Bruchon-Schweitzer, 1993).
289

) Meting van de toestand van posttraumatische stress
De toestand van posttraumatische stress wordt gemeten op basis van zes diagnostiekcriteria
gedefinieerd door de “American Psychiatric Association (APA)” in 1980, in de derde editie
van zijn diagnostiek- en statistiekhandleiding (Diagnostic and Statistical Manual, DSM-III),
herzien in 1987 (DSM-III-R), en vervolgens in 1994 (DSM-IV).
De symptomen van de toestand van posttraumatische stress worden geëvalueerd met de
QE-PTSD. Deze evaluatievragenlijst van symptomen van posttraumatische stress is in het
Frans uitgewerkt door Sydor et al. (1994, 1996) op basis van diagnostische criteria van het
DSM-IV (Baruffol et al., 1997). Omdat de validering van deze vragenlijst nog niet rond is,
wordt hij niet als diagnostiekinstrument gebruikt. Hij zal dienen voor de evaluatie van het
aantal symptomen van posttraumatische stress en hun intensiteit. Het aantal veronderstelde
gevallen van posttraumatisch stresssyndroom dat in deze steekproef werd opgemerkt, wordt
ter indicatie weergegeven.
Elk item van de gebruikte vragenlijst verwijst naar een categorie van PTSD-criteria. Voor de
criteria B, C en D wordt de respondent in de vragenlijst verzocht om op een schaal van het
Likert-type met vijf niveaus de intensiteitgraad van de traumatische ervaring aan te geven,
gaande van “helemaal niet” tot “heel erg”. Een ander deel van de items verlangt van de
betrokkene om bevestigend of ontkennend te antwoorden.
De toestand van posttraumatische stress wordt gedefinieerd als “een pathologische
angstreactie als gevolg van een blootstelling aan een buitengewone gebeurtenis die bij de
meeste mensen aanleiding kan geven tot emotionele ontreddering”. De toestand van
posttraumatische stress is een toestand van onrust die zich kan ontwikkelen als gevolg van
de blootstelling aan een extreme en traumatiserende gebeurtenis zoals een burgeroorlog,
een kidnapping of een gijzeling.
Hij wordt met name gekenmerkt door ontwijkinggedrag bij alles wat met de gebeurtenis
verband houdt, door ongewenste herinneringen (flashbacks, nachtmerries…) en door een
neurovegetatieve hyperactiviteit (prikkelbaarheid, moeilijk inslapen, moeilijk concentreren…).
De ernst, de duur en de betrokkenheid van een persoon bij een traumatiserende gebeurtenis
vormen een geheel van factoren die deze toestand van posttraumatische stress kunnen
veroorzaken. Andere factoren zoals familiale voorgeschiedenis, de
persoonlijkheidsvariabelen of bestaande psychische problemen kunnen de ontwikkeling van
deze toestand van posttraumatische stress beïnvloeden. Maar hij kan zich eveneens
ontwikkelen bij mensen van alle leeftijden die geen enkele van de voorbeschikkingfactoren
vertonen, met name wanneer de stressfactor van bijzonder groot belang is geweest.
De diagnostiek van het posttraumatische stresssyndroom (PTSD) bestaat uit zes criteria. Het
eerste criterium bepaalt de omstandigheden waarin de onrust zich kan ontwikkelen. De drie
volgende criteria handelen over de verschillende symptomen en storingen die zich kunnen
voordoen, waarbij elk criterium aangeeft hoeveel symptomen er nodig zijn voor de
diagnostiek van het PTSD. De laatste twee criteria hebben betrekking op de vereiste duur
van de onrust en op de impact ervan op sociaal en professioneel vlak.
290

De zes criteria van de diagnostiek van PTSD zijn:
Criterium A: de betrokkene heeft een buitengewone gebeurtenis meegemaakt (of is
getuige geweest van die gebeurtenis) die een bedreiging vormt voor de
fysieke integriteit bij zichzelf of bij anderen en heeft daarbij een gevoel van
angst, onmacht of afschuw ervaren;
Criterium B: de traumatische gebeurtenis wordt voortdurend herbeleefd in herinneringen
en terugkerende dromen die verband houden met een ernstige ontreddering
en fysiologische reacties;
Criterium C: de betrokkene ontwijkt stimuli of situaties die verband houden met de
traumatische gebeurtenis en ondergaat een afstomping van affecten;
Criterium D: de betrokkene vertoont blijvende symptomen van neurovegetatieve
hyperactiviteit die niet bestonden voordat de gebeurtenis zich voordeed en
tot uiting komen in prikkelbaarheid, slaapproblemen, plotse reacties…;
Criterium E: deze symptomen duren al minstens een maand;
Criterium F: ze brengen ook belangrijke verstoringen van het sociale leven teweeg.
De betrokkenen die een toestand van posttraumatische stress vertonen, kunnen een
schuldgevoel hebben of situaties of activiteiten die lijken op of symbool staan voor het
trauma angstvallig ontwijken. Dergelijke houdingen kunnen een belemmering vormen voor
interpersoonlijke relaties en leiden tot echtelijke conflicten, echtscheidingen, het verlies van
een job en zelfs zelfmoord.
Een gevoel van schaamte en/of wanhoop, zich niet meer voelen zoals vroeger, gevoelens
van vijandigheid, sociale terugtrekking, verlies van vroegere overtuigingen zijn nog andere
uitingen die kunnen worden waargenomen.
Op het vlak van pronostiek haalt het DSM-IV aan dat de duur van de onrust varieert. In de
helft van de gevallen kunnen we in drie maanden tijd een volledig herstel vaststellen terwijl in
vele andere gevallen de problemen een volledig jaar na het trauma blijven voortduren en
aldus een ernstige handicap vormen in het dagelijks leven. Het is dus van belang de
gevallen van PTSD vrij vroeg na een traumatische gebeurtenis op te sporen en ze op
langere termijn te blijven volgen.
c) Meting van de drie andere gezondheidsindicatoren
Naast de evaluatie van de angstdimensie en de toestand van posttraumatische stress, zijn
ook drie andere gezondheidsindicatoren gemeten: de waargenomen gezondheidstoestand,
de medische raadplegingen en het verbruik van geneesmiddelen.
291

In een eerste vraag werden de respondenten verzocht om hun gezondheidstoestand over
het algemeen te evalueren op een schaal van Likert met vijf niveaus gaande van “zeer
slecht” tot “uitstekend”. De mensen werden eveneens ondervraagd over de frequentie van
het verbruik van psychotrope geneesmiddelen (de antwoorden gingen van “nooit” tot
“meermaals per week”) en over het aantal vakmensen uit de gezondheidszorg (huisartsen en
specialisten in de psychologische hulpverlening) die ze na de blootstelling aan pesterijen
hadden geraadpleegd.
2.3. Gegevensverzameling en deelnamepercentage
De gebruikte instrumenten zijn zelfbeheerde vragenlijsten die samen met een
voorgefrankeerde antwoordenvelop werden verzonden naar het “Centre Femmes et
Sociétés” van GSW-UCL op 5 april 2002. De uiterste terugzenddatum van de vragenlijst was
1 mei.
Tien dagen na de verzending van de vragenlijsten lag het antwoordpercentage reeds op
57% (N = 75). Van de 131 geselecteerde personen voor deze verkennende actie, hebben er
in totaal 110 de ingevulde vragenlijst teruggestuurd, waardoor het deelnamepercentage 84%
bedraagt.
Dat grote deelnamepercentage en de snelheid waarmee de mensen hun vragenlijst hebben
teruggestuurd, kunnen als volgt verklaard worden:
De basismotivatie van de mensen. Het kwalitatieve onderzoek werd uitgevoerd op
basis van interviews. Die konden doorgaan dankzij een oproep tot getuigenissen; met
andere woorden, de mensen hebben zelf contact opgenomen met het
onderzoekscentrum om aan deze enquête te kunnen deelnemen in plaats van
omgekeerd.
De algemene tevredenheid. Na de interviews verklaarde een groot aantal mensen
erg tevreden te zijn dat ze hun leed hebben kunnen uitdrukken.
Sommige vragenlijsten werden trouwens teruggestuurd samen met bedankbriefjes en
steunbetuigingen in de strijd die wordt gevoerd om mensen te beschermen tegen deze
vorm van geweld.
Gezien het de mensen zelf waren die, op basis van een oproep tot getuigenissen, contact
hebben opgenomen met het onderzoeksteam, kan de populatie die aan het onderzoek heeft
deelgenomen worden beschouwd als zelfgeselecteerd en zijn de getuigenissen verzameld
bij de kwalitatieve enquête persoonlijke interpretaties van de situatie. Elke aangehaalde
situatie van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag is de weerspiegeling van één enkel
standpunt, dat van de persoon die zich slachtoffer noemt. Dat vormt een basis voor het risico
van scheeftrekkingen bij de analyse en de interpretatie van onze resultaten.
HOOFDSTUK 3: RÉSULTATEN
Inleiding
De hierna volgende resultaten worden onderverdeeld in 4 delen. Het eerste deel omvat de
sociaal-demografische kenmerken van onze steekproef. In het tweede deel wordt een
voorstelling van de analyse van de verbanden tussen de psychologische kenmerken en
sociaal-demografische kenmerken van de 110 respondenten gegeven. De sociaaldemografische
beschrijving vormt het voorwerp van een vergelijking met een niet-
292

gesorteerde steekproef (n = +/- 500) (Baruffol et al., 1997) om na te gaan of de onderzochte
populatie zich onderscheidt van een normale populatie. Het derde deel omvat de analyse
van de verbanden tussen de verschillende gezondheidsindicatoren onderling (angst,
posttraumatische stresssyndroom (PTSD), gezondheidstoestand, raadplegingen van
vakmensen uit de gezondheidszorg en geneesmiddelenverbruik) en het laatste deel is gewijd
aan de studie van de evolutie in de tijd van psychologische symptomen veroorzaakt door de
pesterijen.
Het wezenlijke van de resultaten werd bekomen via Chi-kwadraattests (χ 2 ), terwijl er
variantieanalyses (ANOVA) werden uitgevoerd om de verbanden tussen de sociaaldemografische
variabelen en het posttraumatische stresssyndroom (PTSD) enerzijds en de
gezondheidstoestand anderzijds te evalueren.
3.1. Sociaal-demografische kenmerken van de steekproef
Tabel 1.
Verdeling van de onderzochte steekproef in functie van
de sociaal-demografische kenmerken (n = 110).
Variabelen n %
Geslacht man 33 30
vrouw 77 70
Leeftijd < 36 19 17
36 - 55 77 70
> 55 14 13
Nationaliteit Belg 104 95
andere nationaliteit 6 5
Gezinssituatie alleenstaande 27 25
gehuwd 61 55
gescheiden 22 20
Kind kind(eren) 78 71
geen kinderen 32 29
Beroepsactiviteit actief 68 62
niet-actief 37 34
Diploma lager secund. of minder 20 18
hoger secund. 27 25
niet-univ. hoger ond. 37 34
univ. hoger ond. 26 24
293

Van de 110 mensen die aan deze enquête hebben deelgenomen, merken we op dat de
vrouwen (70%) oververtegenwoordigd zijn ten opzichte van de mannen (30%). De
steekproef is voornamelijk samengesteld uit personen van 36 tot 55 jaar (70%). De meeste
individuen hebben de Belgische nationaliteit (95%) en de beroepsactieven
vertegenwoordigen 62% van de steekproef.
3.2. Psychische kenmerken van de steekproef
a) Angst
Tabel 2.
Verdeling van de angstcategorieën in de onderzochte populatie (categorisatie van personen
in functie van de stelling van Bruchon-Schweitzer, 1993) en vergelijking met een steekproef
(N=449) van een niet-gesorteerde populatie (Baruffol et al., 1997).
Angst
Standaard-
Steekproef slachtoffers Normale populatie
Gemiddelde afwijking 52,02 13,74 33,86 14,59
weinig angstig
(score tussen 20 en 45) N % 34 31%
vrij angstig
(score tussen 46 en 55) N % 29 27%
zeer angstig
(score tussen 56 en 80) N % 46 42%
27% en 42% van de respondenten vertonen angstniveaus van de aard “vrij angstig” en “zeer
angstig” na een langdurige blootstelling aan pesterijen op het werk. Bovendien lijken de
mensen uit de steekproef duidelijk af te wijken van de normale populatie. Met andere
woorden, de personen die akkoord gingen om de vragenlijst via de post in te vullen, zijn
angstiger dan de normale populatie.
294

Tabel 3.
Prevalentie van angstsymptomen en verband
met de sociaal-demografische variabelen.
sociaal-demografische N Test
variabelen weinig angstig vrij angstig zeer angstig Chi-kwadraat
Geslacht man 16 6 11 *
vrouw 18 23 35
Nationaliteit Belg 33 28 43
Test niet
uitgevoerd
andere nationaliteit 1 1 3
Leeftijd 55 4 4 6
alleenstaande 7 7 13 n. s.
gehuwd 20 16 24
gescheiden 7 6 9
Kinderen kind(eren) 27 21 29 n. s.
geen kinderen 7 8 17
actief 21 18 29 n. s.
Beroepsactiviteit niet-actief 11 9 16
Diploma lager secund. of minder 6 9 5 n. s.
hoger secund. 9 4 14
niet-univ. hoger ond. 8 11 18
univ. hoger ond. 11 5 9
Opmerkingen :
Gezien het beperkte aantal niet-Belgen kon de χ 2 test niet worden uitgevoerd voor de variabele “nationaliteit”
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen niet statistisch bevestigd zijn.
* betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 95%
30% en 46% van de vrouwen kunnen respectievelijk als “vrij angstig” of “zeer angstig”
worden benoemd, terwijl dat bij de mannen slechts 18% en 33% zijn. Volgens Bruchon-
Schweitzer (1993) zijn vrouwen over het algemeen duidelijk angstiger dan mannen. Het hoeft
dan ook niet te verbazen dat de Chi-kwadraattest (χ 2 ) een duidelijk verband heeft
aangetoond tussen de variabele ‘geslacht’ en de variabele ‘angst’. Met andere woorden, de
vrouwen hebben de neiging om angstiger te zijn dan de mannen en die neiging blijft
voortduren nadat men aan pesterijen werd blootgesteld.
Voor alle andere sociaal-demografische variabelen zoals leeftijd, gezinssituatie, de variabele
“kinderen”, de variabele “beroepsactiviteit” en het opleidingsniveau, kon statistisch geen
enkel verband met angst worden bevestigd.
295

