Eechoud _1938_Wisselmeren.pdf - Stichting Papua Erfgoed

VERSLAG
van de exploratie naar het Wisselmeren-gebied
13 Mei -14 November 1938
en
doorsteek Paniai — Monding Siriwo
14 November- 1 December 1938
onder leiding van J.P.K. van Eechoud.

V E R S L A G
van de Exploratie naar het Wisselmerengebied
van 13 Mei - 14 November 1938.
en van den
Doorsteek van Paniai/Wisselmeer naar de monding van de
Siriwo
van
15 November tot 1 December 1938.
onder leiding van J.P.K. van Eechoud
Commissaris van Politie 2e- klasse

- Lijst van gebruikte afkortingen -
ar - Assistent-Resident
bk - bivak
cbk - catorbivak
chba - candidaat hulpbestuursassistent
ctr - controleur
cvp - commissaris van politie
gga - gouvernements-gewestelijk arts
gia - gouvernements-indisch arts
gms - gouvernements-motorschip
gv - gewestelijk vaartuig
hba - hulpbestuursassistent
hcvp - hoofdcommissaris van politie
hphc - hoofdposthuiscommandant
L.v.E - lijst van ethnographica
nngpm - Ned.Nieuw Guinea Petroleum My
pa - politieagent
rs - resident
vp - veldpolitie
vpa - veldpolitie agent
Onder "Soerabaja" wordt door Kapaoekoe's zoowel als
Dzjonggonao verstaan: "alles wat ligt buiten hun
gebied".

-. I N H 0 U D .-
Hoofdstuk A - Opdracht........................................ pag...
B - Journaal der Exploratie..........................pag....8.
C - Journaal van den doorsteek.......................pag....83.
D - Tracé - I Oeta / Paniai .........pag....99.
II Paniai /Siriwo......................pag....l08.
E - Topografisch gedeelte............................pag....112.
F - Uitgebreidheid der stammen, afkomst
en registratiegegevens......................pag....l22.
G - Karaktereigenschappen............................pag....l32.
H - Verhouding tusschen Kapaoekoe's en
Dzjonggonao en tusschen dezen en
het Bestuur.....................................pag....138.
I - Ethnographisch gedeelte.
I - K a p a o e k o e ' s......................
- Groepsvorming, gezag,
hoofden..............................pag....143.
- Familie, huwelijk,
feesten .......pag....147.
- Bouwkunde, huisraad,
vuur..................................pag...l53.
- Voeding en genotmiddelen..........pag....159.
- Kleeding, versiering,
kunst.................................pag....161.
- Handel en verkeer,
vervoer...............................pag....168.
- Jacht, visscherij,
huisdieren, wapens en
gereedschappen........................pag....175.
- Godsdienst, dood, begrafenis..............................pag....179.
- Lijst van Ethnographica
met toelichtingen.....................pag....182.
II D z j o n g g o n a o..................

Hoofdstuk J - Flora......................................................pag...
K - Fauna......................................................pag....211..
K - Weersomstandigheden........................................pag....222..
L - Medisch verslag der Exploratie.............................pag....234..
M - Medisch onderzoek der bevolking.............................pag....253..
N - Oriënterend anthropologisch onderzoek........................................................pag...264..
Q - Taalkundig gedeelte
O - Radioverbinding.............................................pa
P - Koelievraagstuk.............................................pag...277..
I - K a p a o e k o e ' s
a) Toelichting.................................pag....281..
b) Woordenlijst................................pag....285..
c) Lijst van uitdrukkingen
en zinnen...................................pag...315..
II - D z j o n g g o n a o
a) Toelichting.................................pag...326..
b) Woordenlijst................................pag...328..
III - O e h o e n d o e n i.
a) Toelichting.................................pag...352..
b) Woordenlijst................................pag..354..
R - Bouw van het exploratie complex...........................pag...367..
S - Landbouwverslag...........................................pag...375..
T - Nabetrachting.............................................pag...392..

Hoofdstuk A.
0 P D R A C H T.

INSTRUCTIE voor den Leider van de
exploratiegroep naar
het Wisselmerengebied.
1. Aan het hoofd van den exploratie-
groep naar het Wisselmerengebied staat als
leider de Commissaris van Politie 2e. kl.
J.P.K. van Eechoud.
2. Alle deelnemers aan dezen explo-
ratiegroep zijn ondergeschikt aan den
leider, die gedurende de exploratie in het
te exploreeren gebied bevoegd is het gezag
uit te oefenen dat normaliter aan een onder-
afdeelingsbestuurder is toegekend.
3. Het doel van de exploratie is
het vreedzame contact met ons gezag, einde
1937 tot stand gebracht met een deel v/d be-
volking van dit Wisselmeergebied door den
Ass.Res. van West Nieuw-Guinea, te bestendi-
gen en zoo mogelijk uit te breiden tot de
geheele bevolking van het stroomgebied van
de Octarivier, alsmede het verzamelen van
zooveel mogelijk gegevens aangaande de ge-
steldheid van dit stroomgebied en deszelfs
bewoners, voorzoover deze beide objecten
niet, of nog niet voldoende bekend zijn,
d.i. dus van het bovenstroomgebied der Oc-
tarivier.
4. Te dien einde zal de leider
beginnen met in het Wisselmeergebied een ge-
schikte en gunstig gelegen plaats uit te

zoeken alwaar overgegaan wordt tot den bouw
van een kamp voor de exploratiepost, van
welk kamp dit gebied geleidelijk aan verkend
wordt en in de naaste toekomst verder ver-
kend kan worden.
5. Het contact met de inheemsche be-
volking van alle samenstellende deelen van
den exploratiegroep (inclusief gestraften en
vrije koelies), kenmerkte zich bij voortduring
door menschelijkheid en zeer groote welwillendheid;
de leider blijve zijn voortdurende
aandacht hierop gericht houden. De mensche-
lijkheid en welwillendheid mogen echter nim-
mer tot een tekort aan eerbied voor ons ge-
zag ontaarden.
6. Hij zal er bij voortduring spe-
ciaal op toezien en doen toezien, dat ge-
straften zich niets t.o.v. de bevolking ver-
oorloven en dat nimmer aan planten, werktui-
gen en huizen der bevolking beschadigd of
huisdieren gedood worden.
7. Van de wapens mag slechts in ge-
val van uiterste noodzaak gebruik worden ge-
maakt.
8. De leider zij steeds indachtig,
dat de primitieve bevolking, welke tot dus-
ver geen, of zoo goed als geen contact met de
wereld buiten haar eigen woonplaatsen heeft
gehad, en voorts geen of zoo goed als geen
krachtig eigen gezag van hoofden kent, tegen
over vele voor de hand liggende en slechts
5

door gevoelens van menschelijkheid onzer-
zijds ingegeven handelingen, maatregelen
enz. steeds in meerdere of mindere mate
argwanend zal blijven staan.
9. Als gevolg daarvan is als meest
op den voorgrond tredende eigenschap dezer
primitieve bevolking voorhands aan te mer-
ken haar onberekenbaarheid volgens onze be-
grippen.
l0. Met deze mentaliteit der primi-
tieven dient de leider gedurende de geheele
exploratieperiode bij voortduring rekening
te houden en door zijn ondergeschikten te
doen houden.
11. De taak van den leider zelve be-
staat in het in aansluiting op de bestaande
kaarten zooveel mogelijk inschetsen van het
te exploreeren en geëxploreerde gebied
(meren, rivieren, vlakten, gebergten enz.), de
gesteldheid daarvan (noteeren o.a. van kli-
matologische en andere gegevens enz.) de lig-
ging der woonplaatsen (vaste of tijdelijke?)
der bevolking, de sterkte dier bevolking, hun
middelen van bestaan, op den voorgrond tre-
dende gewoonten en gebruiken enz. alsmede
uit het ontwerpen van een zoo goed mogelijk
toegangspad van de kust tot dat gebied.
12. Voorts trachte hij door infor-
maties te weten te komen of en zoo ja welke
samenhang er bestaat tusschen Jabi, Songgoe-
noes, Toemorina's (zwartvallei bewoners) en de

eeds in het binnenland ontdekte stammen.
13 Hij zal de noodige aandacht besteden
aan grondmonsters en ertsen.
14. Hij onderzoeke hoeveel zout-
bronnen er zijn alsmede hoeveel zout deze
kunnen leveren.
15. Hij zal de verzamelde etno-
graphica nauwkeurig en uitvoerig catalogi-
seeren en opzenden naar het Kol. Instituut
via den Hoofdcommissaris van Politie te
Ambon.
16. Tevens worde een begin gemaakt
met het aanleeren en noteeren van den taal
dezer primitieven.
17. De gestraften mogen slechts
aangewend worden voor bivakbouw en tuinaan-
leg alsmede voor draagdiensten bij verken-
ningstochten.
18. De Chba.Sitanala wordt speci-
aal opgedragen de registratie der volwassen
mannelijke bevolking, het doen van onderzoek
naar de gewoonten van de bevolking, het aan-
leggen van woordenlijsten enz.
De Resident der Molukken,
(w.g) J A N S E N .-

Hoofdstuk B.
JOURNAAL
der
Wisselmeer - Exploratie.
8

5 Mei
7/8 Mei
9 Mei
J O U R N A A L
9.
Op 29/4 ontving ik van den Assistent-
Resident te Manokwari bericht, dat de Resident
mij belast had met de leiding ener
exploratie naar het Wisselmerengebied. Op
denzelfden dag kwam een telegram van den
Hoofdcommissaris van Politie met uitvoeriger
instructie. O.a. werd opdracht gegeven
eeniger der agenten, die op mijn meervlaktetocht
zijn meegeweest, mede te nemen. Per
g.v. Aroe werden uit Demba opgehaald de
Hoofdposthuiscommandant Wuwung en de agenten
Kapoh, Petoeil Koyama, Pattiwael en Endey.
Tevens kwamen mede 10 koelies uit Demba,
die zich vrijwillig aangemeld hadden.
Mijn patrouille-uitrusting werd - gezien
den korten tijd - zoo goed mogelijk in orde
gemaakt; wat in het geheel niet naar genoegen
lukte.
werd per g.v. Aroe vertrokken.
aankomst in Fak-Fak, waar de noodige besprekingen
met den Assistent-Resident van Fak-
Fak werden gevoerd.
De vivres werden nog eens nagegaan, terwijl
ik het verslag van den tocht van den A.R.
naar de Wisselmeren ter inzage ontving.
liep de Albatros binnen, met aan boord de
Hoofdcommissaris, die de instructie van den
Resident en verdere uitvoerige mededelingen
over den opzet der exploratie medebracht.
De bedoeling blijkt aldus te zijn: in Etnabaai
worden vivres gedeponeerd voor twee
maanden: in Oeta zullen wij lossen voor
vier maanden.
Vergunningen zijn bij de Regeering aangevraagd;
als deze toegestaan worden, zullen
zij de twee maanden vivres van Etnabaai
naar het meer overvliegen. Ik ga dan van
Oeta zoo spoedig mogelijk naar boven om de
vliegtuigen op te wachten, waarna het werk
direct met kracht aangepakt kan worden, aangezien
bij de goederen te Etnabaai ook gereedschappen,
tenten, geneesmiddelen enz.
aanwezig zijn.
Echter is van de Regeering geen antwoord
ontvangen, zoodat dit nog afgewacht moet
worden; de Resident seinde zelfs, dat op hulp
van vliegtuigen niet gerekend moet worden.
Een trapzender zal te Etnabaai afgezet
worden, terwijl een rimboetoestel vanaf Oeta
mee zal gaan.
De exploratie zal bestaan uit den Com-

10 Mei.............
11 Mei.............
12 Mei.............
13 Mei.............
14................
missaris van politie als leider, een Gouvernements-Indisch
arts, een candidaat hulpbestuursassistent
(Sitanala, die den tocht
met den A.R. van Fak-Fak reeds medemaakte),
een landbouwopzichter, een radiotelegrafist,
35 agenten, 20 gestraften en een landschapsagent,
die door den A.R. van Fak-Fak nog
werd losgegeven, bestemd als oppasser voor
den ehba.
Koelies zouden reeds klaar zijn te Oeta;
voor deze koelies alsmede hun vivres zou
geheel gezorgd zijn door den A.R. van Fak-
Fak. 6000 koelierations werden dan ook op
de Albatros ingeladen.
Het verontrustende is echter dat de A.R.
verzekert, dat de koelies méér dan slecht
zijn; een niet bepaald prettig bericht.
Verder is de opzet, dat ik met 15 man
politie zoo spoedig mogelijk naar het meer
vertrek, aldaar de vliegtuigen opwachtende,
terwijl de resteerende 20 man politie den opvoer
der vier maanden vivres vanaf Oeta zullen
verzorgen.
Om 2 uur namiddag wordt vertrokken naar
Toeal.
Aankomst te Toeal; vertrek naar Dobo.
Aankomst te Dobo; vertrek naar Etnabaai.
Aankomst te Etnabaai. Hier worden in de goedang
van de N.N.G.P.M. de twee maanden vivres
opgeslagen, alsmede andere patrouilleartikelen,
het geheel ongeveer 3000 kg.
4 u.n.m. vertrek naar Oeta.
6 u.v.m. aankomst voor de kust van Oeta.
Er staat een behoorlijke deining, het lossen
begint reeds ernstig moeilijkheden op te
leveren, vooral na 12 uur. Het ergste is, dat
een groot gedeelte van de sago uit FakFak
in sakken is meegezonden, zoodat hier reeds
veel door zeewater beschadigd wordt.
Te 6 u.n.m. is alle barang gelost en vertrekt
de Albatros........
De laatste partij is van de motorboot overgeladen
op de Magda en daarop gelaten. Verder
heb ik 8 groote prauwen laten volladen,
die door de Magda op sleep genomen zullen
worden.
Alles bij elkaar een gewicht van ca. 10 ton,
terwijl ca. 5 ton aan den wal blijven voor
een tweede vaart.
De hba te Oeta heeft bij elkaar 44 koelies
van Kaukenau en 120 van andere kampongs.
Ik vertrek heden met de beladen Magda en
alle personeel naar bivak Orawja, behalve de
groep Arends. Deze blijft te Oeta, daar de
10.

15 Mei.................
16 Mei.......................
hba ...... is om meer koelies te krijgen.
Als er over eenige dagen weer een troepje is
zal de halve groep Arends deze naar Orawja
brengen, terwijl de andere helft van de groep
een eventueel tweede transport zal verzorgen.
De Magda zal echter vandaag terugkeeren om
morgen de rest van de goederen op te brengen
daar ik het prefereer om alle goederen in
Orawja te hebben. Dit bespaart vele prauwvracht,
terwijl het voor de patrouille
practisch geen verschil maakt, of zij in
Oeta dan wel Orawja zit.
11.
Den hba heb ik ruim f 3700,- patrouillegelden
in bewaring gegeven, waarvan hij ten behoeve
van de patrouille betalingen mag doen
na bekomen machtiging van mij.
Omtrent vliegtuigen was er tijdens het vertrek
van de Albatros nog geen bericht.
Ik zal dus zonder dat bericht moeten vertrekken.
Op voorstel van den Hoofdcommissaris werd
met den Resident telegrafisch afgesproken,
dat ik vanaf 16 Mei om den anderen dag en
vanaf 28 Mei elken dag zou luisteren op de
uren, die voor het radiostation Japere zijn
vastgesteld. Ik kan dan nog nader bericht
verwachten omtrent de vliegtuigen.
Om 7.45 vertrekt de Magda. Om 11.45 u. zijn
we op den plaats in de rivier, waar de Magda
niet verder kan en waar een bivak opgeslagen
zal worden. Een geschikt terrein wordt aan
den Oostoever gezocht en een bivak van 20 x
5 M. is te 3.30 u gereed.
De vivres zijn echter nog niet onder dak gebracht
en terwijl we daarmee doende zijn,
breekt een stevige slagregen los, die alle
zakken met sagokoekjes volkomen doorweekt.
Het zal zaak zijn om deze zoo gauw mogelijk
te consumeeren.
Na loozing vertrekt de Magda weer om de rest
van de goederen op te halen.
Bivak Magda wemelt van muskieten; het terrein
is overigens goed en bandjirvrij.
16 prauwen, 1 hphc, 18 pa met 18 gestraften
en 135 koelies vertrokken te 7.20 met beladen
prauwen naar Orawja.
Om 10 uur verschijnt de Magda weer met het
restant goederen. Ingevolge een verkeerd
overgebrachte order komt ook de phc Arends
met 3 agenten mee. Hem aangehouden, zoodat
in Oeta achter zijn gebleven 5 man met 14
dagen vivres.
in 2 prauwen vertrokkon naar Orawja met een
radiotelegrafist en zijn rimboetoestel.

17 Mei
Er staat veel water in de rivier en een sterke
stroom; we blijken slecht op te schieten.
En als ik dan een bivakje zie, dat Wuwung
kennelijk gemaakt heeft, zoodat hij Orawja
dus niet in één dag gehaald heeft, vrees ik,
dat ons hetzelfde zal overkomen. Ik laat
daarom één prauw met de vivres aan den wal
en ga verder met alle roeiers in één prauw.
Te half vier wordt aan land gegaan om de radio
op te stellen; de tijd voor de opstelling
blijkt echter te kort berekend, zoodat we om
vier uur niet in de lucht zijn. Ambon heeft
waarschijnlijk dus vergeefs opgeroepen.
Verschrikkelijk jammer.
Weder in de prauw geklommen en verder geroeid.
Even daarna komen we de ledig terugkeerende
prauwen tegen; aan de begeleidende
patrouille geef ik opdracht om onze achtergelaten
prauw op te halen.
De stroom wordt steeds sneller en we komen
alleen vooruit langs den kant, grootendeels
getrokken. Om 5 uur arriveeren we te Orawja.
Ik schat de stroomsnelheid hier op 4 mijl.
Het bivak van den A.R. Cator (in den vervolge
af te korten: Cbk) lag op de Westzijde;
daar het pad op den Oostoever ligt, onmiddellijk
opdracht gegeven het te verleggen naar
dien oever, hetgeen reeds door Wuwung was
gedaan.
Onmiddellijk na aankomst de radio opgesteld
en den verderen vooravond zoekgebracht met
het pogen om verbinding te krijgen door
het storen van andere stations. Dit mocht
echter niet lukken. De ontvanger is goed,
alle stations komen prachtig door.
Onderweg af en toe motregen gehad. Vanaf
5 uur namiddag tot in den nacht middelmatig
zware regen, afgewisseld met slagbuien.
Muskieten niet minder dan in Magdabivak.
3 prauwen met 30 koelies teruggezonden om
vivres op te halen in Magdabivak.
Tegen den avond komt het transport binnen.
Op den terugweg blijkt gisteren een prauw
tegen een steen te zijn geslagen en verbrijzeld;
goederen gingen niet verloren.
Blijkens rapport van den phc. Arends zijn er
hedennacht 10 koelies vandoor gegaan met
medeneming van een prauw. Het begin van het
drama..??
Ik vrees het ergste met deze koelies. De patrouille
Cator heeft den schrik er in gebracht;
de troep, die met ZWEG mee is geweest
is den nacht voor de komst van de boot
haastig het bosch in verdwenen: diè wilden
geen risico meer nemen..
Ik heb opdracht gegeven om de prauwen zoo
12.

18 Mei...........
scherp mogelijk te bewaken.
13.
Radio verbinding ook vandaag niet verkregen;
het is echter ook niet de afgesproken datum;
eerst morgen zouden we weer verbinding met
Ambon hebben.
Het plan de campagne, waarbij ik naar
het meer zou trekken om daar de vliegtuigen
met vivres op te wachten, verschilt hemelsbreed
van dat, waarbij geen vliegtuigen betrokken
zijn en dus de patrouilles geheel
zijn aangewezen op eigen opvoer.
Waar ik nog steeds geen beslissing
daaromtrent heb, noch het een, noch het ander
echter uitgesloten is, zit ik met een
groote moeilijkheid. Ik heb daarom besloten
voorloopig een tusschenweg te kiezen, n.l:
Ik zal bij den vivres-opvoer blijven, tot
de radio het bericht brengt, dat de vliegtuigen
beschikbaar zijn gesteld. Alsdan zal ik
aan Ambon den datum opgeven, waarop ik aan
het meer denk te zijn, welke datum natuurlijk
daarvan afhankelijk is, hoever ik met
den opvoer dan reeds gevorderd zal zijn.
Komt het bericht, dat de vliegtuigen niet
komen, dan blijf ik bij den vivresopvoer,
tot deze grondig geregeld is. In het eerste
geval is dat ook niet noodig, daar eenige
stagnatie niet hindert, waar er toch voor
twee maanden boven komt.
Met dezen gedachtengang heden vertrokken
uit Orawja met 8 agenten, 13 gestraften
en 55 koelies. De Hoofdposthuiscommandant
zal morgen vertrekken met de resteerende
gestraften en 85 koelies.
De koelies blijken ergerlijk slecht.
Op de eerste plaats deserteerden er - gelijk
vermeld - op Magdabivak reeds tien, maar
ook de rest blijkt op dit eerste, zeer
en zeer gemakkelijke traject reeds onordelijk.
De groote strop is echter, dat 'avonds
de radio niet blijkt te werken, dat
althans geen verbinding kan worden verkregen.
Ik sta nu voor de beslissing die ik
gisteren nog kon vermijden door het gevonden
compromis.
Ga ik nu met een spoed-patrouille naar boven,
rekenende op vliegtuighulp, terwijl deze
blijkt niet verleend te worden, dan zit ik
practisch zonder vivres te wachten op de
komst van volgpatrouilles, terwijl ik maar
moet afwachten hoe de vivresopvoer geregeld
wordt en wat er van terecht komt met deze
koelies.
Reken ik dat er geen vliegtuigen komen,
waarbij ik dus rustig bij den opvoer blijf
en dezen persoonlijk regel, dan werp ik den
geheelen aanvankelijke opzet overboord,
als de vliegtuigen tóch komen en niemand
aan het meer vinden.

