Download de PDF

Handboek • HAVO • Economie voor de 2 e fase
prof. dr. J. Hinloopen • drs. P. Adriaansen • dr. A. Zuiderwijk

34
Modu le 2
Eenmaal, andermaal,
verkocht

Inleiding
‘Oranje boven, Oranje boven, leve de Koningin!’ Lucas en Anouk wandelen
over de vrijmarkt in Amsterdam. Tal van mensen verkopen vandaag spullen
die ze niet meer gebruiken. Op kleedjes voor hun huis stallen ze hun waar
uit. Sommigen zetten er prijskaartjes bij, anderen onderhandelen over de
prijs met eventuele kopers. ‘Moet je kijken,’ zegt Lucas, ‘een antieke, Engelse
bierpul. Zo eentje had mijn opa ook. Daar zie je er niet zo veel meer van. Maar
€ 35 vind ik te duur.’ Verderop verkoopt een jongen zijn oude speelgoed.
‘Kijk Lucas, een elektrische trein. En van hetzelfde merk als de treinbaan van
mijn kleine neefje. Ik ga daar wat treinrails kopen. Daar heb je nooit genoeg
van.’ Anouk koopt tien stukken treinrails. ‘Maar die locomotief is ook wel erg
mooi,’ zegt Lucas. ‘Samen met de rails is dat een heel leuk cadeau.’ ‘Ja, dat is
zo,’ beaamt Anouk. ‘Hoe duur is die locomotief? € 40? Nou, dat valt me niet
mee. Maar goed, ik koop hem.’ Anouk denkt na over haar laatste aankoop.
‘Goh, € 40, ik vind het toch eigenlijk te duur. Maar ik ben ook stom geweest.
Toen ik die rails gekocht had, wist die jongen natuurlijk dat ik waarschijnlijk
ook die locomotief wel wilde kopen. En dan verhoogt hij de prijs.’
De vrijmarkt loopt ten einde. ‘We moeten opschieten,’ zegt Lucas, ‘want na
zessen mag er niks meer verkocht worden.’ ‘Maar dat is toch juist prima,’
reageert Anouk. ‘Je zult zien dat iedereen z’n prijzen gaat verlagen om van
zijn spullen af te komen. Misschien kun je de bierpul nu goedkoper krijgen.’
De bierpul is inderdaad nog niet verkocht. ‘Ik geef je er € 20 voor,’ zegt Lucas.
‘Voor € 25 mag je hem meenemen,’ antwoordt de verkoper. ‘Verkocht!’
Prijzen en de vraag naar producten … het is een onderwerp waar kopers, verkopers
en economen zich al eeuwen mee bezig houden.
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 De vraag naar producten
1.1 De individuele vraag
1.2 De collectieve vraag
1.3 Elasticiteiten
1.4 Productindeling op basis van inkomenselasticiteit
Hoofdstuk 2 Productie, kosten en winst
2.1 Productie
2.2 De kosten van productie
Hoofdstuk 3 Het marktmechanisme
3.1 Opbrengsten, winst en winstmaximalisatie
3.2 Individueel en collectief aanbod bij exogene prijzen
3.3 Het evenwicht tussen vraag en aanbod
3.4 Verandering van evenwicht tussen vraag en aanbod
Begrippen
Samengevat
35

36
Hoofdstuk 1
De vraag naar producten
Als je winkelt, bedenk je bij ieder product of je de prijs
te hoog vindt of niet. Voor alles wat er te koop is, heb
je een prijs in je hoofd die je maximaal wilt betalen. Je
bent bereid meer te betalen voor een fi ets dan voor
een setje batterijen. En voor sommige producten wil je
helemaal niets betalen; je hebt er geen behoefte aan.
Iedere aankoop levert voordeel op. Want je koopt
alleen iets als de verkoopprijs lager of gelijk is aan de
prijs die je bereid bent te betalen. Het verschil tussen
die twee prijzen is jouw voordeel. Je moet wel op
blijven letten, want prijzen veranderen steeds. Soms
heeft een prijsverandering weinig of geen invloed op
je aankopen. Als bijvoorbeeld voedsel duurder wordt,
heb je pech, want je moet blijven eten. In andere gevallen
heeft een prijsverandering een grotere invloed
op de hoogte van je bestedingen. Als een nieuw
beltegoed opeens twee keer zo duur is geworden, zul
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
je minder gaan bellen. Dan maar wat vaker een e-mail
schrijven.
Kernbegrippen
• Individuele vraaglijn
• Betalingsbereidheid
• Substitueerbaar
product
• Consumentensurplus
• Complementair
product
•
•
•
•
•
Collectieve vraaglijn
Prijselasticiteit
Inkomenselasticiteit
Normaal en inferieur
goed
Luxe en noodzakelijk
goed

gevraagde hoeveelheid
betalingsbereidheid
1.1 De individuele vraag
Iedereen heeft voor tal van producten een individuele vraag: het verband tussen de
prijs van een product en het aantal eenheden dat je voor die prijs wilt kopen. In bron
1 is voor een consument de individuele vraag getekend voor appels: het aantal gevraagde
appels bij een gegeven prijs per appel. Op de y-as staat de prijs van appels.
Prijzen worden aangeduid met het symbool p. Op de x-as staat het aantal appels.
Individuele hoeveelheden worden aangeduid met het symbool q. Deze consument
vraagt dus twee appels als die € 0,50 per stuk kosten, en hij vraagt er vier bij een prijs
van € 0,10 per appel. De bron laat zien dat de individuele vraag dalend verloopt: hoe
lager de prijs per appel, hoe meer appels de consument vraagt. Bijna alle producten
hebben een dalend verloop van de individuele vraaglijn: als de prijs daalt, stijgt als
gevolg daarvan de gevraagde hoeveelheid.
Bron 1 De individuele vraag naar appels met het consumentensurplus bij een prijs
van € 0,40.
p
€ 0,70
€ 0,60
€ 0,50
€ 0,40
€ 0,30
€ 0,20
€ 0,10
1 2 3 4 q
De individuele vraag geeft de betalingsbereidheid voor een product weer: de maximale
prijs die een consument wil betalen per producteenheid bij een gegeven aantal
eenheden van het product. Bron 1 geeft de betalingsbereidheid van de consument
voor appels. De betalingsbereidheid voor de eerste appel is € 0,70: voor één appel
wil de consument maximaal € 0,70 betalen. De betalingsbereidheid daalt bij een toename
van het aantal appels. Als de consument één appel gekocht heeft, is hij bereid
om maximaal € 0,50 uit te geven aan nog een appel. Voor de tweede appel is de
betalingsbereidheid dus € 0,50. Bij de vierde appel is de betalingsbereidheid gedaald
tot € 0,10.
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
37

38
welbevinden
consumentensurplus
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Bron 2 De betalingsbereidheid bepaalt de vraag naar een product.
Als de betalingsbereidheid bekend is, kun je zeggen hoeveel appels de consument
zal kopen. Als de prijs van een appel bijvoorbeeld € 0,40 is, koopt de consument uit
bron 1 twee appels. Voor de eerste appel is hij bereid € 0,70 te betalen, maar hij hoeft
maar € 0,40 te betalen. Dus hij koopt de eerste appel. De betalingsbereidheid voor
de tweede appel is met € 0,50 nog steeds hoger dan de prijs. Dus die appel koopt
hij ook. Als de consument twee appels gekocht heeft, is hij bereid om een derde te
kopen voor maximaal € 0,30. Bij een prijs van € 0,40 per appel koopt hij de derde
appel dus niet.
‘Hè hè, pauze.’ Yptisem heeft de eerste twee lesuren erop zitten. ‘Ik heb eigenlijk
wel honger. Dat wordt een gevulde koek bij de koffi e.’ In de kantine kost een
gevulde koek € 1. ‘Weet je wat, ik koop twee koeken. Die tweede koek geeft wel
minder voldoening, maar nog altijd genoeg om er € 1 aan uit te geven.’
Met de individuele vraag van bron 1 kun je berekenen in welke mate het eten van appels
bijdraagt aan het welbevinden van de consument. Stel dat de prijs van een appel
€ 0,40 is. Uit bron 1 kun je afl ezen dat de consument bij deze prijs twee appels koopt.
Het welbevinden bij een prijs van € 0,40 per appel bereken je dan in twee stappen.
Eerst bereken je voor iedere appel die de consument koopt het verschil tussen wat de
consument bereid is om maximaal te betalen en wat hij feitelijk betaalt. Daarna tel je
al deze verschillen op. Voor de eerste appel is het verschil € 0,70 – € 0,40 = € 0,30
en voor de tweede is het verschil € 0,50 – € 0,40 = € 0,10. De optelsom komt uit
op € 0,30 + € 0,10 = € 0,40. Deze uitkomst is het individuele consumentensurplus.
Dit surplus is een maatstaf voor het welbevinden van de consument. In bron 1 is het
consumentensurplus donkergroen gekleurd.

‘Goh, Yptisem, jij hebt honger,’ zegt Roel. ‘Twee gevulde koeken voor € 1 per
stuk, was het je dat wel waard?’ ‘Jazeker,’ antwoordt Yptisem. ‘Voor die eerste
koek zou ik wel € 2 hebben willen betalen, zo’n honger had ik. Toen ik die op had,
lustte ik er nog wel eentje.’ ‘En daar wilde je ook weer € 2 voor betalen?’ vraagt
Roel. ‘Nee,’ antwoordt Yptisem, ‘dat zou me te veel zijn geweest. Maar € 1,50 had
ik er nog wel voor over.’ ‘Dan heb je terecht die koeken gekocht,’ zegt Roel. ‘Jouw
voordeel van het eten van die koeken is (€ 2 – € 1) + (€ 1,50 – € 1) = € 1,50.’
Je individuele vraag naar een product wordt door vijf factoren beïnvloed:
• Je individuele voorkeuren. Je bent bereid meer geld voor een product te betalen
als je een voorkeur hebt voor een bepaald product. Een postzegelverzamelaar is
bijvoorbeeld bereid om meer te betalen voor een bijzondere postzegel dan iemand
die geen postzegels verzamelt.
• Je beschikbare budget. Je vraag naar een product neemt meestal toe als je budget
groter wordt. Als je over meer geld beschikt, kun je simpelweg meer eenheden
van een product kopen. Zo zal een boekenwurm meer boeken kopen als hij
meer geld heeft. Maar soms vraag je ergens minder van als je budget stijgt. In
paragraaf 1.4 zal blijken wanneer dit zo is.
Bron 3 Hoeveel geld heb je te besteden?
• De aanwezigheid van substitueerbare producten. Jouw individuele vraag wordt
beïnvloed door de betalingsbereidheid die je hebt voor andere producten. Om in
een behoefte te voorzien, zijn er meestal meerdere producten beschikbaar. Een
appel stilt de honger, maar een boterham doet dat ook. Je bent bereid om iets te
betalen voor al deze rivaliserende producten. En omdat je voor al die verschillende
producten wel wat zou willen betalen, beïnvloeden die producten elkaar. Het
bestaan van een appel bijvoorbeeld, vermindert je betalingsbereidheid voor een
boterham. Want als de boterham veel duurder wordt, koop je in plaats daarvan
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
39