) Toestand van posttraumatische stress
Tabel 4.
Verdeling van de veronderstelde gevallen van posttraumatische stress (PTSD) bij de
onderzochte populatie en vergelijking met een steekproef (N=549) van een niet-gesorteerde
populatie (Baruffol et al., 1997).
PTSD
Gemiddelde
Steekproef slachtoffers Normale populatie
Standaardafwijking
70,59 18,85 36,37 14,87
afwezigheid van PTSD N % 41 39%
aanwezigheid van PTSD N % 64 61%
Er zijn vierenzestig “veronderstelde” gevallen van posttraumatisch stresssyndroom (PTSD)
vastgesteld. De mensen die voldoen aan de criteria van het DSM-IV met een intensiteitscore
van de traumatische ervaring van 3 of 4 (veel of ontzettend veel) op de schaal van Likert,
worden “veronderstelde” gevallen van PTSD genoemd. Met andere woorden, 61% van de
ondervraagden leed aan een toestand van posttraumatische stress als gevolg van de feiten
van pesterijen op het werk.
Als we deze steekproef vergelijken met de niet-gesorteerde populatie (Baruffol et al., 1997),
merken we dat de mensen uit de steekproef een ernstiger toestand van posttraumatische
stress vertonen dan de normale populatie.
296

Tabel 5.
Variatie van de gemiddelde scores van criteria B, C, D, A, F
en van PTSD in functie van de sociaal-demografische variabelen.
Criterium B
Indringing
Gemiddelde
score
Criterium C
Ontwijking
Gemiddelde
score
Criterium D
Neurovegetatieve
hyperactiviteit
Gemiddelde
score
Criterium A
Vrees en
onmacht
Gemiddelde
score
Criterium F
Verstoring van
Sociaal leven PTSD
Gemiddelde
score Score
Geslacht ** n. s. ** *** n. s. *
man 2,03 (1,09) 2,03 (0,99) 2,07 (1,13) 0,56 (0,32) 2,84 (1,18) 42.9 (20,85)
vrouw 2,55 (0,85) 2,23 (0,88) 2,71 (0,99) 0,77 (0,26) 3,14 (0,86) 52.4 (17,30)
Nationaliteit n. s. n. s. n. s. n. s. n. s. n. s.
Belg 2,4 (0,96) 2,18 (0,91) 2,5 (1,08) 0,71 (0,3) 3,03 (0,97) 49,46 (18,92)
buitenlander 2,5 (0,8) 2,01 (1,08) 2,8 (0,98) 0,66 (0,3) 3,04 (0,89) 51,77 (19,07)
Leeftijd n. s. n. s. n. s. n. s. n. s. n. s.
55 2,38 (0,95) 2,14 (0,88) 2,21(1,08) 0,71 (0,27) 3,09 (1,11) 47.1 (18,57)
Gezinssituatie n. s. n. s. n. s. n. s. n. s. n. s.
alleenstaande 2,36 (0,88) 2,09 (0,93) 2,64 (1,05) 0,79 (0,3) 3,41 (0,8) 49.8 (18,4)
gehuwd 2,39 (1,02) 2,17 (0,96) 2,5 (1,09) 0,68 (0,3) 2,93 (0,98) 49.2 (19,71)
gescheiden 2,47 (0,89) 2,28 (0,8) 2,45 (1,09) 0,69 (0,3) 2,94 (1,05) 50.4 (17,7)
Kinderen
kind(eren) 2,42 (0,95) 2,18 (0,88) 2,52 (1,05) 0,71 (0,3) 2,96 (0,99) 49.7 (18,4)
geen kinderen 2,34 (0,98) 2,17 (1,03) 2,53 (1,14) 0,72 (0,3) 3,25 (0,88) 49.3 (20,23)
Beroeps-
activiteit n.s. n.s. n.s. n.s. n.s. n.s.
actief 2,34 (0,92) 2,13 (0,87) 2,46 (1,02) 0,69 (0,3) 3,04 (0,91) 48.4 (17,82)
niet-actief 2,63 (0,95) 2,33 (0,98) 2,81 (1,09) 0,77 (0,28) 3,16 (1,03) 54.5 (19,22)
Diploma
lager secund. of
n. s. * n. s. n. s. * n. s.
minder 2,46 (0,99) 2,41 (0,91) 2,75 (0,89) 0,7 (0,26) 3,29 (0,26) 53.4 (17,82)
hoger secund.
niet-univ. hoger
2,33 (1,13) 1,96 (0,99) 2,67 (1,26) 0,77 (0,35) 2,95 (0,92) 48.8 (22,53)
ond. 2,61 (0,79) 2,41 (0,77) 2,59 (0,93) 0,71 (0,25) 3,29 (0,85) 53.3 (15,33)
univ. hoger ond. 2,12 (0,9) 1,85 (0,94) 2,07 (1,14) 0,65 (0,35) 2,65 (1,15) 42.3 (18,79)
Opmerkingen :
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen niet statistisch bevestigd zijn.
* betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 95%
** betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 99%
*** betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 99.9%
De scores voor criteria B, C, D en F schommelen tussen 0 en 4.
De scores voor het criterium schommelen tussen 0 en 1.
De scores voor PTSD schommelen tussen 0 en 84.
De standaardafwijkingen staan tussen haakjes vermeld
De gemiddelde scores voor criteria B, D, A en voor PTSD houden duidelijk verband met het
geslacht. Gemiddeld hebben vrouwen meer te kampen met problemen van indringende aard
(B), neurovegetatieve hyperactiviteit (D) en gevoelens van onmacht (A) dan de mannen.
Gemiddeld zijn de vrouwen meer geneigd om PTSD te vertonen dan mannen.
297

De criteria C en F hebben geen significant verband met het geslacht maar met het soort
diploma. De relatie tussen het opleidingsniveau en deze twee criteria (C en F) is niet lineair.
We merken op dat de mensen die hoogstens een opleidingsniveau lager secundair of een
diploma hoger niet-universitair onderwijs hebben, meer ontwijkingsymptomen (C) en
verstoringen van hun sociaal leven (F) ervaren dan de andere twee groepen. Niettemin
merken we bij een verdeling van de gegevens van de variabele “diploma” in twee
categorieën (universitairen en niet-universitairen), dat de universitairen duidelijk minder last
hebben van symptomen van ontwijking (C), neurovegetatieve hyperactiviteit (D) en
verstoringen van het sociale leven (F) of van PTSD dan de niet-universitairen.
Het percentage positieve antwoorden op criteria B, C en D ziet er als volgt uit: 84% positieve
antwoorden voor criterium B, 64% voor C en 84% voor D. Bij de vergelijking van de positieve
antwoordpercentages met die van een ander onderzoek uitgevoerd bij een representatieve
steekproef van de gehele bevolking (Baruffol et al., 1997), merken we dat de percentages
van de slachtoffersteekproef erg hoog liggen. Deze percentages kunnen verband houden
met het feit dat voor dit soort vragenlijst (QE-PTSD), de mensen de neiging hebben om de
aanwezigheid van symptomen te overdrijven. Dat komt wellicht ook voort uit het feit dat
vrouwen algemeen angstiger zijn en ook nog eens oververtegenwoordigd zijn in onze
steekproef.
c) Huidige waargenomen gezondheidstoestand
Tabel 6.
Verdeling van de niveaus van waargenomen gezondheidstoestand in de onderzochte
populatie en vergelijking met een steekproef (N=551) van een niet-gesorteerde populatie
(Baruffol et al., 1997).
Steekproef slachtoffers Normale populatie
Huidige
waargenomen
gezondheidstoestand
Gemiddeld Standaardafwijking 3,1 1 3,72 0,93
Opmerking: de scores van de huidige waargenomen gezondheidstoestand schommelen tussen 1 en 5 gaande van “zeer slecht”
tot “uitstekend”
De slachtoffers van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag zien hun gezondheidstoestand
als vrij gemiddeld, maar verklaren toch dat ze in minder goede gezondheid zijn dan personen
uit de niet-gesorteerde populatie (Baruffol et al., 1997).
298

Tabel 7.
Vergelijking van de huidige waargenomen gezondheidstoestand
in functie van de sociaal-demografische variabelen.
huidige waargenomen gezondheidstoestand
Sociaal-demografische variabelen Gemiddelde Standaardafwijking Test van Fisher
Geslacht man 3,31 1,03 n. s.
vrouw 3,07 0,98
Leeftijd 55 3 1,15
Gezinssituatie alleenstaande 3,33 0,92 n. s.
gehuwd 3,15 1,04
gescheiden 2,86 0,96
Kinderen kind(eren) 3,12 0,98 n. s.
geen kinderen 3,19 1,06
Beroepsactiviteit actief 3,16 0,97 n. s.
niet-actief 3,03 1,1
Diploma lager secund. of minder 3,11 1,08 *
hoger secund. 3,15 0,82
niet-univ. hoger ond. 2,84 1,01
univ. hoger ond. 3,58 0,99
Opmerkingen:
De scores van de huidige waargenomen gezondheidstoestand schommelen tussen 1 en 5 gaande van “zeer slecht“ tot
“uitstekend”.
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen niet statistisch bevestigd zijn.
* betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 95%
We stellen vast dat er een significant verband bestaat tussen de leeftijd en de waargenomen
gezondheidstoestand. Hoe ouder de persoon, hoe meer hij zijn gezondheidstoestand als
slecht beschouwt. Deze resultaten kunnen verband houden met het feit dat hoe ouder men
wordt, hoe meer men met gezondheidsproblemen wordt geconfronteerd.
We merken ook dat de mensen met een diploma van universitair niveau over een betere
gezondheidstoestand beschikken dan de overige drie groepen. Mensen met een hoger, nietuniversitair
diploma blijken dan weer in minder goede gezondheid dan de overige drie
groepen.
Naast de vastgestelde verbanden tussen de waargenomen gezondheidstoestand en de
leeftijd en het opleidingsniveau, bestaat er geen enkel ander verband tussen de
gezondheidstoestand en de andere sociaal-demografische variabelen (geslacht,
gezinssituatie, kinderen en beroepsactiviteit) kon niet statistisch worden bevestigd.
299

d) Gedragingen aangaande medische raadplegingen en hulp
Tabel 8.
Verdeling van de gedragingen aangaande raadplegingen bij de onderzochte populatie.
Medische raadpleging Een beroep doen op hulp
N % N %
Ja 92 84 83 76
Neen
17 16 26 24
De meeste mensen die zijn blootgesteld aan een fenomeen van pesterijen op het werk
hebben advies/hulp gezocht om medische (84%) en/of psychologische redenen (76%).
Tabel 9.
Verband tussen de verschillende soorten raadpleging
en de sociaal-demografische variabelen.
Variabelen Medische raadpleging Psychologische raadpleging of hulp zoeken
Geslacht
ja neen p (chi-2) ja neen p (chi-2)
man 27 5 n.s. 23 9 n.s.
vrouw 65 12 60 17
Leeftijd
55 11 3 11 3
Gezinssituatie
alleenstaande 25 2 * 24 3 n.s.
gehuwd 52 8 42 18
gescheiden 15 7 17 5
Kinderen
kind(eren) 66 11 n.s. 57 20 n.s.
geen kinderen 26 6 26 6
Beroepssituatie
actief 55 13 n.s. 52 16 n.s.
niet-actif 33 3 29 7
Diploma
lager secund. of
minder 18 10 n.s. 14 5 n.s.
hoger secund. 22 5 22 5
niet-univ. hoger ond. 32 5 30 7
univ. hoger ond. 20 6 17 9
Opmerkingen :
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen niet statistisch bevestigd zijn.
* betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 95%
** betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 99%
300

We bemerken een duidelijk verband tussen de leeftijd en de psychologische
raadplegingen. Personen tussen 36 en 55 jaar zijn meer geneigd om psychologische hulp te
zoeken dan de andere twee groepen.
En er werd nog een verband zichtbaar, namelijk tussen de variabele “gezinssituatie”
en medische raadplegingen. In het algemeen heeft de meerderheid van de personen in elke
groep advies ingewonnen om medische redenen maar die trend is het duidelijkst voor
alleenstaanden.
e) Gedragingen aangaande verbruik van psychotrope geneesmiddelen
Tabel 10.
Verdeling van de gedragingen aangaande het verbruik van psychotrope geneesmiddelen in
de waargenomen bevolking.
Slaapmiddelen Kalmeermiddelen
N % N %
Laag 44 41 34 32
verbruik
Hoog 63 59 73 68
verbruik
We merken een hoog verbruik van geneesmiddelen om te kunnen slapen (bijvoorbeeld:
slaapmiddelen) maar de verbruiksfrequentie is nog duidelijker voor geneesmiddelen die
spanningen en angsten kunnen verlichten (voorbeelden: kalmeermiddelen, angstwerende
middelen).
301

Geslacht
Tabel 11.
Verband tussen het verbruik van psychotrope geneesmiddelen
en de sociaal-demografische variabelen.
Slaapmiddelen Kalmeermiddelen
Laag verbruik Hoog verbruik p (chi-2) Laag verbruik Hoog verbruik p (chi-2)
man 16 16 n.s. 12 20 n.s.
vrouw 28 47 22 53
Leeftijd
55 6 8 2 11
Gezinssituatie
alleenstaande 12 15 n.s. 10 17 n.s.
gehuwd 25 33 18 40
gescheiden 7 15 6 16
Kinderen
kind(eren) 29 47 n.s. 21 55 n.s.
geen kinderen 15 16 13 18
Beroepssituatie
actief 28 30 n.s. 24 44 n.s.
niet-actief 13 23 8 27
Diploma
lager secund. of minder 5 14 n.s. 5 14 n.s.
hoger secund. 10 17 7 20
niet-univ. hoger ond. 15 21 11 24
univ. hoger ond. 14 11 11 15
Opmerkingen :
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen niet statistisch bevestigd zijn.
** betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 99%
Laag verbruik: nihil tot minstens een maal per week
Hoog verbruik: meermaals per week tot dagelijks
Er is een verband tussen de leeftijd en een hoog verbruik van geneesmiddelen om angst te
bestrijden. Hoe ouder de persoon wordt, hoe meer psychotrope geneesmiddelen van het
type kalmeer- of angstbestrijdingsmiddel hij gaat verbruiken.
Er kon statistisch geen enkel ander verband worden bevestigd tussen het soort verbruikte
geneesmiddel en de andere sociaal-demografische variabelen zoals geslacht, gezinssituatie,
de variabele “kind”, de variabele “beroepsactiviteit” en het opleidingsniveau.
302