19 Mei.........
20 Mei
21 Mei.........
Er is dunkt me een keus: Ik ga naar
boven met een spoedpatrouille; kan ik voldoende
bevolkingsproducten aankoopen, dan
blijf ik; zoo niet dan val ik onmiddellijk
terug op de komende volgpatrouille.
De radiotelegrafist, die nu overbodit
is, wordt naar Japero teruggezonden met
een telegram voor den Resident, waarin ik
o.a. om aanvoer van 100 koelies van de
Waroppen vraag, terwijl ik met den chba, gia,
18 gestraften, 8 agenten, 9 Waroppenkoelies
en 14 ....... koelies verder ga. Bagage zoo
veel mogelijk beperkt, vrachten 25 kg.
Ik heb dan voor 18 dagen vivres, vooropgesteld
dat de Oetakoelies na 7 dagen teruggezonden
worden.
Aldus wordt heden vertrokken. Het restant
van de patrouille blijft in bivak tot de
hphc is aangekomen en vereenigt zich met
dezen om in zijn geheel op te trekken.
Het terrein is dezen dag vrij gemakkelijk
en de koelies loopen redelijk goed.
Den volgenden dag komen echter de twee
steile vlak achter elkaar gelegen bergruggen,
terwijl de hoogte van het bivak ca.
750 M. is. De trein is vrij laat binnengekomen,
terwijl het reeds regende, zoodat de
koelies veel van de kou te lijden hebben.
Het grootste gedeelte van de Oetakoelies
kan van kou en narigheid niet eten, terwijl
er verscheidene hun eten en zelfs hun tabak
niet komen afhalen.
Het is dan ook een zielig hoopje Oeta-koelies,
dat 's morgens op het appèl verschijnt;
op enkele uitzonderingen na: sakit kepala,
sakit peroet, terlaloo dingin, met als refrein
steeds: minta poelang.
Ik vertrek heden dan ook zeer laat om hen
wat op verhaal te laten komen: 9 uur, en
loop dan slechts tot 11 uur, waarna ik in
Cbk.5 in bivak ga.
Dit kleine eindje blijkt zelfs te
veel: in bivak gekomen slaat een der Oetakoelies
tegen den grond - flauwgevallen -
terwijl twee anderen geheel uitgeput zijn.
Op deze wijze lukt het niet met de
spoed-patrouille; en evenmin met den grooten
opvoer. Ik geloof nooit, dat het mogelijk is
om met dit soort menschen een noemenswaard
groote hoeveelheid vivres boven te krijgen en
ik ben blij, dat ik reeds om Waroppenmenschen
vroeg.
Als die niet komen.........ik vrees het
ergste.
Er zit niets anders op, dan de patrouille
maar weer kleiner te maken, niet
gebaseerd op Oetakoelies. Deze patrouille
wordt nu samengesteld als volgt: cvp, chba,
6 agenten, 9 Waroppenkoelies, 13 gestraften,
14.

22 Mei.......
23 Mei......
24 Mei......
25 Mei......
terwijl de vier beste Oetakoelies nog twee
dagen zullen meelopen. De achterblijvenden
agenten wachten de patrouille Wuwung op.
vertrokken wij aldus en hebben een gemakkelijken
dag. De gestraften hebben echter kennelijk
[............], daar de waroppenkoelies
reeds lang binnen zijn, zelfs de vier Oeta
koelies terwijl de gestraften pas om half
vier aankomen. Zij trekken den trein erg
uit elkaar.
Den volgende morgen blijken de vier Oetakoelies
verdwenen.
Sporen van Kapaoekoe's zijn reeds
overal aanwezig, zodat we hen elk moment
kunnen verwachten. Ik ben daarom met den
chba en 3 agenten vooruit gaan loopen om ze
eventueel op te vangen en zoodoende voor
den trein geen tijd te verliezen met de dan
natuurlijk noodzakelijke praatjes.
Ik heb echter den af te leggen afstand
verkeerd geschat. Het terrein was niet
moeilijk, geen steenen en vrij veel vlakke
stukken, doch de trein heeft het bivak niet
kunnen halen, temeer daar een der gestraften
malaria heeft gekregen. De commandant dekking
trein heeft een gedeelte vooruit gezonden
om ons in te loopen, doch is zelf aan het
andere gedeelte in het bosch blijven overnachten.
(Zij kwamen pas den volgenden morgen
om 8 uur in het bivak aan).
Ons bivak ligt even achter Kampong
Idao en hier krijgen we het eerste contact.
Bij onze komst waren de tuinen leeg, doch
op ons geroep komt al spoedig een troepje
Kapaoekoe's aanzetten. De schelpjes blijken
als betaalmiddel in orde en wij koopen rijkelijk
patatas en suikerriet.
Waar een groot gedeelte der patrouille
dien nacht niet geslapen en gegeten heeft
komt er van vertrek dien dag natuurlijk
niets. Derhalve weer een dag verloren, terwijl
de tijd begint te dringen. Daar er
toch een zieke is heb ik de patrouille nogmaals
gesplitst, waarbij de zwakkere krachten
zullen achterblijven en alleen de volkomen
krachtige agenten en draagkrachten
verder zullen gaan. De samenstelling wordt
nu: cvp, chba, 3 agenten en 12 koelies of
gestraften en een vracht van 38 kg.
Den volgenden morgen verliezen we eerst
twee uur met het zoeken naar het pad. De
chba en de pc Palealu, die ook met de A.R.
Cator is meegeweest, lijken volkomen de
kluts kwijt te zijn. Dan vinden we een
paar ooude schoenen hangen bij den overgang
over een kleine rivier zoodat we kennelijk
terecht zijn. Even daarna komen er twee Kapaoekoe's,
die als gids zullen meegaan. De
15.

26/27 Mei.......
28 Mei......
chba en Balealu hadden mij wel verzekerd
dat dit niet noodig was, doch het was maar
goed, dat ze kwamen. Beiden bleken in de komende
dagen geen flauw begrip van den weg
meer te hebben. De patrouille Cator heeft
bovendien, telkens wanneer zij in bewoonde
streken was, zoo goed als geen merktekens
achtergelaten, zoodat vooral in den wirwar
der bevolkingstuinen de goede weg moeilijk
te vinden was.
Al spoedig werd dan ook uitsluitend geloopen
op gidsen, met als eenige baak:
"oto edoe - de rotanbrug".
wordt deze bereikt, doch nu blijkt, dat dit
niet dezelfde rotanbrug is als die van den
A.R. Cator. We zijn dus geheel van den goeden
weg afgedwaald doch de gidsen verzekeren
stellig en met nadruk, dat deze weg naar
Paniai leidt, zoodat we er maar op zullen
vertrouwen.
Tijdens den bivakbouw komt echter
Wejakabo onder veel geschreeuw en gezang
aanrennen. Hij heet ten rechte Wejarebo en
was de bemiddelaar van den cvp van Ravenswaay
Claasen aan het Tigimeer. Hij maakt
ons duidelijk, dat we het cbk.20 reeds een
16.

29 Mei....
30 Mei
stuk zijn gepasseerd, doch langs den Oostelijken
oever. De rotanbrug van der "toean
merah-merah" - de A.R., ligt veel zuidelijker,
doch dit pad leidt ook naar Paniai, is
zelfs korter en hij zal er ons morgen heen
brengen. Ook al goed, als we er maar komen.
Den volgenden morgen komen we al spoedig
bij de kampong van Wejarebo, waar we
opgewacht worden door den feestelijk uitgedosten,
half gekken vader van Wejarebo en
voorgesteld worden aan vrouwen en kinderen.
Ik laat Wejarebo wijzen waar Tigi
ligt en waar Paniai ligt. Op de eerste
plaats blijkt, dat deze richtingen loodrecht
op elkaar staan, zoodat de weg naar
Tigi in ieder geval een omweg moet zijn.
Maar bovendien ligt er in de richting Paniai
veel vrij vlak, zeker tamelijk gemakkelijk
land, zoodat er absoluut zeker een kortere
weg moet zijn. Ik breng dit Wejarebo aan
zijn verstand, betoog op alle mogelijke,
doch uiteraard gebrekkige manieren, dat ik
vandaag nog in Paniai wil zijn.
Het resultaat is echter nihil; Wejarebo vertikt
het om het kortere pad te wijzen en
wil, dat wij bij het Tigimeer, het Cbk.13.,
zullen overnachten. Dit zal hem wel niet
lukken, ik loop dan toch verder, doch ondertusschen
zit er niets anders op dan woedend
en kankerend achter dit heerschap
aan te loopen. Onderweg, als ik nog goede paden
in Noordelijke richting zie gaan, vraag
ik hem of deze soms te Paniai komen, doch
hij schudt maar van "neen" en loopt haastig
verder.
Om 11 uur zijn we reeds in Cbk.13;
ik denk er dus niet over om op dit uur
reeds in bivak te gaan en loop na de rust
kalm verder, tot groote ontsteltenis van
Wejarebo. Hij betoogt, dat daar ginder geen
hout is om bivak te maken; dat het nog heel
ver is; tenslotte dat de Paniaimenschen zoo
kwaadaardig zijn enz.
De chba heeft hier echter zijn geheugen
voor den weg teruggevonden, zoodat ik geen
gidsen meet noodig heb. Als ik dan aan Wejarebo
verzeker, dat we vandaag nog niet
tot Paniai zullen komen - hetgeen volgens
den chba toch niet mogelijk was - ging hij
verder mee.
We gaan in bivak ongeveer halverwege
Cbk.13 en 14.
Den volgenden dag te ca. half een zijn we
in de kampong aan de rivier, waar we prauwen
moeten hebben. Hier tracht Wejarebo ons
een tweeden strop te bezorgen: hij is vooruit
geweest en als wij er aankomen, verklaart hij
dat er geen prauwen zijn: "kóma béw".
Ik had echter gemerkt, dat er iets niet in
orde was; had de prauwen wel zien liggen,
17.

doch had ook gezien, dat de mannen waren
weggeloopen met de roeispanen. Ik antwoord
daarom Wejarebo niets op zijn betoog
om den weg overland te nemen, die
toch zoo heel kort zou zijn; ik voel er
niets voor, daar de weg langs de rivier
toch zeker niet langer zou zijn en zeker
veel gemakkelijker.
Nadat de heele patrouille in de
kampong verzameld is, stap ik zonder commentaar
op de prauwen toe en begin deze
in orde te maken. Groote ontsteltenis bij
Wejarebo c.s.; ostentatief beginnen zij
het pad op te loopen, hopende, dat wij wel
zullen volgen. Als dat alles niets helpt,
komt hij terug en vertelt, dat we dan
toch minstens een kigi per prauw te betalen
zouden hebben.
Daar is geen bezwaar tegen, doch ook na
deze betaling gaan Wejarebo c.s. niet mee
in de prauwen.
In deze kampong werden - gelijk de
chba vertelde - ook den A.R. de prauwen
geweigerd; waarop deze ze dan maar zonder
toestemming heeft genomen. Wat de reden
van deze weigering is, is mij niet bekend,
doch ik heb hetzelfde gedaan. T.z.t., als
we de taal beter kennen, zullen we dat wel
in orde maken.
Te twee uur zijn we ter hoogte
van den ingang van het Tagemeer en inderdaad
zaten Wejarebo c.s. ons daar reeds
op te wachten.
Te half drie zijn we in de monding
van de kali, te half vier arriveeren
we bij Cbk.17, dat nog in goeden staat
verkeert en waar het tentzeil zonder meer
op gelegd kan worden.
We arriveeren dus 30 Mei aan
het meer: drie dagen te laat. Hebben echter
niets van vliegtuiggeronk gehoord,
zoodat dit te laat komen geen gevolgen
18.

31 Mei......... We zouden nog niet eens vivres genoeg
hebben om terug te keeren. Het is dus zaak
om zoo snel en zooveel mogelijk patatas in
te koopen. Waar de bevolking nog maar sporadisch
verschijnt, Sitanala met 8 agenten en
3 gestraften de kampen in gezonden om inkoopen
te doen.Zij komen na enigen tijd
dan ook terug met een partijtje patatas.
Bij de patrouille Wuwung is de agent
Baoe Ili, die reeds met den A.R. mee was en
die dus wel boven zal komen. De patrouille
Kani die ik achterliet, zal mijn sporen wel
vinden en kunnen volgen tot aan de rotanbrug.
Daarna wordt het waarschijnlijk
zeker als zij Tigi gepasseerd zijn.
moeilijker,
1 Juni......... In den morgen daarom gidspatrouille uitgezonden
met twee agenten, twee gestraften
en 5 Waroppenkoelies, die aan de rotanbrug
de patrouille Kani moeten inwachten.
In den avond komen zij terug. Zij hebben
de vereenigde patrouille Wuwung/Kani
ontmoet bij Cbk. 14, waar zij in bivak gingen.
De berichten luiden niet gunstig; we zullen
morgen zien.
De voorraad patatas groeit, het gaat
voorspoedig met den inkoop. Momenteel heb
ik reeds voldoende voor 8 dagen. De aankoop
van een halfwas varken lukt niet, omdat de
eigenaar met zijn eisch van 1 bijl en 30
kigi's slechts wil zakken tot 1 bijl en 15
kigi's en ik slechts 1 bijl en 10 kigi's
geven wil.
Hadden vandaag een beetje regen, evenals
gisteren. De lucht is echter bewolkt en
er staat een straffe wind.
2 Juni.....
heeft gehad.
We hebben echter maar voor 4 dagen vivres
meer ! !
In den morgen een patrouille uitgezonden
met prauwen om de komende patrouille af te
halen. Zij moeten maar zien in de kampong
nog enkele prauwen er bij te krijgen.
Te 2.30 u. komt de patrouille Wuwung
binnen, sterk 8 agenten, 8 gestraften, 2 Waropenkoelies
en 11 Oetakoelies. Zij brengen
met hun allen mee heele 3 blikken rijst,
zoodat zij dus beter weg hadden kunnen
blijven; wij raken er niet onbelangrijk door
achterop. 47 koelies hadden onder de oogen
van de politie de barang op het pad gegooid
en waren in het bosch verdwenen, zij waren
eenvoudig niet te houden geweest.
De 11 Mimika-koelies waren van de kampong
Maferoeka en het is volgens Wuwung geheel
aan den kapitan, die zijn luidjes goed in
de hand had, te danken, dat zij nog boven zijn
gekomen. Zonder den kapitan waren deze
menschen er ook al lang van door geweest.
Hij krijgt er een extra pluimpje voor. Zij
vragen echter om morgenvroeg meteen naar

3 Juni..
beneden te mogen gaan; zij hebben schoon
genoeg van de kou en willen zelfs geen
rustdag hebben. Onder deze omstandigheden
komt mij dat zeer gelegen; over nogmaals
boven komen heb ik maar niet gesproken,
daar is toch geen sprake van.
Wuwung rapporteert, dat hij ondanks mijn
verbod toch een varken heeft neergeschoten.
Hij deed het echter op dringend advies van
den dokter, die een speciale versterking
voor de koelies hard noodig achtte.
De eigenaar was aanvankelijk nergens te bekennen
geweest, doch deze was den volgenden
dag komen opdagen, waarna ten genoege - zij
het eerst na eenige strubbeling - de afkoop
was geregeld met 1 bijl en 2 parangs.
De patrouille Etje, die onderweg werd
teruggestuurd met 10 koelies, kan bijna boven
zijn, doch heeft natuurlijk ook geen
eten meer.
De patrouille Gorres kan over 6 dagen hier
zijn, maar ik ben zeer benieuwd, hoeveel hij
er van zijn 55 koelies over heeft gehouden.
Het ziet er somber uit... En deze
hele stoet moet gevoed worden van wat ik
aan patatas kan inkoopen.....
Ende desespereert niet.....
Het zal noodig zijn om de zaak zoo langzaam
mogelijk te liquideren, tot de resident
in de gelegenheid is geweest om nieuwe
koelies te zenden; in ieder geval moet ik
het verblijf aan het meer zoo lang mogelijk
rekken; ik heb nog steeds geen bericht of en
al dan niet vlieguigen komen. Zoo lang we
nog genoeg patatas in kunnen koopen blijf
ik wachten op nader bericht en kijk iederen
morgen naar de lucht of het vliegweer is!
De kapitan van Maferoeka vertrekt met zijn
menschen huiswaarts. Ze krijgen een brief
mee, waarop zij bij onderweg zijnde patrouilles
eten kunnen krijgen - en een telegram
voor den Resident, dat de phc. Arends te Japero
moet bezorgen.
De patrouille moet in dit stadium
als mislukt beschouwd worden, want ik ben er
van overtuigd, dat ook volgende patrouilles
niet noemenswaard vivres boven zullen
brengen; de Mimikakoelies zijn daarvoor onbruikbaar.
Een flinke ploeg geselecteerde
Waroppenkoelies zal echter alles in orde
brengen. Als er honderd man uit Orawja vertrekken
en zij pikken onderweg alle achtergelaten
vivres op, kunnen zij bijna volbelast
boven komen en krijg ik hier zeker
ineens 2000 KG. goederen.
Het spreekt vanzelf, dat dit grootendeels
vivres zullen moeten zijn.
De geheele partij goederen, die in Orawja
klaar ligt, is echter ca. 1500 KG., terwijl
er in Etnabaai ook nog ca. 3000 KG ligt.
Een flinke ploeg is dus zeker noodig
20.

8 Juni
9 Juni.....
de vivres wel eens laat zouden kunnen krijgen.
In ieder geval moet de bovenblijvende groep
zoo klein mogelijk zijn en alles, wat niet
strikt noodzakelijk is, moet terug.
Terug gaan heden dan ook hphc Wuwung, de
landbouwambtenaar, 2 agenten, de landschapsagent,
drie gestraften en een Waroppenkoelie.
Hier blijven de cvp., de chba, gia, 1 agent en
3 gestraften (waarvan twee ziek, een met nierontsteking
en de ander met koorts.)
Den geheelen dag bewolkt, in den namiddag
regen.
De vertrekkende patrouille krijgt maar
voor twee dagen eten mee. Op de eerste
plaats zullen zij vermoedelijk een der volgpatrouilles
spoedig tegenkomen en verder
moeten zij maar aankoopen onderweg. Het restant,
dat wij hier houden, is "exclusief patatas"
nog voor ca. 14 dagen voldoende. Zoo
lang de voorraad strekt, worden echter hoofdzakelijk
patatas gegeten, af en toe met een
beetje rijst en een schepje katjangidjoe;
zoodoende bewaren we steeds voldoende reserve
om in geval van nood terug te kunnen
keeren.
Het is nu dus een werkeloos wachten
op de patrouilles, die boven zullen komen
en op de verdere berichten. De tijd wordt zoo
nuttig mogelijk besteed aan taalstudie.
komt Wejarebo met een varken, dat tegen den
prijs van een parang en 10 kigi's gekocht
wordt. Het wordt met veel gejuich en gezang
van "aje, ajo" boven gebracht en bij het bivak
neergelegd, waarna alle Kapaoekoe's er een
krijgsdans omheen uitvoeren, weer met het
niet bepaald aan variaties rijke gezang van
"aje, ajo". Na de betaling begint deze dans
22.

10/11 Juni
23.
weer opnieuw en nadat het varken is doodgeschoten
nog eens. De parang wordt bekeken
aan alle zijden, de kigi's geteld en herteld.
Wejarebo brengt ook het bericht, dat er
een patrouille op komst is. Dit bericht, blijkt
achteraf onjuist te zijn, in zooverre: er was
een patrouille op komst (Etje); deze had echter
vrijwel geen vivres over en toen zij de
patrouille Wuwung ontmoette, is zij overeenkomstig
de instructies met dezen mee omgekeerd.
Het is anders wel noodig, dat er een patrouille
komt: onze kigi's zijn op. We hebben
alleen nog maar wat "valsch" geld, en er is
maar sporadisch een Kapaoekoe te vinden, die
daarmee te vangen is.
Zij maken er buitengewoon goed onderscheid
tusschen. Het verschil is ook niet moeilijk
te zien. Doch ook naar de grootte maken zij
onderscheid. Wij hadden daarom onzen voorraad
verdeeld in guldens, halve guldens en
kwartjes en al naargelang den omvang van den
zak patatas werd betaald met een gulden, halve
gulden of kwartje.
De man, die met de inkoopen belast is, is
Sitanala. De Kapaoekoe's kunnen zeer goed
handelen, het zijn echte sjacheraars. Ik
heb daarom tegen Sitanala gezegd, dat, als
dan de Kapaoekoe's de Joden van Nieuw-Guinea
zijn, hij maar moet kunnen handelen als een
Arabier. Voor de grap werd hij daarna door
mij een paar keer geroepen met: "Arabier".
Sindsdien heet Sitanala bij de Kapaoekoe's
niet anders dan "Arabie".
De nierpatiënt gaat goed vooruit.
Wejarebo met aanhang zwerft hier nog steeds
rond. Van vijandschap met Paniai wordt niets
bemerkt, trouwens evenmin van andere stammen.
Alles komt hier aanzetten en alles logeert
in de kampong Paniai: andere Kapaoekoe's zoo-

12 Juni
wel als Djonggonao.
De patrouille Gomies had reeds lang hier
kunnen zijn. Vermoedelijk zijn zijn koelies
weggeloopen en is hij teruggekeerd naar Orawja.
Wij hopen en eten hutspot van patatas
en katjangidjoe. Zout is er nog een beetje
en een paar stukjes ritja; overigens nog 8
blikjes cornedbeef die bewaard blijven voor
eventueele zieken. Anders niets meer.
13 Juni komen afgezanten van de kampong Timiela
met een varkentje. Denkende dat zij, zooals
gewoonlijk de Kapaoekoe's, komen handelen,
beginnen wij met een parang aan te bieden,
doch dat is niet de bedoeling.
Zij weigeren elken vorm van betaling en
brengen dit varkentje als bewijs van hun
vriendschap. Slechts tabak accepteeren zij.
Zij noodigen mij uit, het varken meteen
dood te schieten; zij willen het blijkbaar
zien gebeuren. Het was wel niet de bedoeling
het beestje vandaag al te slachten, maar om
de milde gevers een plezier te doen gebeurt
het dan maar. Zij bewaren een eerbiedigen
afstand en zijn doodsbang voor het schot.
24.

14 Juni..........
25.
's morgens komen de Dzonggonao met de
kapala's Ikoemaboei en Kigimoeajakigi, die
ook een varkentje meebrengen, eveneens als
geschenk. Zij blijven rondhangen en het
blijkt, dat ook dit varkentje doodgeschoten
moet worden, waar zij bij zijn.
Eerst worden zij echter aangehouden voor
taalles, waarbij de kapala van Timiela het
Kapaoekoe'sch, Kigimoeajakigi het Djonggonao'sch
verzorgt.
Het boek van van Balen over vogels wekt
hun uiterste bewondering en verschillende
vogelnamen worden genoemd.
In den namiddag komt er gezang van de
Oeroemoeka. Wij verwachten de patrouille,
zien blikken in de prauwen schemeren. Het
blijkt echter niet de patrouille te zijn,
doch Pastoor Tillemans, die, alleen vergezeld
door Kapaoekoe's, den tocht had voortgezet.
Ook zijn koelies, 25 man, waren er van
doorgegaan en toen had hij de Kapaoekoe's
weten te bewegen mee te gaan en zijn barang
te dragen. Onderweg had ZEw. hier en
daar nog uit de bivaks achtergelaten blikken
meegepikt, voorzoover er Kapaoekoe's
te vinden waren, die wilden dragen, zoodat
hij behalve zijn eigen vivres nog meebracht
1 blik rijst, 2 blikken katjangidjoe,
2 blikken gezouten visch, 2 blikken sigaretten
en enkele blikken met uitrusting.