40
substitueerbare producten
complementaire goederen
exogene factoren
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
een appel. Als een appel niet beschikbaar is, zul je eerder de duurdere boterham
kopen. De boterham en de appel zijn substitueerbare producten: ze voorzien individueel
in de bevrediging van dezelfde behoefte, zie bron 4. Het bestaan van
substituten vermindert de individuele bereidheid om voor een bepaald product te
betalen.
Bron 4 Substitueerbare producten: voorzien individueel in de bevrediging van dezelfde
behoefte.
• De aanwezigheid van complementaire producten. Dit zijn producten die samen
voorzien in de bevrediging van een behoefte. Zo kun je met een spelcomputer
niet spelen zonder bijbehorende games, en is een pantalon van een kostuum niet
compleet zonder het bijbehorende colbert. Er zijn bij complementaire goederen
steeds twee goederen nodig om in een behoefte te voorzien. De betalingsbereidheid
voor een product neemt toe als je al een product bezit dat complementair is.
Zo ben je bereid om meer voor een game te betalen als je al een spelcomputer
bezit.
• Exogene factoren. Omstandigheden waar je geen invloed op hebt, zoals het weer
of de verkeersdrukte, heten exogene factoren. Deze factoren kunnen de individuele
vraag beïnvloeden. Je individuele vraag naar roomijs zal bijvoorbeeld stijgen
naarmate het mooier weer is. Maar een lange rij bij de ijssalon zal je vraag weer
temperen.
Yptisem doet boodschappen. Voor het avondeten twijfelt ze tussen spinazie en
bloemkool. Ze heeft een voorkeur voor spinazie, maar de bloemkool is in de aanbieding.
Dit vermindert haar betalingsbereidheid voor spinazie. Yptisem besluit
om bloemkool te kopen. Ze heeft ook nieuwe stofzuigerzakken nodig. In haar
stofzuiger passen alleen stofzuigerzakken van een bepaald type. De betalingsbereidheid
van Yptisem voor deze zakken is groot, want ze koopt geen andere

individuele vraaglijn
stofzuiger om goedkopere stofzuigerzakken te kunnen kopen. Het lijkt wel of de
fabrikant van de stofzuigerzakken dit geweten heeft, want de zakken die ze nodig
heeft zijn weer duurder geworden. Voor haar vader moet Yptisem scheerschuim
kopen. Hij scheert zich ‘nat’, met een mesje. Scheerschuim en scheermesjes horen
bij elkaar. Deze twee producten zijn complementair. Haar vader heeft wel eens
een elektrisch scheerapparaat overwogen. Een elektrisch scheerapparaat en een
scheermesje zijn substitueerbare producten. Maar Yptisem brengt altijd scheerschuim
en losse mesjes voor hem mee. ‘Gewoonten moet je op latere leeftijd niet
meer veranderen.’
In bron 5 staat de individuele vraag van een consument naar balpennen. De linkergrafi
ek geeft de individuele vraag in stapjes. Bij een prijs van € 4 vraagt de consument
één balpen. Om de gevraagde hoeveelheid te laten stijgen tot twee balpennen, moet
de prijs per balpen met een hele euro dalen tot € 3. Anders gezegd, de prijs moet in
stapjes dalen om de gevraagde hoeveelheid te laten stijgen. Dat komt doordat de gevraagde
aantallen telkens een geheel getal zijn. In de linkergrafi ek van bron 5 zijn dat
bijvoorbeeld één, twee, drie of vier balpennen, want anderhalve balpen is niet mogelijk.
Als dat wel mogelijk is, ontstaat een individuele vraag, weergegeven als individuele
vraaglijn. In dat geval hoeven de gevraagde aantallen geen gehele getallen te
zijn. Ook alle tussenliggende gebroken getallen zijn dan mogelijk. In de rechtergrafi ek
in bron 5 is de individuele vraag als vraaglijn getekend. Op deze vraaglijn ligt bijvoorbeeld
de combinatie 2,05 balpennen bij een prijs van € 2,95. Een gebroken aantal
balpennen is natuurlijk niet realistisch. Maar in de volgende paragraaf wordt duidelijk
waarom je meestal werkt met een vraaglijn, en niet met een vraag in stapjes.
Bron 5 Een discrete en continue individuele vraag naar balpennen.
p
€ 4
€ 3
€ 2
€ 1
0
p
€ 5
1 2 3 4 q
0
5
Met de vraaglijn kun je de formule van de individuele vraag opstellen. Voor de rechtergrafi
ek in bron 5 is dat q = 5 – p. Hierbij geldt dat q de gevraagde hoeveelheid
balpennen is en p de prijs van een balpen. Bij een prijs van bijvoorbeeld 3 wil het
individu 5 – 3 = 2 balpennen kopen. Maar de formule geldt niet voor alle prijzen.
Een negatieve prijs bestaat namelijk niet. En een negatieve gevraagde hoeveelheid
bestaat ook niet, waardoor de prijs niet hoger dan 5 mag zijn. De vergelijking van de
individuele vraag geldt alleen voor een prijs tussen 0 en 5. Anders gesteld: q = 5 – p,
waarbij 0 ≤ p ≤ 5.
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
q
41

42
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Het individuele consumentensurplus kun je ook bij een vraaglijn berekenen. Dit zie
je in bron 6 bij een prijs van € 2. Bij deze prijs vraagt de consument drie eenheden.
Voor alle eenheden tussen nul en drie bereken je het verschil tussen de prijs en de
betalingsbereidheid. De optelsom van al deze verschillen is het individuele consumentensurplus.
Bij een vraaglijn doen ook alle gebroken getallen tussen 0 en 3 als
hoeveelheid mee. Daarom is het individuele consumentensurplus in bron 6 gelijk aan
de oppervlakte van de driehoek ABC: 1/2 × (€ 5 − € 2) × 3 = € 4,50.
Bron 6 Het consumentensurplus bij een individuele continue vraaglijn.
p
€ 5
€ 2
0
B
A
C
3 5
q
Uit bron 6 volgt dat de oppervlakte van de groene driehoek groter is naarmate de
prijs lager is. Dit is een wetmatigheid: hoe lager de prijs, hoe groter het individuele
consumentensurplus. Anders gezegd: het welbevinden van de consument is hoger
naarmate de prijs lager is.
Yptisem staat bij de bakker. De koekjes die ze vorige week kocht, wil ze nu weer
kopen. ‘Hé, zijn ze duurder geworden?’ vraagt Yptisem. ‘Ja, dat klopt,’ antwoordt
de bakker. ‘Die koekjes verkochten zo goed! Daarom dacht ik: die mogen wel wat
duurder zijn.’ ‘Ja, ik vind ze ook erg lekker. Duurder of niet, ik koop ze toch.’ Buiten
overdenkt Yptisem haar aankoop. ‘Die hogere prijs zit me toch niet lekker. Ik
houd er nu toch minder aan over. Maar ja, ik kon die koekjes niet laten liggen. En
wie weet zijn ze volgende week wel in de aanbieding.’
1.2 De collectieve vraag
De individuele vraag van een consument heeft geen invloed op de prijs die de producent
voor zijn product vraagt. Daarvoor is de individuele vraag te klein. Maar de
producent is wel geïnteresseerd in de vraag van een hele groep. Hij wil weten wat het
verband is tussen de prijs van zijn product en het aantal producteenheden dat een

afzetgebied
collectieve
betalingsbereidheid
collectieve vraaglijn
hele groep consumenten voor die prijs vraagt. Dit verband is de collectieve vraag. Een
groep consumenten kan bestaan uit de leerlingen in een schoolklas, de inwoners van
een dorp of alle inwoners van een land. Welke groep van toepassing is, is afhankelijk
van het afzetgebied van de producent. Het afzetgebied is het gebied waar de producent
iets verkoopt. Een fi etsenproducent verkoopt fi etsen in heel Nederland, terwijl
een bakker alleen klanten heeft in het dorp waarin hij zijn winkel heeft. Voor een
fi etsenproducent is heel Nederland zijn afzetgebied, voor een bakker is dat het dorp
waarin zijn winkel staat.
De collectieve vraag is de optelsom van alle individuele vraaglijnen. Zo ontstaat de
collectieve betalingsbereidheid: de maximale prijs waarbij een gegeven aantal producteenheden
door de groep als geheel wordt afgenomen. Dat wil niet zeggen dat
iedereen binnen de groep bij die prijs het product ook koopt. Dat hangt voor iedereen
afzonderlijk af van zijn individuele betalingsbereidheid.
In de linkergrafi ek van bron 7 staat de betalingsbereidheid van consument A voor
balpennen, in de middelste grafi ek voor consument B. Je gaat nu de collectieve vraag
van deze twee consumenten afl eiden. Daarvoor moet je hun individuele vraag optellen.
Dat is gebeurd in de rechtergrafi ek van bron 7. In deze rechtergrafi ek staat op
de x-as staat het symbool Q. Dit is het symbool voor de collectieve hoeveelheid. Bij
iedere prijs is bepaald hoeveel producteenheden de consumenten A en B samen vragen.
Bij een balpenprijs van € 4 kopen beide consumenten één pen. De collectieve
gevraagde hoeveelheid is bij een prijs van € 4 dus twee balpennen. Bij een prijs van
€ 3 vraagt consument A twee pennen en consument B ook. Bij een prijs van € 3 is de
collectieve gevraagde hoeveelheid dus vier. Bij een prijs van € 2 vragen beide consumenten
drie pennen, waardoor de collectieve gevraagde hoeveelheid zes is. En zo
verder. In de rechtergrafi ek van bron 7 staat de zo verkregen collectieve vraag. Die
geeft het verband weer tussen de prijs van een balpen en aantal balpennen dat consumenten
A en B samen vragen voor die prijs.
Bron 7 Van individuele vraag naar collectieve vraag.
p
€ 4
€ 3
€ 2
€ 1
Individuele vraag
persoon A
p
€ 4
0 1 2 3 4 q 0 1 2 3 4 q
€ 3
€ 2
€ 1
Individuele vraag
persoon B
p
€ 4
€ 3
€ 2
€ 1
0
Collectieve vraag
persoon A plus B
1 2 3 4 5 6 7 8 Q
In bron 8 (zie volgende bladzijde) zie je hoe je de twee individuele vraaglijnen van
consument A en B kunt optellen tot een collectieve vraaglijn. Eerst bekijk je vanaf
welke prijs er niets wordt gevraagd. Dat is bij € 5. Dit is het snijpunt van de collectieve
vraaglijn met de y-as. Vervolgens bereken je hoeveel stuks gevraagd worden als
de prijs 0 is. Dat is 5 + 5 = 10 balpennen. Dit is het snijpunt van de collectieve vraaglijn
met de x-as. Deze twee punten staan in de rechtergrafi ek van bron 8. Als je deze
twee punten met elkaar verbindt, krijg je de collectieve vraaglijn.
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
43

44
prijs-afzetcurve
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Bron 8 Van individuele vraaglijn naar collectieve vraaglijn.
Individuele vraag
persoon A
p
€ 5
0
5
q
Individuele vraag
persoon B
p
€ 5
0
5
q
Collectieve vraag
persoon A plus B
p
€ 5
0 10 Q
Als alle individuele vraaglijnen dalen, geldt dat ook voor hun optelsom: de collectieve
gevraagde hoeveelheid van een goed daalt als de prijs ervan stijgt. De collectieve
vraag wordt verder beïnvloed door dezelfde factoren die de individuele vragen
beïnvloeden, zoals de prijs van substitueerbare en/of complementaire goederen, de
voorkeuren binnen de groep, het inkomen van de individuen binnen de groep, en
exogene factoren zoals het weer.
Experiment Nu of nooit!
Als van iedereen de individuele vraag bekend is, kun je de collectieve vraag afl eiden. In de
praktijk is dat erg bewerkelijk. Maar het kan ook anders. Dit experiment gaat over de vraag:
wanneer zou jij kopen? En wat betekent dat voor de collectieve vraag?
Yptisem dronk graag de appel-mangovruchtendrank van Hero, maar deze is uit
het assortiment gehaald. En ook andere supermarkten leveren deze drank niet
meer. ‘De vraag was te klein en daarom levert Hero niet meer,’ zo vertelt een medewerkster
van de supermarkt. ‘We hebben eerst de prijs nog fl ink laten zakken,
maar dat leverde maar weinig extra verkochte pakken op.’ En ze vervolgt: ‘Maar
we hebben wel de appel-kiwivariant. Die lijkt erop en is even duur.’ ‘Jammer,’
denkt Yptisem. ‘Blijkbaar is de collectieve vraag naar de appel-mangovruchten-
drank te klein om het voor Hero mogelijk te maken deze variant te blijven aanbieden
tegen een redelijke prijs. Dat ik er individueel veel meer voor zou willen betalen,
doet niet ter zake.’ ‘Maar als jullie nou eens fl ink reclame gaan maken voor de
appel-mangovariant,’ stelt Yptisem voor, ‘dan kopen mensen het toch vanzelf?’
‘Maar wat moeten wij dan met al die onverkochte pakken appel-kiwi?’ vraagt de
medewerkster van de supermarkt. ‘Tja,’ denkt Yptisem, ‘met reclame kun je de
collectieve vraag wel beïnvloeden, maar dat gaat blijkbaar ten koste van de collectieve
vraag naar substitueerbare producten. Nou ja, dan maar appel-kiwi.’
De collectieve vraag heet ook wel de prijs-afzetcurve. Deze curve geeft het verband
tussen de prijs van een product en het aantal eenheden van dat product dat tegen
die prijs wordt afgezet. In dit boek wordt deze benaming niet gebruikt. Verder wordt
steeds gesproken over ‘de vraag’ als het om de collectieve vraag gaat, en over de
‘individuele vraag’ in alle andere gevallen.