3.3. Verband tussen de verschillende gezondheidsindicatoren
In totaal werden vijf gezondheidsindicatoren gemeten: angst; het posttraumatische
stresssyndroom (PTSD); subjectieve evaluatie van de huidige waargenomen
gezondheidstoestand; verbruik van geneesmiddelen en raadpleginggedrag.
In het kader van dit deel van de resultatenanalyse, is dit de geteste hypothese: het lijkt
redelijk te denken dat de verschillende gezondheidsindicatoren onderling met elkaar verband
houden. Als voorbeeld: bij een hoog angstniveau heeft men vaak de neiging om meer
geneesmiddelen te gaan gebruiken.
Tabel 12.
Onderling verband tussen de gezondheidsindicatoren.
PTSD Angst Slaap- Kalmeer- Medische Hulp
middelen middelen raadplegingen Inroepen
Huidige
waargenomen
gezondheidstoestand
PTSD 1 0,59*** 0,41*** 0,48*** -0,33*** -0,43*** -0,59***
Angst 1 0,203* 0,31** n.s. -0,25** -0,48***
Slaapmiddelen 1 0,57*** -0,38*** -0,35*** -0,3**
Kalmeermiddelen 1 -0,4*** -0,44*** -0,4***
Medische 1 0,23* 0,34*
raadplegingen
Hulp 1 0***
Inroepen 1
Huidige
waargenomen
gezondheidstoestand
Opmerking:
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen niet statistisch bevestigd zijn.
* betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 95%
** betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 99%
*** betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 99.9%
PTSD betekent posttraumatische stresssyndroom
De bekomen resultaten geven aan dat alle gezondheidsindicatoren onderling met elkaar
verband houden, behalve angst en medische raadplegingen. Deze verwachte duidelijke
verbanden kunnen onder andere worden verklaard door het feit dat de personen op een
coherente manier hebben geantwoord in verschillende vragenlijsten.
Het posttraumatische stresssyndroom (PTSD) houdt zeer duidelijk verband met alle
gezondheidsindicatoren. De mensen die een toestand van posttraumatische problemen
vertonen hebben om medische en psychologische redenen hulp gezocht, beschouwen hun
gezondheidstoestand als slecht, zijn angstig en verbruiken in grote mate psychotrope
geneesmiddelen van het type angstbestrijdend middel of slaapmiddel.
303

Angst is erg duidelijk gelinkt aan de gezondheidstoestand. Hoe angstiger de persoon, hoe
meer hij zijn gezondheidstoestand als slecht beschouwt. Deze resultaten lijken niet
verrassend want het feit dat men zijn gezondheidstoestand slecht vindt, kan leiden tot
benauwdheid en omgekeerd kan een angstige toestand er aanleiding toe geven dat men zijn
gezondheidstoestand als slecht beschouwt. Een ander verwacht resultaat is de
aanwezigheid van een duidelijk verband tussen angst en een hoog verbruik van
geneesmiddelen van het type “kalmeermiddel” en “slaapmiddel”. Hoe angstiger de persoon,
hoe meer hij de neiging heeft om psychotrope geneesmiddelen van het type kalmeer- of
angstbestrijdend middel en slaapmiddel te gaan gebruiken. Bovendien stellen we vast dat
angstige personen meer om psychologische dan om medische redenen hulp zoeken.
Personen die massaal geneesmiddelen gebruiken “om te kunnen slapen”, hebben zowel om
medische als psychologische redenen hulp gezocht. Ze gebruiken eveneens
geneesmiddelen van het type “kalmeermiddel”.
Tevens is er een andere, erg duidelijke relatie naar voren gekomen tussen de waargenomen
gezondheidstoestand en de raadplegingen om hulp te zoeken. De personen die vinden dat
hun gezondheidstoestand slecht is, hebben hulp gezocht om psychologische redenen.
Bij wijze van afsluiting is er nog een hele reeks gezondheidsindicatoren die onderling nauw
met elkaar verbonden lijken. De problematiek van pesterijen kan dus de gedeeltelijk
verklarende variabele zijn voor de algemene achteruitgang van de gezondheidstoestand.
3.4. Evolutie in de tijd van symptomen veroorzaakt door pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag
Heelt de tijd ook de wonden veroorzaakt door pesterijen? Om daarop een antwoord te
kunnen geven, zijn er twee hypothesen geformuleerd.
Ten eerste voorspelt de hypothese van de terugkeer naar het normale dat hoe verder de
persoon verwijderd is van de periode van de pesterijen, hoe meer zijn gezondheidstoestand
verbetert. Deze hypothese zegt dat wanneer de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag
stoppen, er een terugkeer naar het normale is.
Ten tweede is er de hypothese van de chronische aard van de pesterijen die voorspelt dat
de symptomen dezelfde blijven, of de tijdsafstand tussen het moment van de enquête en de
periode van pesterijen nu lang of kort is.
Om deze hypothesen te toetsen is een variantieanalyse (ANOVA) gemaakt om de eventuele
variaties van vijf gezondheidsindicatoren te evalueren (angst, posttraumatische
stresssyndroom (PTSD), huidige waargenomen gezondheidstoestand, raadplegingen van
vakmensen uit de gezondheidszorg en verbruik van geneesmiddelen) in functie van de
verstreken tijd sedert het einde van de periode van pesterijen en ongewenst seksueel
gedrag. Daartoe werd de steekproef onderverdeeld in twee groepen, waarbij de eerste de
personen bevat van wie de laatste feiten van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag zich
minder dan 28 maanden geleden afspeelden en waarbij de tweede groep mensen bevat die
al langer dan 28 maanden niet meer aan pesterijen of ongewenst seksueel gedrag zijn
blootgesteld.
304

Tabel 13.
Variatie van de gezondheidsindicatoren in functie van de tijd.
Groep dicht bij de
periode van pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag
Groep ver van de
periode van pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag
Gemiddelde Standaardafwijking Gemiddelde Standaardafwijking
Test van Fisher
Angst 1,16 0,84 1,07 0,87 n. s.
PTSD
Waargenomen
gezondheids-
50,74 18,43 47,47 19,22 n. s.
toestand
Geneesmiddelen :
3,15 1 3,07 0,99 n. s.
type “kalmeermiddel” 2,88 1,33 3,07 1,36 n. s.
type “slaapmiddel”
Raadplegingen:
2,72 1,31 2,44 1,45 n. s.
Medisch 1,11 0,32 1,28 0,46 *
hulp 1,24 0,43 1,25 0,44 n. s.
Opmerkingen :
De scores voor angst schommelen tussen 0 en 2 gaande van “weinig angstig” tot “zeer angstig”.
De scores voor PTSD schommelen tussen 0 en 84.
De scores voor huidige waargenomen gezondheidstoestand schommelen tussen 1 en 5 gaande van “zeer slecht” tot
“uitstekend”.
De scores voor geneesmiddelen schommelen tussen 0 en 4 gaande van “nihil” tot “dagelijks gebruik”.
De scores voor raadplegingen schommelen tussen 1 en 2 (1= ja; 2= neen).
n.s. betekent dat de waargenomen verschillen niet statistisch bevestigd zijn.
* betekent dat de waargenomen verschillen tussen de groepen statistisch bevestigd zijn met een zekerheidsgraad van 95%
De bekomen resultaten geven aan dat er geen verbanden zijn tussen de temporele variabele
en deze vijf gezondheidsindicatoren. We zien echter wel een lichte significante afname (*)
van de medische raadplegingen voor de groep die verder van de pesterijen of het ongewenst
seksueel gedrag verwijderd is.
Deze resultaten ontkrachten de eerste hypothese en bevestigen de tweede. Met andere
woorden, de tijd heelt niet de wonden veroorzaakt door pesterijen. Deze symptomen
veroorzaakt door pesterijen hebben dus de neiging om een probleem van chronische aard te
worden.
305

HOOFDSTUK 4: CONCLUSIES
Uit dit verkennende onderzoek bij personen die werden blootgesteld aan een fenomeen van
pesterijen op het werk, zijn een aantal significante resultaten naar voren gekomen.
Ten opzichte van een normale populatie merken we dat de personen uit de steekproef, die
voornamelijk uit vrouwen bestond, een hoger angstniveau vertonen.
Vervolgens leed meer dan de helft van de respondenten (61%) aan een toestand van
posttraumatische stress, een aantal dat veel hoger ligt dan dat bij de normale populatie. Van
de ondervraagden vielen de vrouwen meer ten prooi aan het posttraumatische
stresssyndroom (PTSD) dan de mannen. Bovendien leken de mensen met een universitair
diploma meer gespaard te blijven van dit soort gevolg dan de anderen.
Daarnaast vinden de ondervraagde slachtoffers van pesterijen dat ze in minder goede
gezondheid zijn dan de normale populatie. De neiging om zijn gezondheid als minder goed
te beschouwen is duidelijker merkbaar bij oudere mensen en niet-universitairen.
Overigens heeft de meerderheid van de respondenten om medische en psychologische
redenen hulp gezocht. De mensen van 36 tot 55 jaar hebben meer hulp gezocht om
psychologische redenen dan de twee andere leeftijdsgroepen (jonger dan 36 en ouder dan
55). De trend om hulp te zoeken om medische redenen is duidelijker bij alleenstaanden.
Wat het geneesmiddelenverbruik betreft, stellen we vast dat de meerderheid van de
ondervraagden geneesmiddelen van het type angstbestrijdend middel en slaapmiddel
gebruikt. Oudere personen hebben meer de neiging om geneesmiddelen van het type
kalmeermiddel of angstbestrijdend middel te gebruiken dan jongere mensen.
Bovendien lijken de vijf gezondheidsindicatoren (angst, posttraumatische stresssyndroom,
waarneming van de gezondheidstoestand, raadpleging van vakmensen uit de
gezondheidssector en geneesmiddelenverbruik) onderlinge significante verbanden te
vertonen. En dat betekent dat de problematiek van pesterijen de deels verklarende variabele
is voor de algemene achteruitgang van de gezondheidstoestand.
Deze resultaten tonen ten slotte aan dat de psychopathologische symptomen veroorzaakt
door de pesterijen mettertijd niet in gunstige zin evolueren. Met andere woorden, deze
symptomen hebben de neiging om chronisch te worden in plaats van te verdwijnen naarmate
de tijd verstrijkt.
Op basis van deze resultaten kan men stellen dat pesterijen op lange termijn aanzienlijke
schade toebrengen op het vlak van gezondheid en welzijn van de mensen die eraan worden
blootgesteld. Met andere woorden, pesterijen dragen bij tot de ontwikkeling en het behoud
van een hoger angstniveau en een ernstigere toestand van posttraumatische stress dan
normaal. Bovendien is het duidelijk gelinkt aan een danige achteruitgang van de
gezondheidstoestand, een toename van het geneesmiddelengebruik en een hogere
frequentie in de raadplegingen van vakmensen uit de gezondheidssector.
306

IV. KWALITATIEVE ENQUETE IN HENEGOUWEN.
EVOLUTIE VAN DE AANPASSINGSSTRATEGIEËN (N=9)
Deel opgemaakt in samenwerking met M. Bonami (professor aan de U.C.L.) en Emalaf
Semereab (studente Sociale Psychologie en Psychologie van Organisaties), in het kader van
een onderzoeksscriptie.
HOOFDSTUK 1: ONDERZOEKSVRAGEN EN -HYPOTHESEN
De manier waarop mensen het hoofd bieden aan een situatie van geweld op het werk, die ze
als pesterijen beschouwen en waarvan zij vinden dat ze het slachtoffer zijn, vormt het
hoofdvoorwerp van deze studie.
De onderzoeksvraag waarop dit werk berust, is deze: wat zijn de aanpassingsstrategieën die
de slachtoffers van pesterijen op het werk gebruiken om het hoofd te bieden aan dat proces
vanaf het moment waarop ze merken dat het doelwit zijn van schadelijk gedrag?
De hypothese die op de volgende bladzijden zal worden getoetst, stelt dat psychologisch
geweld op de werkplek volgens vier fasen gestructureerd is (Leymann, 1996) en dat de
slachtoffers bij het begin van het proces constructieve aanpassingsstrategieën gebruiken die,
indien ze niet het gewenste effect opleveren, worden vervangen door destructieve
aanpassingsstrategieën (Niedl, 1996).
Dat betekent dat de aanpassingsstrategieën die door de slachtoffers van pesterijen worden
gebruikt, specifiek zijn naargelang de fase van het proces waarin ze zich situeren. We
verwachten dan ook constructieve strategieën in de eerste fasen van de “mobbing” en
destructieve aanpassingsstrategieën in de verdere fasen van het geweldproces.
307