26.
We zijn dus weer rijker in de vivres gekomen;
ik kan rekenen dat we nu voor ons kleine
groepje wel voor een maand eten hebben.
De berichten over de loopende patrouilles,
die ZEw. brengt, zijn echter bedroevend. Een
tweede ploeg, door den hba te Oeta gezonden,
125 man, is er zonder één uitzondering van
doorgegaan. Een kleine patrouille van 9 gestraften
is onderweg, zal over enkele dagen
arriveeren.
Doch gelukkig brengt de Pastoor een
telegram mee van den Resident, waarin ZHEG
mededeelt, dat bereids 100 koelies zijn aangevraagd
van de Noordkust. De voortzetting
der exploratie is dus verzekerd, wat een
heele opluchting is. Zoodra deze patrouille
bovenkomt, kan er met alle kracht aangepakt
worden, om den verloren tijd in te halen.
Blijkens een schrijven van den hba
van Oeta heeft hij in totaal 385 koelies
aangeworven, waarvan er dus 350 vandoor
zijn gegaan, want ik heb er 11 boven gehad
en 25 zijn er nog aan het loopen.
Er is beroering onder de bevolking; het is te
merken aan hun optreden. Te 11 uur komt zoo
ongeveer de heele volwassen mannelijke bevolking
van de nabijgelegen kampong aan
en gaat voor het bivak zitten, waarna de
Pastoor en ik (sommigen kennen den Pastoor
nog van de Bijlmerexpeditie) worden uitgenoodigd
om te komen "praten". Gepraat wordt
er dan ook genoeg, van beide zijden, maar
beide zijden begrijpen even weinig, zoodat
tenslotte de vergadering zeer onbevredigd
uit elkaar gaat.

17 Juni........
18 Juni..................
19 Juni
20 Juni
21 Juni
Er zijn dus ca. 350 koelies gedeserteerd.
Aan hun plicht voldeden slechts de 11
van Maferoeka, deze 12, twee door den Pastoor
en 5 door den dokter huiswaarts gezonden.
De 12 Mimikakoelies vragen om een dag rust
boven en zullen dus morgen naar beneden
vertrekken.
Ik ben blij, dat ik met Mimikakoelies
niet behoef te werken in het vervolg. Het
zijn geen fraaie resultaten geweest.
De Kapaoekoe's blijken nog al diefachtig
te zijn. Mijn mooie jachtmes is reeds gestolen,
een rijbroek en een onderbroek mankeeren,
terwijl vandaag twee knapen gesnapt
worden, die respectievelijk een mes
en een schaar trachtten te stelen.
Het bivak wordt voorzien van wanden, bestaande
uit een dikke laag gras, want er
staat in den middag en den avond steeds
een gure koude wind. Het geheel lijkt nu
een groote hooimijt met twee gaten, waardoor
wij naar binnen kruipen
De heuvel, dichtbij het bivak in N.richting
gelegen, beklommen. Een prachtig uitzicht
hier over de vlakte en over het meer.
In de vlakte begonnen aan het uitzetten
van een basis; het is er echter een waterige
boel, overal zak je er tot aan de
knieën in.
In den namiddag komt de pa Baoe Ili
vooruit met de post; de rest van de patrouille
komt morgen: 2 agenten en nog 13 koelies.
De berichten zijn goed: De Waroppenkoelies
zijn al onderweg; tevens zijn de vivres
van Etnabaai naar Prauwenbivak gebracht,
alsmede de trapzender, waarmede de
radiotelegrafist thans onderweg is hier
naar toe. Verder heeft A.R. Fak-Fak voor
verdere 5000 koelierations gezorgd.
Ook de rest van de patrouille komt binnen.
Het is mij niet recht duidelijk, hoe de

22 Juni..
23 Juni
29.
vivresopvoer geregeld zal worden. De wijze
waarop de A.R. in Oeta e.e.a. regelde,
n.l. met etappe-opvoer, is in de gegeven
omstandigheden minder effectief, doch
ZWEG kon niet weten, dat overal in de bivaks
nog vivres verspreid liggen, daar
achtergelaten door de weggeloopen Mimikakoelies.
De heele patrouille Waroppenkoelies,
zooveel als er beschikbaar was, had in één
ruk naar boven kunnen trekken, de onderweg
vrijkomende koelies steeds opnieuw beladende
met in de bivaks aangetroffen vivres.
Zoodoende zou ik in eens en spoedig een
kleine 2000 KG boven gekregen hebben, terwijl
ik nu met kleine beetjes de goederen
boven zal krijgen, hetgeen beteekent, dat
de vivresopvoer een voortdurende zorg voor
me zal zijn en me zal beletten om meerdere
dagen achter elkaar op verkenning te gaan.
Er komt nog een spoed-patrouille naar
boven met den radiotelegrafist en zijn
toestel; zij kan over drie dagen hier zijn.
Althans volgens bericht van de patrouille
van heden.
Aanvankelijk was het mijn bedoeling om de
door mij te bouwen barak boven op den heuvel
te zetten, doch in verband met latere
uitbreiding van het complex, waarbij allicht
betere gebouwen gezet zullen worden, zal ik
deze barak meer naar beneden plaatsen,
toch nog ca. 20 M boven den waterspiegel.
De heuvel blijft dan vrij voor latere definitieve
gebouwen. De geprojecteerde barak
zal 40 M lang en 7 M breed worden.
De groote moeilijkheid is aan een goede
dakbedekking te komen. Boomschors eischt
zeer veel werk, daar niet alleen de boom
gekapt moet worden, doch bovendien in de
nabijheid niet voldoende te vinden zal
zijn, zoodat de arbeidskrachten er onder
dekking met prauwen op uit zullen moeten
trekken. Het is duidelijk, dat dit zeer
tijdroovend is. Bovendien is boomschors allèèn
voor dit klimaat te koud, daar de wind er
door heen speelt en onmiddellijk alle
warmte aan het gebouw onttrek, terwijl boomschors,
die afwisselend in de zon en regen
ligt al heel gauw gaat barsten.
Ik zal het daarom met gras probeeren;
dat staat hier in overvloed en ik vermoed,
dat met een voldoende dikke laag het dak
wel waterdicht zal zijn.
De hba en de Pastoor zijn op stap geweest
naar de kampong Weramoeka; geregistreerd
werden 202 zielen in 17 huizen.
Varkens zijn er bijna net zooveel als menschen;
trouwens in de kampong Paniai ook,
maar op onze vraag om varkens krijgen we
onveranderlijk: "ibabi béw".
De pa Petoeil Koyama en Koesnadi naar de
rotanbrug gestuurd, om te voorkomen, dat de

30.
op komst zijnde patrouille den langen weg
zal nemen en over het traject twee dagen
zal doen. Het kan nu gemakkelijk in één dag.
In den namiddag komt de patrouille
echter reeds binnen. 3 agenten en 13 koelies
zijn nog in Cbk. 14 gebleven; zullen morgen
komen.
Bij de patrouille was de radiotelegrafist
Dardi; deze had bij zich: de rimboezender,
en de trapzender compleet, doch zonder de dynamo.
Deze was door onoplettendheid in een
der bivaks achter gelaten.
Op de eerste plaats heeft deze patrouille
uiterst langzaam geloopen; zij is den 9en
reeds uit Orawja vertrokken; verder heeft Melatoenan
de leege koelies niet teruggezonden,
zoodat deze patrouille practisch geen
nuttig effect heeft gehad.
Ik geloof niet erg, dat de rimboezender
het doen zal; toen de zakken uit de prauwen
gehaald werden, liep het water er uit. Deze
zakken moeten met den bodem naar boven gedragen
worden op den rug van de koelies,
om het binnendringen
van den
regen te voorkomen;
daar in elke
prauw altijd water
staat, moeten
ze daarin natuurlijk
met den waterdichten
bodem
naar beneden worden
gezet, terwijl
de sluiting dan
afgedekt kan
worden.

24 Juni.......
25 Juni......
26 Juni
27 Juni
28 Juni
31.
blijkt dan ook, dat de rimboezender het niet
doet; er komt geen geluid uit, zoodat het
verhoopte contact wederom uitblijft. Het
wachten is nu op de dynamo.
De patrouille van gisteren een dag aangehouden;
een gedeelte kapt het terrein voor de
barak verder schoon; de rest gaat hout halen.
Wejarebo en consorten komen weer eens
met een varken, dat voor een bijl en 10
kigi's gekocht wordt. Hij zal er over drie
dagen weer een brengen.
Een speciale koelieloods gebouwd, voorloopig
ingedekt met gras en op den grond staande;
er kunnen een goede 50 man in.
Het weer wordt steeds slechter, steeds
meer regen, doch het is gelukkig in de ochtenduren
altijd droog, zoodat er behoorlijk
doorgewerkt kan worden.
Melatoenan met 8 agenten en 48 koelies teruggezonden;
3 koelies blijven hier wegens
ziekte, waarvan één, die zich de pees van den
linkerduim doorkapte.
Verwacht de patrouille Kani, die den
12en uit Orawja zou zijn vertrokken. We
kunnen het nog wel een tijdje uitzingen,
voordat er nieuwe vivres moeten komen,
ofschoon we er allesbehalve royaal in
zitten. Ik kan echter aan Wuwung geen printah's
gaan geven, aangezien ik niet weet,
hoe op de benedenste bivaks de opvoer is
geregeld en evenmin weet, waar de vivres
liggen. Ik moet het dus maar overlaten aan
het gezonde verstand van Wuwung; daarin heb
ik gelukkig veel vertrouwen.
Van de kleine kampong hier tegen den
heuvel bij het bivak een klein varkentje
gekocht; ze trachtten eerst een bijl en 10
kigi's te krijgen voor het beestje, dat nog
niet veel meer dan een speenvarkentje was;
ze namen tenslotte met een parang ook genoegen.
Vandaag kochten we weer een vrij goed
varken van Wejarebo c.s. tegen den civielen
prijs van een bijl en 10 kigi's; dit is echter
nog niet het varken, dat Wejarebo reeds
aankondigde; dat moet nog komen. Aan vleesch
derhalve geen gebrek.
Verder gewerkt aan den bivakbouw.
Wejarebo brengt tegen den gebruikelijken
prijs het aangekondigde varken.
Te half vier klinkt uit de Oeroemoeka
hoorngeschal: een patrouille op komst, waarbij
de hoornblazer zich bevindt.
Het blijkt te zijn: Marodjita en Habiboe
met 18 koelies en 6 gestraften; nuttig
effect 15 blikken rijst. Zij hebben er vanaf
Orawja 9 dagen over gedaan en het had in 8

29 Juni........
30 Juni.......
1 Juli
2 Juli........
dagen gekund, als de koelies beter geweest
waren. Zij vormden echter een spoedpatrouille
waarvan elke man slechts belast was met 15 KG.
Bij de patrouille bevindt zich de landbouwambtenaar.
Tevens een brief van A.R. Fak-Fak, die tot
Cbk.6 met den troep is meegeloopen.
Vlg. het bericht zal vermoedelijk over
vier dagen Kani met een patrouille boven komen;
dan volgt Wuwung en dan Gomies.
Verjaardag van Prins Bernhard. Feest is er
echter niet, ik moet veel te hard profiteeren
van de gelegenheid, dat ik weer een twintig
koelies ter beschikking heb. Alles gaat
hout kappen, terwijl met de gestraften het
geraamte van het huis verder wordt opgezet.
De p.a.'s Baoe Ili en Petoeil met 18 koelies
vertrekken om de eerstkomende patrouille
te ontmoeten; de agenten komen terug, de
koelies loopen door, onder dekking van een
etappepatrouille, voor nieuwen aanvoer.
De chba, de gia en de Pastoor vertrekken
om een beleefdheidsbezoek aan Koegapa
te brengen; tevens wordt geregistreerd.
Wejarebo, die er met zijn menschen ook heen
wilde, wordt meteen aangepakt om de barang
mee te brengen: wat vivres, kleeding en
slaapdekens.
Het geraamte van de barak begint al
aardig op te schieten. Er gaat echter heel
wat hout in zitten en het ergste komt nog,
als de vloer gelegd moet worden.
Verder gewerkt aan de barak; sinds gisteren
heb ik ook gestraften beschikbaar kunnen
stellen voor tuinaanleg.
Vlg. Kapaoekoebericht zal morgen de patrouille
arriveeren.
Het geraamte van de barak is vandaag geheel
klaar gekomen; alle gebinten en de verticale
en horizontale verbindingen staan er.

3 Juli
4 Juli
33.
Thans de kasau's, dak, vloer en bewanding.
In den namiddag komen de Dzjonggonao,
die vertellen, dat de "patora" morgen pas
komt: hij zou vannacht in Timiela blijven.
Bij de Dzjonggonao zijn er verschillende,
die den Pastoor nog kennen van de Bijlmerexpeditie.
Deze expeditie dacht echter de
Manoekoe gezien te hebben, doch het waren de
menschen uit Koegapa.
Gestraften halen hout voor kasau's; een
gedeelte werkt verder aan den tuin.
1 Are is reeds beplant met djagoeng en
cassave; ze zijn nu bezig aan de tweede are,
bestemd voor de groenten.
In den namiddag komen chba, gia en Pastoor
thuis, vergezeld door Dzjonggonao en
Kapaoekoe's. Die van Timiela brengen weer
een varkentje mee, dat we cadeau krijgen.
Van de patrouille geen spoor, van de Kapaoekoe's
ook geen berichten erover.
We zitten al eenige dagen met niets dan
rijst; geen katjangidjoe, geen visch, geen
klapperolie, geen sardientjes, geen zout.
Een vrij smakeloos menu. De smaak van koffie
ben ik vergeten.
Chba en Pastoor brengen enkele berichten
mee, die zij van Dzjonggonao hadden, omtrent
verder wonende bevolking, adat enz.
Verder registratiegegevens.
Van ons bivak tot Koegapa is 5 uur flink
loopen.
Er ontstaat geweldige beroering bij het
bivak door een ruzie tusschen Dzjonggonao
en Kapaoekoe's. De kwestie blijkt tenslotte
te zijn, dat Solekigi vanuit Itoda terug
wil naar Koegapa. Hij moet echter eerst al
zijn bullen laten komen uit Itoda en wil
zoolang hij daarop wachten moet, met zijn
aanhang hier in de buurt van het bivak een
huis bouwen.

De Kapaoekoe's raken daarvan vreeselijk
overstuur en ik kan me dat indenken, want
ik verdenk er hem evengoed van, dat dit een
"akal" is om zich rustig hier te vestigen,
blijvend. Daarna komen beide partijen naar
me toe, waarop ik beslis, dat Solekigi voor
enkele dagen in de koelieloods mag blijven
slapen, doch in geen geval hier een huis mag
bouwen. Dan keert de rust weer.
Solekigi blijkt de ruzie echter bijgelegd te
hebben en gaat 's avonds toch in de kampong
slapen.
5 Juli........ De twist van gisterenmorgen schijnt toch
zijn uitwerking niet gemist te hebben op de
Paniaimenschen. Bevreesd voor de dreigende
vestiging van Dzjonggonao bij het bivak, dus
in hun streek, vinden zij het maar beter ons
te vriend te houden.
Hebben wij van de meeste kampongs in den omtrek
reeds een grooter of kleiner varken kunnen
koopen, van de Paniaimenschen kwam tot dus
verre niets, waarover wij reeds herhaaldelijk
onze ernstige afkeuring hadden uitgesproken.
Thans kwamen zij met een behoorlijk
groot varken aandragen, dat moest gekocht worden
voor een bijl en 15 kigi's. Er werd echter
met nadruk gewezen op onze vlag, met de insinuatie
dat Koegapa en Itoda er ook een hadden.
34.

6 Juli
35.
Waar deze kampong een
400 zielen telt, Koegapa
en omliggende kampongs
samen maar 330, Itoda
zelfs maar 20, heb ik
deze vlag toegestaan.
Het wordt trouwens
toch langzamerhand tyd
dat van Kompenie'swege
niets meer gedaan
wordt, dat op een erkenning
van de bevoorrechte
positie der
Dzjonggonao zou kunnen
lijken.
Onmiddellijk nadat
ik Paniai de toezegging
van een vlag
had gedaan, kwam Timiela,
die reeds twee varkens
had geleverd en
nog wel cadeau, er met
veel verontwaardiging
tusschen. In een vloeiende, rijk met gebaren
doorspekte redevoering werd ons het onbillijke
daarvan glashelder aangetoond. Ik kan
daarvoor voelen en waar 's mans kampong ca.
400 zielen telt, werd hem deze vlag toegezegd.
Ik zal ze echter persoonlijk daar kopen
planten.
Daarna werd in optocht getrokken naar
een centrale plaats in de kampong Paniai.
Duidelijk werd hun gezegd, dat deze vlag niet
was voor de levering van het varken, niet
voor de Moté of de Dzjogli, maar voor Paniai.
"kompanie moega-moega Paniai" enz., daarna
planten en een rondedans. Vervolgens in optocht
en onder luid gezang terug naar het
bivak.
Hout kappen voor het bivak, uitmeten van
den vloer, leggen van de kasau's.
In den namiddag gezang uit de Oeroemoeka:
"Auki mete - Auki komt"...
Inderdaad. Hij vertelt er 7 dagen over
geloopen te hebben, van Mapia tot hier, maarhij
moet op doorreis bij elke kampong aanleggen.
Alle Kapaoekoe's tot aan Paniai zijn
zijn verwanten; Paniai en verder niet meer.
Hoever die verwantschap gaat, is niet duidelijk.
Hij brengt een varkentje mee, dat hij
echter niet cadeau geeft; de kompanie geeft
voor elk varken een bijl en 10 kigi's; of wij
nu dachten, dat we dit voor niets kregen ?
Hij vertelt, dat de politie gisterenavond
bij de rotanbrug was en vanavond wel
aan de rivier dichtbij zou slapen.
Ik zend daarom meteen 2 pa en 5 gestraften
met 5 prauwen derwaarts, aangezien er volgens
Auki gèèn zijn.
's Avonds wordt een begin gemaakt met

7 Juli
8 Juli
36.
de taallessen. 's Middags lukt dat niet, aangezien
Auki zegt, dat het niets geen haast
doet; hij blijft toch 6 dagen hier.
"Eerst eens wat praten". Bovendien wil hij
een heele bus met kigi's hebben en ik weet
niet wat meer.
Voortgegaan met taalles. Auki blijkt van veel
belang te zijn. Het behoeft geen betoog, dat
de Pastoor hier degene is, die het doen moet;
ik luister en noteer, stel af en toe vragen.
Auki spreekt het Epere, het analogen van Pasarmaleisch,
en hij spreekt het volgens den
Pastoor heel goed; zijn woorden-kennis valt
erg mee.
Verder vertelt hij vele bijzonderheden
over taal, land en volk.
's Avonds om 9 uur komt de patrouille
Baoe Ili en Petoeil aanzetten. Zij hadden
last gehad met de koelies, die reeds - bij
het vooruitloopen van het eerste gedeelte -
in Cbk. 14 in bivak waren gegaan en er niet
meer uit wilden. Om korte metten te maken
had Petoeil toen met zijn klewang het heele
bivak in elkaar geslagen.
Zij brengen behoorlijk wat vivres mee.
Aangezien wij geen kigi's meer hadden -
althans geen tien meer - en ook geen bijlen,
had Auki geweigerd het varken af te staan.
Thans besloot hij, om het varken toch maar te
leveren en wel tegen een kigi contant en een
bijl op de bon. Hij krijgt daarvoor een door
mij geteekende schuldbekentenis. Auki is een
zeer vooruitstrevende Kapaoekoe! !
Opmerkelijkerwijze mocht het varken
niet doodgeschoten, maar moest met den knuppel
doodgeslagen worden.
Daarna vertrok Auki naar Epere, waar
een varkensfeest was.
's Avonds na zijn terugkomst nog een
paar uur taalles.