collectieve
consumentensurplus
De mate waarin de consumptie van een product bijdraagt aan het welbevinden van
een consument, meet je met het consumentensurplus. De mate waarin de consumptie
van een product bijdraagt aan het welbevinden van alle consumenten, meet je
met het collectieve consumentensurplus, zie bron 9. Dit is de optelsom van het individuele
consumentensurplus van alle consumenten die het product kopen. Maar
als heel veel consumenten het product kopen, is de berekening van het collectieve
consumentensurplus een hele klus. Gelukkig kun je met de collectieve vraag het collectieve
consumentensurplus direct berekenen: het is de oppervlakte onder de collectieve
vraaglijn en boven de prijs.
Bron 9 Individueel en collectief consumentensurplus bij een prijs van € 0,10 per
boterham.
€ 0,26
€ 0,10
Individueel consumentensurplus Collectief consumentensurplus
p
p
0
€ 0,26
€ 0,10
4 6,5 q 0
100 162,5
Yptisem is gevraagd om het collectieve consumentensurplus van het eten van
brood te berekenen voor haar klas. De prijs van een boterham is € 0,10. In de klas
zitten 25 leerlingen. Uit een klaslokaalexperiment blijkt dat iedereen in de klas
dezelfde individuele vraag naar boterhammen heeft. De individuele vraag naar
boterhammen staat in de linkergrafi ek van bron 9. Hieruit blijkt dat iedere leerling
vier boterhammen koopt bij een prijs € 0,10 per boterham. Het individuele
consumentensurplus is bij deze prijs: 1/2 × 4 × (€ 0,26 – € 0,10) = € 0,32. Het
collectieve consumentensurplus is bij deze prijs gelijk aan 25 × € 0,32 = € 8. Dit
kun je ook direct berekenen met de collectieve vraag. De collectieve vraag naar
boterhammen van de klas van Yptisem staat in de rechtergrafi ek in bron 9. Dit is
de optelsom van 25 keer de individuele vraag uit de linkergrafi ek. Bij een prijs van
€ 0,10 per boterham worden er in totaal 100 gevraagd. De oppervlakte onder de
collectieve vraaglijn en boven de prijs is dan: 1/2 × 100 × (€ 0,26 – € 0,10) = € 8.
Net als bij het individuele consumentensurplus geldt ook voor het collectieve consumentensurplus:
hoe lager de prijs, hoe groter het collectieve consumentensurplus.
Omdat je meestal alleen kijkt naar het collectieve consumentensurplus, spreek je in
dit geval kortweg over het consumentensurplus.
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
Q
45

46
prijselasticiteit van de
gevraagde hoeveelheid
1.3 Elasticiteiten
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Meestal stijgt de gevraagde hoeveelheid als de prijs daalt. Maar een winkelier wil
graag precies weten in welke mate de gevraagde hoeveelheid toeneemt als hij de prijs
verlaagt. En andersom: hoe sterk verandert de gevraagde hoeveelheid bij een prijsstijging?
Om dit te weten, moet de winkelier de waarde van de prijselasticiteit van de
gevraagde hoeveelheid kennen. Dit is de procentuele verandering van de gevraagde
hoeveelheid als gevolg van een procentuele verandering in de prijs. In formule:
Stel dat de gevraagde hoeveelheid met 10% stijgt als gevolg van een prijsdaling van
20%. De prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid is in dit voorbeeld gelijk aan:
10% / –20% = –0,5. De procentuele verandering van de gevraagde hoeveelheid is
bij deze elasticiteit de helft van de procentuele verandering in prijs.
Als een winkelier de prijselasticiteit van een product kent, kan hij het effect van een
prijsverandering op de gevraagde hoeveelheid inschatten. Als de elasticiteit bijvoorbeeld
–3 is, weet de winkelier dat door een prijsverhoging van 5% de gevraagde
hoeveelheid met 15% daalt. De hoeveelheid geld die de winkelier van zijn klanten
ontvangt (de omzet) zal dan dalen: het aantal stuks dat hij verkoopt daalt procentueel
sterker dan de verkoopprijs stijgt. De elasticiteit is altijd een negatief getal, omdat
de prijs en hoeveelheid in tegengestelde richting veranderen. Als de prijs stijgt, daalt
de gevraagde hoeveelheid, en andersom.
De waarde van de prijselasticiteit wordt bepaald door de plaats op de vraaglijn. In
bron 10 is de vraag naar balpennen getekend. In punt A is de prijs per balpen € 0,40.
Bij die prijs worden tien balpennen gevraagd. Als de prijs daalt tot € 0,30 per balpen,
neemt de vraag met tien balpennen toe tot twintig balpennen. Van A naar B op de
vraaglijn is nu de waarde van de prijselasticiteit te bepalen. De prijs daalt met 10 /
40 × 100% = 25%. De gevraagde hoeveelheid neemt vervolgens toe van 10 tot 20,
dus met een stijging van 100%. De waarde van de prijselasticiteit van A naar B is dus
100% / –25% = –4. In punt C is de prijs € 0,20 en worden er dertig balpennen gevraagd.
Een daling van de prijs met € 0,10 laat de gevraagde hoeveelheid weer met
tien balpennen stijgen. Van C naar D is de prijselasticiteit 33,33% / –50% = –0,67.
Hoewel de prijsdaling steeds € 0,10 bedraagt, heeft de prijselasticiteit van A naar B
een andere uitkomst dan die van C naar D.

inkomenselasticiteit
van de gevraagde
hoeveelheid
Bron 10 Prijselasticiteiten verschillen per plaats op de vraaglijn.
p
€ 0,50
€ 0,40
€ 0,30
€ 0,20
€ 0,10
0
10
A
20
B
30
C
40
D
50
Q
Dit voorbeeld laat zien wat algemeen geldt voor de prijselasticiteit: hoe hoger het
startpunt van de prijsverandering op de vraaglijn ligt, hoe groter de negatieve waarde
van de prijselasticiteit. Met andere woorden: hoe hoger de prijs in eerste instantie is,
hoe groter het procentuele effect van een prijsverandering is op de gevraagde hoeveelheid.
Yptisem staat bij de groenteboer. ‘Zeg, vorige week waren de mango’s nog € 1
per stuk, maar nu zie ik dat ze per stuk € 1,50 kosten. Wat een verschil!’ ‘Dat
komt doordat de inkoopprijs is gestegen,’ antwoordt de groenteboer. ‘De oogst in
Australië is dit jaar deels mislukt. Ik heb er niet te veel ingekocht, want ik wil niet
met overgebleven waar blijven zitten. Dat moet ik allemaal weggooien.’ ‘Hoeveel
mango’s heb je vorige week dan verkocht?’ vraagt Yptisem. ‘Ik had er vijfhonderd
ingekocht, en heb er vierhonderd verkocht. De rest heb ik weggegooid,’ antwoordt
de groenteboer. ‘Nou, ik laat ze vandaag liggen,’ zegt Yptisem, ‘ze zijn mij
te duur.’ ‘Je bent niet de eerste. Ik heb er deze week maar driehonderd ingekocht,
maar ik denk niet dat ik er meer dan tweehonderd zal verkopen. Dan moet ik er
weer honderd weggooien. Maar die zijn wel een stuk duurder!’ ‘Tja,’ denkt Yptisem,
‘als je nou had geweten dat de prijselasticiteit van mango’s –2 is, wist je dat
je er nooit meer dan tweehonderd had moeten inkopen.’
Een andere belangrijke elasticiteit is de inkomenselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid.
Deze elasticiteit meet de procentuele verandering in de gevraagde hoeveelheid
als gevolg van een procentuele verandering in het inkomen. Een salarisverhoging
heeft bijvoorbeeld invloed op het aantal keer dat iemand in een restaurant eet.
Stel: iemand krijgt een salarisverhoging van 10%. Daardoor gaat deze consument
niet twee keer, maar drie keer per maand uit eten. Dat is een toename van 50%. De
inkomenselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid is dan 50% / 10% = 5.
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
47

48
normaal goed
inferieur goed
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
1.4 Productindeling op basis van inkomenselasticiteit
Een verandering in het inkomen beïnvloedt het beschikbare budget. In module 1
werd duidelijk dat er bij een hoger budget meer producten gekocht kunnen worden.
Maar dat betekent niet dat er van alle producten ook meer gekocht gaat worden.
Dat hangt of van het type product. Als het om een normaal goed gaat, neemt de
gevraagde hoeveelheid toe als het budget groter wordt. Anders gezegd: bij normale
goederen is de inkomenselasticiteit positief. Dit geldt bijvoorbeeld voor de uitgaven
aan huur, drank en vervoer.
De situatie voor een normaal goed staat in de linkergrafi ek van bron 11. Stel dat in de
uitgangssituatie de prijs gelijk is aan € 60. Er worden dan veertig eenheden gevraagd.
Onderhandelingen tussen de vakbonden en de werkgevers hebben gezorgd voor een
algemene salarisverhoging van 5%. Omdat het een normaal goed betreft, stijgt door
de inkomensstijging de vraag. Bij iedere prijs hoort nu een grotere gevraagde hoeveelheid.
Dit betekent dat de vraaglijn horizontaal naar rechts verschuift. Bij een prijs van
€ 60 worden er nu geen veertig producteenheden gevraagd, maar zestig. Dit is een
toename van 50%. De inkomenselasticiteit is bij deze prijs gelijk aan 50% / 5% = 10.
Bron 11 Individuele vraaglijnen voor normale en inferieure goederen.
p
€ 120
€ 100
€ 60
Normaal goed Inferieur goed
0
40 60 100 120 Q
p
€ 100
€ 90
€ 60
0 30 40
90 100 Q
De inkomenselasticiteit kan ook negatief zijn. In dat geval is sprake van een inferieur
goed: de gevraagde hoeveelheid daalt als het inkomen stijgt. Inferieure goederen zijn
over het algemeen producten van een lage kwaliteit. Bij een inkomensstijging worden
deze vervangen door vergelijkbare producten van een betere kwaliteit.
In de rechtergrafi ek van bron 11 staat de situatie voor een inferieur goed. Door een
inkomensstijging van 5% verschuift de vraaglijn naar links. Bij iedere prijs hoort dus
een lagere gevraagde hoeveelheid. Bij een prijs van € 60 daalt de gevraagde hoeveelheid
van veertig naar dertig. Dit is een daling van 25%. De inkomenselasticiteit is
dus: –25% / 5% = –5.