HOOFDSTUK 2: BESCHRIJVING VAN DE THEORETISCHE MODELLEN WAAROP HET
ONDERZOEK STOELT
2.1 De vier fasen van het proces van pesterijen volgens Heinz Leymann
(1996)
Het pestproces zoals dat wordt beschreven door Heinz Leymann (1996) is eigenlijk
gestructureerd volgens vier opeenvolgende fasen tijdens dewelke een beginconflict
uiteindelijk ontaardt in een uitsluiting van het slachtoffer. Elk van die fasen wordt gedefinieerd
in vergelijking met de houdingen en gedragingen die de dader van de feiten vertoont ten
opzichte van zijn doelwit, naar de mening van de werkomgeving van het doelwit en diens
eigen reactie. Het verloop van de vier fasen zoals hieronder beschreven vormt een
aaneenschakeling van fenomenen die mettertijd tot uiting komen en georganiseerd worden.
Fase 1 beschrijft een conflict dat twee of meer mensen tegenover elkaar plaatst. Deze fase
wordt gekenmerkt door gerichte, onrechtstreekse aanvallen, die in deze fase van het proces
nog moeilijk opspoorbaar zijn voor een buitenstaander, vanwege de toekomstige belager ten
aanzien van zijn doelwit. Het doelwit van de aanvallen beseft pas achteraf hoe ingrijpend
deze gebeurtenissen zijn in het kader van het proces van mobbing. In deze fase denkt het
slachtoffer vaak, aldus H. Leymann, dat het gebeurtenissen zijn die geen echt probleem
tussen de belager en het slachtoffer weerspiegelen.
In fase 2 herhalen de gedragingen en houdingen uit de eerste fase zich. Ze worden
frequenter en duidelijker naar het slachtoffer gericht. De hoofdbelager is niet meer de enige
die zich vijandig gedraagt tegenover het slachtoffer. De werkomgeving van het slachtoffer
van “mobbing” deelt grotendeels de mening dat het slachtoffer problemen heeft om met
anderen samen te werken. Tijdens deze fase tekent zich de sociale en professionele mythe
aangaande het slachtoffer af: het wordt gezien en behandeld als een sociaal onaangepast
en professioneel onbekwaam persoon. Het slachtoffer zelf neemt een defensieve houding
aan en maakt fouten bij de uitvoering van zijn werk.
Fase 3 kenmerkt zich door het nemen van officiële maatregelen door de directie, meestal ten
nadele van het slachtoffer: overplaatsing, blaam, ontslag. De directie probeert het probleem
– het slachtoffer dus – uit de weg te ruimen door de rechten van het slachtoffer te negeren,
wat meestal tot uiting komt in het weigeren van alle schriftelijke communicatie, het versterken
van de pesterijen, het slachtoffer onmogelijke deadlines op te leggen, partijdig te zijn,
vertrouwelijke informatie aangaande het slachtoffer proberen te bemachtigen. In deze fase
heeft een afspraak plaats tussen de hiërarchie en een hoofdrolspeler in het proces, zonder
medeweten van het slachtoffer, over wat er met het slachtoffer moet gebeuren. De
actiemiddelen van het slachtoffer zijn beperkt en het slachtoffer zelf zinkt weg in wanhoop,
aldus H. Leymann.
Fase 4 van het mobbingproces valt volgens H. Leymann samen met de uitsluiting van het
slachtoffer op de arbeidsmarkt. Deze fase wordt bereikt wanneer de werknemer zich niet
meer in een nieuwe onderneming kan integreren. Deze uitsluiting van de arbeidsmarkt doet
zich met name voor, door arbeidsongeschikt verklaren, ontslag met vergoedingen, op een
zijspoor zetten, opeenvolgende transfers naar verschillende posten, zelfs door een beslissing
tot opname in een psychiatrische instelling. Deze middelen worden door het slachtoffer niet
alleen ervaren als een sanctie maar geven zijn loopbaan ook een negatieve dimensie. Aan
de hand van deze verschillende elementen verklaart Leymann de voortijdige afbreking van
een beroepsleven.
Hieronder vindt de lezer een tabel waarin voor elke fase de agressiegedragingen, de reacties
van de werkomgeving en die welke het slachtoffer kenmerken, staan beschreven.
308

Het doel is te bepalen welke aanpassingsstrategieën slachtoffers van geestelijk geweld op
het werk in de verschillende fasen van het proces toepassen. Daartoe is het dus
noodzakelijk om voor elke deelnemer niet alleen te bekijken welke fasen tijdens het
“mobbingproces” worden doorlopen, maar ook welke aanpassingsstrategieën worden
gebruikt.
Tabel 1.
Fasen van het proces van pesterijen
Fase Benaming Uitingen van pesterijen Mening van de omgeving
1
2
3
4
Conflicten,
aanvallen,
kinderachtig doen
en plagen
Stigmatisering van
het slachtoffer,
overgang naar
pesterijen
Versterking van de
pesterijen
Uitsluiting van de
arbeidsmarkt
Gerichte aanvallen, onrechtstreeks
en moeilijk opspoorbaar
Frequente aanvallen, rechtstreeks
en duidelijk gericht op het
slachtoffer.
- ontkenning van de rechten van het
slachtoffer door de
personeelsdirectie
- nemen van officiële maatregelen
door de directie ten nadele van het
slachtoffer.
Overplaatsing, blaam, ontslag,
ontkenning van het recht om
gehoord te worden.
- weigering om schriftelijke
communicatie te aanvaarden,
versterking van de mobbing, het
slachtoffer onmogelijke deadlines
opleggen, partijdig zijn, proberen om
vertrouwelijke informatie over het
slachtoffer te bemachtigen.
- afspraak tussen de hiërarchie en
een hoofdrolspeler in het proces,
zonder medeweten van het
slachtoffer, over wat er met het
slachtoffer moet gebeuren.
Opeenvolgende overplaatsingen, op
een zijspoor zetten, ontslag met
vergoeding, werkonbekwaam
verklaren, langdurig ziekteverlof.
"Het is al lastig genoeg dat
hij hier werkt."
"Hij heeft het moeilijk om
met anderen samen te
werken."
"Hij vertoont ontoelaatbaar
gedrag."
"Hij moet psychiatrisch
behandeld worden."
309
Waarneming/ reactie van
het slachtoffer
Pas achteraf wordt het
slachtoffer zich bewust van
het belang van deze
gebeurtenissen
Het slachtoffer neemt een
defensieve houding aan en
maakt fouten in de
uitvoering van zijn werk
Verlies van zelfvertrouwen
en begin van een fase van
wanhoop
Vertwijfelde pogingen om
tot beterschap te komen

2.2 De vier categorieën van reageren op arbeidsontevredenheid volgens Farell
(1983)
In zijn onderzoek naar het verval van organisaties heeft A. Hirschmann (aangehaald in
Farell, 1983) in de jaren zeventig een typologie uitgewerkt van reacties ontwikkeld door
werknemers wanneer ze zich ontevreden voelden over hun werk. Volgens de auteur past
een werknemer die ontevreden is over zijn werk, verschillende soorten gedragingen toe die
kunnen worden ingedeeld in drie reactiecategorieën, namelijk:
1. de “exit”- of wegloopreactie die erop wijst dat men het bedrijf of de administratie verlaat als
er geen voldoende bevredigende arbeidsvoorwaarden geboden worden;
2. de “loyalty”- of trouwheidsreactie die beschrijft hoe men passief afwacht tot de werksituatie
verbetert;
3. de “voice”- of spreekreactie die erin bestaat dat men actief probeert de situatie op het werk
te verbeteren;
D. Farell (1983) heeft nog een vierde reactiecategorie bepaald, die hij de “neglect” of
ontkenningscategorie noemt.
4. de “neglect”-reactie bestaat erin dat men passief toelaat dat de werkomstandigheden
verslechteren.
Deze vier reactiecategorieën bij ontevredenheid van de werknemer kunnen worden
weergegeven in een schema met twee dimensies: de eerste komt overeen met de
constructieve tegenover de destructieve aard van het gedrag van de persoon bij zijn
beroepsactiviteit, de tweede komt overeen met de actieve tegenover passieve aard van dat
gedrag.
De destructieve dimensie (tegenover constructieve) beschrijft de impact van het antwoord
van de werknemer op de relatie tussen hemzelf en zijn organisatie en niet op de functionele
waarde van het antwoord. Een persoon die bijvoorbeeld beslist om de onderneming te
verlaten omdat hij zich belaagd voelt, neemt een zogenaamde “destructieve” houding aan
omdat hij de relatie tussen zichzelf en zijn werkomgeving verbreekt. Dat gedrag is echter niet
destructief op zich omdat het de werknemer de kans biedt om een voor hem nadelige situatie
van zich af te schudden.
De passieve dimensie (versus actieve) beschrijft de impact van een daad op een probleem
en niet de aard van de reactie zelf.
Gedragingen die onder de noemers “voice” en “loyalty” vallen, zijn zogenaamde
constructieve reacties waarop een individu een beroep doet om bevredigende
arbeidsomstandigheden te behouden of opnieuw te bewerkstelligen, terwijl de gedragingen
onder de noemer “exit” of “neglect” veeleer destructieve reacties zijn.
Terwijl de gedragingen die kenmerkend zijn voor de reactiecategorieën “voice” en “exit”,
actief zijn (het individu doet iets ten opzichte van zijn werkomgeving), zijn die voor “neglect”
en “loyalty” passief van aard, wat hun effect op het zoeken naar een oplossing voor het
probleem betreft.
Wanneer een werknemer niet gelukkig is op zijn werk, kan hij dus een gedrag aannemen uit
een van de beschreven reactiecategorieën. Hij kan bijvoorbeeld zijn ontslag indienen en de
onderneming verlaten (“exit”).
310

Niettemin stelde Farell (1983) vast dat een werknemer die wordt geconfronteerd met een
onbevredigende werksituatie, zich niet beperkte tot één enkel reactietype maar veeleer
gebruik maakte van een opeenvolging van onderling met elkaar verband houdende reacties.
Die bewering werd getoetst door Niedl in zijn studie over de bron van ontevredenheid op het
werk die het voorwerp van deze studie uitmaakt, namelijk pesterijen.
Niedl had met name belangstelling voor de strategieën aangewend door werknemers om het
hoofd te bieden aan een proces van geestelijk geweld en die een impact hebben op de
organisatie. De resultaten van zijn onderzoek geven aan dat de slachtoffers van pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag niet alleen gebruik maken van de strategieën van vluchten of
vechten. De resultaten van deze werken wijzen erop dat de slachtoffers van psychologisch
geweld een complexe combinatie van strategieën aan de dag leggen, beïnvloed door
verschillende factoren. Aanvankelijk waren die constructief, maar doordat ze ontoereikend
bleken, kwamen er geleidelijk aan destructieve strategieën voor in de plaats.
Een eerste poging ondernomen door het slachtoffer dat wordt geconfronteerd met deze
problematiek is een gedrag met het oog op het vinden van een constructieve oplossing voor
het probleem, door bijvoorbeeld de situatie aan zijn superieur voor te leggen (“voice”) of door
te proberen om niet over het probleem te praten met anderen, hopende dat de situatie
mettertijd wel zal verbeteren (“loyalty”). Indien die strategie niet blijkt te werken en er geen
einde komt aan het geweld, neemt het slachtoffer een houding aan die met de destructieve
dimensie samenhangt, door bijvoorbeeld met ziekteverlof te gaan (“neglect”) of ander werk te
zoeken (“exit”). Hierbij moeten we benadrukken dat er soms van de ene reactiecategorie
naar de andere wordt overgegaan en weer terug. Bovendien strekt deze opeenvolging van
gedragingen zich uit over een langere of kortere periode.
Dankzij het model van D. Farell (1983) werden duidelijk aan de hand van welke gedragingen
kon worden bepaald op welk soort reactiecategorie de aanpassingsstrategieën betrekking
hebben die door de slachtoffers van geestelijk geweld op het werk worden aangehaald als
middel om om te gaan met deze benarde situatie.
1. Indicatoren van de constructieve-actieve reactiecategorie "voice":
- De superieur inlichten
- Met een collega of de superieur over de situatie praten
- De feiten aan de kaak stellen
- Verbeteringen voorstellen
- Hulp zoeken bij een externe entiteit
- Zich inspannen om het beter te doen
- Een brief schrijven naar een regeringsautoriteit om na te gaan wat er kan worden
gedaan om het probleem op te lossen
2. Indicatoren van de constructieve-passieve reactiecategorie "loyalty":
- Passief afwachten en hopen dat de situatie zichzelf wel zal oplossen
- De organisatie verdedigen tegen kritiek van buitenaf
- Niets zeggen tegen anderen over de situatie en er van uitgaan dat de zaken zichzelf
wel oplossen
3. Indicatoren van de destructieve-passieve reactiecategorie "neglect":
- Voortdurend afwezig zijn
- Voortdurend te laat komen
- Ontwikkelen van negatieve houding tegenover het werk
- Meer fouten maken
- Belemmeringgedrag
- De situatie laten verslechteren
- Opbellen onder het voorwendsel dat men ziek is
311

4. Indicatoren van de destructieve-actieve reactiecategorie "exit":
- Erover denken om de onderneming te verlaten
- De onderneming verlaten
- Een overplaatsing aanvragen
- Ander werk zoeken
HOOFDSTUK 3: METHODOLOGIE
3.1. Beschrijving van de steekproef
In het kader van dit onderzoek kregen tien personen die spontaan hadden getuigd over hun
ervaringen als slachtoffer van geestelijk geweld op het werk, het voorstel om deel te nemen
aan een bijkomend gesprek waarin meer specifiek zou worden gepeild naar hun reacties
tegenover die benarde situatie. De keuze van deze personen is gebaseerd op het feit dat ze
werden ondervraagd door de interviewster die als taak had, dit onderzoek uit te voeren in het
kader van haar eindverhandeling.
Hierbij moet worden opgemerkt dat de persoon met het nummer 6 niet voldoet aan de
criteria van frequentie en duur van de pesterijen opgesteld door Heinz Leymann (1996).
Daarom is deze persoon niet opgenomen in de voorstelling van de resultaten.
De respondenten, 3 mannen en 6 vrouwen, tussen 24 en 50 jaar oud, oefenden hun
beroepsactiviteit uit of hadden die uitgeoefend in de openbare sector of in de privé-sector
van de provincie Henegouwen.
3.2. Onderzoekstechniek: semi-gericht interview
Het semi-gerichte interview werd gekozen als onderzoekstechniek omwille van de aard van
de te verzamelen gegevens. Wanneer het mogelijk was, werden de dossiers van de
deelnemers geraadpleegd. Ze waren samengesteld met documenten zoals de nota’s van de
directie van de ondervraagde, van zijn advocaat, zijn arts, om zo de informatie uit de
interviews te kunnen aanvullen en documenteren.
De gegevens die worden verzameld tijdens een semi-gericht interview zijn subjectief. Deze
studie is gebaseerd op wat de deelnemers beweren en dus op hun visie op en hun
herinneringen aan de situatie. Aangezien sommigen onder hen specialisten uit de geestelijke
gezondheidszorg hebben geraadpleegd, is het waarschijnlijk dat hun visie op de situatie die
ze hebben beleefd, wijzigingen heeft ondergaan, wat een beperking vormt voor de mogelijke
veralgemening van de resultaten.
Uit een eerste gesprek met de personen die getuigd hadden in het kader van het Franstalige
kwalitatieve onderzoek konden gegevens worden gepuurd over het pestproces evenals over
de aanpassingsstrategieën die de slachtoffers toepassen.
Niettemin is gebleken dat het, in het licht van de verzamelde gegevens, nodig was om een
tweede gesprek te houden omdat de ondervraagden moeilijkheden ondervonden om zich te
herinneren in welke chronologische volgorde ze een beroep hadden gedaan op bepaalde
strategieën gedurende het geweldproces. Dat tweede gesprek had dus tot doel eerder de
verzamelde gegevens aan te vullen en te verfijnen, waarbij er wel op toegezien werd dat de
deelnemers niet verplicht werden om gevoelige gebeurtenissen helemaal opnieuw uit de
doeken te doen. Daartoe werd er voor elk van de tien respondenten een synthese gemaakt
van de informatie verkregen bij het eerste gesprek, aangaande het verloop van het
312