9 Juli
10 Juli
Den geheelen dag doorgebracht met taalles.
Auki's Ausdauer valt erg mee.
11 Juli.......... Phc. Kani gaat op weg om het restant
zijner koelies aan de rivier op te halen
en keert daarmee in den middag terug, vergezeld
van de patrouille Sanoesi/Pietersz,
die hem hadden ingeloopen. Zij brachten
de post en een accu, doch geen dynamo.
Kani had oponthoud gehad, doordat hij
drie koelies en een gestrafte was kwijt geraakt.
De 3 koelies waren opgepikt door
Sanoesi; zij waren in het bosch geweest
om rotan te halen, toen de patrouille vertrok.
De gestrafte was ziek geworden en
door Sanoesi naar beneden gezonden. Ongelukkigerwijze
droeg deze gestrafte het
blik met kigi's, zoodat deze naar
terug zijn.
Orawja
Auki keert in den namiddag huiswaarts.
12 Juli
37.
Verder taalles genomen.
In den namiddag komt de phc. Kani met een
tiental koelies. 11 koelies en twee gestraften
had hij achtergelaten bij de rivier,
daar er niet genoeg prauwen waren. In den
voormiddag waren de Dzjonggonao aangekomen
met wat bamooe. Er werden groote redevoeringen
afgestoken door Dzjonggonao tegen Kapaoekoe's
en omgekeerd, waarin hartstochtelijk
en met waar redenaarsvuur werd betoogd,
dat de patatas van des sprekers streek
toch zooveel grooter, beter en lekkerder waren
dan elders; hetgeen weer heftige protesten
uitlokte enz. Dan werd de geschiedenis
van vroeger tijden gememomeerd, vergelijkingen
getrokken, hoe het toen was en nu.
Auki, die ons den zin der redevoeringen
uitlegde, toonde zijn superioriteit boven
deze stomme volksmassa door hen in de kusttaal
toe te spreken; waar desalniettemin
aandachtig naar geluisterd werd. De sprekers
hervatten hun rede, alsof ze Auki zeer goed
begrepen hadden.
Nu Auki gisteren vertrekken is, zit de
Pastoor hier eigenlijk voor niets. Helpen

13 Juli.......
14 Juli.......
kan hij niet meer en ik kan geen patrouilles
beschikbaar stellen voor registratie of medische
doeleinden, waarbij ZEw. mee zou kunnen
gaan, want ik heb alle menschen hard noodig
voor het werk. ZEw. gaat dus maar liever naar
beneden om aan de kust zijn zaken af te
doen. Mocht over eenige weken de vivresopvoer
nog niet voldoende zijn, dan zal hij terug
zien te komen met 100 Kaukenau-koelies, speciaal
van zijn eigen parochianen.
De patrouille Indey, Habiboe, Titalepta
en 40 koelies vertrekken met den Pastoor om
nieuwe vivres te gaan halen.
8 Waroppenkoelies heb ik aangehouden,
om zoo spoedig mogelijk een prauw te kappen.
Een redelijk dikke boom voor een prauw is
gevonden, doch het hout is ongelooflijk hard.
Een eersten dag zijn er reeds twee bijlen
op gebroken; de kleine bijlen deugen er heelemaal
niet voor, alleen de groote houden het
uit. Het zal wel een tijd duren, doch ik zal
toch maar doorzetten, want een prauw is hard
noodig. Ik waag mijn leven niet in de Kapaoekoe-kisten,
al varen zij er nog zoo goed
mee.
Met vaart doorgewerkt aan den bouw van
de barak.
De patrouille Kani had o.a. 60 messen
als ruilartikelen meegebracht. Ik heb een mes
uitgeloofd voor een bussel bamboe van ca.
90 cM omvang. Deze koop blijkt goed te zijn,
bamboe wordt in groote hoeveelheden aangedragen,
zoodat ik ook meteen begonnen ben
aan het maken van sasak.
Den Chba uitgezonden voor registratie; hij
moet de rest van de vallei, waarin we zitten,
afwerken; dat is nog een gedeelte van het
Timiela-complex. De dokter is mee voor medisch
onderzoek, de radioman voor vertier.
Voor dekking 1 agent en 2 gestraften.
Voor den landbouwopzichter zijn er nu
9 are omgespit; als de pagar is opgezet, kan
hij alles, wat hij heeft, in den grond zetten
en er op uit trekken voor bodemonderzoek.
15 Juli....... De bouw van het huis vordert nu goed; ik
kan al beginnen met indekken. We zullen
echter moeten afwachten, of een dikke laag
gras voldoende waterdicht zal blijken.
Het dak heeft een helling van 45°, zoodat
ik er goede hoop op heb.
16 Juli........ Chba, gia en radioman keeren terug van registratie.
De resultaten zijn zeer bevredigend:
er blijken ca. 1800 Kapaoekoe's te wonen.
De complexen zijn echter in het algemeen
vrij klein, hetgeen ook begrijpelijk is.
Indien de kampongs groot waren en de menschen
bij elkaar gingen wonen, zouden de meesten
te ver van hun tuinen zijn.
36

17 Juli.
18 Juli
19 Juli
20 Juli
21 Juli
22 Juli....
De geheele omgeving van Timiela bestaat
echter uit de clan der Gobaini, zoodat zij
toch bij elkaar hooren.
De dokter constateerde hier enkele
framboesia-gevallen; met de Dzjonggonao mee
maakt dit nu 7 framboesia-gevallen op 2100
zielen.
's Avonds 8.30 komt de patrouille Habiboe
met 8 koelies, die als voornaamste de dynamo
brengen, plus de post.
Hoop nu maar, dat de radio het doen zal.
Aller oogen zijn gevestigd op de radio.....
Helaas, ijdele hoop: Niemand reageert op onze
seinen. We hooren wel de verbinding Ambon
Magda, doch krijgen zelf geen kans.
Vermoedelijk is alles vochtig en zal e.e.a.
eerst goed gedroogd moeten worden. We zijn
begonnen met mijn flesch met ongebluschte
kalk in het toestel te zetten.
Verder zal ik zien zoo gauw mogelijk in de
nieuwe barak te trekken, zoodra deze een bewoonbaar
gedeelte heeft.
Wederom vele vergeefsche pogingen met de
radio. De twee flesschen port, die ik ter beschikking
had gesteld om het eerste contact
te vieren, worden weer in de goedang teruggezet.
Geen bijzonderheden. Met indekken van het dak
wordt goed gevorderd. Ook het prauwenmaken
vordert goed.
Als gisteren, geen bijzonderheden.
Bivak werkzaamheden.
De patrouille, die volgen moet op die
van Habiboe en die na twee dagen al verwacht
werd, verschijnt nog maar steeds niet.
Ik heb nog maar voor drie dagen vivres en
mag niet riskeeren met al deze menschen, om
maar af te wachten en te hopen, dat de patrouille
op tijd komt. Er moeten er zooveel
mogelijk weg om nieuwe vivres te halen, die
in bivak Idao in flinke hoeveelheden zouden
liggen.
23 Juli............ Derhalve naar beneden gezonden 5 man politie
39

24 Juli......... Zondag.
Verhuisd.
's Middags eens geprobeerd of Babo misschien
op wacht zat..en waarachtig, dat lukte!!
Aanvankelijk was de toon brokkelend en absoluut
onverstaanbaar, doch gaandeweg werd het
beter en Babo kon telegrammen opnemen.
Ik verzocht dan ook meteen aan den Hoofdadministrateur
van de N.N.G.P.M. om, zoolang als
onze verbinding met Ambon nog niet tot stand
was gekomen, van zijn station gebruik te mogen
maken voor de doorverbinding op uren, die
voor hem het gunstigst waren.
25 Juli
26 Juli
27 Juli
40.
onder phc Kani, 17 gestraften en 19 koelies.
Tevens gaan mee de chba, de gia en de landschapsoppasser.
De chba zal onderweg registreeren,
de dokter medisch onderzoek doen.
Zij krijgen allen voor 2 dagen vivres mee en
moeten den derden dag maar in Idao zijn om
aan te vullen. Wijzelf hebben nu 7 dagen vivres,
doch ik houd geen menschen meer over
om verder te werken.
Het dak van het huis was - wat betreft
de eerste 8 meter - met gras bedekt en ik
dacht er vandaag maar in te trekken; de radio
was al overgebracht, omdat ik er prijs op
stel, deze een zoo goed mogelijke opstelling
te geven. Het blijkt namelijk dat we wel in de
lucht zijn, doch zeer zwak.
Babo heeft ons gehoord en een bericht aan
Ambon doorgegeven, om in elk geval iederen
middag om 4 uur de telegrammen te broadcasten.
Ambon roept ons nu wel op, doch hoort
ons kennelijk niet. Het dak blijft echter
ondanks een 40 cM dikke laag gras zoo lek als
een zeef te zijn. Een groote teleurstelling;
nu moet ik toch aan de omvangrijke boomschorsbedekking
beginnen.
Van verhuizen kwam derhalve niets; zal
morgen eerst de tentzeilen in huis spannen
en daar onder gaan logeeren.
De Hoofdadministrateur seinde heden accoord
doch gelukkig behoefde ik hem slechts te
danken voor zijn bereidwilligheid, daar
vandaag de verbinding met Ambon tot stand
kwam.
Na twee en een halve maand....
Een begin gemaakt met den aanvoer van boomschors,
voorloopig om het reeds bewoonde
gedeelte waterdicht te krijgen.
De patrouille keert in den namiddag terug.
Gisteren is er inmiddels een telegram gekomen
van den hba Oeta, dat de gezondheidstoestand
op het benedengedeelte der etappelijn onrustbarend
is. Hij heeft daarvan 10 koelies
meegenomen naar Oeta, alle met dysenterie,
waarvan één ernstig. Op bivak 8 heeft hij een
koelie overleden gevonden, eveneens aan dysenterie.
De zieken worden nu in Oeta ver-

28 Juli
29 Juli
41.
pleegd.
Waar mij bekend is, dat de dokter geen emitine
meer heeft, heb ik den Resident gisteren
daarom geseind, daar het in mijn voornemen
lag den gia onmiddellijk naar beneden
te zenden. Deze heeft op de etappe deze
onrustbarende berichten echter vernomen en
gaat reeds eigener initiatief naar beneden,
vraagt alsnog om toezending van emitine,
yathreen en vitamine-B tabletten.
Enkele gevallen van dysenterie - waaronder
ik zelf - waren hierboven reeds
voorgekomen (zie rapport gia) doch geen van
alle ernstig.
De chba bericht, dat hij voor de verdere
registratie van het hem opgedragen
gedeelte nog een dag of zes zal noodig hebben.
Antwoord van den Resident op mijn telegram
om 100 nieuwe koelies: accoord. De toestand
beneden is n.l. steeds verergerd en er
zijn nu 40 zieken en vele zwakken.
Voordat deze weer op krachten zijn, en
zoodanig dat ze weer de bergen in kunnen,
kan er heel wat tijd voorbijgaan, waardoor
alle werkzaamheden hierboven blijven
liggen. Zoodoende komt er nooit schot in en
er is nog zoo veel te doen, voordat er een
behoorlijk bewoonbaar complex staat.
Verder heb ik nog gevraagd om den
hphc. Rahakbau. Eerstens is deze Keiees en
dus vertrouwd met houtbewerking; bovendien
heeft hij Pionierbivak grootendeels opgericht,
zoodat hij de geschikte man hiervoor
is. Ik moet noodzakelijk iemand hebben
om toezicht hier te houden, daar ik
zelf zoo langzamerhand aan mijn meetwerk
moet beginnen en ik er tot dusverre niet
op uit durfde in verband met het commando
hier.
De opvoer is nog dusdanig gebrekkig,
dat elk moment overwogen moet worden, of er
geen speciale maatregelen noodig zijn,
zooals het naar beneden zenden van het
grootste deel der bezetting, om vivres op
te halen. Reserve is er nog nimmer geweest.
De hphc. Wuwung is de eenige, die den
opvoer op de etappe behoorlijk kan regelen,
zoodat ik hem evenmin boven kan plaatsen.
Een Inspecteur voor toezicht op den
geheelen opvoer is gewenscht, doch blijkt
nu niet noodig te zijn, daar de Gezaghebber
van Lochem per Fomalhaut zal arriveeren en
den opvoer regelen.
De prauw is ongeveer gereedgekomen, zou van
den ca. 30 M hoogen heuvel neergelaten
worden. Zij wordt vastgehouden door 8 rotanstrengen,
die om de boomen zijn geslagen
om het doorschieten te voorkomen.

30 Juli
31 Juli
1 Augustus
2 Augustus........ Idem; basisdriehoek uitgezet in de vlakte.
Phc. Kani weggestuurd met Marodjita en
10 Waroppenkoelies. De zieken moeten naar
den dokter, de anderen werken mee aan den
etappeopvoer. Kani neemt het werk over van
Hphc. Wuwung, die met spoed herwaarts moet
komen voor bespreking, waarna hij weer
naar Oeta moet om den Gezaghebber te ontvangen
en met hem den opvoer der vivres
en der 100 nieuwe koelies te regelen.
3 Augustus...
4 Augustus
42.
Een der rotanstrengen knapt echter door,
de andere velgen door dit rukje onmiddellijk
en de prauw vliegt als een steen
naar beneden. De geheele neus is gespleten,
vrijwel onherstelbaar. Weg het werk van 11
dagen.
Er schijnt bij deze expeditie letterlijk
niets te mogen lukken.
Een der koelies sloeg aan het huilen. De
agent die al zoo trots was op zijn mooi
resultaat en de meeste koelies, die er zoo
hard aan gewerkt hadden, konden van narigheid
niet eten.
Onmiddellijk opnieuw begonnen aan een andere
prauw. Deze keer een kleinere, doch
van iets zachter hout.
Terrein om het bivak laten schoonmaken en
afbranden.
Zelfde werkzaamheden.
Sitanala stuurt een briefje, dat hij nogal
moeilijkheden ondervindt met de registratie
aan het Tagemeer. De menschen zijn
vrij schuw en overdag bovendien den geheelen
tijd in de tuinen. Hij zal nog
wel een dag of vier noodig hebben.
Zelfde werkzaamheden.
Er op uit getrokken voor meetwerk in de
nabijheid.
De tweede prauw is ongeveer gereed. Dat is
vrij vlug gegaan, er is hard gewerkt.
Met alle gestraften de prauw naar het water
getrokken en naar het bivak gesleept,
waar ze verder afgewerkt zal worden. Zij
blijkt nog vrij zwaar te zijn; de bodem
is nog wel 15 cM dik, terwijl de achtersteven
ook veel te zwaar gebouwd is. Ze
kan nog zeker 200 KG. lichter worden, terwijl
het hout nog moet drogen.
Ik zal er morgen echter eerst mee op
stap gaan.
Vertrokken naar de Wanewaboe-vlakte en
daar den chba en den landbouwopzichter
afgezet.
Deze laatste doet er bodemonderzoek, terwijl
ik de kustlijn ga opmeten.
Om 2 uur terug. De wind is vrij
sterk en we moeten goed den kant houden,

5 Augustus
6 Augustus
7 Augustus
43.
omdat steeds gevaar bestaat, dat de
prauw volslaat. Zij is nog belangrijk te
zwaar en ligt nog veel te diep.
5 u. thuis.
De prauw laten demonteeren om haar verder
te kappen.
De chba en de landbouwopzichter met 1
agent en twee gestraften vertrekken
naar Kotoboe voor bodemonderzoek; zij zullen
morgen per Kapaoekoe-prauw terugkomen.
Alle beschikbare krachten werken aan het
huis; dat zijn er echter niet veel, want
het grootste deel is uit om vivres op
te halen.
De Oeroemoeka afgevaren om te verkennen,
of er misschien een korteren weg mogelijk
is naar de rotanbrug, met name of
de rivier misschien nog ver te bevaren is
Dit blijkt niet zoo te zijn. Even
voorbij het punt, waar de patrouille's
gewoonlijk in de prauwen te stappen, beginnen
de stroomversnellingen; enkele kunnen
we nog nemen, dan is er verder geen
sprake meer van om er met de prauw doorheen
te komen, zelfs niet stroomafwaarts;
en naar het voorliggende gebergte te
oordeelen duurt dat enkele kilometers zoo
Er zit dus niets anders op dan
den tot dusverre gevolgden weg te verbeteren.
Op den terugweg bij het meer gekomen,
staat er een hevige wind en zware
golfslag.
We probeeren den hoek om te komen, vlak
langs den kant, rekenende op onze mooie
prauw, doch dat mislukte.
Zij staat vol water en..... zinkt als een
baksteen. Gelukkig in ondiep water.
De prauw wordt omhoog gehaald, leeggeschept,
instrumenten enz. worden opgevischt;
alle wapens waren aan de prauw
vastgebonden, zoodat er niets verloren is
gegaan.
Een paar uur daarna wagen we het
weer, thans met half beladen prauw. Tegen
den avond is alles in bivak.
Wuwung is inmiddels ook gearriveerd.
Het blijkt dat de prauw te laag is; zij
is nu licht genoeg en loopt zeer goed,
doch de golven slaan er in. Ik heb reeds
gaba-gaba voor prauwboorden uit Oeta
besteld.

8 Augustus....
10 Augustus.......... De landbouwopzichter vertrekt met den
chba naar Itoda, terwijl de eerste van
daaruit rechtstreeks naar Oeta vertrekt
om huiswaarts te keeren. De chba zal
echter de geheele omgeving van het Tigimeer
en enkele kampongs bewesten de Oeroemoeka
registreeren.
Verder Sanoesi en Kapoh met nog
twee gestraften en de laatste 5 koelies
weggezonden om de patrouille tegemoet te
gaan, want alle vivres, op ca. 10 Kg
zijn op.
na,
's Morgens krijg ik weer eens een
malaria-aanval, tegen den avond zakt
koorts.
de
In den namiddag komt ook de patrouille
terug; zij had vertraging gehad.
Op de eerste plaats had te Oewoweta een
koelie zich bij het brandhoutkappen in
den voet gekapt, ongeveer halverwege er
in. De slagader was daarbij doorgesneden
en daar er op dat moment niemand bij was,
behalve enkele andure koelies, die niet
ingegrepen met afbinding, bloedde de man in
enkele minuten dood.
Na het maken van een kist werd hij
den volgenden morgen ter plaatse begraven.
Verder had een gestrafte een blik
rijst op zijn voet laten vallen, zoodat
hij nauwelijks meer vooruit kon komen.
44.
Instrumenten gedemonteerd en schoongemaakt.
De boussele mankeert niets.
Het phototoestel 6 x 9 is weer in orde
te krijgen wat de sluitersnelheden 1/10-
1/150 sec. betreft; de lagere snelheden
en de zelftimer werken niet meer. De aneroide
barometer kon na opening behoorlijk
schoongemaakt en gedroogd worden, doch
is natuurlijk ontsteld. Ik kan hem weer
tamelijk zuiver stellen op de notities,
welke gemaakt worden omtrent den dagelijkschen
gang, zoodat hij voor orientatiemetingen
verder kan dienen.
De patrouille met de gestraften had
reeds terug kunnen zijn.
Hphc Wuwung vertrekt weer naar beneden,
voorzien van de noodige instructies, om
de 100 koelies, den nieuwen hphc. en den
Gezaghebber af te wachten.

11 Augustus........
12 Augustus........
13 Augustus........
14 Augustus.......
15 Augustus
16 Augustus..
17 Augustus.......
Met alle krachten verder gegaan aan bivakwerkzaamheden:
houthalen, grassnijden en
kasau's leggen.
Bivakbouw en tuinwerkzaamheden.
Met de prauw op meting uitgeweest langs de
O. kust.
Bivakwerkzaamheden enz.
Met de prauw op meting uitgeweest in het
plassengebied aan de O. kust en de kampong
Weramoeka bezocht.
Als gisteren.
Als gisteren. Bij terugkomst in het bivak
blijken de Dzjonggonao er te zijn met een
varken. Op de gebruikelijke wijze wordt uit
tengeschenke ontvangen, waarna ik Ikomaooei
een groote bijl tengeschenke geef.
Kapoh, Pietersz en de gestraften naar bivak
Oewoweta gezonden om vivres op te halen.
Als deze daarvan terug zijn gekomen aan de
rivier, moeten ze daar blijven en een vivresbivak
oprichten.
Zelf op meetwerk uitgeweest aan de Noordkust;
er stond weer zware golfslag, zoodat we met
veel moeite in een snijdenden wind om half
7 's avonds thuis waren.
Thuisgebleven om op de radio-verbinding met
den Gezaghebber te wachten. Ik had ZWEG n.l.

18 Augustus.......
19 Augustus.......
20 Augustus.......
21 Augustus.......
46.
een brief gezonden met de afspraak, dat ik
hier bij het toestel zou blijven en hij op
de Magda eveneens. Zoodoende kon ik hem in
den kortst mogelijken tijd de noodige inlichtingen
verstrekken en antwoorden op
eventueele vragen.
De gia seint echter, dat de Gezaghebber
er niet is, eerst eind September komt.
's Middags komt de patrouille Etje met
gaba-gaba, obat en als voornaamste een heel
blik met kigi's.
Na telling blijken dit 3651 goede en 2570
valsche te zijn, zoodat we voorloopig behoorlijk
zijn ingespannen.
Ik kan nu ook beginnen met den aankoop van
ethnographica.
In radio-verbinding gebleven met de Magda
om den vivresopvoer te regelen.
Aanmaak van prauwboorden.
P.a. Etje met 3 koelies gezonden naar Edaritadi,
om Kapoh tentzeil en bijlen te brengen.
Het bivak aldaar zal ingedekt moeten
worden met boomschors.
Tevens moet Etje wat vivres meebrengen.
Zelf met de prauw op meting uitgegaan
langs den Z.W. oever van het meer.
Voorbij Aujeboe varende werden wij door
een man met pijl en boog gedreigd, aanduidende,
dat we weg moesten gaan. Nu was het
ook niet mijn bedoeling om aan land te
gaan, doch het schijnt daar toch niet heelemaal
in den haak te zijn. Ik zal er zoo
spoedig mogelijk met een patrouille
heen gaan om kennis te gaan maken.
Overnacht op het groote eiland, dat Majarija
heet.
We werden er overvallen door een zwerm muskieten,
die behoorlijk anthropophiel waren;
ik werd aan alle kanten gestoken. Een tiental
exemplaren verzameld voor onderzoek
door den gia.
's Morgens blijkt alles in de wolken te zitten,
het regent en mist overal. Ik kan geen
baken zien, geen schets maken.
Daar het maar anderhalf uur roeien is, ga
ik onder deze omstandigheden maar liever
naar huis, ofschoon het mijn bedoeling was
om drie dagen uit te blijven.
Te 12 uur daar gearriveerd. In den middag
komt ook Etje terug; Kapoh is gearriveerd
aan de rivier en reeds aan den bouw
van het vivresbivak begonnen.
Zondag. In bivak verbleven, uitwerken metin-

gen.
22 Augustus.......... Meetwerk in de omgeving.
Etje en de agent, die bij hem was: Doelkoernaini
hebben de ambachtschool afgeloopen
en zijn dus de aangewezen timmerlui.
Er worden direct planken en balken gezaagd
en zij beginnen met den aanmaak van
en vensters.
deuren
23 Augustus.............. Ik trek er voor vier dagen op uit voor meetwerk
in den N.W. hoek: den Stormhoek.
Neem p.a. Pattiwael en 6 roeiers mee.
's Avonds in bivak op een klein stukje
strand aan den 0. oever.
24 Augustus
25 Augustus..............
26 Augustus..............
47.
Verder gegaan met metingen. Moest echter
reeds om 12 uur staken wegens regen en mist.
In bivak gegaan op een stukje strand aan den
ingang van dezen Stormhoek.
Verder gegaan met meetwerk, nu langs den
W. oever van den Stormhoek.
Gisteren zagen we reeds, langs den oever van
een kampong metende, iemand achter de struiken
verdekt opgesteld met pijl en boog.
Blijkbaar wenschte hij ons alleen in de gaten
te houden. Vandaag werden wij aan den W.
oever bij een kampong van ca. 12 huizen zeer
onhartelijk ontvangen en moesten zelfs de
beenen nemen, wilden wij niet voor de keus
gesteld worden om bepijld te worden of zelf
te schieten. Voor dit laatste voelde ik
niets; zooals bij alle Papoea's gaat het
hier natuurlijk om de moeilijkheid van het
eerste contact en als ik met een grootere
patrouille kom, heeft dat eerste contact vanzelf
heel wat vriendschappelijker plaats.
Thans zien zij geen numerieke meerderheid en
zouden de meerderheid in kracht eerst bloedig
moeten ondervinden; wat ik juist wensch
te voorkomen. Ik vermoed dan ook, dat het
volgende bezoek zeer vreedzaam zal verloopen.
Bij de volgende kampong was de ontvangst
niet veel beter.
De Kapaoekoe's bij Paniai hadden al gezegd,
dat het aan den overkant "péw" was.
Om 10 uur reeds klaar met metingen tot bij
een vooruitstekende tandjoeng, waar we we-