luxe goederen
noodzakelijk goed
Yptisem staat bij de slager. Ze koopt wat lamsgehakt. ‘Zou ik wat meer verdienen,
dan kocht ik iedere dag vlees,’ denkt ze. De vraag van Yptisem naar vlees zou
toenemen als haar inkomen stijgt. Haar inkomenselasticiteit van vlees is positief.
Voor Yptisem is vlees een normaal goed. ‘En ik zou dan ook minder vaak gehakt
kopen, maar af en toe een biefstuk,’ zo mijmert ze verder. ‘Gehakt vind ik inferieur
aan een biefstuk.’ Door een inkomensstijging zou de vraag van Yptisem naar
gehakt afnemen. Haar inkomenselasticiteit van gehakt is negatief. Voor Yptisem is
gehakt een inferieur goed.
Een belangrijke waarde van de inkomenselasticiteit is de waarde 1. Bij deze inkomenselasticiteit
verandert de gevraagde hoeveelheid met hetzelfde percentage als het percentage
waarmee het inkomen verandert. Bij een inkomenselasticiteit boven de 1 is
de procentuele stijging van de gevraagde hoeveelheid groter dan de procentuele stijging
van het inkomen. Goederen waarvoor dit geldt zijn luxe goederen. Dure auto’s
en vakantiewoningen zijn voorbeelden van luxe goederen. Als de inkomenselasticiteit
tussen de 0 en de 1 ligt, neemt de gevraagde hoeveelheid met een kleiner percentage
toe dan het percentage waarmee het inkomen stijgt. In dat geval is er sprake van een
noodzakelijk goed. Energie en voeding zijn voorbeelden van noodzakelijke goederen.
In bron 12 staan alle soorten goederen op basis van de waarde van de inkomenselasticiteit.
Bron 12 Productindeling op basis van de inkomenselasticiteit.
Waarde inkomenselasticiteit (i.e.) Normale goederen Inferieure goederen
i.e. < 0 Inferieur goed
0 < i.e. < 1 Noodzakelijk goed
1 < i.e. Luxe goed
In bron 13 (zie volgende bladzijde) zie je voor de verschillende goederen wat de relatie
is tussen de gevraagde hoeveelheid en het inkomen. Het inkomen staat op de
x-as. Het symbool voor inkomen is I. Bij inferieure goederen daalt de gevraagde hoeveelheid
als het inkomen stijgt. Bij noodzakelijke en luxe goederen is het andersom:
bij een toename van het inkomen stijgt de gevraagde hoeveelheid. Voor luxe goederen
verloopt de lijn steiler dan de 45°-lijn, omdat de procentuele toename in de
gevraagde hoeveelheid groter is dan de procentuele toename in het inkomen. Voor
noodzakelijke goederen verloopt de lijn vlakker dan de 45°-lijn.
Hoofdstuk 1 ∙ De vraag naar producten
49

50
consumptiepakket
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Bron 13 Het consumptiepakket bij een verschillend inkomen.
q
45˚
luxe goed
noodzakelijk goed
inferieur goed
q
65
40
35
30
15
10
luxe goed
noodzakelijk goed
inferieur goed
I € 1.500 € 3.000 I
Vrijwel iedereen consumeert tegelijkertijd inferieure goederen, noodzakelijke goederen
en luxe goederen. Dit geheel aan producten is het consumptiepakket. Sommigen
wonen wat kleiner, zodat ze vaak op vakantie kunnen gaan. Anderen gaan nooit op
vakantie, zodat ze in een luxere auto kunnen rijden. Een verandering in het inkomen
verandert de samenstelling van het consumptiepakket, omdat verschillende producten
een verschillende inkomenselasticiteit hebben. In de rechtergrafi ek van bron 13 is
dit voor een consument getekend. Bij een inkomen van € 1.500 per maand koopt de
consument 10 luxe goederen, 30 noodzakelijke goederen en 40 inferieure goederen.
Bij een inkomen van € 3.000 per maand koopt dezelfde consument 65 luxe goederen,
35 noodzakelijke goederen en 15 inferieure goederen. Bij een hoger inkomen
koopt de consument dus minder inferieure goederen, iets meer noodzakelijke goederen,
en veel meer luxe goederen.
Experiment Mag het een onsje meer zijn?
Als prijzen veranderen, dan veranderen ook de gevraagde hoeveelheden. Dit meet je met de
prijselasticiteit. En als inkomens veranderen, dan veranderen gevraagde hoeveelheden ook. Dit
meet je met de inkomenselasticiteit. In dit experiment beantwoord je de vraag: hoeveel vraag
je nu de prijzen zijn veranderd? Ga je meer of minder kopen?

Hoofdstuk 2
Productie, kosten en winst
Een klein sterretje in een autovoorruit kan worden
gerepareerd. Gespecialiseerde medewerkers van een
schadeherstelbedrijf spuiten dan speciale hars in de
barst. Na verloop van tijd is deze hars uitgehard en
kan de automobilist weer veilig de weg op. Sommige
schadeherstelbedrijven opereren mobiel: op parkeerplaatsen
bij bouwmarkten zetten ze hun tent op, waar
ze de reparaties uitvoeren. Andere bedrijven hebben
vaste vestigingen waar klanten naartoe moeten
komen. Zo bestaan er verschillende manieren waarop
het herstellen van voorruitschades georganiseerd is.
En die brengen specifi eke kosten met zich mee. Een
vaste vestiging kost altijd geld, ook als er niet gerepareerd
wordt. Mobiele herstellers hebben deze kosten
niet. Daar staat tegenover dat zij op zoek moeten
gaan naar goede plaatsten om hun tent op te zetten.
En iedere keer moet de gemeente daarvoor een
vergunning verlenen. Mobiele herstellers kunnen hun
aanbod wel weer gemakkelijker aanpassen aan de
weersomstandigheden. In de winter is de vraag naar
hun diensten kleiner. Automobilisten staan toch liever
binnen in een vaste vestiging te wachten dan buiten
in de kou. Een mobiele hersteller kan zijn medewerkers
vrij geven bij kou en regen. Hij kan er ook voor
kiezen om alleen in de zomermaanden te werken en
medewerkers alleen tijdelijk in dienst te nemen. Het
aantal reparaties dat een schadeherstelbedrijf met een
vaste vestiging per jaar verzorgt, ligt een stuk hoger.
Dat moet ook wel, want dit type bedrijf moet hogere
kosten terugverdienen.
Kernbegrippen
• Produceren
• Productiefactor
• Productiekosten
• Productiefunctie
•
•
•
Gemiddelde totale
kosten
Marginale kosten
Afnemende meeropbrengst
Hoofdstuk 2 ∙ Productie, kosten en winst
51

52
produceren
productiefactoren
arbeidsmarkt
loonvoet
2.1 Productie
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Producten die je koopt, komen ergens vandaan; ze worden geproduceerd. Produceren
betekent dat een aantal productiefactoren wordt gebruikt om een product
te maken. Sommige productiefactoren veranderen daarbij, andere productiefactoren
veranderen niet. Om een milkshake te maken heb je ijs, melk en een mixer nodig.
De productiefactoren ijs en melk veranderen in een milkshake door ze in een mixer
te doen. De mixer verandert niet. Maar melk, ijs en een mixer zijn niet voldoende.
Iemand moet de mixer bedienen, er moet elektriciteit zijn, en er moet een plek zijn
waar je de milkshake kunt maken.
Er zijn vier categorieën van productiefactoren:
• Arbeid. Arbeid is het menselijk handelen tijdens het productieproces. Arbeid is
bijvoorbeeld de docent die voor de klas staat, de politicus die een wetsvoorstel
verdedigt, en de fabrieksarbeider die aan de lopende band staat. De markt waarop
deze productiefactor wordt aangeboden en gevraagd, is de arbeidsmarkt. Op
deze markt komt de prijs van arbeid tot stand. Deze prijs heeft een speciale naam:
de loonvoet.
• Kennis. De productiefactor kennis hangt nauw samen met de productiefactor arbeid.
Kennis omvat alle wetenschap, kunde en vaardigheden die in het productieproces
worden gebruikt. Voordat een docent voor de klas kan staan, heeft hij
eerst voldoende kennis moeten opdoen om les te kunnen geven. Een fabrieksarbeider
moet eerst opgeleid worden voordat hij mee kan doen in het productieproces.
De productiefactor kennis heeft invloed op de productiefactor arbeid. In de
regel neemt de arbeidsproductiviteit toe als de productiefactor arbeid meer kennis
bezit.
• Kapitaal. Er wordt bij de productiefactor kapitaal onderscheid gemaakt tussen fysiek
kapitaal en fi nancieel kapitaal. Fysiek kapitaal omvat zaken als een bedrijfsauto
en een fabriekshal. Maar ook halffabricaten, zoals ijzerplaten en onbewerkt
ijs zijn vormen van fysiek kapitaal. Financieel kapitaal is het geld dat nodig is om
te kunnen produceren. Dat kapitaal is bijvoorbeeld nodig om een nieuwe fabriek
te bouwen, om grondstoffen te kopen of lonen uit te betalen.
• Locatie. Om te kunnen produceren is er een locatie nodig. Dat kan een stuk grond
aan de oever van een rivier zijn, maar ook een etage in een kantorencomplex. Het
product dat wordt gemaakt, beïnvloedt de locatiekeuze. Een steenfabriek zal in
de nabijheid van een rivier staan, omdat de productiefactor zand en het product
steen beide gemakkelijk per binnenschip vervoerd kunnen worden. Maar een zakelijke
dienstverlener vestigt zich in de nabijheid van zijn klanten in het zakendistrict
van een grote stad. De locatiekeuze wordt ook beïnvloed door de kosten van
de andere productiefactoren op die locatie. Landen met lage lonen zijn aantrekkelijke
locaties, omdat de productiefactor arbeid daar goedkoop is. En landen met
natuurlijke grondstoffen zoals erts en koper, zijn een logische locatie voor bedrijven
die halffabricaten produceren.
In het productieproces worden deze vier factoren gebruikt om producten en diensten
te produceren. Een product is tastbaar, zoals de milkshake, een tafel of een dvd

productieproces
productiekosten
vaste kosten
variabele kosten
totale kosten
speler. Een dienst is niet tastbaar, zoals een knipbeurt bij de kapper of de bemiddeling
bij het afsluiten van een hypotheek. In het vervolg wordt alleen gesproken van producten.
Diensten vallen daar ook onder. In bron 1 is het productieproces schematisch
weergegeven.
Bron 1 Het productieproces: productiefactoren worden gebruikt om producten en
diensten te produceren.
Productiefactoren:
• arbeid
• kennis
• kapitaal
• locatie
➡Productieproces,
zoals:
• steenfabriek
• bank
• universiteit
• laboratorium
➡Productie:
• producten
• diensten
Johan werkt in het Waterloopkundig Laboratorium in Delft. Hij onderzoekt hoeveel
de dijken verhoogd moeten worden om Nederland te beschermen tegen de
stijgende zeespiegel. Het resultaat van zijn onderzoek zal een rapport zijn voor
de minister van Verkeer en Waterstaat. Voor de productie van dit rapport maakt
Johan gebruikt van de vier verschillende productiefactoren. Samen met een collega
voert hij het onderzoek uit. Beiden hebben gestudeerd aan de Technische
Universiteit Delft om de noodzakelijke kennis op te doen. Johan en zijn collega
maken voor hun onderzoek gebruik van een proefopstelling in het laboratorium.
Deze proefopstelling is een schaalmodel van de Nederlandse kust. Met dit fysieke
kapitaal kunnen de onderzoekers de situatie van de stijgende zeespiegel nabootsen.
Het laboratorium zelf staat in Delft, op de campus van de universiteit. Die
locatie is handig, want zo kan Johan ook gemakkelijk bij andere onderzoekers te
rade gaan.
2.2 De kosten van productie
Produceren kost geld. Dit zijn productiekosten: de kosten die gemaakt worden om
een bepaalde hoeveelheid te produceren. Er zijn twee soorten productiekosten: vaste
kosten en variabele kosten. Vaste kosten veranderen niet als er meer of minder
wordt geproduceerd. Dit geldt bijvoorbeeld voor de huur van een bedrijfspand of
de aanschafkosten van een lopende band. Als de lopende band gekocht is, zijn de
aanschafkosten gemaakt. De aanschafkosten van de lopende band worden dan niet
meer beïnvloed door veranderingen in de productieomvang. Variabele kosten zijn
wel afhankelijk van de productieomvang, zoals het arbeidsloon per gewerkt uur of
het materiaal dat wordt gebruikt om het eindproduct te verpakken. De optelsom van
de variabele kosten en de vaste kosten zijn de totale kosten.
Hoofdstuk 2 ∙ Productie, kosten en winst
53