geweldproces en de gebruikte aanpassingsstrategieën. Op basis van die synthese, die ter
goedkeuring aan de deelnemer werd voorgelegd, werd het tweede gesprek gestructureerd.
Alle interviews werden face-to-face gehouden. De deelnemers hadden de vrije keuze in
verband met de plaats waar ze zich het meest op hun gemak voelden om het gesprek te
laten doorgaan. Alle interviews werden opgenomen en uitgeschreven. Ze hadden plaats op
verschillende ogenblikken, namelijk: overdag, ‘s avonds, tijdens de week, in het weekend. De
duur van elk interview schommelde tussen anderhalf en twee uur. De registraties wekten
soms wat wantrouwen bij de deelnemers, die vreesden dat de directie van hun onderneming
hun verklaringen "in handen zou krijgen". Ze moesten dus de zekerheid krijgen dat de
verklaringen anoniem zouden worden verwerkt en enkel werden bekendgemaakt aan
mensen die gehouden zijn door het beroepsgeheim.
Elk onderhoud werd voorafgegaan door een inleiding met het oog op een precisering van de
doelstelling en de modaliteiten van het verloop van het interview, om de deelnemers op hun
gemak te stellen door de anonimiteit te verzekeren.
Vervolgens werd de beroepssituatie aangekaart, gevolgd door het thema van de pesterijen
of het ongewenst seksueel gedrag en de reacties van de ondervraagde ten opzichte van die
situatie.
Elke respondent was vrij om op elk ogenblik een einde te maken aan het interview zonder
daarvoor enige verklaring te moeten afleggen. In een aantal gevallen werd het gesprek kort
onderbroken wanneer de deelnemer moeilijkheden kreeg om rustig te blijven doorpraten
omwille van de emotie die het verhaal deed opborrelen.
3.3. Analysemethode: inhoudsanalyse
Elk interview maakte het voorwerp uit van een inhoudsanalyse.
Eerst werd het verloop van de feiten beschreven. Vervolgens werden de fasen van het
proces gedefinieerd op basis van de indicatoren verschaft door Heinz Leymann (1996).
1. Fase van dagelijkse conflicten
2. Fase van stigmatisering van het slachtoffer en overgang naar pesterijen
3. Fase van versterking van de pesterijen en negeren van de rechten van het slachtoffer
4. Fase van de uitsluiting van de arbeidsmarkt
Uitgaande van de indicatoren voor reactiecategorieën beschreven door Farrell (1983) en
door Niedl (1996), werden de aanpassingsstrategieën geïdentificeerd die door de
slachtoffers in de loop van het pestproces werden gebruikt:
1. “Exit”, actieve strategie voor breken met het werk
2. “Loyalty”, passieve getrouwheidsstrategieën
3. “Voice”, strategieën van actief zoeken naar verbeteringen voor de
werkomstandigheden
4. “Neglect”, passieve strategieën van breken met het werk
Om de verzamelde resultaten op een duidelijke manier weer te geven, kreeg elke persoon
een nummer van één tot tien om zijn verklaringen aangaande de aanpassingsstrategieën te
kunnen identificeren. Wanneer het mogelijk was, werden alle gebruikte reactiecategorieën
aangeduid.
Na de inhoudsanalyse van de gesprekken is gebleken dat bepaalde categorieën van acties
die vaak door de respondenten werden beschreven om het hoofd te bieden aan de situatie
van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag, niet voorkwamen in het hierboven beschreven
313

eferentiemodel: strategieën gericht op emotie en strategieën voor het zoeken van sociale
ondersteuning.
Wat de presentatie van de resultaten betreft, wordt voor elke ondervraagde, elke beschreven
aanpassingsstrategie geïdentificeerd door een letter die overeenkomt met de volgorde van
opduiken van die strategie binnen het verloop van de feiten (bijvoorbeeld, 2a verwijst naar de
eerste strategie gebruikt door persoon 2, 2b verwijst naar de twee strategie gebruikt door
deze zelfde persoon). De opeenvolging van de strategieën die door elk van de deelnemers
werd aangegeven, werd aldus overgebracht op een grafiek die de categorieën van
aanpassingsstrategieën volgens het ELVN-model weergeeft. Op die manier kan worden
nagegaan of de werkhypothese door de respondenten wordt bevestigd. Er moet worden
bekeken in welke mate de personen aanvankelijk constructieve strategieën gebruiken en
overgaan naar destructieve strategieën wanneer de constructieve nutteloos blijken.
Ten slotte werd het verband onderzocht tussen de door het slachtoffer gebruikte
aanpassingsstrategieën en de fase van “mobbing” waarin die zich bevinden.
HOOFDSTUK 4: RESULTATEN
Inleiding
De uitgevoerde interviews hebben een grote hoeveelheid informatie opgeleverd aangaande
het proces van pesterijen en de aanpassingsstrategieën van de slachtoffers maar ook over
wat de mensen hebben doorgemaakt en wat de financiële, geestelijke en lichamelijke
gevolgen ervan waren.
Met de resultaten die hieronder worden voorgesteld, zullen we proberen om de eerder
aangehaalde werkhypothese te bevestigen. Ter herinnering, deze was gestoeld op twee
uitgangspunten, namelijk dat (1) de pesterijen volgens vier fasen gestructureerd zijn
(Leymann, 1996) en dat (2) bij het begin van het pestsproces, de slachtoffers gebruik maken
van constructieve aanpassingsstrategieën die, omdat ze niet het gewenste effect opleveren,
worden vervangen door destructieve aanpassingsstrategieën (Niedl, 1996).
Eerst en vooral zal het onderzoek van de gegevens, conform het eerste uitgangspunt,
draaien rond de manier waarop het pestproces zich heeft afgespeeld voor elk van de
respondenten. Vervolgens, conform het tweede uitgangspunt, worden de verschillende
strategieën gebruikt door de personen tegenover het door Farell (1983) beschreven model
behandeld. Tot slot wordt gekeken naar het verband tussen elk van de vier fasen van
pesterijen of ongewenst seksueel gedrag en de aanpassingsstrategieën.
4.1. Het verloop van de feiten van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag
De inhoudsanalyse van de negen verhalen van pesterijen en ongewenst seksueel gedrag op
basis van het model van Heinz Leymann (1996), toont aan dat het schema beschreven door
de auteur bij de meeste ondervraagden terug te vinden is, met uitzondering van één geval
(nr. 2) .
Van de negen deelnemers aan onze studie, waren er zes (nr. 1, nr. 3, nr. 5, nr. 7, nr. 8, nr.
10) die de vier fasen van het proces van pesterijen beschreven door de Scandinavische
auteur hebben doorgemaakt en die momenteel tijdelijk of definitief uitgesloten zijn van de
arbeidsmarkt. Voor twee personen is het pestproces opgehouden in fase 3 met een
tussenkomst van de directie van de onderneming. Personen nr. 1, nr. 3, nr. 5, nr. 8 zijn
momenteel langdurig met ziekteverlof. Persoon nr. 7 is met zijn werkgever een ontslag met
314

een vooropzeg van 28 maanden overeengekomen. Persoon nr. 10 is arbeidsongeschikt
verklaard en zal nooit meer werken.
Hoewel het traject en de ervaringen gedurende dit proces voor elk van hen uniek zijn, was
de manier waarop de gebeurtenissen aaneenschakelden gelijkaardig voor de zes
deelnemers en kwam ze overeen met die welke is beschreven door Leymann.
Voor personen nr. 4 en nr. 9 werd het proces van pesterijen ingedamd door de tussenkomst
van de directie. Voor persoon nr. 4 heeft de directie een einde gemaakt aan de pesterijen
door hem een nieuwe functie toe te wijzen. Dit bood een oplossing voor beide partijen. Voor
persoon nr. 9 hebben zowel de tussenkomst van de directie als het feit dat de situatie door
het slachtoffer bij zijn collega’s werd aangeklaagd, bijgedragen tot de beëindiging van het
proces van pesterijen.
Op basis van de verklaringen van persoon nr. 2 blijkt dat in dit geval enkel fase 2 en 3 van
het proces van pesterijen konden worden geïdentificeerd. Het blijkt dat het proces van
pesterijen enerzijds niet is begonnen met een latente conflictfase in de zin dat het slachtoffer
bevestigt dat de feiten van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag steeds merkbaar zijn
geweest en, volgens haar, duidelijk tegen haar waren gericht. Hoewel de feiten er altijd
waren geweest, duurde het toch een aantal weken vooraleer het slachtoffer het bestaan
ervan erkende. Anderzijds kreeg persoon nr. 2 niet te maken met de vierde fase van het
proces van pesterijen, de uitsluiting van de arbeidsmarkt, aangezien ze heeft besloten haar
werk op te zeggen.
4.2. De beschreven aanpassingsstrategieën
4.2.1. De strategieën volgens het ELVN-model van Farell (1983)
Zoals reeds eerder is aangehaald, bestaat het ELVN-model van Farell (1983) uit vier
reactiecategorieën tegenover de ontevredenheid op het werk, namelijk "exit", "loyalty",
"voice" en "neglect". Die vier categorieën van aanpassingsstrategieën zijn gestructureerd
rond twee assen, constructief versus destructief en actief versus passief.
Bepaalde strategieën die werden gebruikt door de personen, zijn niet in dit model
opgenomen. In functie van de doelstelling die door de persoon wordt nagestreefd en van het
effect van deze strategie op de relatie loontrekkende-organisatie, zijn er bepaalde acties
opgenomen in de categorieën van dit model. Zo zijn de gedragingen "bewijzen van de
pesterijen verzamelen" en "een dossier aanleggen" ondergebracht in de categorie "exit". Het
doel dat personen nr. 3, nr. 5, nr. 8 nastreefden door dergelijke strategieën te gebruiken, was
bij de directie hun aanvraag tot overplaatsing te ondersteunen. Het gedrag "proberen om tot
een dialoog met de belager te komen " behoort tot de categorie "voice" omdat personen nr.
5, nr. 7, nr. 10 hoopten met dit middel tot een oplossing voor het probleem te komen.
315

a) Aanpassingsstrategieën van de reactiecategorie "voice"
Elk van de negen personen heeft een of meer constructief/actieve strategieën gebruikt in de
loop van het proces van de pesterijen en met name aan het begin daarvan.
Alle personen hebben verklaard dat ze de strategie "zich inzetten om de dingen beter te
doen" hebben gebruikt bij het proces van pesterijen om een einde te maken aan de kritiek
die ze kregen.
De door de ondervraagden gebruikte aanpassingsstrategieën voor deze reactiecategorie
"voice" bestaan erin (1) zijn superieur op de hoogte te brengen van de situatie die men
ondergaat, (2) met een collega of zijn superieur over de situatie te praten, (3) de feiten aan te
klagen bij de politie of een superieur, (4) verbeteringen te suggereren door voor te stellen om
opleidingen te volgen, (5) hulp te zoeken bij een externe entiteit zoals een arts of de
vakbond, (6) zich in te zetten om de dingen beter te doen.
Van de negen personen waren er twee (nr. 1, nr. 2) die hun superieur niet op de hoogte
hebben gebracht van de situatie die ze meemaakten. Deze twee individuen werden belaagd
door hun rechtstreekse hiërarchisch hogergeplaatste.
Zijn superieur op de hoogte brengen
Met een collega of de superieur praten over de situatie
De feiten aanklagen
Verbeteringen suggereren
Hulp zoeken bij een externe entiteit
Zich inzetten om de dingen beter te doen
In dialoog treden met de belager
Een brief naar een regeringsautoriteit sturen
Tabel 2.
Aanpassingsstrategieën van het type “voice”
b) Aanpassingsstrategieën van de reactiecategorie "loyalty"
316
1 2 3 4 5 7 8 9 10
X X X X X X X
X X X X X
X X
X X X
X X X X X X X X X
X
X X X
X X X X
Met uitzondering van persoon nr. 4 hebben alle personen minstens één keer in de loop van
het proces van mobbing een constructieve/passieve strategie toegepast.
De gebruikte aanpassingsstrategieën uit de reactiecategorie "loyalty" bestaan erin "passief af
te wachten en te hopen dat de situatie zichzelf zal oplossen" en "de organisatie te
verdedigen tegen kritiek van buitenaf ".
Persoon nr. 10, die in een ziekenhuisomgeving werkte, is de enige die "zijn belager heeft
verdedigd tegen kritiek van patiënten ".