27 Augustus
28 Augustus
29 Augustus..............
30 Augustus..............
48.
gens den zwaren golfslag niet langs durfden.
De oversteek maken naar den anderen oever,
om huiswaarts te keeren, ging nog veel minder,
zoodat we rustig om den hoek lagen te
wachten op het luwen van den wind. We lagen
om 6 uur 's avonds nog te wachten, weshalve
in het bivak maar vast liet klaar maken.
Het was niet zoo'n prettig idee, want de vivres
waren op. Om half acht stuurde ik dus
de prauw nog maar eens naar buiten en inderdaad,
de wind was voldoende geluwd om den
oversteek te wagen. Te half 12 's nachts
waren we thuis. Dat het koud was, behoeft
geen betoog.
Metingen uitgewerkt.
Wacht op de spoedpatrouille van den Hphc Gimon(die
in de plaats van Rahakbau komt).
De boomschors moet reeds ver de rivier op
gezocht worden. Er ligt regelmatig een patrouille
bij het vivresbivak, die boomschors
zoekt, terwijl prauwen van hier ze ophalen
Er is ontzaggelijk veel noodig en ik vrees
dat we nog moeilijkheden zullen krijgen bij
het zoeken, voordat het gebouw half af is.
Binnen enkele dagen zal het volgende gedeelte
van 8 M. klaar zijn. De radio krijgt dan
vast een eigen kamer, alsmede de chba.
De achterste helft van het eerste gedeelte
wordt dan voorloopig goedang en de deuren
en vensters komen er in. Dat is me zeer welkom,
want de Dzjonggonao, die er gisteren en
vandaag waren, worden steeds vrijpostiger.
Ik heb de heeren echter nog noodig voor geleide
naar de Oehoendoeni, zoodat ik liever
geen ruzie riskeer en ze beter met gesloten
deuren kan afpoeieren.
Had heden weer een behoorlijke malaria aanval,
die tot boven de 39 liep.
De patrouille Gimon arriveert heden,
brengt wel de post maar niet de blikken mee
waarin het verwachte teekengereedschap zit

31 Augustus.
1 September.............
2 September...........
3 September............
Wuwung is vermoedelijk 1 a 1½ dag achter
hem.
Geen werkzaamheden ter gelegenheid van den
verjaardag van H.M. de Koningin.
Des morgens aan de gestraften bekendgesteld
aan wie en welke strafremissies bij deze
gelegenheid zijn verleend.
Voorzoover de voorraden dat mogelijk maken
een feestmenu uitgedeeld.
Daar de Hphc Wuwung nog steeds niet verschijnt
en de vivres bijna op zijn, den Hphc
Gimon met alle koelies en gestraften en enkele
agenten uitgezonden om hem tegemoet te
gaan.
Hij moet, wanneer hij de patrouille ontmoet
vóór de rotanbrug, met hem terugkeeren naar
het vivresbivak. Ontmoet hij de patrouille
echter aan de rotanbrug of verder, dan moet
hij de vivres van Wuwung overnemen, en moet
deze laatste omkeeren voor verdere aanvoer.
Als hij terug is in het vivresbivak, moet
hij de koelies daar onder dekking achterlaten
om boomschors te verzamelen, terwijl de
gestraften de vivres naar hier transporteeren.
In den namiddag keert Gimon terug.
De patrouille Wuwung was zeer vertraagd,
doordat de nieuwe koelies zich nog moesten
aanpassen aan het pikoelen. Hun schouders waren
bijna zonder uitzondering zwaar ontveld
en verschillende droegen de vrachten aan
de draagbanden niet op de schouders, doch
op de eenigszins uitgespreide bovenarmen.
Gimon heeft de vrachten dan ook bij de
rotanbrug overgenomen, terwijl Wuwung omkeerde,
zoodat de koelies nu, een dag of
vier onbeladen terugloopende, tijd hadden
om zich te herstellen van de schouderontvellingen.
Behalve veel niet eetbare barang en
bijspijzen was het nuttig effect 45 blikken
rijst, 12 blikken katjangidjoe, 4 blikken
gezouten visch; 3 suiker enz.
De dokter is thans ook uit Orawja vertrokken
en kan dus op het traject de koelies
controleeren.
Het dak, dat gisterenavond op diverse plaatsen
lek is gebleken, op enkele gedeelten
met een derde laag laten bedekken. Ik hoop
niet, dat er nog meer lagen bij moeten komen
voordat het afdoende wordt; ik zou dan
eerst de dakconstructie moeten gaan versterken.
Voorbereidingen voor de patrouilles op
morgen:
49

De p.a. Kapoh en Indey vertrekken met alle
koelies: 47, om in bivak 10 vivres op te halen.
De chba vertrekt met 3 agenten en 3 gestraften
naar Wanewaboe ter registratie.
Hij zal zoo ongeveer 4 dagen noodig hebben.
Ik zelf ga uit naar den Stormhoek voor
verdere metingen van de kust en het aangrenzende
gebergte.
Ik denk ook vier dagen noodig te hebben
zal morgenvroeg den chba c.s. meenemen en
afzetten in Wanewaboe en hem daar ook weer
afhalen.
Het is echter mogelijk, dat ik eerder terug
ben. De bewolking is zeer ongunstig den
laatsten tijd; toppen van 100 M. zitten
zelfs regelmatig er onder.
De bedoeling was, om eerst den Stormhoek
te gaan bezoeken met een grootere patrouille,
teneinde de onwelwillende kampongs eerst in
nader contact met de Kompenie te brengen.
Ik heb echter geen grootere patrouille beschikbaar
en heb derhalve eerst nog agenten
van Orawja naar boven gecommandeerd.
De proeftuin is op een vrijwel totale mislukking
uitgeloopen. Heb daarom vandaag een
20 man aan het werk gehad om van elders humusaarde
aan te sleepen, waarvan de groentebedden
zullen gemaakt worden. De rest zooals
padi, katjangidjoe enz. laat ik schieten.
4 September........
Patrouilles gaan uit als
gisteren vermeld. Ik ga
meteen door naar het bivakje
aan den ingang van
den Stormhoek, om daar
panoramaschetsen te maken.
Het medenemen van den
chba met aanhang bleek
niet mogelijk; de prauw
is er te klein voor, zoodat
hij met Kapaoekoeprauwen
is vertrokken.
5 September............
De Stormhoek verder afgemeten
en op dezelfde
plaats als gisterenavond
in bivak.
Tegen den avond, als
de lamp aangaat, wordt
het bijna onhoudbaar van
de vele muskieten; in een
dikke laag liggen de doode
insecten om de Petromax
heen. Het zijn echter
geen stekende muskieten,
zij hinderen slechts door
hun aantal.
50

6 September..........
7 September....... Teekeningen uitgewerkt.
Verderen bouw van de barak.
Gezondheidstoestand is gunstig.
Gisteren meldde zich een dysenteriepatiënt,
doch de emitine was op. Hij bleek echter
vandaag al genezen, dus zal het wel buikloop
zijn geweest. Overigens
zieken elken dag.
zeer weinig
A.R. meldt de aankomst van den
met de aanstaande boot te Oeta.
Gezaghebber
8 September.........
51.
Na eenige uren werk klaar met de metingen,
voor zoover van hieruit mogelijk; de eerste
dag is het heldere lucht geweest, zoodat de
bergen vlak voor me goed genomen konden worden;
thans zit alles weer in de wolken, weshalve
ik eerst naar huis ga om in te teekenen.
Zijn om 1 uur n.m. thuis.
Geen bijzonderheden hier. Daar alle koelies
zijn weggestuurd, schiet het werk niet erg
op, met slechts een 15 strapans ter beschikking.
Radiokamer is echter al klaar, de daar
naast gelegen kamer, voor den gia bestemd,
ook.
In enkele dagen hoop ik een nieuwe kamer van
8 x 3½ M klaar te hebben, waarin het politiepersoneel
gaat slapen, zoodat ik mijn
eigen kamer vrij heb en een gelijk groote
kamer als goedang. Nu de vivres in grootere
hoeveelheden aangevoerd worden, is een overzichtelijke
goedang wel noodig.
Om 10 v.m. komt de chba met zijn patrouille
terug, met een zeer bedrukt gezicht.
En met reden: zij waren eenvoudig uit de
kampong Oost van Wanewaboe weggejaagd en hebben
zeer groote gevaren geloopen.
Hij had opdracht om te registreeren in
Wanewaboe en, als hij den tijd had, ook nog
in de meer Oostelijk gelegen kampongs. In
Wanewaboe was de registratie vlot verloopen,
in de andere kampongs echter niet. Bij een
kleine kampong van ca. 10 huizen gekomen,
waren de bewoners reeds gevlucht naar een
grootere kampong in de nabijheid. Toen zij
in bivak wilden gaan op een kleinen heuvel,
ca. 200 M. van de groote kampong, bleek deze
heuvel bezet door gewapenden die dreigend
optraden. Bij de kampong zelf waren posten
gezet, dat er niemand van de patrouille in
zou kunnen komen. Van verschillende kanten
tegelijk werden zij bedreigd door een goede
honderd mannen, allen bewapend met pijl en
boog. Vervolgens werd hun gezegd, dat zij
zoo snel mogelijk hadden te vertrekken.
Hieraan is toen maar gevolg gegeven, waarna
de patrouille in de onaangename positie kwam

52
9 September
10 September
11 September
van op de hielen gevolgd te worden, op enkele
meters afstand, door een gewapende bende.
Het zou wel niet noodig zijn geweest om te
vertrekken, daar enkele goedgerichte schoten
een einde aan deze opstandigheid gemaakt
zouden hebben. De patrouillecommandant
noch de chba hebben deze verantwoordelijkheid
aangedurfd, doch toen zij zich op
zeer korten afstand lieten omsingelen, gaven
zij zich geheel in handen van deze menschen.
Nu het goed afgeloopen is, ben ik blij, dat
het zonder schieten ging. Deze z.g. overwinning
is hen nu natuurlijk naar het hoofd
gestegen en het is nog een groote vraag of
het eerstvolgend bezoek zonder schieten af
kan loopen.
Het beste is er met een grooten troep naar
toe te gaan en in de kampong in bivak te
gaan. De bevolking loopt dan aanvankelijk
natuurlijk weg, doch komt van zelf terug.
Uitwerken teekeningen.
De bivakbouw begint een beetje te vlotten.
Het is nu tenminste al een huis van vijf
vertrekken. Het meeste oponthoud geeft het
verzamelen van boomschors; er zijn enorme
hoeveelheden noodig.
De Resident seint, dat de A.R. Cator en de
Gezaghebber met deze boot naar Paniai zullen
komen en draagt op, de bewuste vijandelijke
kampong vooralsnog niet te bezoeken;
tevens om alles te vermijden, wat aanleiding
zou kunnen zijn, dat geweld gebruikt
zou moeten worden. Dat beteekent, dat het
werk voorloopig gestaakt moet worden, want
het eigenaardige is, dat alles wat we geregistreerd
hebben, ook bevriend was. Een
enkele maal werd een vijandige houding bemerkt
en achteraf blijkt, dat dit geen
vrienden waren van onze vrienden. Zeer waarschijnlijk
worden wij als vijand beschouwd
door de stammen, die in vijandschap leven
met den stam, waar wij ons vestigden.
Overal elders dan op de plaatsen, die reeds
werden geregistreerd, is men vijandig in
zijn optreden.
Een zeer gewichtige conferentie werd vandaag
belegd. We hebben de Kapaoekoe's uitgenoodigd
om mede te deelen, wie aanvankelijk
de eigenaren waren van den grond, waarop
wij ons vestigden. Dit blijken vier personen
te zijn, waaronder de kepala van de Moté's
uit Paniai.

Zij gaan accoord met afkoop van hun
rechten en wel voor per man een bijl en 10
kigi's. Men zal toegeven, dat dit een zeer
lage afkoopsom is volgens onze begrippen.
Ik heb daar dan ook onmiddellijk in toegestemd
en bij het overhandigen werd hun in
bijzijn van familie en kennissen nadrukkelijk
onder het oog gehouden, dat thans deze
grond eigendom was van de Kompenie.
Ik kreeg den indruk, dat de vier belanghebbenden
zeer tevreden zijn weggegaan.
Vermoedelijk hadden zij hun bezit ook al
afgeschreven.
Thans resteert nog goed te maken den
regelmatigen "roof" van prauwen, dien wij plegen
in de kampong bij het vivresbivak.
Wij kennen nu wel voldoende van de taal,
om uit te zoeken wie de eigenaren van deze
prauwen zijn en we hebben ook voldoende kigi's
om hen rijkelijk schadeloos te stellen.
Vanmorgen de Hphc Gimon met gestraften
en koelies naar het vivresbivak gezonden
voor drie dagen, om daar boomschors te verzamelen.
Als Wuwung er eerder is, zal hij terugkomen
met de gestraften en verzamelt de patrouille
van Wuwung verder, een paar dagen
lang.
12 September........ Toch blijkt bij nader inzien de kwestie
over den grond niet zoo eenvoudig. Vanmorgen
was er groote ruzie, de tonowi's der Dzjogli
en der Moté gingen elkaar
te lijf en kennelijk
was de tonowi der
Dzjogli er heelemaal
niet mee tevreden, dat
hij niets gekregen had.
Ik begin te vermoeden,
dat het hier om een
soort communaal bezit
gehandeld heeft en
dat daarom de tonowi

54.
der Dzjogli ook aanspraak maakt op een deel
van de afkoopsom.
Maar om dat uit te zoeken, moeten wij toch
nog iets meer van de taal kennen.
In den avond komt
de dokter thuis. Hij
heeft onderweg malaria
gekregen, was
reeds 1 September
vertrokken uit Orawja,
doch heeft enkele
dagen in de bivaks
moeten verblijven om
op te knappen.
Hij brengt slechte
berichten mee: van
de nieuwe ploeg koelies
zijn er 3 overleden.
Hij was er niet bij
geweest, zoodat de
oorzaak nog onbekend
was. Een ander lag met
longontsteking; zijn
toestand was nog gevaarlijk,
doch er was
hoop, dat hij er bovenop
zou komen.
De ploeg koelies
was door den dokter
nogal uitgeput aangetroffen.
Vermoedelijk
heeft de eerste spurt
hen te hard aangepakt.
13 September......... Ethnographica verzameld.
De bouw van de barak vordert thans goed;
de boomschors komt in voldoende
zoodat het dak bijna klaar is.
hoeveelheid,
Den laatsten tijd koopen we zeer veel bajam
en garnalen in. Garnalen hebben
1 tot 1½ petroleumblik op een dag.
we soms
Het is inderdaad zooals Auki reeds gezegd
had: in den drogen moesson veel garnalen.
14 September...........
Hij had het daarom raadzaam gevonden om enkele
dagen rust voor het geheel voor te
schrijven.
Dat kan momenteel gerust. Ik heb reeds voor
een maand vivres boven, zoodat ik al voldoende
speling heb. Ik zal daarom de ploeg
Kapoh een dag of vier aanhouden, tot de
ploeg Wuwung weer boven is en hen boomschors
laten verzamelen. Komt Wuwung, dan gaat Kapoh
weer naar beneden en blijft de ploeg
Wuwung een dag of vijf boomschors verzamelen
Ben vandaag de kampong ingeweest om te kijken
of er nog ethnographica te verzamelen
zijn in de huizen.
De collectie voorzoover voorradig laten inpakken
en gereedmaken ter verzending.
Het verkrijgen van vrouwenkleeding valt

15 September.......
16 September
17 September..... 0m 11 uur v.m. huiswaarts vertrokken.
De radiotolegrafist blijkt inderdaad van mijn
oproep niets gehoord te hebben, zoodat kennelijk
het toestel defect is. Ik zal er
maar niet over denken om het ding mee
men op mijn doorsteek.
te ne-
55.
niet mee. Ik zal toch voor de ethnographische
collectie eenige vrouwenrokjes e.d. moeten
hebben, maar de dames believen niet! en de
mannen hebben niets in te brengen.........
Ik vermoed tegen het einde van de maand de
heele barak nog klaar te hebben. Een enkele
kik met de mededeeling, dat er weer kigi's
gegeven worden voor bamboe en groote hoeveelheden
worden aangesleept. Voorloopig
werkt de inflatie van de kigi's nog niet.
Met den gia naar het eiland Majarija. Hij
moet er muskieten vangen, naar aanleiding
van mijn mededeeling, dat ik er destijds
ongenadig gestoken ben.
Ik zelf verricht teekenwerk.
Had de rimboezender mee, die verondersteld
wordt weer in orde te zijn.
Kreeg de zender uit het bivak zeer duidelijk,
doch deze hoorde blijkbaar mijn seinen
niet, want hij riep slechts op zender
op mijn bericht te antwoorden.
Op het eiland overnacht.
18 September......Uitwerken metingen; bivakwerkzaamheden.
De Dzjonggonao zijn er weer en toonen zich
nogal gauw op de teentjes getrapt. Het bevalt
hun heelemaal niet, dat het bivak net
als voor de Kapaoekoe's voor hen verboden is
behalve voor hun hoofden. Toch moet het al-

56
dus geregeld worden, want de bevoorrechting
van Dzjonggonao boven Kapaoekoe's kan niet
voortduren.
Toen de dokter behalve bij de Dzjonggonao
ook anthropologische metingen deed bij Kapaoekoe's,
zijn de Dzjonggonao verontwaardigd
weggegaan.
19 September....... Metingen in den N.O. hoek van het meer, waar
de oever nog niet
in kaart is gebracht.
Bij een van
de diepinstekende
waterplassen kwamen
we vrij dicht bij
de vijandiggezinde
kampong, waar Sitanala
zoo smadelijk
werd verjaagd.
Ik werd thans aangeroepen
door enkele
ongewapenden. Ik
liet ze komen en
daarna kwam een
verhaal, waaruit
ik begreep, dat zij
vredelievend waren
en dat ik mee moest
naar de kampong om
daar een varken in
ontvangst te nemen.
De bemiddelaars
zelf waren van Weramoeka,
de "vijanden"
stonden op
een afstand, ook
ongewapend, te
wachten. Het leek
mij inderdaad in
den haak; dat zij

20 September.
21 September.........
ons een valstrik zouden willen leggen door
ons naar de kampong te lokken, lijkt mij
zeer onwaarschijnlijk. Ik had graag meegegaan,
misschien kan de heele kwestie in orde
komen. Edoch.......het verbod van den Resident,
om er voorloopig naar toe te gaan.
Heb daarom de lui gezegd, dat ze naar
het bivak moeten komen en daar hun varken
brengen.
Zij zeiden zulks te zullen doen, doch vrede
sluiten in hun eigen kampong of naar het
bivak van de Soerabajamenschen gaan, is
iets anders. Ik ben benieuwd of ze het zullen
doen.
Uitwerken metingen, bivakwerkzaamheden.
De barak vlot goed, het dak is bijna geheel
ingedekt met enkele laag.
Zal morgen de eerste partij ethnographica
naar Ambon verzenden.
In den voormiddag komt de hphc Wuwung met
zijn patrouille. Zeer slechte berichten:
de vierde koelie, die door den gia in een
der bivaks voor longontsteking was behandeld,
heeft het niet gehaald en is inmiddels
overleden.
Verder heeft Wuwung er 19 met diverse
ziekten, waaronder dysenterie en vermoedelijk
ook longontsteking, naar Orawja gezonden,
terwijl hij er nu 10 ziek meebracht,
waarvan er twee ook longontsteking blijken
te hebben.
Van het nieuwe contingent Waroppenkoelies
ad 50 man blijken er nu dus slechts 27 capabel
te zijn. De selectie, zoo er al selectie
is geweest, was echter ook abominabel
slecht.
Een uurtje later komt Bobotara, de tonowi
der Moté in Paniai, vertellen, dat de
lui van de vijandige kampong bij zijn huis
zijn met een varken, doch hier niet durven
komen. Of wij er nu maar naar toe zouden
gaan..............Dàt heb ik geweigerd; als
ze spijt hebben van hun optreden, moeten
ze ook maar den moed hebben om hier te durven
komen: heb hun daarom laten mededeelen,
dat wij niet meer boos waren, maar dat zij
hier moesten komen met hun varken, in het
bivak.
En inderdaad, een uur later waren ze er
Sitanala herkende er twee als de aanvoerders
van den troep, die hem verjaagd had.
Ze waren vrij timide, beloofden tien varkens
te zullen brengen.
57

Zoo'n vaart zal het
wel niet loopen.
Het varken, dat
ze nu brachten werd
echter voor hun oogen
met één welgemikt revolverschot
gedood.
Daarna werd hen aan
het verstand gebracht,
dat, als zij boos waren
wij het ook waren,
doch als zij niet boos
waren, wij ook niet en
daarom in den vervolge
"emoroda" en "moegamoega"
enz. Daarna heb
ik hun als tegengeschenk
nog een mooie
bijl gegeven en elk
van hen een van mijn
grootste kigi's. Wij
hebben druk aan elkaars
vingers getrokken
(den knokkelgroet,
tevens vriendschapsbetuiging)
en daarmede
was het incident gesloten.
Hun clan blijkt die
der Gobai te zijn.
Het zijn gewone Kapaoekoe's,
misschien
iets forscher van postuur
dan de middelmaat, doch overigens hetzelfde
type.
In den namiddag een patrouille uitgezonden,
waarmede een gestrafte, die expiratie
van straf heeft, terugkeert, en waarmede de
post en de zending ethnographica meegaat.