54
productiefunctie
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Hoe de kosten stijgen als de productieomvang toeneemt, wordt bepaald door de
productiefunctie. De productiefunctie laat zien welke productie mogelijk is door de
inzet van productiefactoren. In bron 2 is in de linkergrafi ek een productiefunctie getekend
van een stukadoor. Op de x-as staat het aantal uren dat de stukadoor op een
dag werkt. Dit is de inzet van de productiefactor arbeid. Het symbool voor arbeid is
a. De grafi ek geeft het totaal aantal muren weer dat een stukadoor op een dag kan
egaliseren. De eerste muur is in een half uur klaar. Maar stukadoren is zwaar werk.
Na de eerste muur is de stukadoor al wat vermoeid. De tweede muur kost de stukadoor
daarom meer tijd: anderhalf uur. Na twee uur heeft de stukadoor dus twee
muren geëgaliseerd. Een derde muur kost nog meer tijd, vermoeid als de stukadoor
inmiddels is geworden: 2,5 uur. En over de vierde muur doet hij 3,5 uur. Op een dag
kan de stukadoor maximaal vier muren egaliseren.
Bron 2 Van productiefunctie naar variabele kosten (VK).
q
4
3
2
1
0
0,5 2
productiefunctie
4,5
8
a
VK
€ 160
€ 90
€ 40
€ 10
0 1 2 3 4 q
In de rechtergrafi ek staan de arbeidskosten voor de werkgever van de stukadoor. Dit
zijn variabele kosten (VK). De stukadoor verdient € 20 bruto per uur. Dat betekent
dat de VK van het egaliseren van één muur gelijk zijn aan: 0,5 × € 20 = € 10. De VK
van twee muren zijn 2 × € 20 = € 40. En zo verder. Op deze manier kun je de grafi ek
van de variabele kosten tekenen.
In bron 3 zijn de totale kosten (TK) getekend. Het stukadoorsbedrijf heeft naast arbeid
ook andere kosten. Het bedrijf huurt bijvoorbeeld een bedrijfsauto en heeft het
stukadoorsgereedschap gekocht. Dit zijn vaste kosten. Vaste kosten zijn niet afhankelijk
van de hoeveelheid productie. In bron 3 zijn de vaste kosten per dag € 24. Als er
geen muren worden geëgaliseerd, zijn de totale kosten gelijk aan € 24. Want zonder
productie zijn er geen variabele kosten. Als er wel wordt geproduceerd, zijn de totale
kosten gelijk aan de som van de vaste en de variabele kosten. De productie van drie
geëgaliseerde muren kost het stukadoorsbedrijf bijvoorbeeld € 24 + 4,5 × € 20 =
€ 114. De lijn in bron 3 krijg je door de lijn van de variabele kosten omhoog te schuiven
met het bedrag aan vaste kosten.

gemiddelde totale
kosten
Bron 3 Het verloop van de totale kosten.
variabele
kosten
vaste
kosten
TK
€ 184
€ 114
€ 64
€ 34
€ 24
0
1
2
3
Twee belangrijke kostenbegrippen worden afgeleid van de totale kosten: de gemiddelde
totale kosten en de marginale kosten. De gemiddelde totale kosten, kortweg
GTK, zijn de kosten per geproduceerde eenheid. In formule:
De GTK zijn afhankelijk van de productieomvang, want in de formule verandert zowel
de teller als de noemer door een verandering van de productie. In bron 3 zijn
de GTK bij drie muren € 114 / 3 = € 38, en bij vier muren € 184 / 4 = € 46. Het
berekenen van de GTK is nodig om te bepalen of een onderneming winst maakt. Een
onderneming maakt winst als de GTK lager zijn dan de verkoopprijs.
De GTK kun je ook van de TK-curve afl eiden. Dit is gedaan in bron 4 (zie volgende
bladzijde). In de bovenste grafi ek staat de TK-curve. Voor een bepaalde productieomvang
zijn de GTK gelijk aan de y-waarde gedeeld door de x-waarde. Bekijk punt
A op de TK-curve en het bijbehorende punt op de curve in de onderste grafi ek. De
productieomvang is x, de TK zijn y. De GTK in punt A is dus Y / X = € 114 / 3 = € 38.
Als je deze berekening maakt voor alle punten van de TK-curve, krijg je de curve
van de gemiddelde totale kosten, de GTK-curve, zie de onderste grafi ek in bron 4.
4
q
Hoofdstuk 2 ∙ Productie, kosten en winst
55

56
marginale kosten
afnemende
meeropbrengsten
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Bron 4 Totale en gemiddelde kosten.
TK
€ 184
€ 114
€ 64
€ 34
€ 24
0
GTK
€ 46
€ 38
€ 34
€ 32
0
1
1
x
2
2
A
3
GTK-curve
3
y
4
4
GTK = y
x
q
q
De marginale kosten, kortweg MK, zijn de extra totale kosten van een extra geproduceerde
eenheid. In formule:
Omdat de noemer in deze formule gelijk is aan 1, zijn de MK gelijk aan de toename
van de TK als er een extra eenheid wordt geproduceerd. Ook de MK zijn afhankelijk
van de productieomvang, omdat in de formule de waarde van de teller afhankelijk is
van de productiehoeveelheid. De MK zijn belangrijk bij het bepalen van de maximale
winst. Zolang de kosten van een extra geproduceerde eenheid onder de opbrengst
van een extra geproduceerde eenheid ligt, is het winstgevend om de productie uit te
breiden. De volgende paragraaf legt dit uit aan de hand van een cijfervoorbeeld.
In bron 5 staan nog eens de kosten van de stukadoor. In dit voorbeeld is er sprake van
afnemende meeropbrengsten: in ieder volgend gewerkt uur wordt er minder geproduceerd.
De stukadoor levert steeds minder geëgaliseerde muren af per gewerkt uur.
Een extra muur kost dus steeds meer arbeidstijd. Hierdoor stijgen de MK: de kosten
per extra geproduceerde eenheid stijgen. Als de stukadoor de eerste muur egaliseert,
nemen de kosten toe met € 34 – € 24 = € 10. De MK van muur 1 zijn € 10 / 1 = € 10.
Door het egaliseren van een tweede muur stijgen de kosten met € 64 – € 34 = € 30.
De MK van de tweede muur zijn € 30 / 1 = € 30, en zo verder.

constante
meeropbrengsten
Bron 5 Kosten van een stukadoor.
Aantal Vaste Aantal gewerkte uren Totaal aantal VK TK GTK MK
muren kosten per muur extra gewerkte uren
0 € 24 0 0 € 0 € 24 * *
1 € 24 0,5 0,5 € 10 € 34 € 34 € 10
2 € 24 1,5 2 € 40 € 64 € 32 € 30
3 € 24 2,5 4,5 € 90 € 114 € 38 € 50
4 € 24 3,5 8 € 160 € 184 € 46 € 70
Een bijzondere situatie is wanneer de stukadoor constante meeropbrengsten heeft.
Bij constante meeropbrengsten wordt in ieder volgend gewerkt uur steeds hetzelfde
geproduceerd, zie bron 6. De stukadoor blijft bijvoorbeeld de hele dag één muur per
half uur produceren. In dat geval ontstaat een kostencurve zoals in bron 7. Het bijzondere
bij constante meeropbrengsten is dat de MK constant zijn. Een extra muur
kost steeds een half uur arbeid, en dus € 10 aan extra kosten. De MK blijven constant:
€ 10 per toegevoegde muur.
Bron 6 Kosten bij constante meeropbrengsten.
Aantal muren Vaste kosten VK TK GTK MK
0 € 24 € 0 € 24 * *
1 € 24 € 10 € 34 € 34 € 10
2 € 24 € 20 € 44 € 22 € 10
3 € 24 € 30 € 54 € 18 € 10
4 € 24 € 40 € 64 € 16 € 10
Bron 7 TK- en MK-curve bij constante meeropbrengsten.
variabele
kosten
vaste
kosten
TK,
MK
€ 24
€ 10
0
MK-curve
TK-curve
q
Hoofdstuk 2 ∙ Productie, kosten en winst
57

58
Hoofdstuk 3
Het marktmechanisme
Op de effectenbeurs worden effecten verhandeld.
Voorbeelden van effecten zijn aandelen, obligaties
en staatsleningen. Met een aandeel ben je medeeigenaar
van de onderneming die het aandeel heeft
uitgegeven. Een aandeelhouder heeft daarmee recht
op een deel van de winst van het bedrijf. De waarde
van een aandeel is daarom gelijk aan alle toekomstige
winstuitkeringen. Deze winstuitkeringen hebben een
speciale naam: dividend. Van een gemiddelde beursgenoteerde
onderneming zijn er honderden miljoenen
aandelen in omloop. Er zijn duizenden verschillende
marktpartijen die deze aandelen bezitten. En er zijn
ook duizenden marktpartijen die een aandeel willen
kopen. Op de effectenbeurs komen al deze vragers
en aanbieders bij elkaar. De aandelen worden daar
verhandeld tegen een prijs die voor alle vragers en
aanbieders niet te beïnvloeden is. Want als je invloed
zou hebben op de prijs van een aandeel, zou je in
Module Module 2 ∙ Eenmaal, Eenmaal, andermaal, andermaal, verkocht
een fractie van een seconde multimiljonair kunnen
worden.
Kernbegrippen
• Individuele aanbodlijn
• Collectieve aanbodlijn
• Totale opbrengst
• Gemiddelde en marginale
opbrengst
•
•
•
•
•
Winst
Break-evenpunt
Marktevenwicht
Vraag- of aanbodoverschot
Vrije prijsvorming

individuele aanbodlijn,
collectieve aanbodlijn
winst
totale opbrengst
omzet
3.1 Opbrengsten, winst en winstmaximalisatie
In hoofdstuk 1 is de individuele vraaglijn besproken en vervolgens de collectieve
vraaglijn afgeleid. In dit hoofdstuk gebeurt hetzelfde voor het aanbod. Eerst bepalen
we de individuele aanbodlijn en vervolgens leiden we de collectieve aanbodlijn
af. Het uitgangspunt daarbij is dat een individuele producent geen invloed heeft op
de verkoopprijs van zijn product. Anders gezegd: de prijs is voor de producenten
exogeen. Dit is bijvoorbeeld het geval op de aandelenbeurs of op een veiling van
bloemen en planten. Meestal is de prijs exogeen als het aanbod van een individuele
producent erg klein is in vergelijking met het totale aanbod. In module 3 komen situaties
aan bod waarbij een producent de verkoopprijs wel kan beïnvloeden.
Om het individuele aanbod af te leiden, moet duidelijk zijn welke doelstelling een individuele
aanbieder nastreeft. Meestal wil de aanbieder een zo groot mogelijke winst
halen. Maar de onderneming kan ook streven naar het maximaliseren van de omzet,
als er bijvoorbeeld zo veel mogelijk mensen aan het werk geholpen moeten worden.
Dit is het geval bij organisaties waar werknemers mede-eigenaar zijn, zoals bij
landbouwcoöperaties. Maar in dit hoofdstuk gaat het alleen over aanbieders die hun
winst willen maximaliseren. Bij een exogene prijs kan een producent dan een productieomvang
berekenen die zijn winst zo groot mogelijk maakt. Zo ontstaat er bij iedere
prijs een aangeboden hoeveelheid. Al deze combinaties vormen samen de individuele
aanbodlijn.
Om de winst bij gegeven prijzen te kunnen berekenen, moeten de kosten en de opbrengsten
bekend zijn. In het vorige hoofdstuk zijn de kosten besproken. Je gaat nu
kijken naar de opbrengsten. De totale opbrengst is gelijk aan de prijs van het product
vermenigvuldigd met het aantal verkochte eenheden. Deze totale opbrengst, kortweg
TO, heet ook wel omzet. In formule:
In bron 1 (zie volgende bladzijde) is de TO getekend voor de stukadoor uit het vorige
hoofdstuk. De prijs van een geëgaliseerde muur is constant en gelijk aan € 60. In
punt A bijvoorbeeld worden er drie muren geëgaliseerd opgeleverd tegen een prijs
van € 60 per stuk. De totale omzet bedraagt dan 3 × € 60 = € 180.
Hoofdstuk 3 ∙ Het marktmechanisme
59