Tabel 3.
Aanpassingsstrategieën van het type “loyalty”
Passief afwachten en hopen dat de situatie zichzelf zal oplossen
De organisatie te verdedigen tegen kritiek van buitenaf
c) Aanpassingsstrategieën van de reactiecategorie "neglect"
317
1 2 3 4 5 7 8 9 10
X X X X X X X X
Met uitzondering van persoon nr. 7 hebben de respondenten een of meer strategieën van
het type destructief/passief beschreven.
De gebruikte strategieën die vallen onder de reactiecategorie "neglect" vertalen zich in een
"chronisch absenteïsme" en in het feit van het "opbellen van de werkgever onder het
voorwendsel dat men zich ziek meldt ". Onder de titel "chronisch absenteïsme" vallen
eveneens de gedragingen die erin bestaan af en toe verlof om medische redenen te vragen,
onverwacht en langdurig, en die de personen in kwestie gebruikten om hun stress te laten
afnemen en nieuwe krachten op te doen.
Net als bij Heinz Leymann (1996) wordt het ziekteverlof niet als een aanpassingsstrategie
beschouwd voor zover het geen uiting geeft aan de wil van de persoon om van het werk
afwezig te blijven wanneer het in voege treedt na een beslissing van de directie of
gerechtvaardigd wordt door de fysieke en/of mentale toestand van de persoon. In dat geval
werd het beschouwd als een kenmerk van "fase vier" van het proces van pesterijen (de
uitsluitingfase).
Rekening houdend met wat hierboven is gezegd, hebben acht personen (nr. 1, nr. 2, nr. 3,
nr. 4, nr. 5, nr. 8, nr. 9, nr. 10) een houding van "chronisch absenteïsme" aangenomen. Alle
personen, behalve nr. 7, hebben op een gegeven ogenblik in het proces van pesterijen een
gezondheidsspecialist (behandelende arts of psychiater) geraadpleegd om enkele dagen tot
enkele weken ziekteverlof te krijgen om zo weer krachten te kunnen opdoen omdat ze
dachten, zo bevestigden ze, dat ze op die manier beter in staat zouden zijn om de situatie
van de pesterijen aan te kunnen. In de loop van het proces van pesterijen hebben personen
nr. 1, nr. 2, nr. 3, nr. 4, nr. 5, nr. 8, nr. 9, nr. 10 dus onverwacht ziekteverlof genomen.
Persoon nr. 2 gaf er de voorkeur aan met ziekteverlof te gaan in plaats van ontslag in te
dienen.
Personen nr. 5 en nr. 10 hebben, in de loop van de periode van pesterijen, op
onregelmatige tijdstippen en onverwacht de houding van de strategie van "opbellen onder
het voorwendsel dat men ziek is " aangenomen.
We hebben, op basis van de verklaringen van de personen, vastgesteld dat strategieën
zoals de toename van fouten, het aannemen van belemmeringgedrag, de ontwikkeling van
een negatieve houding tegenover het werk niet werden gebruikt hoewel ze worden
beschouwd als mogelijke reacties op een niet-bevredigende werksituatie.
Vijf mensen (nr. 1, nr. 2, nr. 7, nr. 8, nr. 10) hebben verklaard fouten te hebben gemaakt bij
de uitvoering van hun werk en zeer traag te werken. Die fouten en die traagheid waren geen
vrijwillige daden, zo bevestigden ze, maar te wijten aan de neiging om alles wat ze deden, te
X

controleren. Om die reden zijn de gedragingen niet geïdentificeerd als
aanpassingsstrategieën.
Wat de strategie bij de benoeming "de situatie uit de hand laten lopen" betreft, is het
onmogelijk te bepalen, op basis van de uitgevoerde interviews, of de deelnemers aan onze
studie het al dan niet hebben gebruikt. Deze afwezigheid van respons berust op de
moeilijkheid om met een behoorlijke precisie de inhoud van deze bewering te definiëren.
Immers, moet men de loontrekkende die passief afwacht tot de situatie zichzelf herstelt door
verder te werken op dezelfde manier, beschouwen als iemand die de situatie uit de hand laat
lopen?
Chronisch absenteïsme
Opbellen onder het voorwendsel dat men zich ziek meldt
Tabel 4.
Aanpassingsstrategieën van het type “neglect”
d) Aanpassingsstrategieën van de reactiecategorie "exit"
318
1 2 3 4 5 7 8 9 10
X X X X X X X X
X X
Met uitzondering van persoon nr. 9 hebben alle respondenten in de loop van het proces van
pesterijen gebruik gemaakt van een of meer strategieën van het type destructief/actief.
Deze gedragingen die behoren tot de reactiecategorie "exit", bestaan in het "erover denken
om de onderneming te verlaten", "de onderneming verlaten", "een overplaatsing aanvragen",
"ander werk zoeken".
Vijf personen (nr. 1, nr. 3, nr. 4, nr. 7, nr. 8) hebben verschillende pogingen ondernomen om
in hun onderneming te kunnen blijven werken maar op voorwaarde dat ze zouden worden
overgeplaatst naar een dienst waar ze niet meer geconfronteerd zouden worden met hun
belager(s). Persoon nr. 4 is de enige die zijn overplaatsingsaanvraag heeft verkregen en die
daardoor op een andere dienst voor zijn bedrijf kon blijven werken. Drie personen (nr. 3, nr.
4, nr. 7) hebben contact opgenomen met politieke vertegenwoordigers en/of hun vakbond
en/of specialisten in de gezondheidszorg om hun aanvraag tot overplaatsing te
ondersteunen.
Drie personen (nr. 2, nr. 8, nr. 4) hebben actief ander werk gezocht. Persoon nr. 2 heeft zijn
opzeg ingediend toen hij zeker was dat hij ander werk had gevonden terwijl persoon nr. 8 op
het ogenblik van de gegevensinzameling nog op zoek was naar ander werk ingeval zijn
overplaatsing zou worden geweigerd en er geen consensus kon worden gevonden tussen
hemzelf en zijn toenmalige directie.

Erover denken de onderneming te verlaten
De onderneming verlaten
Overplaatsing aanvragen
Ander werk zoeken
Tabel 5.
Aanpassingsstrategieën van het type “exit”
Bewijzen van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag verzamelen
Een dossier aanleggen
4.2.2. Strategieën gericht op emoties
Tabel 6.
Strategieën gericht op emoties
319
1 2 3 4 5 7 8 9 10
X X X X X X
X X
X X X X X
X X X
X X X
X X X
1 2 3 4 5 7 8 9 10
Zich met het gezin bezighouden X X
Weer gaan studeren X
Proberen om medelijden te wekken door te huilen X
Een bepaalde vrijetijdsbesteding zoeken X X X
Technieken leren om de stress te beheersen X X
Geneesmiddelen gebruiken X X X X X X
Proberen om niet met de belager te praten X X X X
Vluchten voor de belager X
Zich over het onderwerp documenteren X X X
Psychotherapie ondergaan X X X X X
Gedurende het ganse proces van pesterijen hebben de respondenten gebruik gemaakt van
een of meer aanpassingsstrategieën die er niet op gericht waren de situatie van pesterijen of
ongewenst seksueel gedrag op te lossen maar veeleer om hen te helpen de situatie te
doorstaan of de betekenis ervan te veranderen om de emotionele ellende die door de
pesterijen werd veroorzaakt, te beheersen. "De zogenaamde strategieën gericht op emoties"
zijn bedoeld om de emotionele ellende van een stresssituatie in de hand te houden. Ze
veranderen niets aan het probleem van het geestelijke geweld waarmee deze personen
worden geconfronteerd maar maken het wel mogelijk om de emotionele ellende die er het
gevolg van is, te beheersen en ze helpen de respondenten om gedurende bepaalde tijd
"stand te houden".
Deze aanpassingsstrategieën worden gebruikt in combinatie met de strategieën die erop
gericht zijn de situatie van pesterijen op te lossen. Elke persoon heeft een of meer

"strategieën gericht op emoties" ontwikkeld in functie van zijn behoeften en de middelen
waarover hij beschikte.
Op basis van de verklaringen van de individuen, werden volgende gedragingen
geïdentificeerd als strategieën gericht op emoties:
1. Zich met het gezin bezighouden (boodschappen doen, het huishouden doen, de
kinderen naar school brengen)
2. Weer gaan studeren
3. Proberen om medelijden te wekken door te huilen
4. Een bepaalde vrijetijdsbesteding zoeken
5. Technieken leren om de stress te beheersen
6. Geneesmiddelen gebruiken
7. Proberen om niet met de belager te praten
8. Vluchten voor de belager
9. Zich over het onderwerp documenteren
10. Psychotherapie ondergaan
Waarom is "zich met het gezin bezighouden" voor personen nr. 4 en nr. 7 een strategie
gericht op emoties? Rekening houdend met het feit dat deze personen hebben verklaard dat
dit gedrag hen de mogelijkheid had geboden "stand te houden" en "het elke dag weer aan te
kunnen", kan men stellen dat bepaalde mensen, door zich met het gezin bezig te houden, de
emotionele ellende van een situatie van pesterijen of ongewenst seksueel gedrag kunnen
temperen. Het doel van een aanpassingsstrategie is immers hoofdzakelijk de persoon toe te
laten, de impact van de agressie op zijn lichamelijke en geestelijke welzijn te beperken. Als
de zorg voor een kind de persoon ervan kan weerhouden een zelfmoordpoging te
ondernemen, is dat een aanpassingsstrategie.
Vijf personen (nr. 2, nr. 7, nr. 8, nr. 9, nr. 10) hebben, als gevolg van de situatie van
pesterijen die ze ondergingen, psychotherapie ondergaan en worden momenteel gevolgd
door een psychotherapeut of een psychiater.
4.2.3. Strategieën om sociale steun te zoeken
Het label "sociale steun" omvat de aanpassingsstrategieën die erin bestaan steun te zoeken
bij of te aanvaarden van collega’s, echtgeno()t(e), kinderen, een ouder, vrienden. Tegenover
stresserende gebeurtenissen die het aanpassingsvermogen van een individu op de proef
stellen, heeft zijn sociale vangnet een beschermende rol. Sociale steun bestaat uit vier
onderdelen: emotionele steun, respectvolle steun, materiële steun en informatieve steun.
Deze verschillende aspecten van sociale steun kunnen worden verschaft door de groep van
familieleden, mensen uit de beroepssfeer of vrienden.
Emotionele steun
Verschaft gevoelens van affectie, begrip en bescherming, die nodig zijn op moeilijke
momenten. “We zijn er voor jou”.
Respectvolle steun
Stelt de persoon op zijn gemak met betrekking tot zijn eigenwaarde, zijn kwaliteiten en
capaciteiten, wat van belang is wanneer de persoon gaat twijfelen aan zijn vermogens om de
stresserende gebeurtenissen de baas te kunnen. “Ik ken je, je haalt het wel, je kunt het”.
Materiële steun
Bestaat in concrete bijstand die anderen een persoon verschaffen. Dienstverlening,
materiële of financiële hulp. Vaak kan de persoon daardoor makkelijker met een moeilijke
situatie omgaan. “Wat heb je nodig om er te komen?”.
320

Informatieve steun
Bestaat uit advies, suggesties en inlichtingen die de omgeving kan aanbrengen. Bijvoorbeeld
mensen voorstellen die kunnen helpen bij het vinden van werk, raad geven om een taak te
verbeteren, enz. “Dat kun je bijvoorbeeld doen om je probleem te verhelpen”.
Tabel 7.
Strategieën voor het zoeken van professionele sociale hulp
321
1 2 3 4 5 7 8 9 10
PROFESSIONELE SOCIALE HULP X Ø Ø Ø Ø Ø X Ø
Opmerking:
Ø: gewenst maar geweigerd
X: gebruikte strategie
Tabel 8.
Strategieën voor het zoeken van familiale sociale hulp
1 2 3 4 5 7 8 9 10
Steun van de echtgeno(o)t(e) X X X X X X Ø X Ø
Steun van de kinderen X X
Steun van familieleden X X
Steun van vrienden X X X
Opmerking:
Ø: gewenst maar geweigerd
X: gebruikte strategie
Personen nr. 1, nr. 2, nr. 3, nr. 4, nr. 5, nr. 7, nr. 9 hebben baat gevonden bij de hulp van hun
echtgeno(o)t(e). Die steun nam verschillende vormen aan, zoals opbellen tijdens de pauzes,
een actieve rol opnemen in het zoeken naar oplossingen, luisteren naar het slachtoffer,
advies geven, enz. Personen nr. 1, nr. 3, nr. 4, nr. 7 hebben tijdens de interviews de nadruk
gelegd op het belang van de steun van hun echtgeno(o)t(e) en op het feit dat ze zonder
hem/haar er wellicht niet in waren geslaagd om het hoofd te bieden aan die gebeurtenissen.
Er is vastgesteld dat de mensen die hebben aangedrongen op het belang en de kwaliteit van
de steun van hun echtgeno(o)t(e) die personen waren die er het best in geslaagd zijn de
pesterijen te overstijgen (de mensen die opnieuw werk hebben gevonden, die een “positieve
kant” aan de meegemaakte situatie van pesterijen hebben gezien).
Hoewel ze getrouwd waren, hebben personen nr. 8 en nr. 10 geen steun van hun echtgenoot
gekregen. Aangezien persoon nr. 10 niet over de situatie heeft gesproken met vrienden of
kinderen, heeft ze van hen ook geen steun gekregen tijdens het proces van de pesterijen.
Maar hoewel ze haar collega’s om hulp heeft gevraagd en had gehoopt dat die het voor haar
zouden opnemen, hebben ze geen hulp geboden. Dat heeft het slachtoffer maar moeilijk
kunnen verwerken want ze had naar eigen zeggen "het gevoel dat ze verraden werd". Nadat
persoon nr. 10 langdurig ziekteverlof had genomen en haar kinderen en moeder van de
situatie op de hoogte had gebracht, kreeg ze wel hun steun.
Net als persoon nr. 10 kon persoon nr. 8 rekenen op de steun van haar moeder en zus.
Bovendien heeft ze zich in die periode extra toegelegd op de verzorging van haar kind om
"de kracht te vinden om het hoofd niet te laten hangen ".