Ook de pa. Kapoh zal morgen met de oude Waroppenploeg
(40 man) naar Cbk. 6 vertrekken
om vivres op te halen.
22 September........ De Magda is zonder mijn voorkennis vertrokken
naar Japero, zoodat ik geen verbinding
kan krijgen met den Assistent-Resident, die
per Fomalhaut in Oeta komt en dan naar hier
zal komen. De Magda blijkt bovendien ook
nog defect te zijn geraakt en ligt dus voorloopig
in Japere. Het ergste is, dat ik
niets weet omtrent den toestand van de koelies,
die door hphc Wuwung naar Orawja zijn
gezonden wegens ziekte. Gezien den toestand,
waarin de koelies, die bovenkwamen, waren
en de droevige resultaten onderweg, vrees
ik ook daar het ergste. Door gebrek aan
verbinding kan ik er geen rapport over krijgen
en kan de dokter geen instructies geven
voor hun behandeling aldaar.
Voor vandaag zijn we geinviteerd op het
varkensfeest te Oeiboetoe. Na afgewacht te
hebben of er nog telegrammen zijn, gaan we
om ca. 9 uur op stap en zijn om ruim 11 uur
in Oeiboetoe. Het schijnt dat de gansche
streek er verzameld is; ik schat het aantal
op minstens tweeduizend, en wel overwegend
volwassen mannen.
We worden feestelijk binnengehaald, kijken
dan het feestterrein eens rond, naar de verschillende
plaatsen waar varkensvleesch verkocht
wordt, en gaan dan in het grootste der
vijf varkenshuizen zitten om het gekochte
vleesch te bereiden en op te eten.
Om 3 uur gaan we huiswaarts en zijn te half
zes weer in het bivak, begeleid door een
troep Paniai- en Oeroemoeka-menschen.
De Dzjonggonao, die een paar Kemandogalui
bij zich hadden, beloven morgen te komen.
23 September....... Een der longontstekingpatiënten is er ernstig
aan toe, terwijl er een derde
stekingspatiënt is bijgekomen.
longont-
In verband met deze ernstige zieken en de
tegenslagen, die we op dit gebied regelmatig
hebben, acht ik het gewenscht om eerst te
beginnen aan den bouw van een klein ziekenhuis
voor de koelies, waarin de zieken rustig
en tochtvrij met goede verpleging
liggen.
kunnen
Er wordt onmiddellijk
maakt.
een aanvang mee ge-
24 September....... De ernstige longontstekingpatiënt blijkt er
nu ook nog dysenterie bij gekregen te hebben
zoodat zijn toestand zeer gevaarlijk is.
Verder zijn er 11 dysenterielijders en nog
7 gevallen van bof, waarvan drie met bijbal-

25 September....
ontsteking, hetgeen volgens den dokter in
dit groot percentage iets bijzonders is.
De bouw van het ziekenhuisje vordert goed.
De hphc verzoekt opgave van de vivres enz.
die per Octoberboot moeten gezonden worden.
Dat is niet zoo eenvoudig. De thans aanwezige
koelies zijn niet bijzonder sterk;
van den anderen kant zullen zij wel opknappen,
als zij den tijd een beetje krijgen,
terwijl een nieuwe ploeg koelies toch ook
eerst moet inloopen.
De beste methode lijkt mij dan ook de etappenopvoer
te zijn. De koelies loopen dan
telkens een of twee dagen belast naar boven,
doch hebben dan een dag, dat zij leeg terugloopen.
Bovendien is het bij den etappenopvoer
veel minder bezwaarlijk om een extra dag
rust te geven dan bij een doorvoer van de
basis naar boven.
Indien er echter in etappen gewerkt moet
worden, dan moet er ook noodzakelijk een
grootere hoeveelheid zijn om te transporteeren,
anders heeft etappenopvoer geen zin.
Heb daarom den hcvp voorgesteld om per Octoberboot
ineens weer drie maanden vivres te
zenden.
In deze omstandigheden moet mijn doorsteek
naar de Wapoga, of zelfs maar de kortere
naar de Warenai of Siriwo vervallen.
Naar de Wapoga is volgens den dokter vrij
wel uitgesloten te achten; de koelies halen
dat niet. Naar de Siriwo zou wel mogelijk
zijn; ik heb er maar een twintig á vijfentwintig
koelies voor noodig en zooveel flinke
kerels zijn er wel onder te vinden.
Doch wat ik dan achter laat is al zeer weinig
zaaks en daar zal de Gezaghebber zeer terecht
wel ernstig bezwaar tegen hebben.
Het is zeer jammer; vooral de doorsteek naar
de Wapoga, die vermoedelijk door de Kemandogastreek
zou loopen, lijkt mij zeer interessant.
Uit het vivresbivak worden weer 5 koelies
ziek teruggezonden naar den dokter; drie
blijken niets bijzonders te hebben, twee
zijn er bij met bof.
Het risico bestaat, dat de bof, die een
epidemische ziekte is, zich sterk zal gaan
uitbreiden.
's Middags komen lui van Koetadi, dat is
van den overkant van het meer, met een flink
varken. Ofschoon ik er niet veel voor voel
om bijlen af te staan - we hebben er niet
veel meer - doe ik het in dit geval wel
want het zijn lui uit de nabijheid van de
kampong, die mij scheen te willen bepijlen,
toen ik daar meetwerk aan het verrichten was.

26 September
27 September
Het schijnt, dat er bekendheid komt onder
de bewoners om het meer, dat wij een gevaarlijk
wapen hebben in onze karabijnen, terwijl
wij goedaardig zijn als ze ons te
vriend houden. Het is wel eigenaardig, dat zij
komen vlak na het varkensfeest te Oeiboetoe,
waar deze menschen ook waren en waar wij een
demonstratie van de doordringingskracht van
den karabijnkogel hebben gegeven.
De Magda kan de stukken niet repareeren,
zoodat ik zonder verbinding blijf, tenzij
een der andere gewestelijke vaartuigen de
radio van boord kan halen en naar Oeta brengen.
De A.R. zal, blijkens een telegram van een
dezer dagen vanaf de Fomalhaut, op morgen
uit Orawja vertrekken naar boven.
Alles bijelkaar 9 bofpatiënten, waarvan
vijf met bijbalontsteking.
Het weer is omgeslagen, we hebben den heelen
dag regen of zwaren wind. Het is onaangenaam
guur weer, alles is bewolkt of mistig.
Laten beginnen met het egaliseeren voor den
bouw van koelieverblijf en kookloods.
Ik heb bekend gemaakt, dat ik graag "bitoe"
wilde hebben met wortel en aarde.
Bitoe is een mooie soort orchidee, waarvan
de bladstengels bij het ouder worden een gele
kleur krijgen en dan gebruikt worden voor versiering
in het vlechtwerk.
Het loopt onmiddellijk storm en in een paar
uur tijd heb ik meer dan ik kan gebruiken.
Het ziekenhuis is klaar en wordt geïnstalleerd;
de zieken worden er per draagbaar
61

28 September.......
29 September
30 September
62.
naar toegebracht. Het moet een naam hebben
en ik besluit tot " Bernhardziekenhuis ".
Thans is dringend aan de orde een nieuwe
W.C., ter vervanging van de voorloopige, die
thans noodig dichtgegooid moet worden.
Er zijn echter moeilijkheden. Laten uitloopen
in het meer acht ik niet verantwoord:
het zou zoodanig besmet kunnen worden, dat
onder de bevolking dysenterie uitbreekt.
Van een anderen kant is de grond hier echter
zeer, zeer weinig doorlaatbaar, zoodat de
faecaliën niet of slecht zullen wegzakken.
Ik moet dit toch probeeren en projecteer
daarom aan den rand van het ravijntje bij
het bivak een zinkput van 4 bij 2 meter oppervlak
en twee meter diep.
Mislukt dit dan toch, dan moet er tzt. maar
een septictank gebouwd worden.
Ik zal de koelies nog twee dagen aanhouden;
de gia meent, dat ze al een beetje beginnen
op te knappen en hij hoopt het grootste
deel goed te kunnen keuren voor vertrek.
In dit stadium komt me deze aanhouding wel
gelegen, want ik heb hier veel werkkrachten
noodig; doch veel langer kan het niet in
verband met de vivres.
Bij het graven van den zinkput stooten we
op een steenachtige kaolinlaag, die vermoedelijk
wel doorlaatbaar is: er loopen tenminste
wateradertjes doorheen en ze ziet er
eenigermate poreus uit.
Den chba naar Wamani gezonden ter herregistratie.
De vorige maal was het min of meer
op de gis gebeurd, daar de meesten waren
weggeloopen.
Een veldpolitieagent blijkt nu ook bof
te hebben met bijbalontsteking; een koelie,
die reeds bof had, heeft er bijbalontsteking
bij gekregen.
De longontstekingpatiënten zijn vooruitgaande.
De Dzjonggonao zijn er weer eens.
De laatste vier dagen is het guur, regenachtig
weer. Het ziet er niet naar uit dat
we droge tijd hebben; integendeel, er valt
een enorme hoeveelheid water en de omgeving
van het bivak is een modderpoel.
In den middag komt Sitanala terug van Wama-

ni. Er was nu niemand meer weggeloopen,
hij had alle mannen thuis getroffen.
Hiermede is ook de laatste twijfelachtige
kampong geverifiëerd, zoodat nu alle gegevens
betrouwbaar zijn, voorzoover thans
geregistreerd.
Dit zijn in totaal
9222 Kapaoekoe's
en 325 Dzjonggonao.
Tegen den avond
patrouille gezonden
naar het vivresbivak;
zij
zullen daar overnachten
en morgen
in alle vroegte
te kunnen vertrekken,
op weg naar
Cbk.6, voor nieuwe
vivresopvoer. Tevoren
zijn alle koelies
gekeurd door
den dokter en deze
heeft er liefst
19 afgekeurd van
de 51, terwijl 5
roeiers eveneens
zijn aangehouden.
De patrouille onder
den hoofdposthuiscommandant
Gimon met 2 agenten
vertrekt dus

64.
l October......
2 October......
met slechts 27 koelies.
Als hij den A.R. ontmoet, zal hij een der
agenten als gids afstaan.
Een der longontstekingpatiënten heeft er
dysenterie en bof bijgekregen, een andere dysenterie
erbij. Toch is het gevaar voor hun
leven geweken.
Den heelen dag heeft er een zeer zware
wind gestaan; het is een halve storm. Nog
steeds guur, onaangenaam weer, allesbehalve
herstellingsoord, zooals we in het begin wel
eens dachten.
Verneem van den Resident, dat de Magda gesleept
zal worden naar Ambon, doch dat de radiotelegrafist
met zijn toestel in Oeta afgezet
zal worden, waarna hij zich zal vestigen
te Orawjabivak.
De nieuwe W.C. is bereids in gebruik gesteld.
De bouw van koelieverblijf en kookloods, elk
15 maal 5 meter is reeds begonnen.
Nog steeds niets van de patrouille Kapoh;
die is reeds 22/9 vertrokken en had nu zonder
iets te forceeren gemakkelijk terug kunnen
zijn. Waar Kapoh een zeer flink en betrouwbaar
agent is, vrees ik met groote vreeze, dat er
weer iets bijzonders aan het handje is.
Ik ben er me zoo langzamerhand op gaan instellen,
dat er geen enkele patrouille naar boven
komt zonder slechte berichten.
Om 10 uur v.m. komt de patrouille Kapoh, met
de verwachte slechte berichten. Hijzelf kon
niet tot Cbk. 6 komen wegens een gezwollen
voet, terwijl de pa. Baoe Ili aldaar 4 zieken
moest achterlaten, en 5 koelies wegliepen.
Kapoh kwam dus terug met 17 koelies en een
schijntje vivres.
Van deze 17 zijn er twee met gezwellen op de
borst, waarvan de dokter de oorzaak niet kan
nagaan, zoodat in ze zal moeten aanhouden.
Verder komen er vandaag twee dysenteriegevallen
bij, zoodat kennelijk de explosie
niet aan het afloopen is, zooals ik reeds aan
den Resident seinde.
De bouw van de kookloods vordert goed,
doch het hout is op.
De koelies van Kapoh blijven in het vivresbivak
om op verhaal te komen, terwijl zij
ondertusschen boomschors verzamelen; 2 dagen
rust zal volgens den gia voldoende zijn.
3 October........ Den chba naar de rotanbrug gezonden, gelijk
het verzoek van den A.R. luidde, om hem af te
halen.
De politie verhuisde vandaag naar het definitieve
verblijf, terwijl de twee kamers, die
zij thans occupeerden, in orde worden gemaakt

4 October......
65.
voor logeerkamers.
Het wachtlokaal
is ook
klaar en de
plantonwacht ingesteld,
zoodat
thans dag en
nacht de uren geslagen
worden en
de signalen voor
den inwendigen
dienst gegeven.
De weg naar het
strand is ook
bijna klaar; zoodat
het er nu op
begint te lijken.
Er staat al enkele
dagen een
harde wind, die
den geheelen dag
doorzet. Het
gras, voor zoover
niet door hout
vastgelegd, vliegt
van de daken. De
hevige regens
blijken uit de
tabellen, de wa-
terstand van het meer is meer dan 1 M. hooger
dan een maand geleden. De algemeene
windrichting is nu in plaats van Noordwest,
meer Zuid tot Zuidwest geworden.
Oostenwinden zijn er maar zelden meer.
Slechts af en toe is het gebergte vrij van
bewolking; zelfs de lage toppen zitten dagenlang
er in, zoodat van metingen toch
niets zou komen.
Om 3 uur n.m. inspectie van de hier aanwezige
koelies door den gia. Het waren overwegend
menschen, die voor de vorige patrouille wegens
ziekte worden aangehouden.
Thans werden er van de 21 slechts 9 geschikt
bevonden om op patrouille te gaan.
Om 5 uur n.m. vertrek ik met den gia
naar het vivresbivak aan de rivier, ter inspectie
van de koelies, die daar, teruggekomen
van de vorige patrouille, twee dagen
licht werk hadden verricht.
Van de 20 werden er 19 goedgekeurd, terwijl
de eene overblijvende niet werd afgekeurd

66.
5 October...........
6 October
7 October
wegens ziekte doch wegens een schouderwond.
Het waren alle koelies uit de eerste ploeg
Waroppens, dus de ploeg, waaruit de zwakken
ten getale van 58 man door den gia werden
geselecteerd te Oeta en daarna huiswaarts
gezonden.
De patrouille zal dus morgenvroeg vertrekken
met 28 koelies, onder commando van pa.
Baoe Ili.
Hier blijven 18 afgekeurde koelies, die nog
wel geschikt zijn bevonden voor bivakbouw.
Vivresbivak stond vrijwel onder water;
bij de keukens reikte het water tot aan den
vloer. Er was bij den bouw niet op gerekend
dat de meerspiegel zoo kon stijgen.
De in Vivresbivak verblijfhoudende agent
keert terug met den voorraad boomschors, die
er verzameld was; een bedroevend klein beetje.
De afbouw van de kookloods zal wel moeten
wachten op de volgende patrouille.
Het was de bedoeling om tegen 12 uur de
prauw naar Vivresbivak te zenden, aangezien
de A.R. nu wel eens zou kunnen komen. Ik verwacht
hem wel niet voor den zesden of den
zevenden, maar men kan niet weten.
Er stond echter zoo'n enorme wind en
zoo'n zware golfslag, dat er geen sprake van
was, dat de prauw zou kunnen vertrekken.
Deze vertrok dan ook pas nadat de wind
wat minderde, omstreeks 4 uur n.m.
Een agent en twee koelies zullen daar in bivak
blijven tot de A.R. aankomt.
Verdere werkzaamheden aan het complex.
Het pad vanaf den steiger tot de barak verder
afgewerkt. De oude weg was langzamerhand
zoo modderig geworden, dat men er tot over
de enkels in zakte.
De verbinding met Orawja wordt heden verkregen.
Het toestel is door de Fomalhaut naar
Oeta gebracht.
Met de zieken blijkt het gelukkig mee te
vallen; er zijn geen ernstige gevallen.
In den namiddag arriveeren de A.R. en de
Gezaghebber van Lochem. Er liggen echter al
eenige telegrammen voor den A.R., waaronder
een, waaruit blijkt, dat de Gezaghebber alweer
is overgeplaatst en zelfs met spoed
moet vertrekken. Ik heb dus zelfs niet eens
kans gezien om heb bestuur over te geven.

8 October........
9 October........... Tijdens het middaguur, terwijl de A.R.
sliep, sloop een Kapaoekoe zijn kamer binnen
en stal vermoedelijk kigi's.
Toen de A.R. ontwaakte, rende hij
zeldzaam brutaal staaltje.
weg; een
10 October...........
11 October...........
67.
De A.R. bracht 58 nieuwe Waroppenkoelies
mee, hetgeen den stand van zaken geheel
verandert. De doorsteek naar de Noordkust
kan nu doorgaan, aangezien ik nu wel een
25-tal goede koelies kan uitzoeken.
Na het wisselen van eenige telegrammen
wordt besloten, dat ik hier zal blijven,
tot de Controleur Stutterheim, die per
Octoberboot in Oeta zal arriveeren, hier
is aangekomen. Dan zal ik onmiddellijk
den doorsteek aanvangen en dan ongeveer
begin December aan de Noordkust arriveeren.
Inmiddels heb ik hier dan nog den tijd om
een en ander af te werken.
Kocht vandaag twee groote varkens aan,
zoodat ook de koelies voorzien konden worden.
1 uur n.m. vertrekt de A.R. naar het vivresbivak.
De aanwezige koelies hier worden
eerst gekeurd, waarna de gia mede
naar het vivresbivak vertrekt, om de koelies
aldaar eveneens te keuren. Het resultaat
is, dat hier nog 20 koelies overblijven,
die niet in staat geacht worden om
te dragen. De A.R. zal onderweg de 25
slechtsten uitzoeken en deze medenemen
naar Fak-Fak, om vandaaruit via Idore huiswaarts
te keeren. Een verdere selectie
heeft dan plaats tegen dat de Octoberboot
op den terugweg Oeta weer aandoet.
Ik heb voldoende vivres om deze 20 koelies,
die alle nog wel geschikt zijn voor
licht werk - houtaankap en graafwerk voor
het bivak - aan te kunnen houden.
Tegen dat zij weg moeten hoop ik het
grootste gedeelte van het tijdroovende
werk klaar te hebben.
Als de boot in Oeta komt, zal ik alle
koelies samentrekken bij bivak 10, onder
toezicht van den dokter, om dan de aangevraagde
3 maanden vivres in etappes naar
boven te laten brengen.
De Dzjonggonao, die we reeds eenige dagen

12 October...........
verwachten, komen vandaag pas. Het blijkt,
dat zij door de naburige Kapaoekoe's danig
zijn voorgelogen; deze hebben hun n.l. steeds
gezegd dat de "toean-merah-merah", de A.R., er
nog steeds niet was. Eindelijk vertrouwden
zij het niet, zoodat zij nu te laat zijn.
De vrouw van Kigimoeajakigi is den nacht
voor hun laatste vertrek van hier achter in
een der huisjes bevallen.
Wij hebben er niets van gemerkt en den volgenden
morgen zijn zij in stilte naar Koegapa
vertrokken.
Het kind is daar inmiddels overleden.
Met Kigimoeajakigi afgesproken, dat hij Oehoendoeni
zou gaan halen. Hij kan er over 4
dagen mee terug te zijn.
Gezaghebber van Lochem liet op mijn verzoek
zijn geweer met ca. 35 patronen hier
achter, zoodat ik meteen begonnen ben met
het schieten en prepareeren van vogels.
13 October........ De kookloods is bijna afgewerkt, op de dakbedekking
na. In de omgeving van het vivresbivak
is de boomschors uitgeput, zoodat het nu bezwaarlijk
wordt.
Aan den hcvp verzocht de patrouillerapporten
der Militaire Exploratie over de Siriwo
en omgeving bij den GMC aan te vragen en op
te zenden.
14 October......... Tijdens het bezoek van den A.R. is het prachtig
weer geweest - volle maan - doch het is
nu omgeslagen. Er zijn weer enorme rukwinden
en ik heb speciale maatregelen moeten
nemen, dat het gras niet van de daken waait.
De Dzjonggonao van Itoda zijn ook gekomen.
Solekigi met enkele van zijn stamgenooten
zijn naar "Soerabaja", den A.R. achterna,

15 October.....
16 October.....
17 October.....
18 October
Tot dusverre hebben we in totaal 75 dysenteriepatiënten
gehad, 36 met bof, 54
koortszieken, 34 diarrheepatiënten en vele anderen.
Het lijkt wel een polikliniek in plaats
van een exploratie.
Verder gewerkt aan afbouw kookloods en aanleg
van paden om het bivak heen.
Had vandaag een lichte griepaanval; vlg. den
gia zijn er de laatste dagen veel zieken met
griep; het schijnt in de lucht te zitten.
De A.R. seint uit Orawja, dat er van de etappe
Orawjabivak - Bk.10 29 Waroppens zijn teruggekeerd,
die niet verder konden dragen.
Hij seint tevens, dat hphc Gimon niet vòòr
20 dezer uit Bk.10 zou kunnen vertrekken bij
gebrek aan koelies.
In den middag keert de pa Baoe Ili (die
5/10 uit Vivresbivak vertrok) terug met 29
koelies. De toestand dezer ploeg was goed,
behalve dan dat de agent Petoeil Koyama en 2
koelies bof hadden.
Zij brachten 1 blik kigi's mee, waarbij 3100
goede en 3300 valsche.
Er zijn nu 47 koelies boven; ik zal zoo
scherp mogelijk berekenen, hoe lang ik ze in
verband met de vivres kan aanhouden.
Het complex is nu bijna afgebouwd, doch er
is nog een partijtje bunkwerk te verrichten,
o.a. het graven van afwateringsslooten en
het afwerken der paden.
19 October....... Het werk schiet goed op; de kookloods is
klaar, voornamelijk ingedekt met door de be-
69.