60
gemiddelde opbrengst
marginale opbrengst
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Bron 1 Totale opbrengst (TO), gemiddelde opbrengst (GO) en marginale opbrengst
(MO) bij een exogene prijs.
TO
€ 240
€ 180
€ 120
€ 60
0
GO, MO
p = GO = MO = € 60
0
1
1
x
2
2
A
3
3
TO-curve
y
4
4
GO = y
x
Twee belangrijke opbrengstenbegrippen worden afgeleid van de totale opbrengsten:
de gemiddelde opbrengst en de marginale opbrengst. De gemiddelde opbrengst
(GO) is de opbrengst per verkochte eenheid. In formule:
In bron 1 is de gemiddelde opbrengst grafi sch afgeleid. Voor ieder punt op de TOlijn
is de gemiddelde opbrengst gelijk aan de y-waarde gedeeld door de x-waarde. In
punt A bijvoorbeeld is de y-waarde € 180 en de x-waarde 3. De GO is dan € 180 / 3
= € 60. Zo blijkt dat op ieder punt op de TO-lijn de GO gelijk is aan de verkoopprijs.
Dat komt doordat de verkoopprijs constant blijft als de productieomvang verandert.
Dit is ook eenvoudig uit de voorgaande formule af te leiden: GO = p × q / q = p.
De marginale opbrengst (MO) is de opbrengst van de laatst verkochte eenheid. Anders
gezegd: de MO is gelijk aan de verandering in de totale opbrengst als er een
extra eenheid wordt verkocht. In formule:
Wanneer de prijs exogeen is, is de opbrengst van een extra verkochte eenheid gelijk
aan de prijs. Als voor de stukadoor de prijs per geëgaliseerde muur exogeen is,
q
q

totale winst
bijvoorbeeld € 60, dan is voor hem de opbrengst van een extra geëgaliseerde muur
steeds € 60. De MO is steeds hetzelfde: iedere extra geëgaliseerde muur verhoogt de
totale opbrengst met € 60. Dit betekent ook dat de MO gelijk is aan de GO. En de
GO was gelijk aan de prijs. Samengevat geldt voor een aanbieder die met een exogene
prijs te maken heeft het volgende: verkoopprijs = GO = MO.
Het verschil tussen de TO en de TK is de totale winst (TW). In formule:
Om zijn winst te maximaliseren, moet een producent een productieomvang kiezen
waarbij het verschil tussen de TO en de TK zo groot mogelijk is. Om die productie
te bepalen, moet hij zich telkens het volgende afvragen: als ik nog een extra eenheid
produceer, neemt de winst dan toe of af? De winst neemt toe als de MO groter is
dan de MK. In dat geval is de opbrengst van de extra geproduceerde eenheid groter
dan de extra kosten die gemaakt moeten worden. De producent zal de extra eenheid
dan produceren. Als de winst afneemt, moet de extra eenheid niet geproduceerd
worden. In dat geval overstijgen de kosten van deze extra eenheid de opbrengsten.
De totale winst is dus maximaal bij een productiehoeveelheid waarbij de MO precies
gelijk is aan de MK. Korter gezegd: TW is maximaal bij MO = MK.
In bron 2 zijn de TO, MO en GO berekend voor de stukadoor bij een exogene prijs
van € 60 per geëgaliseerde muur. De TK, GTK en MK komen uit bron 5 van het vorige
hoofdstuk. Omdat de prijs per muur constant is, zijn ook de MO en de GO constant.
Als de stukadoor de eerste muur egaliseert, nemen zijn opbrengsten toe met
€ 60 – € 0 = € 60. De MO van de eerste muur is € 60 / 1 = € 60. Door een tweede
muur te egaliseren, nemen de opbrengsten toe met € 120 – € 60 = € 60. Ook voor
de tweede muur is de MO € 60 / 1 = € 60. Als de stukadoor één muur egaliseert, is
de winst € 26. Als de stukadoor een muur toevoegt aan zijn productie, levert dit een
extra opbrengst op van € 60 (MO = € 60), terwijl de extra kosten € 30 zijn (MK =
€ 30). De tweede muur levert dus een extra winst op van € 60 – € 30 = € 30. Hierdoor
stijgt de winst van € 26 naar € 56. Zolang de MO groter is dan de MK levert
extra productie extra winst op. Na het egaliseren van de derde muur is de maximale
winst bereikt. De vierde muur levert € 60 extra opbrengsten op, maar € 70 aan extra
kosten. Door egalisering van deze vierde muur zal de winst dalen. De stukadoor heeft
met drie muren de top van de winstcurve bereikt.
Bron 2 Kosten, opbrengsten en winst van de stukadoor bij een prijs van € 60.
Aantal muren TK TO GO MO MK GTK TW
0 € 24 € 0 € 0 * * * – € 24
1 € 34 € 60 € 60 € 60 € 10 € 34 € 26
2 € 64 € 120 € 60 € 60 € 30 € 32 € 56
3 € 114 € 180 € 60 € 60 € 50 € 38 € 66
4 € 184 € 240 € 60 € 60 € 70 € 46 € 56
Hoofdstuk 3 ∙ Het marktmechanisme
61

62
break-evenpunt
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Dat de winst maximaal is bij MO = MK kun je ook met grafi eken uitleggen. In de
bovenste grafi ek van bron 3 staan de TO-curve en de TK-curve. De afstand tussen
deze twee lijnen is de winst. Die staat afgebeeld in de middelste grafi ek. De winst
is maximaal als het (verticale) verschil tussen TO en TK maximaal is. In de onderste
grafi ek staan de MO-curve, de MK-curve en de GTK-curve. Uit de fi guur blijkt dat de
winst maximaal is bij een productie van q 2 . Bij deze productiehoeveelheid geldt MO =
MK, zie onderste grafi ek.
Bron 3 laat nog een ander belangrijk punt zien: het break-evenpunt. Dit is de productie
waarbij geen winst of verlies wordt gemaakt. Er geldt TO = TK. In bron 3 is dit het
geval bij een productie van q 1 . Als de producent minder produceert dan het breakevenpunt,
maakt hij verlies. Als hij meer produceert, maakt hij winst. Het break-evenpunt
is ook het punt waarbij de prijs gelijk is aan de GTK. Als geldt dat de opbrengst
van ieder product gelijk is aan de kosten van het product (prijs = GTK), moet dat ook
gelden voor alle producten gezamenlijk (TO = TK). Dit is ook als volgt af te leiden:
Bron 3 Kosten, opbrengsten en winst.
TO, TK
0
TW
0
MO, MK,
GTK
p
0
q 1
q 1
q 1
q 2
q 2
q 2
TO
TK
q
q
MK
MO
GTK
q

3.2 Individueel en collectief aanbod bij exogene prijzen
In de vorige paragraaf is uitgelegd hoe een individuele producent bij een gegeven
prijs berekent bij welke productiehoeveelheid de winst maximaal is. Als een producent
de beslisregel MO = MK toepast bij alle mogelijke prijzen, ontstaat zijn individuele
aanbodlijn: de relatie tussen de prijs en het aantal eenheden dat door een
individuele aanbieder wordt aangeboden.
In de vorige paragraaf stond dat de stukadoor drie muren egaliseert bij p = € 60. In
bron 4 staan de opbrengsten en kosten voor de stukadoor bij een exogene prijs van
€ 40 en van € 80 per geëgaliseerde muur. Uit bron 4 volgt dat hij twee muren egaliseert
bij een prijs van € 40 en vier muren bij een prijs van € 80. Met deze gegevens
kun je de individuele aanbodlijn afl eiden. Dat is gedaan in bron 5.
Bron 4 Kosten, opbrengsten en winst gemaakt door de stukadoor bij een prijs van
€ 40 en € 80.
p = € 40
Aantal muren TK TO GO MO MK GTK TW
0 € 24 € 0 € 0 * * * – € 24
1 € 34 € 40 € 40 € 40 € 10 € 34 € 6
2 € 64 € 80 € 40 € 40 € 30 € 32 € 16
3 € 114 € 120 € 40 € 40 € 50 € 38 € 6
4 € 184 € 160 € 40 € 40 € 70 € 46 – € 24
p = € 80
Aantal muren TK TO GO MO MK GTK TW
0 € 24 € 0 € 0 * * * – € 24
1 € 34 € 80 € 80 € 80 € 10 € 34 € 46
2 € 64 € 160 € 80 € 80 € 30 € 32 € 96
3 € 114 € 240 € 80 € 80 € 50 € 38 € 126
4 € 184 € 320 € 80 € 80 € 70 € 46 € 136
Hoofdstuk 3 ∙ Het marktmechanisme
63

64
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Bron 5 De individuele aanbodlijn bij exogene prijzen.
p
€ 80
€ 60
€ 40
€ 32
0
1
D
2
C
individuele
aanbodlijn
3
A
4
B
q
Bij een prijs van € 60 egaliseert de stukadoor drie muren. Dat is punt A in bron 5.
Punt B komt overeen met de vier muren die de stukadoor egaliseert bij een prijs van
€ 80. Bij een prijs van € 40 egaliseert hij maar twee muren (punt C). Door deze punten
te verbinden krijg je de individuele aanbodlijn.
Het minimum van de GTK is € 32 bij twee muren. Bij een prijs van precies € 32 maakt
de stukadoor geen winst en geen verlies als hij twee muren egaliseert. Ieder ander
aantal muren leidt bij een prijs van € 32 tot verlies. Bij een prijs onder de € 32 zal de
stukadoor ander werk moeten zoeken, want met muren egaliseren zal hij alleen maar
verlies maken. De individuele aanbodlijn in bron 5 begint daarom in punt D. Onder
de € 32 biedt hij niets aan.
Om het collectieve aanbod van meerdere aanbieders uit te rekenen, moet je de individuele
aanbodlijnen optellen. De collectieve aanbodlijn geeft aan hoeveel stuks er in
totaal worden aangeboden bij een bepaalde prijs. In bron 6 is de collectieve aanbodlijn
getekend voor honderd stukadoors met dezelfde kostenfunctie. Eerder hebben
we afgeleid dat één stukadoor bij een prijs van € 40 twee muren egaliseert. Honderd
stukadoors egaliseren dan 100 × 2 = 200 muren bij een prijs van € 40. Dit is punt C
in bron 6. Zo egaliseren 100 stukadoors 300 muren bij een prijs van € 60 (punt A)
en 400 muren bij een prijs van € 80 (punt B). Als je deze punten met elkaar verbindt,
krijg je de collectieve aanbodlijn. Geen enkele stukadoor egaliseert een muur bij een
prijs onder de € 32. Daarom begint de collectieve aanbodlijn in bron 6 in punt D.