Voor alle respondenten geldt dus dat de sociale steun niet op een welbepaald moment
aanwezig is, maar doorheen het ganse proces van pesterijen gespreid is.
4. 3. Redenen voor de strategieën
Het ELVN-model houdt staande dat werknemers die ontevreden zijn over hun werksituatie
een actiestrategie uitkiezen in functie van de veronderstelde doeltreffendheid daarvan, de
kosten die ze meebrengt en de gevolgen die eraan verbonden zijn. Daarom is het
interessant gebleken om de respondenten te vragen om de redenen bloot te leggen die,
volgens hen, ten grondslag hebben gelegen aan hun keuze met betrekking tot de gebruikte
strategieën. Dit zijn de redenen.
4.3.1. Kosten van de reactie
Personen nr. 1, nr. 3, nr. 5, nr. 8, nr. 10 hebben hun onderneming niet verlaten omdat die
oplossing voor hen het meest zou hebben gekost. Om diverse redenen, hetzij een
hypothecaire lening, hetzij het feit dat de persoon in kwestie de enige kostwinner van het
gezin was, of alleen in het onderhoud van de kinderen moest voorzien, was dit voor hen
geen optie.
Daarom kan men verwachten dat deze personen gebruik gaan maken van strategieën uit de
categorie "voice". Ze hebben aanpassingsstrategieën gebruikt die volgens hen de minste
kosten zouden meebrengen en toch het meest doeltreffend waren. Deze vijf personen
hebben geprobeerd om de situatie te verbeteren door constructieve aanpassingsstrategieën
te gebruiken. Niettemin hebben ze in de loop van het proces van pesterijen geprobeerd om
te worden overgeplaatst naar een andere dienst ("exit"), waardoor ze hun werk hadden
kunnen behouden maar toch een einde hadden kunnen maken aan de pesterijen waarvan ze
het slachtoffer waren. Omdat geen van de aanvragen tot overplaatsing werd goedgekeurd,
zijn ze langdurig met ziekteverlof gegaan, waardoor ze toch nog een deel van hun loon
kregen maar niet langer aan de pesterijen waren blootgesteld.
4.3.2. Professionele alternatieven
Personen nr. 1, nr. 3, nr. 4, nr. 10 beschikten niet over professionele alternatieven waardoor
ze in alle veiligheid hun werk konden opzeggen.
Daarom kan men verwachten dat deze personen gebruik maken van strategieën uit de
categorie "voice" of "exit". Persoon nr. 4 heeft aanvankelijk strategieën uit de categorie
"voice" gebruikt en vervolgens uit de categorie "exit".
Persoon nr. 2 heeft ervoor gekozen om zijn ontslag in te dienen ("exit") omdat er zich
andere beroepsalternatieven aanboden. Net als bij wat door Rusbult et al (1988) is
geopperd, wijt persoon nr. 2 zijn beslissing om te vertrekken aan zijn geringe tevredenheid
over zijn werk en zijn werkgevers, aan een gebrek aan gehechtheid en de overtuiging dat de
situatie niet kon verbeteren. Toen er zich een andere professionele kans voordeed, heeft hij
besloten de onderneming te verlaten.
322

4.3.3. Betrokkenheids- en tevredenheidsniveau
Personen nr. 8, nr. 3, nr. 10 wilden geen ontslag nemen omdat ze enerzijds tijd, geld en
energie hadden gestopt in hun beroepsopleiding en werk (bijvoorbeeld het behalen van een
graduaat via avondlessen om het werk beter te kunnen doen). Anderzijds hielden ze ook van
hun werk.
Overeenkomstig de resultaten van de studie van Rusbult et al.(1988) hebben deze personen
bij wie de tevredenheids- en investeringsniveaus hoog lagen, veeleer gebruik gemaakt van
coping-strategieën van "voice" en "loyalty" dan van de categorieën "exit" en "neglect".
Personen nr. 1, nr. 4, nr. 7, nr. 9 hielden van hun werk en dachten dat de situatie had kunnen
verbeteren. Deze personen, van wie het tevredenheidsniveau aangaande hun werksituatie
bevredigend was voordat de situatie van pesterijen zich voordeed, hadden de neiging om
constructieve aanpassingsstrategieën te hanteren.
Bij de redenen die door respondenten werden aangehaald als verklaring voor de keuze van
hun strategieën, waren er twee niet rechtstreeks en uitsluitend gelinkt aan het beroepskader.
4.3.4. Welzijn
Personen nr. 2 en nr. 9 hebben op een gegeven ogenblik besloten om de onderneming te
verlaten omdat ze van oordeel waren dat het feit dat men werkt en zijn functie correct vervult,
niet ten koste van lichamelijk en geestelijk welzijn mocht gaan.
4.3.5. Erkenning als slachtoffer
Personen nr. 3, nr. 8, nr. 9 hebben geweigerd om hun werk op te zeggen omdat ze vonden
dat ze recht in hun schoenen stonden en weigerden verantwoordelijk te worden gesteld voor
een situatie waarvan ze het slachtoffer waren.
323

4.4. Evolutie van de aanpassingsstrategieën
Onderstaande tekening geeft voor elk van de negen ondervraagden weer wat de
verschillende aanpassingsstrategieën zijn die ze hebben gebruikt in de loop van het proces
van geestelijk geweld. Het cijfer verwijst naar het nummer van de persoon. Elke letter komt
overeen met de verschijningsvolgorde van een aanpassingsstrategie. De "a" duidt voor elke
persoon aan wat de eerste reactie van het slachtoffer was toen het besefte dat het
slachtoffer van mobbing was geworden.
EXIT
2 c
b
1.d
c
8 c
Figuur 1.
Evolutie van de aanpassingsstrategieën
7 b
2 d 4
8 d NEGLECT
ACTIEF
4
VOICE
4 a
1.b
1.a 3 a
9 a
PASSIEF
7 c
8 b
2 a 7a
2 b 8 a 7 b 10 a
LOYALTY
Allereerst tonen deze resultaten aan dat de respondenten een complex patroon van
aanpassingsstrategieën hanteren in een situatie die als pesterijen of ongewenst seksueel
gedrag wordt ervaren. Hun reactie beperkt zich niet tot de gebruikelijk beschreven
dichotomie tussen "vluchten" en "vechten" in het kader van de blootstelling aan een bron van
stress.
Bovendien zijn er overgangsbewegingen merkbaar tussen de verschillende categorieën van
aanpassingsstrategieën.
10 a
324
9

Daarnaast stelt men vast dat de eerste strategie die wordt gebruikt, steeds "constructief" is,
hetzij passief ("loyalty"), hetzij actief ("voice") terwijl de ondervraagden naar het einde van
het pestproces, met uitzondering van persoon nr. 9, altijd een destructieve strategie
toepassen, hetzij passief ("neglect"), hetzij actief ("exit").
Toen het proces van pesterijen zich inzette, hebben vijf personen (nr. 1, nr. 3, nr. 5, nr. 10,
nr. 9, nr. 8) als eerste strategie een constructieve en passieve poging ("loyalty") gedaan. Ze
hebben geprobeerd de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag te trotseren en gewoon
op dezelfde manier verder te werken, in de hoop dat de situatie zichzelf zou oplossen. Toen
ze erachter kwamen dat die strategie niet het gewenste resultaat opleverde, hebben ze
opnieuw gebruik gemaakt van een constructief gedrag, maar deze keer actief van het type
“voice”.
Vier personen (nr. 2, nr. 4, nr. 7, nr. 10) hebben daarentegen in de eerste plaats een
strategie uit de categorie "voice" gebruikt, d.w.z. tegelijk constructief en actief en hebben
vervolgens een beroep gedaan op een strategie uit de categorie "loyalty" (constructief en
passief).
Het gedrag "zich inzetten om de dingen beter te doen" uit de categorie "voice" is de enige
strategie waarop alle personen een beroep hebben gedaan in de beginfase van het proces
van pesterijen, hetzij als eerste, hetzij als tweede “coping”-strategie.
Hier moet worden opgemerkt dat de letter "a" tweemaal is toegekend aan persoon nr. 10
omdat die tegelijkertijd gebruik heeft gemaakt van een strategie uit de categorie "voice" en
van een andere uit de categorie "loyalty".
Persoon nr. 4 is de enige van de negen ondervraagden die geen gebruik heeft gemaakt van
een constructieve strategie uit de categorie "loyalty".
Wanneer de gebruikte constructieve strategieën, actief of passief, niet de verhoopte
resultaten opleveren, stelt men vast dat de personen hun toevlucht nemen tot destructieve
strategieën, hetzij actief hetzij passief.
Vijf personen hebben gebruik gemaakt van een destructieve en passieve strategie (nr. 1, nr.
3, nr. 5, nr. 8, nr. 9) die erin bestond enkele dagen of weken met ziekteverlof te gaan om
nieuwe krachten op te doen.
Er zijn overgangsbewegingen te zien tussen de verschillende categorieën van
aanpassingsstrategieën bij vier personen (nr. 1, nr. 5, nr. 7, nr. 9) in de zin dat ze eerst
constructieve strategieën hebben gehanteerd die, toen ze niets opleverden, werden
vervangen door destructieve strategieën. Toen ook die laatste volgens de respondenten
weinig toereikend bleken, namen ze opnieuw hun toevlucht tot constructieve strategieën
maar kozen ze uiteindelijk toch weer voor een destructieve strategie.
Uit de analyse van de interviews blijkt dat aanvankelijk alle ondervraagden hier hebben
geprobeerd om het hoofd te bieden aan het proces van pesterijen met gebruik van
constructieve strategieën ("loyalty", "voice") die daarna, door de kloof tussen bekomen en
verhoopt resultaat, werden gevolgd door destructieve strategieën ("neglect", "exit"). In het
licht van de resultaten en hoewel er individuele verschillen bestaan aangaande de keuze van
de gebruikte strategieën en de toepassing ervan, blijkt dat de meerderheid van de
uiteindelijke strategieën destructief is: ofwel verlaat de werknemer de onderneming ("exit")
ofwel komt hij niet meer werken hoewel hij toch in de onderneming tewerkgesteld blijft.
325

4.5. Het verband tussen de fasen en de aanpassingsstrategieën
Het doel van het luik van deze studie bestond erin het eventuele bestaan van een specifiek
verband te verkennen tussen de aanpassingsstrategieën van de slachtoffers van pesterijen
of ongewenst seksueel gedrag op het werk en de fase van het “mobbing”-proces waarin hun
verhaal ze laat plaatsen.
De hoofdhypothese stelt dat de door de slachtoffers gebruikte strategieën constructief zijn in
de eerste fasen van de pesterijen of het ongewenst seksueel gedrag en naarmate het
“mobbing”-proces vordert evolueren naar destructieve strategieën.
Het begrip pesterijen werd gedefinieerd door Heinz Leymann (1996) als een complex proces
bestaande uit vier fasen, beginnend met een conflictfase en in het slechtste geval eindigend
met de uitsluiting van het slachtoffer uit de arbeidsmarkt. De door de ondervraagden
gemelde strategieën worden hieronder beschreven in verband met de geïdentificeerde fase
van pesterijen tijdens het interview.
Fase 1: conflict
De acht personen die fase 1 van het proces van pesterijen hebben doorgemaakt, hebben
allemaal gebruik gemaakt van een constructieve strategie ("voice" en/of "loyalty").
Fase 2: overgang naar pesterijen en stigmatisering van het slachtoffer
Hier is het door de grootte van de steekproef niet mogelijk om te zeggen dat ze wordt
gekenmerkt door het significante gebruik van een specifieke categorie van
aanpassingsstrategieën door de slachtoffers. Vijf van de negen personen (nr. 2, nr. 7, nr. 8,
nr. 9, nr. 10) maken immers enkel gebruik van constructieve strategieën, eentje (nr. 4) kan
niet anders dan destructieve strategieën te gebruiken, en drie mensen (nr. 1, nr. 3, nr. 5)
hebben melding gemaakt van strategieën van het constructieve type gevolgd door pogingen
van het destructieve type.
Fase 3: versterking van de pesterijen en negeren van de rechten van het slachtoffer door het
management.
Deze fase wordt voor de meeste personen gekenmerkt door het gebruik van destructieve
strategieën ("exit", "neglect"). Enkel persoon nr. 9 heeft tegelijkertijd gebruik gemaakt van
een destructieve en een constructieve strategie om de pesterijen bij zijn collega’s aan te
klagen.
Fase 4: uitsluiting van de arbeidsmarkt
Deze fase wordt voor alle personen gekenmerkt door het gebruik van destructieve
strategieën ("exit", "neglect") en voornamelijk strategieën uit de categorie "exit". Ze bestaan
erin de onderneming te verlaten of een overplaatsing aan te vragen.
Fase 4 wordt eveneens gekenmerkt door het gebruik van een of meer "strategieën gericht op
de emotie" zoals weer gaan studeren, zich met het gezin bezighouden, psychotherapie
ondergaan, een vrijetijdsbesteding zoeken. Die worden door de slachtoffers toegepast
wanneer ze uitgesloten worden van de arbeidsmarkt. Op basis van de verhalen van de
respondenten kunnen deze strategieën worden gezien als pogingen om zich te herstellen,
ook psychisch.
326

HOOFDSTUK 5: BESPREKING EN SYNTHESE VAN DE RESULTATEN
Ter herinnering: de uitgangspunten waarop de geformuleerde hypothese berustte, waren: (a)
het proces van “mobbing” is gestructureerd volgens vier fasen (Leymann, 1996) en (b) aan
het begin van de pesterijen gebruiken de slachtoffers constructieve aanpassingsstrategieën
die, wanneer ze niet het verhoopte resultaat opleveren, worden vervangen door destructieve
strategieën (Niedl, 1996).
De interviews en de analyses van de documenten hebben het mogelijk gemaakt informatie in
te winnen aangaande de door de slachtoffers van pesterijen gebruikte
aanpassingsstrategieën die een impact hebben op de relatie tussen de werknemer en zijn
organisatie.
Ten eerste lijken het verloop en de aaneenschakeling van de feiten van mobbing overeen te
komen met het door Leymann voorgestelde model.
Vervolgens is gebleken dat bepaalde “coping”-strategieën waarop de slachtoffers van
pesterijen een beroep doen, kunnen worden ondergebracht in een van de reactiecategorieën
("voice, "loyalty", "neglect" en "exit") uit het ELVN-model van Farell (1983). Bovendien zijn
nog andere categorieën van aanpassingsstrategieën opgedoken: strategieën gericht op
emoties en op het zoeken van sociale steun.
Bovendien hebben de analyse van de verhalen van de ondervraagden evenals de diverse
documenten een evolutie aan het licht gebracht van de aanpassingsstrategieën waarop de
personen een beroep hebben gedaan: constructieve strategieën ("voice", "loyalty") gebruikt
aan het begin van de problematiek van pesterijen ruimen geleidelijk aan plaats voor
destructieve strategieën ("neglect", "exit").
De hypothese volgens dewelke slachtoffers van pesterijen specifieke
aanpassingsstrategieën hanteren in de fase van het proces waarin ze aan de hand van hun
verhaal kunnen worden gesitueerd, werd gedeeltelijk geverifieerd. Op basis van de analyse
van de informatie stellen we vast dat de strategieën beschreven door de slachtoffers in de
loop van fase 1 uitsluitend constructief zijn ("voice", "loyalty"). Zo ook gebruiken alle
respondenten, met uitzondering van nr. 9, in de loop van fase 3 en 4 van het geweldproces
uitsluitend destructieve strategieën ("neglect", "exit"). Niettemin wordt fase 2 niet gekenmerkt
door het gebruik van constructieve strategieën, in tegenstelling tot wat werd verwacht na
raadpleging van de literatuur ter zake (Niedl, 1996).
Uit de analyse van de gegevens blijkt dat de slachtoffers in de loop van fase 2 een reeks
strategieën gebruiken, zowel destructief als constructief. Op het eerste zicht lijkt het alsof er
geen specifiek verband is tussen fase 2 en bepaalde categorieën van gebruikte
aanpassingsstrategieën aangezien de slachtoffers lijken te zwalpen tussen destructieve en
constructieve strategieën. Daarom gebruiken acht van de negen personen aan het begin van
fase 2 constructieve strategieën die, bij drie mensen, worden gevolgd door destructieve
strategieën. Op basis van de verhalen van de personen kan die diversiteit van ondernomen
actie worden verklaard door de verwarring waarin de betrokkene verkeert, aangezien de
tweede fase wordt gekenmerkt door de bewustwording van de feiten van pesterijen waarvan
men het slachtoffer is. Hoewel het slachtoffer niet altijd kan benoemen waarmee het
geconfronteerd wordt, is het zich bewust van het bestaan van een probleem maar lijkt het op
dat ogenblik te denken dat het mogelijk is om de situatie te verhelpen en een oplossing te
vinden. Dat kan verklaren waarom acht van de negen personen hebben gezegd dat ze
constructieve strategieën hadden gebruikt ("voice", "loyalty") wanneer ze zich bewust werden
dat ze het doelwit van agressief gedrag waren, m.a.w. aan het begin van fase 2. De mensen
die een beroep hebben gedaan op destructieve strategieën ("exit", "neglect"), hebben dat
327