70.
volking aangebrachte boomschors.
De laatste dagen 's middags zware regenbuien;
doorloopende zwaar bewolkte lucht: koud, kil
weer.
20 October.....
De groote
hoop werk is
afgedaan. De
barak 40 x 7
M is klaar;
de kookloods
voor staf,
politie en
gestraften in
gebruik genomen.
W.C. is klaar,
alsmede pad
naar den meeroever
met
steiger, steenen
paden om
de heele barak
heen en
naar kookloods,
W.C.
en ziekenhuis;
alle afwateringsslooten
zijn gegraven.
Noodig is nog een koelieloods en een afzonderlijke
gevangenis, niet in de groote
barak; ik zal zien deze nog klaar te krijgen
met de koelies, die ik zal aanhouden
voor den doorsteek. Om behoorlijk op krachten
te zijn, zullen deze de laatste 10 dagen
geen transportdienst meer doen.
Verder worden alle krachten geconcentreerd
op den etappenopvoer.
Op de eerste plaats inspectie der koelies
door den dokter. Hij keurt er 15 goed om
verder te pikoelen; 23 worden er afgekeurd
om huiswaarts gezonden te worden; 4 zitten
er nog met bof, die hierboven zullen blijven
+ 2 gezonde, terwijl er 3 nog in aanmerking
gebracht worden voor etappenopvoer.
De hphc Wuwung vertrekt nu met 4 agenten.
13 gestraften en 41 koelies.
Hij zal hphc Gimon ontmoeten, vermoedelijk
in bivak 17; hij neemt dan al diens barang
over met zooveel sterke koelies als noodig
zijn om deze barang te dragen en keert terug
naar hier.
Hphc Gimon keert met alle overigen terug
naar bivak 10, stelt daar nog een patrouille
samen uit de resteerende sterke koelies er

71.
ook die met vivres naar het meer; met de geheele
rest begint hij aan den bouw van koelieverblijven
in de bivaks 10, 12, 14, 17 enz., telkens
op dagmarschen onderlingen afstand, en besteedt
ook nog eenigen tijd aan padverbetering.
Vivresbivaks, voldoende sterk en waterdicht,
zijn er reeds overal.
Hij gaat daarmee door met het geheel: 1e:
tot hij bericht krijgt, wanneer de afgekeurde
koelies op de boot naar Oeta moeten zijn - 2e:
tot de etappenopvoer begint.
Om 5 uur n.m. vertrekt deze patrouille groote
deels [reeds] naar Vivresbivak, in den nacht
volgt de rest om morgenvroeg bij daglicht te
kunnen vertrekken. Zij krijgen o.a. nog 34 petroleumblikken
met patatas mee, de inkoop van
ca. 2 dagen.
[1234567891011121314] zijn hier nu: cvp, hba, gia,
radiotelegrafist, 6 agenten + 1 landschapsagent,
6 gestraften en 6 koelies.
Voor staf en politie is er thans nog voor
33 dagen witte rijst; voor de resteerende gestraften
voor 70 dagen roode rijst, voor de
koelies voldoende sago om hen met aanvulling
van patatas 21 dagen te voeden. Voor het geheel,
dus inclusief de koelies, is er voor 34
dagen kotjangidjoe à raison van 100 gram per
man per dag, terwijl er voor het geheel, dus
eveneens inclusief de koelies, voor 54 dagen
vischspijzen zijn (gezouten visch en sardines).
Nieuwe aanvoer van 3 maanden werd aangevraagd
en zal met de Octoberboot in Oeta arriveeren.
Bedoeling is nu, dat tegen ca. 4 November
alle beschikbare koelies worden samengetrokken
in bivak 10. Aangezien daar ook de Mimikakoelies
komen, zal er een koelieloods van 25 x
4 M worden gebouwd.
Alsdan zal door elke ploeg worden opgevoerd
exbivak 10 telkens 2 dagmarschen naar boven,
in casu tot bivak 14, welke afstand, onbeladen
en afdalend, in één dag wordt teruggeloopen.
Een nieuwe voorraad wordt in bivak 10 opgehaald
en gebracht naar bivak 14 enz., zóólang,
tot naar bivak 14 is opgebracht de hoeveelheid,
die noodig zal zijn.
Dan wordt begonnen op dezelfde wijze van bivak
14 naar 18, vervolgens van 18 naar het eindpunt:
Vivresbivak.
Om in Vivresbivak 2000 kg vivres te krijgen
gerekend op nog 40 beschikbare koelies, zal er
van bivak 10 gestart moeten worden met 2000 kg
+ ca.1000 kg (ruim berekend) koelie- + politievivres
voor gebruik onderweg; van bivak 10
naar 14 moet dus 3 x een opvoer plaats hebben,
telkens van 3 dagen, totaal 9 dagen. Van bivak
14 naar 18 zal vermoedelijk volstaan kunnen
worden met 7 dagen, van 18 naar Vivresbivak
met 6 dagen. Hierbij rekenende op 4 rustdagen
+ 4 dagen reserve, dan zal na 1 maand
een hoeveelheid van 2000 kg netto boven zijn

21 October.....
aangeland. Met de huidige bezetting zou dit
quantem voldoende zijn voor 2½ maand, zoodat
dan reeds de Bestuursambtenaar meerdere of
alle gestraften naar boven kan trekken voor
het maken van tournee's.
De huidige bezetting is voldoende om voorloopig
den post in stand te houden.
Waar de boven geprojecteerde methode belangrijk
gunstiger omstandigheden voor de koelies
waarborgt, dan die bij een doorvoer van Orawja
tot Paniai, zullen daarvoor koelies aangehouden
kunnen worden, die anders moesten worden
afgekeurd. Zij vinden ook, in tegenstelling
met vroeger, op elken dagmarsch goede
waterdichte verblijven, aangezien de gestraften
niet meedoen aan den opvoer - behoudens dan
de voor henzelf benoodigde vivres - doch den
etappenopvoer steeds vooruit zullen zijn met het
bouwen van koelieverblijven.
Bovendien zullen zij telkens na 3 dagen -
waarvan slechts 2 belast - op de basis - bij
den verbandmeester - terug zijn, zoodat het
altijd gemakkelijk mogelijk is om een extra
rustdag te geven.
Tenslotte ligt het in de bedoeling, dat de
gia bij het begin van den etappenopvoer in
bivak 10 aanwezig is voor een inspectie en
toezicht gedurende eenige dagen, terwijl hij
ook later gemakkelijk even op de etappe afdaalt
en daar immers alle koelies op korten
afstand bij elkaar vindt.
Aangezien dan alle factoren voor den opvoer
gunstig zijn, mag wel verwacht worden, dat
deze - in afwachting van de komst van een
nieuwe ploeg koelies - geregeld zal loopen.
Vannacht om 4 uur alarm: brand in een der gestraftenverblijven.
Vanzelfsprekend levert
dat groot gevaar op voor ons dak, dat met
gras bedekt is. Met spoed werd het geval uit
elkaar gerukt en daarna begoten met ettelijke
blikken water.
Binnen enkele dagen zullen de gestraften,
die overblijven, echter ook in hun definitief
verblijf trekken, terwijl de koelieloods vandaag
reeds betrokken is.
Onze vriend Ejatawa, de kepala van Timiela,
kwam vandaag weer met een varken, dat tegen
30 kigi's werd gekocht.
Kapaoekoe's uit de omgeving zijn bezig voor
ons een prauw te kappen. De voorman vroeg mij
eergisteren een dissel te leen, die hij vandaag
eerlijk terugbracht. De voor - en achter-
72.

steven zal volgens ons model ruw gekapt worden
en dan hier verder afgewerkt. Deze prauw
zal ons 25 kigi's kosten, derhalve ca. 5 centen.
Het is te geef.
22 October........ De prauw wordt hedenmorgen gebracht en valt
niet mee. Zij is gekapt van "kajoe tjina", is
nu reeds op verschillende plaatsen gebarsten
en zal zeer zeker bij het droog worden verder
gaan barsten. Men kan voor 6 centen echter
niet te veel verlangen en 1 á 2 maanden
gaat ze toch wel mee; ze heeft het voordeel,
dat zij licht is. Ik heb er daarom voor eenzelfden
prijs maar direct 2 bijbesteld, waarbij
ik dan echter een paar bijlen en dissels
te leen moet geven.
Ook deze prauw is echter niet zeewaardig
en dat is jammer. Het wachten op windstilte
kost altijd veel tijd en bezorgt dikwijls
overnachtingen buiten, als men met een zeewaardige
prauw thuis zou kunnen komen. Het
is zeer jammer dat de destijds aangevraagde
Kei-toekangs niet gezonden zijn, ik had eten
voldoende voor hen gehad. Ook de aanhangmotor
had ik gemakkenlijk boven gekregen. Het zou
een groot gemak zijn geweest en heel wat tijd
en werk hebben uitgespaard, zoowel t.a.v. den
opvoer der vivres van Vivresbivak hier naar
toe als wel van den aansleep van materialen
hout, boomschors, grind, zand en steenen en
het maken van tochten langs den meeroever.
Er wordt weder een zwaar varken aangesleept,
dat voor 40 kigi's gekocht wordt. We
hebben dus overvloed van vleesch, zoodat nu
ook de Islamieten naar hartelust garnalen
kunnen eten. Den aankoop van patatas heb ik
gestopt; sinds de patrouille gisterennacht
vertrok met 35 blikken vol, is er weer naar
schatting een 300 KG bijgekomen.
Dzjonggonao komen, melden dat de kepala's
morgen hier zullen zijn, doch zonder Oehoendoeni.
De vader van Kigimoeajakigi is inmiddels
overleden en de Oehoendoeni zijn weer
73.

naar hun land terug.
Ik zou toch erg
graag een van deze
menschen hier hebben
om wat van de taal
te noteeren. Het is
mij n.l. gebleken,
dat ze dezelfde
taal moeten hebben
als de stammen,
door Dr. Colijn ontmoet
op de Carstensz-expeditie.
De Dzjonggonao kennen
deze taal niet.
Heden een telegram
van den Resident
om ten behoeve
van het Rijksmuseum
voor Natuurlijke
Historie te Leiden
schelpdieren en
slakken te verzamelen
aan de Wisselmeren
en omgeving. Er
staan beneden een tiental flesschen formaline,
doch juist broadcast de Magdazender, dat
zijn ontvanglampen zijn doorgeslagen. Kan
derhalve geen berichten zenden, zoodat de
formaline eerst boven kan komen tegelijk met
den Controleur, 3 dagen vòòr mijn vertrek.
23 October.....
Zondag.
Blijkens een telegram
van den Hcvp
zijn er 180 blikken
à 15 kg cement noodig
voor den septictank,
die ik op
het oog had. Dat is
me teveel. Onder
deze omstandigheden
is het transport
daarvan nog niet
mogelijk en voor
later wensch ik de
beslissing daaromtrent
aan mijn opvolger
over te laten.
Ik zal eerst
een andere oplossing
zien te zoeken;
ik stel me
voor in den vorm
van een filtertank
van steenen, met
den huidigen zink
74.

75.
put verbonden door een overloopgang, eveneens
gevuld met steenen.
Uitleggers laten zoeken voor de nieuwe
prauw; licht hout is hier schaars.
Kapaoekoe's brengen een jong wild varken,
nog gestreept.
De bevolking brengt de laatste dagen steeds
meer boomschors; aanwezige werkkrachten hier
hout laten halen, aangezien op deze wijze
met geringe moeite de koelieloods ingedekt
kan worden.
's Middags vrij gegeven.
In den namiddag komt Wuwung reeds terug; hij
heeft Gimon al ontmoet bij de rotanbrug, in
plaats van in bk. 14, zooals verwacht werd.
Gimon was echter reeds 18 dezer uit bk 10
vertrokken, met slechts een 15-tal koelies.
Hij is nu terug met alles wat er over was,
totaal 41 koelies, vlg Wuwung op enkelen na
allen gezond.
Wuwung bracht mee 16 koelies; ik zal ze 3 dagen
aanhouden en dan weer terugzenden om Gimon
voor de tweede maal te ontmoeten; bij die
ontmoeting worden dan de 25 man geselecteerd
voor den doorsteek, die dan verder boven moeten
blijven om krachten te verzamelen.
24 October.....
Krijg van A.R. Manokwari
inlichtingen
omtrent de te volgen
route voor den doorsteek,
ZWEG deelt
mede, dat bewoners
van een kampong aan
den voet van den "Goenoeng
Oeraidini"
het meer reeds gezien
hebben. Vanaf
deze kampong - Ipira
- is het pad tot
de kust reeds bekend,
loopt het geheel
over bevolkingspaden.
Zal morgen
eerst met een ploeg
naar den Stormhoek
vertrekken, om daar
een uitzicht zien te
krijgen in het voorterrein,
tevens
voor metingen ter

76.
25 October.....
26 October.......
27 October...... Slechts af en toe komt het uitzicht open, ik
kan niet opschieten. In bivak verbleven.
28 October.....
29 October.....
inteekening van het gebergte Noord van het
meer.
Met twee prauwen vertrokken naar de uiterste
N.W. punt van het meer. Het was bij uitzondering
eens gedurende den heelen tocht - die 6
uren duurt - windstil.
Een uitstekend topje opgezocht en daar bivak
betrokken.
Hba en gia zijn meegegaan.
Schoonkappen van de helling om uitzicht te
krijgen; naar het Noorden blijkt dit niet mogelijk,
naar W. en Z.W. wel.
In het Westen ligt de hooge kam, die het Weylandgebergte
afsluit. De "Gebroeders" hebben
nogal opvallende vormen en zijn gemakkelijk
te herkennen: op de rest van den kam kan ik me
zonder de betreffende panoramaschetsen niet
oriënteeren. De Gebroeders liggen te dicht bij
elkaar om daarop een plaatsbepaling te kunnen
verrichten, doch ik kan wel alvast constateeren,
dat het meer bijna 10 KM Noordelijker
ligt dan tot dusverre op de gegevens van de
vliegers werd aangenomen.
Het dal van de Siriwo is zichtbaar op de
plaats - de ingang - bijna tot waar deze rivier
op de overzichtkaart staat ingeteekend.
Van het standpunt tot aan dezen ingang is
steeds dalend - en sterk dalend - terrein. Ik
schat dat deze daling zeker 1000 M bedraagt.
Hier ligt dus ook het aangewezen trace voor
den doorsteek. (zie panoramaschets)
Koelies alvast gezonden om een punt schoon
te kappen, dat uitzicht naar het N. oplevert.
In den ochtend verder geteekend, doch het wolkendek
sluit zich spoedig. Het weer valt erg
tegen.
Ofschoon ik hier nog niet heelemaal klaar ben,
ga ik toch maar vast naar het tweede standpunt
Bivak wordt afgebroken en daar opgezet.
Alles blijkt daar echter in de wolken te
zitten, ofschoon het 's morgens, vóór mijn
komst, in het N. geheel vrij was.
's Morgens is het uitzicht een half uurtje
vrij, verder op den dag af en toe een paar
minuten.
Van verscheidene kampongs krijgen we bezoek.
Zij brengen geschenken mee in den vorm van
patatas, pisangs en tabak.
Zij weten niet veel te vertellen, doch de Oeraidimi
blijkt de groote, tientallen kilometers
lange, meer dan 3000 M hooge bergrug te

30 October......... In den morgen komt het uitzicht enkele uren
open, zoodat ik globaal heb kunnen afteekenen.
Ik ben weliswaar op het eerste standpunt
nog niet klaar, doch ben reeds te lang van
huis, verwacht bovendien den hphc Gimon met
zijn patrouille
den ctr.
terug, alsmede bericht van
Te ± 11 uur van den meeroever vertrokken.
Met het zeil op en een matig windje in den
rug zijn we spoedig een heel eind gevorderd;
doch dan neemt de wind in hevigheid toe, zoodat
we schielijk naar den wal moeten vluchten
en daar uren hebben zitten wachten, tot we
weer het water op durfden.
8.30 's avonds, in hevigen regen en onweer,
arriveeren we in het bivak.
31 October.........
1 November.........
2 November.........
77.
zijn, die een 35 KM naar het N. ligt. Daartusschen
liggen nog vele lagere - toch nog
vrije hooge - ruggen. Daar zal ik niet noodeloos
overheen gaan klimmen; ik prefereer
toch maar het tracé, zooals ik dat gisteren
voor me zag liggen.
Hba en gia zijn hedenmorgen huiswaarts
vertrokken.
De verbinding met den Magdazender in Orawja
blijkt inmiddels weer hersteld.
De ctr. is daar eerst vandaag aangekomen,
zoodat hij wel niet vóór den l0den hier zal
zijn.
De bevolking brengt steeds meer boomschors
aan; eveneens hout voor vloeren.
Aanvankelijk had ik, denkende daarmee de
animo op te wekken, voor deze artikelen messen
beloofd. Er kwam echter zeer weinig binnen.
Nu er kigi's voor betaald worden - en
wel één kigi voor de hoeveelheid, waarvoor
ik vroeger een mes gaf - loopt het storm.
De koelieloods is reeds ingedekt, ik zal nu
spoedig een afzonderlijke gevangenis bouwen,
want er ligt reeds voorraad boomschors genoeg.
Het geheele complex is ompaggerd.
De Controleur is eerst vandaag in Orawja gearriveerd,
zal morgenvroeg naar boven vertrekken.
Verwacht hem dus niet vóór 10/11 boven, zoodat
de doorsteek vermoedelijk ca 14/11 kan
aanvangen.
Hphc Gimon met zijn patrouille had allang
boven moeten zijn. Br liggen in bk 12 genoeg
vivres, doch zelfs als hij naar bk 10 is geloopen,
had hij er uiterlijk gisteren moeten
zijn.
Ctr. is vertrokken met nog een 30-tal Warop-

78.
3 November.........
4 November.........
5 November.........
6 November.........
pens, zoodat er dan in Bk 10 een 80 verzameld
zullen zijn voor den etappenopvoer.
Zond reeds 31/10 pa Petoeil naar Vivresbivak,
om met een prauw de patrouille Gimon in te
wachten. Hij kwam vandaag terug, omdat zijn
vivres op waren, doch Kapaoekoe's hadden bericht
gebracht, dat de patrouille afgeloopen
nacht aan de rotanbrug had geslapen.
Ze zullen dus morgen hier zijn.
De nieuw bestelde prauw is aangebracht;
zij is echter slecht, er zitten een paar barsten
in. De vervaardiger ziet zelf in, dat
het ding niet goed is en vraagt er daarom
slechts 5 kigi's voor - ½ cent. Daar zullen
we niet aan failliet gaan. Er zijn bovendien
nog 20.000 kigi's van Sarmi op komst.
De boomschors stapelt zich op, honderden
rollen; hout voor vloer en kasau's enz. duizenden.
Had ik al die kigi's eerder gehad....
De Barak zou heel wat eerder klaar zijn geweest.
Van de patrouille Gimon geen spoor.
Zal met ctr. eerst overleg plegen om den Resident
nadere voorstellen te doen omtrent den
opvoer. Het beste lijkt mij een geheel versche
ploeg Noemfoereezen en de Waroppenploeg
tot den laatsten man en zóó af te lossen,
dat de beide ploegen elkaar niet ontmoeten.
Heb toch een oplossing - althans voorloopig -
voor het faecaliënvraagstuk gevonden. Ca. 4 M
van den huldigen put is een nieuwe gegraven,
2 x 1 x 1,80 M. Ze zijn verbonden door een
sloot, die uitmondt in de eerste, ± 1 M van
het bovenvlak. Van deze tweede put is een
sloot gegraven van ± 4 M lengte, die uitmondt
in een klein ravijntje. Het geheel is
met steenen opgevuld en verder eerst met sasak
en boomschors, dan met aarde dichtgedekt.
Als de faecaliën in den eersten put het niveau
van den slootbodem bereikt hebben, loopen
ze daarin over tot den tweeden put en
indien deze ook vol is, door de tweede sloot
naar het ravijntje. Ik vertrouw dat deze weg
van 3 + 2 + 4 M lang genoeg is om faecaliën
voldoende te desinfecteeren. In het ravijntje
staat bij iedere regenbui een kleine
bandjir, terwijl van daaruit de weg naar het
meer nog 150 M bedraagt.
De gevangenis is inmiddels afgebouwd, behoeft
nog slechts omwand te worden - afmetingen
15 x 6 M, waarvan 6 x 6 M als keuken is
ingericht.
Timmerloods van 6 x 5 M is ook al afgewerkt.
Nog steeds wordt er boomschors voldoende
aangesleept.

7 November.........
79.
Kreeg een aanbod van de bevolking om een stuk
tuin te koopen voor 5 bijlen en een aantal
kigi's. Het idee is niet kwaad, doch het complexje
ligt me tever van het bivak.
Het bracht me echter wel op een ander idee.
De tuin is alleen voort te zetten als zwarte
aarde wordt aangesleept en van vrij grooten
afstand.
Tot dusverre kon ik daar geen koelies voor
uittrekken, aangezien het teveel werk is;
waarom daarvoor geen Kapaoekoe's gebruikt?
Voor kigi's zonden ze hun ziel verkoopen. Het
wordt meteen bekend gemaakt: voor 2 blikken
zwarte aarde 1 kigi; blikken door mij te leenen.
De eerste blikken zijn al binnen.
De Dzjonggonao en Koberao komen in optocht -
onder luid gezang en dans - met 4 varkens.
Ikomaboei commandeert: het grootste moet meteen
geslacht, het tweede is voor den toean
merah2, die komt (ctr).
De andere twee zijn voor mij.
Het "tegengeschenk" wordt gegeven: 1 handdoek,
3 mondharmonica's en 60 kigi's.
Bij de Dzjonggonao, die sinds eergisteren
hier zijn, is een Oehoendoeni-vrouw. Ze zit
reeds lang bij de Dzjonggonao (getrouwd met
Ejembola, het 3e hoofd) en is reeds veel van
haar eigen taal
vergeten. Ze kon
niet eens meer tot
5 tellen. Toch heb
ik een paar honderd
woorden gekregen
en vast kunnen
stellen, dat het
inderdaad dezelfde
taal is, als die
der stammen van de
Carstensexpeditie
van Dr. Colijn.
De lang verwachte
patrouille komt
eindelijk, onder
commando van pa
Baoe Ili. Hij is
de eerste uit bivak
10 vertrokken.
Gezondheidstoestand
schijnt er
vrij goed te zijn;
de dysenterie is
afgeloopen, bof
nog af en toe een
geval, doch er zijn
enkele borstlijders.
Onmiddellijk

80.
8 November...... Vertrokken om te trachten alsnog het Tagemeer
ingeteekend te krijgen.
Daar aangekomen blijken er echter geen
prauwen te zijn en de bevolking is kennelijk
onwillig. Het gerammel met kigi's helpt niets.
Mijn belofte van 5 kigi's voor een prauw ontlokt
uitroepen van verbazing, maar toch komen
er geen prauwen.
De scheiding tusschen de meren opgemeten
en het verschil is waterstand bepaald: 6,70 M.
Tenslotte maar onverrichterzake verder gevaren
en in bivak gegaan op Majarije.
9 November.........
10 November.........
11 November.........
instructie gegeven, dat deze niet meer mogen
werken.
De patrouille brengt behoorlijk vivres boven,
ca. 650 KG; dat is als nuttig effect van
34 koelies zeer mooi. Ik heb dan ook vivres
voor den doorsteek ruim voldoende.
Mij ontbreekt alleen nog petroleum; er is
niets meer; terwijl de hphc boven moet komen
om het politie-commando over te nemen.
Er vertrekt dan ook nog heden een spoed-patrouille
om e.e.a. te regelen.
De nog niet gemeten W. zijde van het eiland
opgemeten en verder enkele punten bepaald
langs de kust van Kotoboe.
Bij den oversteek gekomen om huiswaarts te
keeren, bleek dat onmogelijk door den hoogen
golfslag. Hen poging naar het Zuiden mislukte
al evenzeer, zoodat ik mijn ziel in lijdzaamheid
bezeten heb en voor den zooveelsten keer
op dit punt rustiger weer ging afwachten -
hetgeen ca 5 uur 's avonds het geval was.
± 8.30 thuis.
De aankoop van zwarte aarde gaat goed, er zijn
al over de 100 blikken, zoodat de tot dusverre
vrijwel verlaten tuin plotseling een beeld
van groote bedrijvigheid vertoont.
De kool staat er goed bij; als de ctr. komt
zullen wij versche boerenkool uit eigen tuin
eten.
De Dzjonggonao blijven hier rondhangen om
den nieuwen "toean merah-merah" te begroeten.
Deze komt om 1 uur n.m; blijkt 1 dag in bivak
10 te zijn gebleven en heeft dus met traject
in 8 dagen geloopen.
Hij brengt gelukkig ook petroleum mee,
plus velerlei andere goederen, speciaal bestemd
voor den doorsteek.
De avond doorgebracht met het bestudeeren
der exploratierapporten.
De kaarten waar het mij om gaat, dus die,
waarop toppen zijn aangegeven, en de daarbij
behoorende panoramaschetsen, zijn er niet bij

Dit is teleurstellend, want nu kan ik nog
steeds de ligging van het meer niet bepalen.
Het complex is intusschen gereedgekomen. Er
wordt nog een beetje schoongemaakt, terwijl
in de kookloods banken, tafels en rakken
worden gemaakt.