Bron 6 De collectieve aanbodlijn bij exogene prijzen.
p
€ 80
€ 60
€ 40
€ 32
0
100
D
C
200
collectieve
aanbodlijn
A
300
3.3 Het evenwicht tussen vraag en aanbod
400
B
Een prijs is exogeen wanneer geen enkele individuele vrager of aanbieder invloed
heeft op de prijs. Maar alle individuen bij elkaar beïnvloeden de prijs wel. De exogene
prijs wordt bepaald door het samenspel van collectieve vraag en collectief aanbod. In
bron 7 is voor oleanders het collectieve aanbod en de collectieve vraag getekend. De
collectieve aanbodlijn is de optelsom van de individuele aanbodlijnen van alle producenten
van oleanders. Een individuele kweker heeft geen invloed op de prijs. Daarvoor
is zijn aanbod te klein. De collectieve vraag is de optelsom van de individuele
vraaglijnen van consumenten die een oleander willen kopen. Ook individuele consumenten
hebben geen invloed op de prijs.
Bron 7 Het evenwicht tussen collectieve vraag en collectief aanbod.
p
€ 50
€ 25
€ 5
0
5000
Q
collectief aanbod
collectieve vraag
10.000
Q
Hoofdstuk 3 ∙ Het marktmechanisme
65

66
marktevenwicht
evenwichtsprijs,
evenwichtshoeveelheid
auctioneer
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Op de markt van oleanders komt een prijs tot stand waarbij de gevraagde hoeveelheid
gelijk is aan de aangeboden hoeveelheid. Zo ontstaat het marktevenwicht. Er is
marktevenwicht als aan twee voorwaarden is voldaan:
• De gevraagde hoeveelheid is gelijk aan de aangeboden hoeveelheid.
• Alle individuele producenten maximaliseren hun winst.
Bij het marktevenwicht is er een evenwichtsprijs en een evenwichtshoeveelheid. De
eerste voorwaarde stelt dat in de grafi ek de collectieve vraag- en aanbodlijn elkaar
snijden bij de evenwichtsprijs. Want alleen in het snijpunt van de twee lijnen zijn de
gevraagde en de aangeboden hoeveelheid aan elkaar gelijk. In bron 7 is de evenwichtsprijs
€ 25. Bij die prijs is de evenwichtshoeveelheid Q = 5000.
Aan de tweede voorwaarde is vanzelf voldaan, want de collectieve aanbodlijn is de
optelsom van de individuele aanbodlijnen. En de individuele aanbodlijnen geven het
aanbod van de individuele aanbieders als zij naar maximale winst streven, zoals de
stukadoor in het eerdere voorbeeld.
Het marktevenwicht kun je ook met de formules van de collectieve vraaglijn en collectieve
aanbodlijn afl eiden.
De vergelijking van de collectieve vraag uit bron 7 is: Q vraag = 10.000 – 200p.
De vergelijking van het collectieve aanbod is: Q aanbod = 250p – 1250.
Er is sprake van evenwicht wanneer vraag en aanbod aan elkaar gelijk zijn:
Q aanbod = Q vraag .
Hieruit volgt: 10.000 – 200p = 250p – 1250
450p = 11.250
p = 25
De evenwichtshoeveelheid krijg je door de evenwichtsprijs in te vullen in de vergelijking
van de collectieve vraag of die van het collectieve aanbod:
Q aanbod = 250 × 25 – 1250 = 5000
Q vraag = 10.000 – 200 × 25 = 5000
Een belangrijke vraag is hoe de evenwichtsprijs tot stand komt. Is er iemand die voor
ieder product een fi guur zoals in bron 7 tekent en dan uitrekent wat de evenwichtsprijs
is? Het klinkt misschien verbazingwekkend, maar op sommige markten is dit
inderdaad het geval, zoals op de effectenbeurs. De persoon die vraag en aanbod met
elkaar in evenwicht brengt, is de auctioneer. Maar in de meeste gevallen bestaat er
geen auctioneer. Het geheel van het collectieve aanbod en de collectieve vraag zorgt
er dan zelf voor dat de evenwichtsprijs wordt bereikt.
Experiment Wie maakt me los?
Wanneer de prijs exogeen is, wordt het marktevenwicht bepaald door het snijpunt van de collectieve
aanbodlijn met de collectieve vraaglijn. In de praktijk komt een markt met volkomen
concurrentie nauwelijks voor. En toch is er vaker sprake van volkomen concurrentie dan je misschien
denkt. In dit experiment gaat het om de vraag: welke prijs onderhandel jij?

aanbodoverschot
vraagoverschot
onzichtbare hand
vrije prijsvorming
Stel dat op de markt voor oleanders de prijs € 35 is. Uit bron 8 blijkt dat er bij die
prijs in totaal 7500 oleanders worden aangeboden terwijl er maar 3000 oleanders gevraagd
worden. Er is een aanbodoverschot ontstaan van 4500 oleanders. Veel kwekers
blijven met onverkochte oleanders zitten. Om toch nog iets terug te verdienen
van de gemaakte kosten, accepteren ze een lagere prijs. Als gevolg van de prijsdaling
stijgt de gevraagde hoeveelheid en daalt de aangeboden hoeveelheid waardoor het
aanbodoverschot verdwijnt. Een prijs van € 35 kan daarom geen evenwichtsprijs zijn.
Bron 8 Vraag- en aanbodoverschot ontstaan door niet-evenwichtsprijzen.
p
€ 50
€ 35
€ 20
€ 5
0
aanbodoverschot
vraagoverschot
3000 3750 6000 7500
collectief aanbod
collectieve vraag
10.000
Maar een prijs van bijvoorbeeld € 20 is ook niet houdbaar. Bij deze prijs worden 3750
oleanders geproduceerd, terwijl er 6000 worden gevraagd. Er ontstaat een vraagoverschot
van 2250 leanders. Oleanderkwekers merken dat ze bij die prijs regelmatig
‘nee’ moeten verkopen. Een hogere prijs is dan interessant, want ze verliezen er geen
afzet door. Er worden immers veel meer oleanders gevraagd dan ze op voorraad hebben.
Door de prijsstijging daalt de gevraagde hoeveelheid en stijgt de aangeboden
hoeveelheid, waardoor het vraagoverschot verdwijnt.
Zo ontstaat er een situatie waarbij de krachten van het collectieve aanbod en de
collectieve vraag de markt in evenwicht brengen. Dit coördinatiemechanisme heet
ook wel de onzichtbare hand. Er is geen auctioneer die een evenwichtsprijs vaststelt.
Deze prijs komt tot stand op een onzichtbare manier. Een andere bekende benaming
voor dit proces is vrije prijsvorming.
3.4 Verandering van evenwicht tussen vraag en aanbod
Wat gebeurt er met het marktevenwicht als de vraag of het aanbod verandert? Deze
vraag kun je beantwoorden met de grafi ek van de collectieve vraag en het collectieve
aanbod. Stel dat de gasprijs met 5% is gestegen. Voor een oleanderkweker betekent
Q
Hoofdstuk 3 ∙ Het marktmechanisme
67

68
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
dit dat het produceren van een oleander duurder is geworden. Door de gestegen gasprijs
verschuift de MK-curve van de individuele aanbieders verticaal omhoog.
Bij iedere prijs daalt daardoor de bijpassende hoeveelheid waarbij MO = MK geldt.
Iedere individuele aanbieder biedt bij dezelfde prijs dus minder aan. Het collectieve
aanbod daalt daardoor ook. Hierdoor verschuift de collectieve aanbodlijn horizontaal
naar links: bij een gegeven prijs worden er minder oleanders aangeboden, zie bron 9.
Bron 9 Verschuiving van het collectieve aanbod door een kostenstijging.
p
€ 50
€ 30
€ 25
€ 14
€ 5
0
nieuw collectief aanbod
4000
5000
oud collectief aanbod
collectieve vraag
10.000
De evenwichtsprijs vóór de gestegen gasprijs kan nu geen evenwichtsprijs meer zijn.
Bij een prijs van € 25 zou er een vraagoverschot ontstaan. Hierdoor stijgt de prijs tot
het nieuwe evenwichtsniveau. Bron 9 laat zien dat de nieuwe evenwichtsprijs € 30
is. Maar niet alleen de evenwichtsprijs verandert, ook het aantal geproduceerde én
gekochte oleanders wordt beïnvloed door de kostenstijging. De evenwichtshoeveelheid
daalt tot 4000 oleanders. Zo is de gestegen gasprijs niet alleen slecht nieuws
voor de oleanderkwekers. Ook de consumenten merken dit: oleanders zijn duurder
geworden.
Maar ook de vraagzijde van de markt kan veranderen. Stel dat er nieuwe typen kuipplanten
op de markt komen. Deze blijken voor veel mensen een goed en leuk alternatief
te zijn voor een oleander. De betalingsbereidheid voor oleanders neemt hierdoor
af. Bij een gegeven prijs worden minder oleanders gevraagd. De collectieve vraaglijn
verschuift door de nieuwe typen kuipplanten horizontaal naar links, zie bron 10.
Q

Bron 10 Verschuiving van de collectieve vraag naar oleanders door de komst van
nieuwe typen kuipplanten.
p
€ 50
€ 25
€ 20
€ 5
0
3750
5000
nieuwe
collectieve
vraag
collectief aanbod
oude collectieve vraag
10.000
De oude evenwichtsprijs van € 25 creëert in de nieuwe situatie een aanbodoverschot.
De prijs zal dalen om vraag en aanbod weer in evenwicht te brengen. Dit is het geval
bij een prijs van € 20. Er worden bij deze nieuwe evenwichtsprijs 3750 oleanders
geproduceerd en gekocht. De opkomst van de nieuwe kuipplanten heeft een dubbel
negatief effect op de opbrengsten van de oleanderkwekers: er worden minder oleanders
verkocht, tegen een lagere prijs.
Experiment Wat, zo duur?
Als de overheid een minimum- of maximumprijs instelt, dan kunnen er aanbod- of vraagoverschotten
ontstaan. Transacties die tot een wederzijds voordelige ruil leiden, worden dan gehinderd
door het overheidsingrijpen. In dit experiment gaat het om de vraag: welke prijs onderhandel
jij als de overheid een minimumprijs invoert?
Q
Hoofdstuk 3 ∙ Het marktmechanisme
69

70
Begrippen
Hoofdstuk 1
Afzetgebied
Gebied waar de producent zijn producten verkoopt.
Betalingsbereidheid
Maximale prijs die een consument bereid is te betalen per producteenheid
bij een gegeven aantal producteenheden.
Collectief consumentensurplus
Optelsom van het individuele consumentensurplus van alle
consumenten die het product kopen.
Collectieve betalingsbereidheid
Maximaal aantal eenheden dat bij een gegeven prijs door een
groep consumenten als geheel wordt afgenomen.
Collectieve vraaglijn
Lijn die bij verschillende prijzen aangeeft hoeveel eenheden een
groep consumenten van het product wil kopen.
Complementair product
Product dat tezamen met een ander product voorziet in de bevrediging
van een behoefte.
Consumentensurplus
Verschil tussen de prijs en de betalingsbereidheid voor alle eenheden
die een consument van een product koopt.
Consumptiepakket
Geheel aan producten en diensten dat een consument koopt.
Exogene factor
Omstandigheid waar betrokkenen geen invloed op hebben.
Gevraagde hoeveelheid
Hoeveelheid die gevraagd wordt bij een bepaalde prijs.
Individuele vraaglijn
Lijn die bij verschillende prijzen aangeeft hoeveel eenheden een
individuele consument van het product wil kopen.
Inferieur goed
Goed waarvan de gevraagde hoeveelheid daalt als het inkomen
toeneemt.
Inkomenselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid
Procentuele verandering in de gevraagde hoeveelheid als gevolg
van een procentuele verandering in het inkomen.
Luxe goed
Goed waarvan de gevraagde hoeveelheid meer dan evenredig
stijgt als het inkomen toeneemt.
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht
Noodzakelijk goed
Goed waarvan de gevraagde hoeveelheid minder dan evenredig
stijgt als het inkomen toeneemt.
Normaal goed
Goed waarvan de gevraagde hoeveelheid stijgt als het inkomen
toeneemt.
Prijs-afzetcurve
Lijn die het verband aangeeft tussen de prijs van een product en
het aantal eenheden van dat product dat tegen die prijs wordt
afgezet.
Prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid
Procentuele verandering in de gevraagde hoeveelheid als gevolg
van een procentuele verandering van de prijs.
Substitueerbaar product
Product dat in de ogen van de consument kan voorzien in dezelfde
behoefte.
Welbevinden
Mate waarin een consument zijn behoeften bevredigt door de
inzet van schaarse middelen.
Hoofdstuk 2
Afnemende meeropbrengst
Daling van de extra opbrengst door de inzet van een extra eenheid
van een productiefactor.
Arbeidsmarkt
Markt waarop de productiefactor arbeid wordt verhandeld.
Constante meeropbrengst
Gelijk blijven van de extra opbrengst door de inzet van een
extra eenheid van een productiefactor.
Gemiddelde totale kosten
Kosten per geproduceerde eenheid.
Loonvoet
Prijs van arbeid.
Marginale kosten
Toename van de totale kosten als gevolg van de productie van
een extra eenheid product.
Produceren
Transformatie van productiefactoren naar producten en/of
diensten.