niet gedaan vanaf de aanvang van fase 2 maar veeleer toen ze hebben gemerkt dat de
gebruikte constructieve strategieën geen soelaas boden.
Men kan dus stellen dat fase 2 de fase is waarin men constructieve strategieën geleidelijk
aan terzijde schuift en destructieve strategieën gaat gebruiken. Dat kan verklaren waarom
het gebruik van destructieve strategieën opduikt naar het einde van deze fase toe en net
vóór de tussenkomst van de directie. Deze hypothese komt overeen met de beschrijving van
het stressproces van Lazarus en Folkman voor wie de manier waarop een individu omgaat
met een stresserende gebeurtenis in wezen wordt bepaald door zijn subjectieve evaluatie
van de situatie. Om die evaluatie uit te voeren, gaat de persoon zich vragen stellen over de
stresserende aard van de gebeurtenis en over de manier waarop hij de situatie kan
controleren. Men kan zich afvragen of fase 2, die overeenkomt met de overgang van het
conflict naar de stigmatisering van het slachtoffer, het moment kan zijn waarop de
werknemer de situatie waarmee hij wordt geconfronteerd beschouwt als een bron van stress
en een bedreiging voor zijn fysieke of psychische integriteit, zijn werk of zijn carrière. Zodra
de situatie van pesterijen als stresserend is benoemd, blijkt het noodzakelijk voor de
werknemer om zich af te vragen wat hij kan doen om op de situatie te reageren.
Hoe verklaren we de verscheidenheid van de door de personen gebruikte strategieën? Elk
individu kiest voor de aanpassingsstrategie die hij nuttig acht om een einde te maken aan het
proces van geestelijk geweld. Hij evalueert de doeltreffendheid van die strategie die een
herevaluatie van de aan de situatie gegeven betekenis meebrengt. Die herevaluatie kan op
haar beurt aanleiding geven tot een wijziging van de aanpassingsstrategieën totdat de
situatie niet langer door het slachtoffer als bedreigend wordt ervaren.
In het licht van deze resultaten, die zeker beperkt zijn omwille van het geringe aantal
ondervraagden, lijkt er een verband te bestaan tussen de aanpassingsstrategieën en de
fasen van het proces van geestelijk geweld op het werk. Hoewel verschillende documenten
konden worden geraadpleegd, is de kern van de gegevens gestoeld op de feiten gemeld
door zelfgeselecteerde individuen. Deze verhalen vormen de weerspiegeling van het beeld
dat de slachtoffers hebben van een situatie die ze opnieuw hebben geïnterpreteerd en
bekeken met de referentiekaders van specialisten inzake gezondheidszorg, op wettelijk vlak,
enz.
Tot besluit kan men stellen dat de hoofdhypothese bevestigd lijkt te worden door deze
resultaten. De strategieën die slachtoffers gebruiken om met het proces van pesterijen om te
gaan, zijn in de loop van fase stade 1 uitsluitend constructief en worden vervangen door
destructieve strategieën in de loop van fase 3 en 4; fase 2 kan worden beschouwd als een
scharniermoment in het gebruik van een ander soort strategie.
328

CONCLUSIE
Onderhavige studie van de fenomenen van geweld op het werk heeft kunnen aantonen dat
pesterijen en ongewenst seksueel gedrag evenals feiten van fysieke agressie een
werkelijkheid zijn in het huidige beroepsleven, die aanzienlijke gevolgen met zich brengt op
individueel en collectief vlak, in het beroeps- en het privé-leven.
Het eerste deel van dit werk bestond erin de draagwijdte van deze problematiek te peilen bij
een representatieve steekproef van personen in de actieve bevolking, die wonen in
Vlaanderen, Wallonië en Brussel en die kunnen getuigen over een actuele of recente
ervaring in het kader van hun beroep.
Van de ondervraagden verklaarde 11,5% zich slachtoffer te voelen van minstens één
pestgedraging op het werk. Dat prevalentiepercentage is hoger dan wat werd bekomen
(3,5%) door Heinz Leymann (1996) bij de Zweedse bevolking in de jaren 1980. Het komt
overeen met wat in Europa werd vastgesteld (8%), met name in de studies uitgevoerd door
de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden (2000).
In deze steekproef die representatief is voor de Belgische actieve bevolking, verklaarde 8%
van de ondervraagden zich slachtoffer te voelen van minstens één situatie van ongewenst
seksueel gedrag in de loop van hun beroepsactiviteit. De problematiek van ongewenst
seksueel gedrag blijft dus een realiteit op de werkvloer die soms verband houdt met de
problematiek van psychologisch geweld.
Tot slot werden door 3,5 % van de ondervraagden feiten van fysiek geweld op het werk
gemeld.
Een bepaald aantal risicofactoren is uit dit kwantitatieve onderzoek van het fenomeen naar
voren gekomen. Bepaalde categorieën werknemers stelden de feiten van geweld op het
werk vaker aan de kaak dan andere categorieën.
Bij deze risicofactoren is meer bepaald de aandacht gevestigd op het gender. Wat de
pesterijen betreft kon de studie niet aantonen of er een significant verband bestaat tussen
het geslacht van de respondent en het feit dat men zich slachtoffer voelt. Ongewenst
seksueel gedrag blijft daarentegen een vorm van geweld die blijkbaar met name tegen
vrouwen is gericht. De resultaten van de multivariantanalyse hebben aangetoond dat zij
tweemaal meer risico lopen dan mannen om zich te beklagen over handelingen van
ongewenst seksueel gedrag die werden gesteld op de werkplaats.
Het is gebleken dat nog andere sociaal-demografische kenmerken duidelijk verband hielden
met de onderzochte fenomenen van geweld. Mensen die in Wallonië en Brussel wonen,
beklagen zich vaker over pesterijen. Wat ongewenst seksueel gedrag betreft, spelen leeftijd
en burgerlijke staat een rol. Hoewel het probleem zich op alle leeftijden voordoet, zijn de
jongste werknemers (jonger dan 40 jaar) er het meest aan blootgesteld. Bovendien is er een
groter percentage slachtoffers merkbaar onder de alleenstaanden.
Maar demografische aspecten zijn niet de enige risicofactoren bij geweld op het werk. Een
aantal sociaal-professionele variabelen zijn eveneens van belang gebleken in verband met
de onderzochte problemen. Wat de pesterijen betreft, waren er meer personen die
werkzaam zijn in de openbare sector, met name bij een administratie en in het onderwijs,
dan mensen die in andere activiteitensectoren werken die zich slachtoffer voelden van
329

psychologisch geweld op het werk. Ook in de financiële sector vindt men een groot aantal
werknemers die pestgedrag hebben ondergaan. De verhoudingen van slachtoffers nemen
toe naarmate de omvang van de onderneming groter is. Het statuut van de werknemers
houdt eveneens verband met het feit of men zich al dan niet slachtoffer van pesterijen
noemt. De loontrekkenden en met name de bedienden zijn er het vaakst aan blootgesteld.
Het feit dat men slachtoffer is van ongewenst seksueel gedrag, is duidelijk gelinkt aan de
anciënniteit van de werknemer en de aard van zijn arbeidsovereenkomst: werknemers met
de minste anciënniteit en mensen met een contract van bepaalde duur worden er het vaakst
aan blootgesteld.
De waargenomen verschillen tussen de groepen kunnen worden geïnterpreteerd in het licht
van de werkorganisatie die bepaalde activiteitensectoren kenmerkt, van de informatiegraad
van de ondervraagden tegenover deze vragen, van de bedrijfscultuur die eigen is aan
bepaalde beroepsmilieus.
De blootlegging van deze risicofactoren maakt het mogelijk om een representatieve schets te
maken van geweldfenomenen waarover Belgische werknemers zich op dit ogenblik
beklagen. Toch is het misschien van fundamenteler belang voor het opzetten van een
doeltreffende preventie van de beschreven problemen, om de contextuele processen te
kennen die maken dat het geweld zich kan ontwikkelen of kan verergeren.
Daarom werd het tweede deel van dit onderzoekswerk gewijd aan de diepgaande analyse
van de verschillende geweldsituaties op het werk waarvan melding werd gemaakt door
personen die zichzelf als slachtoffer van pesterijen en/of ongewenst seksueel gedrag hebben
herkend. De recruteringmodaliteiten van de respondenten hebben geleid tot een steekproef
van personen die spontaan hebben getuigd. Ze waren dus zelfgeselecteerd.
Hoewel dit geheel van getuigenissen niet representatief is voor de ganse actieve bevolking,
heeft de analyse van deze complexe gegevens het toch mogelijk gemaakt om een beeld te
scheppen van het leed dat wordt veroorzaakt door gedragingen van pesterijen die bij de
slachtoffers aanleiding hebben gegeven tot angst en symptomen van posttraumatische
stress.
Tijdens deze interviews hebben de respondenten eveneens hun interpretatie gegeven van
de verschillende elementen die mogelijk hebben bijgedragen tot dit geweldproces.
Onder hen hebben de ondervraagden vaak melding gemaakt van een trigger-gebeurtenis in
de achteruitgang van hun beroepssituatie. Het vaakst werd de problematiek van
organisatorische veranderingen benadrukt. Welnu, dit soort verandering vormt een bijzonder
onderdeel in de huidige sociaal-economische context. Ongetwijfeld is het een van de
redenen waarom het bestaan van geestelijk geweld op het werk momenteel wordt erkend.
Hoewel dit soort geweld altijd al heeft bestaan, wordt het nu door de wet gedefinieerd en
bestraft.
Dit element vult de resultaten aan van de kwantitatieve enquête aangaande de dynamiek
van de onderliggende kracht van de bestudeerde geweldprocessen.
De manier waarop de mensen die zich slachtoffer van geweld op het werk voelen, hebben
geprobeerd om met die problematische situatie om te gaan, is eveneens uitgebreid aan bod
gekomen. Heel wat pogingen lijken door deze personen te zijn ondernomen en aanvankelijk
ondervonden ze moeilijkheden om de situatie die ze meemaakten te benoemen. Omdat er
tot voor kort geen specifiek wettelijk kader bestond, zijn de respondenten die wilden getuigen
in het kader van deze studie, er niet in geslaagd een einde te maken aan de nadelige
gedragingen waaraan ze werden blootgesteld tijdens hun beroepsactiviteit, zodat het laatste
330

edmiddel er voor de meesten in bestond, op de een of andere manier met hun werk te
breken.
In het kader van deze studie was het tevens wenselijk om de nadruk te leggen op de
differentiële impact die het geweld op de werkplek op mannen en vrouwen heeft. De
beroepscontext is immers ongetwijfeld niet voor iedereen identiek.
Het feit dat vrouwen in het bijzonder worden blootgesteld aan feiten van ongewenst seksueel
gedrag wordt bevestigd door de getuigenissen van de slachtoffers. Bovendien leggen de
vrouwen, vaker dan de mannen, de oorzaak van de situaties van geweld op het werk bij
factoren verbonden met de belager, met name bij situatiegebonden gebeurtenissen
waarmee de dader van de feiten is geconfronteerd en bij gevoelens van afgunst en jaloezie
die hij koestert. De mannen daarentegen hebben, vaker dan de vrouwen, de pesterijen
toegeschreven aan persoonlijke financiële belangen en ongelijke bezoldigingen. Mannen en
vrouwen ondervinden dezelfde gevolgen van het geweld in hun beroeps- en persoonlijke
leven. Maar ze reageren er niet op dezelfde manier op. De vrouwen zeggen, meer dan de
mannen, dat ze primaire emoties hebben doorstaan (angst, woede, verdriet). Hoewel de
mannen en de vrouwen die samen de steekproef vormen het eens lijken op het vlak van de
reacties van hun werkomgeving, zijn er significante verschillen aan het licht gekomen wat de
beschrijving van de reacties van hun persoonlijke omgeving betreft. De mannen lijken zich
meer bewust van de gevolgen die de pesterijen op het werk kan meebrengen voor hun
dierbaren en proberen niet over de problemen te praten om hun gezin en hun vrienden te
beschermen tegen de nefaste gevolgen van hun moeilijkheden op het werk.
Nu het onderzoek is afgelopen lijkt het ons gepast om een paar bedenkingen te maken bij
wijze van aanbeveling. De hier voorgestelde studie heeft als invalshoeken enerzijds de
meningen van de actieve bevolking genomen en anderzijds een geheel van getuigenissen
van personen die feiten van geweld bij de uitoefening van hun beroepsactiviteiten hadden
meegemaakt en daarover wilden getuigen.
De bekomen resultaten weerspiegelen dus een belangrijk deel van de situatie in de
arbeidswereld in België.
Niettemin is het onbetwistbaar dat ook rekening moet worden gehouden met andere
informatiebronnen over geweldfenomenen in het kader van werkrelaties.
En dus is het absoluut nodig om ook te beschikken over de standpunten van de directie,
kaderleden, personeelsbeheerders, werknemersvertegenwoordigers
(vakbondsafgevaardigden en vakbondsfunctionarissen), preventieadviseurs belast met
psychosociale aspecten van het werk en “vertrouwenspersonen” die de slachtoffers in
“eerstelijnshulp” opvangen.
Met het oog op een volledigere afbakening van het geweldfenomeen in beroepsrelaties,
vormt een onderzoek dat rekening houdt met deze actoren uit de arbeidswereld de
noodzakelijke aanvulling op de studie waarvan de resultaten in dit document zijn
voorgesteld.
331

III.
332