Productiefactor
Middel dat gebruikt wordt bij het productieproces.
Productiefunctie
Relatie tussen de ingezette productiefactoren en de daarmee
gerealiseerde productie.
Productiekosten
Kosten die gemaakt worden om een bepaalde hoeveelheid te
produceren.
Productieproces
Manier waarop productiefactoren worden gebruikt om producten
en diensten te produceren.
Totale kosten
Som van vaste kosten en variabele kosten.
Variabele kosten
Kosten die variëren met de productieomvang.
Vaste kosten
Kosten die niet variëren met de productieomvang.
Hoofdstuk 3
Aanbodoverschot
Verschil tussen gevraagde en aangeboden hoeveelheid, waarbij
het aanbod de vraag overstijgt.
Auctioneer
Marktmeester die met prijsveranderingen de gevraagde en
aangeboden hoeveelheid aan elkaar gelijk brengt.
Break-evenpunt
Productieomvang waarbij de totale opbrengst gelijk is aan de
totale kosten.
Collectieve aanbodlijn
Lijn die aangeeft hoeveel er in totaal wordt aangeboden bij een
gegeven prijs.
Evenwichtshoeveelheid
Verhandelde hoeveelheid producten bij marktevenwicht.
Evenwichtsprijs
Prijs waarbij de aangeboden hoeveelheid gelijk is aan de gevraagde
hoeveelheid.
Gemiddelde opbrengst
Opbrengst per geproduceerde eenheid.
Individuele aanbodlijn
Lijn die aangeeft hoeveel er door een individuele producent
wordt aangeboden bij een gegeven prijs.
Marginale opbrengst
Opbrengst van de laatst verkochte eenheid.
Marktevenwicht
Verhandelde hoeveelheid producten bij marktevenwicht.
Omzet
Totale opbrengst.
Onzichtbare hand
Benaming voor de coördinerende werking van het marktmechanisme.
Totale opbrengst
Prijs van het product vermenigvuldigd met het aantal verkochte
eenheden.
Totale winst
Verschil tussen de totale opbrengst en de totale kosten.
Vraagoverschot
Verschil tussen gevraagde en aangeboden hoeveelheid, waarbij
de vraag het aanbod overstijgt.
Vrije prijsvorming
Prijzen komen tot stand door de ongehinderde werking van het
marktmechanisme.
Winst
Verschil tussen totale opbrengsten en totale kosten.
Begrippen 71

72
Samengevat
Hoofdstuk 1
Individuen willen hun behoeften bevredigen. Hieruit ontstaat de individuele vraag naar een product. Hoe
hoger de prijs, hoe lager de gevraagde hoeveelheid (en andersom). Er is dus sprake van een omgekeerd
evenredig verband tussen de prijs en de gevraagde hoeveelheid. Dit verband wordt weergegeven door (het
dalende verloop van) de individuele vraaglijn.
De individuele vraag geeft de betalingsbereidheid voor een product weer. De individuele vraag is afhankelijk
van:
• de individuele voorkeuren van de consument;
• het beschikbare budget;
• de aanwezigheid van substitueerbare en complementaire producten;
• exogene factoren (zoals het weer).
Bij normale goederen neemt de individuele vraag naar een product toe als het budget toeneemt. Inferieure
goederen vormen een uitzondering op deze regel.
Het bestaan van substituten vermindert de bereidheid om voor een bepaald product te betalen. Het bestaan
van complementaire producten vergroot de betalingsbereidheid. Zo neemt de betalingsbereidheid voor benzine
toe als de consument al een auto bezit.
Consumptie draagt bij aan het welbevinden van een consument. Het consumentensurplus is het verschil
tussen de betalingsbereidheid van een consument en de prijs die hij daadwerkelijk voor de producten betaalt.
Hoe groter het consumentensurplus, hoe groter het welbevinden van de consument.
De collectieve vraag is de hoeveelheid producten die door een hele groep consumenten wordt gevraagd. De
collectieve vraaglijn geeft de relatie weer tussen de prijs van een product en de collectieve vraag. De collectieve
vraaglijn is de optelsom van alle individuele vraaglijnen. De collectieve vraag wordt dus beïnvloed door
dezelfde vraagfactoren als de individuele vraag en bovendien door het aantal consumenten. Het collectieve
consumentensurplus is de optelsom van het individuele consumentensurplus van alle consumenten.
De prijselasticiteit van de gevraagde hoeveelheid geeft de verhouding aan tussen de procentuele verandering
van de gevraagde hoeveelheid en de procentuele verandering van de prijs. De prijselasticiteit is negatief,
omdat een prijsstijging leidt tot een daling van de gevraagde hoeveelheid (en omgekeerd). De inkomenselasticiteit
geeft de verhouding aan tussen de procentuele verandering in de gevraagde hoeveelheid
en de procentuele verandering van het inkomen. Bij de inkomenselasticiteit zijn op basis van de uitkomst
drie typen goederen te onderscheiden:
• noodzakelijke goederen;
• luxe goederen;
•
inferieure goederen.
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht

Noodzakelijke goederen, zoals brood en zeep, hebben een inkomenselasticiteit tussen 0 en 1. Luxe goederen,
zoals vakantiewoningen en skivakanties, hebben een inkomenselasticiteit groter dan 1. Noodzakelijke
en luxe goederen behoren beide tot de normale goederen omdat de vraag toeneemt als het inkomen (budget)
stijgt. Van inferieure goederen, zoals tweedehands kleding, is de inkomenselasticiteit negatief; de vraag
naar deze goederen daalt wanneer het inkomen toeneemt. De indeling in schema:
Waarde inkomenselasticiteit (i.e.) Normale goederen Inferieure goederen
i.e. < 0 Inferieur goed
0 < i.e. < 1 Noodzakelijk goed
1 < i.e. Luxe goed
Hoofdstuk 2
Produceren is het inzetten van productiefactoren om producten te maken. De productiefactoren zijn arbeid,
kennis, kapitaal en locatie. De productiefunctie geeft aan hoeveel producten geproduceerd kunnen
worden met een bepaald aantal productiefactoren. Bij constante meeropbrengsten levert de inzet van een
extra eenheid van een productiefactor steeds dezelfde hoeveelheid extra producten op. Maar vaak is er
sprake van toenemende meeropbrengsten of afnemende meeropbrengsten.
Met de productiefunctie kun je de productiekosten berekenen. De totale kosten zijn de optelsom van de
vaste kosten en de variabele kosten. De kostenfunctie geeft aan wat de totale kosten zijn bij iedere productieomvang.
De gemiddelde totale kosten (GTK) zijn de kosten per geproduceerde eenheid. In formule:
De marginale kosten (MK) zijn de extra kosten als je één eenheid meer produceert. In formule:
Bij constante meeropbrengsten levert een extra eenheid van een productiefactor steeds dezelfde hoeveelheid
extra producten. Elk extra product kost dus evenveel geld om te produceren. Dus: bij constante meeropbrengsten
zijn de MK ook constant. Bij afnemende meeropbrengsten levert een extra eenheid van een
productiefactor een steeds kleinere hoeveelheid extra producten. Een extra product kost dus steeds meer
geld om te produceren. Bij afnemende meeropbrengsten nemen de MK daarom toe bij een toename van de
productie.
Samengevat
73

74
Hoofdstuk 3
Met de kostenfunctie en de doelstelling van het bedrijf kun je de individuele aanbodlijn afl eiden. De optel-
som van de individuele aanbodlijnen geeft de collectieve aanbodlijn.
Normaal gesproken is het streven naar maximale winst de doelstelling van een individuele aanbieder. An-
dere mogelijke doelstellingen zijn omzetmaximalisatie en kostendekking. De totale winst (TW) is gelijk aan
de totale opbrengst min de totale kosten.
De totale opbrengst (TO), ofwel de omzet, is de prijs van het product vermenigvuldigd met het aantal ver-
kochte producten. In formule:
De gemiddelde opbrengst (GO) is de opbrengst per verkochte eenheid product. In formule:
De GO is gelijk aan de verkoopprijs (p). Het break-evenpunt is de productieomvang waarbij geldt: TO = TK
(of: GO = GTK). Op het break-evenpunt zijn de kosten gelijk aan de opbrengsten.
De marginale opbrengst (MO) is de extra opbrengst van de laatste verkochte eenheid. In formule:
Als de MO groter is dan de MK, voegt productie van een extra eenheid product winst toe. Als de MO klei-
ner is dan de MK, daalt de totale winst bij uitbreiding van de productie. Winstmaximalisatie vindt plaats bij
de productieomvang waarbij geldt: MO = MK.
Als de prijs exogeen is, heeft de individuele aanbieder geen invloed op de prijs. Iedere extra verkochte eenheid
levert steeds dezelfde opbrengst op: de marktprijs. MO is dus gelijk aan p, waardoor bij winstmaximalisatie
ook geldt: p = MK. De individuele aanbodlijn is een stijgende lijn: hoe hoger de prijs, hoe meer de
individuele aanbieder gaat aanbieden.
Er is sprake van marktevenwicht als aan twee voorwaarden is voldaan:
• De gevraagde hoeveelheid is gelijk aan de aangeboden hoeveelheid.
•
Alle individuele aanbieders maximaliseren hun winst.
Module 2 ∙ Eenmaal, andermaal, verkocht

De evenwichtsprijs is de prijs waarbij vraag en aanbod in evenwicht zijn. Soms komt een evenwichtsprijs
tot stand door tussenkomst van een auctioneer, zoals op een veiling. Normaal gesproken komt een even-
wichtsprijs spontaan tot stand door de wisselwerking van de collectieve vraag en het collectieve aanbod. Dit
coördinatiemechanisme wordt de onzichtbare hand genoemd of vrije prijsvorming. Veranderingen in het
aanbod (bijvoorbeeld door stijgende productiekosten) of in de vraag (bijvoorbeeld door de opkomst van
substituten) leiden tot een nieuw evenwicht en daarmee tot een nieuwe evenwichtsprijs. Bij een aanbodoverschot
daalt de prijs totdat er een nieuw evenwicht is bereikt, bij een vraagoverschot stijgt de prijs.
Samengevat
75