82.
12 November........ Besprekingen, voorbereiding doorsteek.
13 November.........
14 November.........
Hphc Wuwung vertrekt alvast met vivres en een
tiental koelies naar den N.W. hoek van het
meer, om daar in bivak mijn komst af te wachten.
In den avond arriveert de hphc Gimon.
Verdere besprekingen en overgave administratie
aan hphc gimon.
Aan vivres is er voor de huidige bezetting voldoende
om den etappenopvoer af te wachten.
Slechts enkele zaken zijn er tekort, zooals
visch, en zouden afzonderlijk boven gebracht
moeten worden.
In den namiddag wordt een Kapaoekoe betrapt,
die den buiten hangenden thermometer
had gestolen. Hij werd achterna gezet en gegrepen.
In afwachting van zijn "vonnis" werd hij aan
de wacht gezet. Nu kwam er groote beroering
onder de Kapaoekoe's; zij hadden waarschijnlijk
de vreeselijkste vermoedens omtrent het
gruwelijk lot, dat den boosdoener wachtte. Er
werd luidruchtig geconfereerd en tenslotte
kwam een deputatie ons 3 varkens als losprijs
bieden. Dit was een goede oplossing, doch 3
was te veel; verklaard werd, dat met 1 varken
genoegen zou worden genomen. De Kapaoekoe's waren
echter weinig zakelijk en vroegen de vrijlating,
terwijl het verken pas morgen geleverd
zou worden. Zij beweerden geen kans te zien,
het beest vandaag nog hier te krijgen. Wel,
niets aan te doen, maar dan bleef de zondaar
in arrest, tot het varken gebracht was.
In den nacht, om ca. 4 uur, wist de slimmerd
die al dien tijd stil aan de wacht gezeten
had zonder een vin te verroeren, tijdens de
aflossing te ontvluchten. Ik veronderstel,
dat de Ctr. nimmermeer iets van dit varken
heeft gezien.
Op dezen avond werd de door mij geleide
periode van de exploratie afgesloten en de
leiding overgegeven aan den Ctr. Stutterheim

H O O F D S T U K C.
J 0 U R N A A L D 0 0 R S T E E K.

Van den Assistent-Resident van Manokwari
waren eenige berichten gekomen omtrent een
eventueel te volgen weg naar de Noordkust. Deze
gegevens waren verkregen van Jabi-bevolking
en luiden als volgt: den Goenoeng Oeraidimi
overklimmen en afdalen naar de aan den voet
gelegen kampong Ipira. De bevolking van deze
kampong zou het meer reeds gezien hebben, d.
w.z. uit de verte, zij hadden het niet bezocht.
Daarna via enkele met name genoemde kampongs
tot aan Koerare aan de Siriwo, tot waar de motorboot
zou kunnen komen.
Bij informatie was echter reeds gebleken,
dat de Oeraidini de groote bergrug was,
ruim 30 KM ten Noorden van het meer. Deze rug
heeft een gemiddelde hoogte van 3000 M, terwijl
er tusschen dezen rug en het meer nog verscheidene,
lang niet malsche, lagere ruggen liggen.
Van den anderen kant toonde een blik
in het voorterrein vrij duidelijk den te volgen
weg. Op de panoramaschets ziet men gemakkelijk
het dal van de Siriwo zich in het Westen
afteekenen en wel iets ten Zuiden van de
gemakkelijk herkenbare "Gebroeders". Het terrein
daartusschen gelegen lijkt niet moeilijk,
terwijl ik, eenmaal dat dal bereikt hebbende,
spoedig aansluiting zou moeten krijgen op de
schetskaart der militaire exploratie, volgens
welke ik derhalve mijn dagmarschen nauwkeurig
zou kunnen bepalen.
Op grond van deze gegevens werd de vermoedelijke
duur van den doorsteek bepaald op
10 à 11 dagen, terwijl een veiligheidsmarge
van 5 dagen werd aangenomen. Ik zou derhalve
met 16 dagen vivres moeten vertrekken.
Aangezien de bevolking, zoo die in het
tusschenterrein aanwezig was, wel uit Kapaoekoe's
zou bestaan - en dus vrijwel ongevaarlijk
- werd de sterkte van politie bepaald op een
hphc. en 4 agenten.
Waar ik nog ca. 2 pikoelans goederen had mee te
nemen, die ik direct in Manokwari noodig zou
hebben, werd het aantal koelies berekend op 16.
Op 15 November werd vertrokken naar den
overkant van het meer, n.l. naar de uiterste N.
W. punt, waar de doorsteek zou aanvangen.
De hphc en 10 koelies waren reeds een dag eender
vertrokken, de controleur deed mij uitgeleide.
Bivak werd betrokken op den heuvel,
waarvandaan ik reeds een panoramaschets had
gemaakt.
16 November..... 's Morgens werd nog uitzicht verkregen in het
voorterrein. Vervolgens werd het bivak opgebroken,
afgedaald naar den meeroever en de patrouille
gereedgesteld. Tegen 9 uur vertrok
de controleur Paniaiwaarts
naar het Noorden.
en wij even later
Er was niemand meer bij de patrouille, die nog
een horloge had; zij waren alle in de afgeloopen
maanden stuk gegaan. De gedurende den
doorsteek genoteerde tijden zijn dan ook alle
geschat naar de hoogte van de zon.
84.

Eerst werd een pad gevolgd, dat N.W.
liep. De bedoeling was om tusschen twee lagere
heuvels door te steken, doch deze doorsteek
bleek te vroeg geschied, zoodat we nog
terechtkwamen op de helling, waar het tweede
uitzicht was gekapt. Het was toen voordeeliger
om het daarlangs loopende pad te volgen
dat ons op een W. loopenden rug voerde. Afdaling
hiervan was aanvankelijk niet mogelijk,
naar het Noorden waren er slechts steile wanden.
Na een uurtje kwamen we echter op een
afdalenden rug terecht, dien we over een
uitstekend Papoeapad volgden. Vervolgens
daalden we af in een kleine rivier, die Noordwaarts
stroomde en ruim een half uur gevolgd
werd. Toen stieten we onverwacht op een groep
Kapaoekoe's, die midden in het riviertje op een
hoop steenen niets vermoedend garnalen zaten
te eten. Zij schrokken aanvankelijk doch waren
spoedig gerustgesteld.
Wij waren vlak voor hun kampong en daarom
ging ik maar in bivak, ongeveer 1 uur namiddag.
Het bivak lag op 1400 W hoogte.
In den namiddag kwamen een tiental
Kapaoekoe's aandragen met patatas, pisang, kladi
en suikerriet.
Zij kregen een parang en enkele messen in
ruil.
Zij vertelden dat deze rivier naar het westen
ging stroomen.
17 November........ Afmarsch 7 u.v.m. We zakken verder af in de
kali, doch bemerken, dat er een pad langs is
komen loopen op den rechteroever, zoodat we

dit gaan volgen. De Kapaoekoe's van het bivak
hebben zich bij ons gevoegd; zij zijn een uurtje
meegeloopen, doch zijn daarna verdwenen.
Te 8 uur komen we op een plaats, waar de
tot dusverre gevolgde rivier zich vereenigt
met een andere, iets grooter en uit het Z.O.
komend.
Het pad loopt varieëerend tusschen N.W. en N.O.
Het is mijn richting niet, doch bij een uitzicht
is gebleken - hetgeen ook op de panoramaschets,
vanaf het meer blijkt - dat naar het Noorden
O-W verloopende bergruggen zijn, zoodat de rivier
spoedig van richting moet veranderen, het
zij naar Oost of West. Gaat zij Oost loopen
dan heb ik tenminste vastgesteld, dat dit gedeelte
niet tot het stroomgebied der Siriwo
behoort.
Ontmoeten nog twee Kapaoekoa's die weinig
bang waren, op enkele vragen antwoord gaven en
rustig hunsweegs gingen.
Te 1 uur komen we bij een complex tuinen
met enkele huizen. De bewoners zijn niet thuis
doch komen spoedig aanloopen, in het geheel niet
bevreesd. Zelfs een vrouw kwam mee kijken.
Zij brengen pisang en patatas aan, waarvoor wederom
een paar messen gegeven worden.
Vervolgens dalen we door enkele tuinen af tot
aan de rivier, waar we in bivak gaan.
Het bivak ligt op 700 M hoogte, zoodat
we zeer sterk gedaald zijn. De kenteekenen daarvan
zijn dan ook onderweg reeds waargenomen; op
800 M verschenen de eerste bloedzuigers, hier
aan de rivier hebben we reeds, zij het weinig,
muskieten en agas. De rivier is ca. 15 M breed
zeer snel stroomend, met vrij veel water.
Gisteren hadden we in den vooravond regen
verder den geheelen dag droog. Vandaag den geheelen
dag en avond droog.
18 November......Afmarsch 7 u.v.m. Grootendeels wordt door de
rivier geloopen, af en toe overland. Te 9 uur
zijn we ca. 2 KM gevorderd, doch dan wordt het
terrein moeilijker; de rivier begint kloven te
vormen, zoodat we dan den wal op moeten en

88
20 November.........
Afmarsch 7 u.v.m.
We loopen voornamelijk over de grindbanken
in de rivier, waarbij echter regelmatig
en met vrij veel moeite overgestoken
moet worden.
De stroom is sterk.
Tegen 11 uur loopt onze rivier uit in een
veel grootere, die van het Noorden komt.
Deze heeft een bandjirbed van 3 à 100 M
momenteel voor ongeveer ¼ deel gevuld
verdeeld in 3 stroomen.

21 November
Het terrein wordt eensklaps veel milder.
De rivier vormt eilanden en stroomt in een
dal met breeden dalvoet, de oevers zijn
doorgaans vlak.
De besluiping van twee varkens mislukt,
doch hier is wel kans op een stukje wild.
Bovendien ligt naar het Westen een groot
in wolken gehuld gebergte, waarop ik morgenvroeg
waarschijnlijk wel een peiling
zal kunnen krijgen.
Ga daarom te ruim 11 uur in bivak op een
groote grindbank. Dat kan momenteel wel;
de rivier is al zoo groot, dat zij niet in
één nacht tot maximum bandjirpeil kan
stijgen.
Den geheelen dag en ook den nacht droog.
Muskieten nog slechts sporadisch.
Afmarsch 7.30 u.v.m., na enkele peilingen
op het Weijland gebergte.
Den geheelen dag door de rivier geloopen,
behalve enkele stukken, waar we door den
sterken stroom op den oever gedrukt werden.
De rivier is zeer breed en heeft veel
doode armen, zij slingert van links naar
rechts over den breeden dalvoet. Als we
door den snellen stroom of kloofvorming den
wal op moeten, is er ook altijd een Papoeapad.
Ik prefereer echter nu de rivier, om
deze meteen in te kunnen schetsen.
Trof op den rechteroever heete zwavelbronnen.
Op één plaats twee uitstroomingsopeningen
bij elkaar, 3 M verder nog
een. Verderop, over eenige tientallen meters
verdeeld, sporen van oude, reeds gestopte
bronnen.
Het water was zeer heet: ik vermoed zeker

22 November.........
60 à 70°; een met het water gevulde veldflesch
kon geen moment aangepakt worden.
De lichte plekken op de photo (nr.55) worden
gevormd door een dikken aanslag van bloem
van zwavel.
Watermonsters werden genomen.
Op een rolsteenbank in bivak gegaan.
In den namiddag een weinig regen, 's avonds
wederom droog.
Vertrek 7 u.v.m.
Het blijft steeds òf zeer moeilijk terrein
boven langs òf relatief gemakkelijk
loopen in de rivier.
Vond weer heete minerale, bronnen,
een honderd meter van den oever verwijderd.
De eerste was geen zwavelbron, althans er
was geen zwavellucht waar te nemen en ook
bloem van zwavel ontbrak.
De bron deed zich voor als een grot (zie
photo 56), met een uitstroomingsopening
op den bodem van de grot en een boven in.
Aan de zoldering van de grot hadden zich
druipkegels gevormd. De temperatuur van
het water was niet zoo hoog als bij de
gisteren waargenomen bron, doch die temperatuur
bleek reeds aanzienlijk gestegen
als men de hand even in de uitstroomingsopening
stak. Een watermonster
werd genomen en eenige druipkegels bewaard.
Een 50 M verder wederom een heete zwavelbron
aangetroffen.

Bijna een KM. van het bivak passeeren we
een rotanhangbrug. Er zijn veel sporen
van Papoea's: paden, afdakjes enz.
De rivier wordt steeds moeilijker, heeft
langs de oever veel steile wanden en
aardstortingen.
Tegen den middag passeeren we een
rechterzijrivier, ca. 10 M breed, die veel
zeer zwart water afvoert. De agenten dooptten
haar "Kali Steenkool". Wij moeten

94.
23 November............
24 November.........
deze kali een 50 M stroomopwaarts, om
een plaats te kunnen vinden om den voorliggenden
heuvel te kunnen beklimmen.
Daar vinden we een bruggetje over de rivier
en een druk beloopen pad naar boven.
Na de afdaling gaan we in bivak aan de rivier,
ter plaatse waar een kleine zijrivier
een helderen waterval vormt.
Hoogte van het bivak is 300 M - den geheelen
dag droog, zeer weinig muskieten, doch
dezen dag veel bloedzuigers.
Aanvankelijk tracht ik nog de rivier te
volgen, doch dat mislukt door het zware
terrein. Zij gaat op ± 50' stroomen, doch
wij maken een flinken klim naar schatting
300 M hoog in Noordelijke richting.
Boven vinden we een uitstekend pad dat ons
N.W. waarts in de lengterichting van den kam
voert.
Na 1 KM komen wij in een vrij groot tuincomplex.
Ook tegen de hellingen van de omliggende
heuvels zien we overal tuinen.
Na de eetrust trekken we verder over den
kam, doch den regelmatige toplijn is er
niet meer.
Een oogenblikje uitzicht laat zien,
dat het dal van de rivier naar het N.W.
is omgetrokken, weshalve ik ook deze richting
aanneem. We vinden een wirwar van paden,
die we telkens volgen zoolang het met
onze richting overeenkomt. Gezien de formatie
van het bergland, waar ik twee dalen
in elkaar zie loopen, moet West van ons
de samenvloeiing met de Sawa R. zijn.
Langzaam dalen we af, schuin naar de rivier
toe. Passeeren dan weer verschillende
tuincomplexen en dalen af in een kleine
rivier, die Z.Z.W. stroomt en gaan te 3
u.n.m. aan den oever hiervan in bivak.
Het was vandaag in het terrein uitkijken
naar de vele valkuilen, verschillende
met spitse houten pennen er in. De bevolking
schijnt hier niet aan varkensteelt
te doen.
Hoogte van het bivak is 340 M.
Afmarsch 7 u.v.m.
Dalen nog eenige honderden meters in de
kleine rivier af, verlaten haar dan en
kappen in N.W. richting naar de Sawa R. toe.
Als we deze bereiken, vinden we er
een pracht pad, waar we ca. een half uur
overheen wandelen. Dan komen we aan een
rotanhangbrug, waar een Kapaoekoe is, die
op ons geroep naderbij komt. Hij blijkt
reeds bekend te zijn met de kust, doch
voelt er blijkbaar niets voor om met ons mee
te gaan.

25 November.....
We volgden dan verder het Papoeapad,
raken het af en toe eens kwijt, wanneer
het bosch al te ijl is, doch vinden het
steeds weer terug.
Naar schatting legden we ruim 10 KM
af vandaag; het terrein was overwegend zeer
gemakkelijk. Op sommige stukken waren ellendig
veel bloedzuigers, terwijl de kleine
venijnige wespen ons al behoorlijk genomen
hebben.
Hoogte van het bivak 250 M. Overdag geen
regen gehad; nog steeds weinig muskieten.
Te 9 uur passeeren we weer een rotanbrug.
Overal zijn sporen van bevolking. Het terrein
is over het algemeen gemakkelijk,
met veel Papoeapaden.
In bivak gegaan blijkt de koelie Nawori
te mankeren terwijl hij bij de laatste
rust nog present was en ergens midden
tusschen den trein had geloopen. Een patrouille,
uitgezonden om hem te zoeken,
keert onverrichterzake terug. Verneem nu
van andere koelies, dat de man soms lijdt
aan tijdelijk geheugenverlies, na korter
of langer weer normaal wordt en dan
plotseling verschijnt.
Nauwkeurig narekenen van de vivres leert,
dat we nog voor krap 6 dagen hebben. Nawori
draagt n.l. 20 KG sago en visch. Ik zal
nog een dag naar hem zoeken; meer mogen we
niet verspelen.
Aangezien de rivier al enkele kilometers
vrij rustig is, zal ik, waar het
toch een verloren dag is, laten beginnen
met den aanmaak van een prauw.
Tegelijkertijd zal dan veiligheidshalve de
rivier stroomafwaarts verkend worden.
26 November...... Pa Kappoch rapporteert te ca. 10 u.v.m. dat
de rivier enkele kilometers stroomafwaarts
absoluut onbevaarbaar wordt, weshalve het
prauwenmaken onmiddellijk wordt gestaakt.
De patrouille rapporteert in den namiddag,
dat Nawori onvindbaar is; het geheele
terrein is afgezocht.
Ik zal hem dus in de steek moeten laten.
De bevolking is echter welwillend en reeds
in contact met de kust, terwijl Nawori
zelf voor 20 dagen eten bij zich heeft.
Hij zal dus wel terechtkomen.
27 November..... Reveille nog in den nacht, afmarsch bij daglicht.
In bivak gegaan om 4 u.n.m. We hebben
behoorlijk doorgezet en liggen nu in
bivak tegenover het eerste eiland in den rivier.
We naakten ongeveer 15 KM, waarvan ongeveer
een derde in de rivier geloopen
werd, de rest, op enkele honderden meters na
over goede Papoeapaden. Het was zeer gemakkelijk,
overwegend vlak terrein.
De geheele streek is bewoond, er zijn meer-
95.

28/29 November......
30 November......
dere druk beloopen paden.
We ontmoetten eerst een 5 tal Jabi-Kapaoekoe's,
even later weer zoo'n groepje
en verderop een 15-tal.
In de groote Westelijke bocht van de
Sawa R. waar volgens het militaire exploratie-verslag
in 1912 een bival moet
hebben gestaan, vonden we nog een eenzaam,
totaal verroest petroleumblik
1912 - 1938.
Ik zal verder stroomafwaarts nog
wel lichte stroomversnellingen krijgen,
doch die kunnen niet veel mogelijkheden
meer opleveren. Ik besluit daarom hier
prauwen te laten maken.
Prauwen kappen en wel: één groote en één
middelmatige.
De groote is op het einde van den tweeden
dag klaar, de kleine heeft nog enkele
uren nodig. De voor deze prauw gekozen
boom spleet bij het vallen, zoodat een
nieuwe gezocht en gekapt moest worden.
Ik vertrek alvast met 9 koelies en 3 agenten
en de groote prauw. Wuwung komt na
en zal mij wel inhalen; hij komt er met
de kleine prauw gemakkelijker doorheen
dan ik met de groote.
Aanvankelijk hebben we nogal eenige moeite
met de stroomversnellingen langs de vele
eilandjes. In een der versnellingen kunnen
de koelies de prauw zelfs niet in
bedwang houden, zij komt in het woelige
water terecht en slaat vol.
Een blik met honderd jachtpatronen, mijn
[Zeiss..] statiefcamera en een kookpannetje
zijn verdwenen.
Op het laatste eilandje vlak voor
de [.....................]Oetoewa zit een
groep [....]zoekers. Zij wisten reeds dat
we zouden komen, we waren aangekondigd
door de Jabi-Kapaoekoe's.
Na de samenvloeing van de Oetoewa wordt
de rivier [....]: zij heeft nog wel stroomversnellingen
doch geen moeilijke meer.
Men dient echter op te passen voor vastzittende
boomen.
Als de rivier het karakter van laaglandrivier
heeft gekregen, passeeren we
vermoedelijk Koekare, doch merken deze
plek niet op.
Te 3 u. gaan we in bivak op den
linkeroever. Onnoemelijk veel muskieten.
In den lucht zware slagregen.
Wuwung heeft ons niet ingehaald.
1 December...... We zijn reeds vroeg op stap. Komen al spoedig
bij een linker zijtak en zijn dus
aan het begin van de delta. Ik kies den
rechtertak aangezien deze de grootste is.
Het blijkt geen gelukkige greep te zijn.
Ca. 3 KM verder loopen we dood op een
97

versperring van drijfhout, dat zich in
een 30 M. breede laag over de geheele
breedte van de rivier heeft vastgezet.
Met dezen stroom de 8 KM terugroeien
vordert meer dan een halven dag.
Er zit niets anders op dan er een geul
door te kappen. Na een halven dag hard
werken, hebben we de prauw er doorheen
geloodst.
Dan komen we verzeild in een uitgestrekt
moeras, waar we met moeite den
weg uit vinden door nauwkeurig op te letten
waar nog een beetje stroom staat.
Dan vereenigen de takken zich weer en
varen we steeds door. Eten hebben we
toch niet meer, in bivak gaan zou dus
geen zin hebben.
Te 5 u. wordt even aan land gegaan om wat
sago-palmiet te kappen.
Even na donker bereiken we de zee, hooren
dan van links een schot.
Kennelijk is Wuwung gearriveerd.
Het g.v. ligt reeds op de reede, spoedig
hooren we het geluid van de motorboot en
tegen 7 uur zijn we allen aan boord.
Wuwung had inderdaad den linkerzijtak genomen
en was reeds om 3 uur aan zee gearriveerd.
2 December uitbetalen koelies en wegbrengen
naar Wonti, 3 December Seroei,
4 December in den morgen aankomst te
Manokwari.

H E T T R A C E :
D. van Oeta tot Paniai.

101.
nader onder de oogen te zien, omdat het eerst
genoemde gedeelte zeker wel geschikt is en
er vlak bij ligt.
Hooger op de rivier komen nog wel eenige
rechte stukken voor, doch door gebrek aan
vrije ruimte zijn zij voor een normale start
of landing van twijfelachtige waarde. Voor
een noodlanding is er bij gunstigen wind zeker
wel in te komen, zoodat zij als veiligheidsfactor
voor eventueele vluchten van
Oeta naar het meer zeker de aandacht verdienen.
Indien vanaf Oeta de opvoer per prauwtransport
moet plaats hebben, zal het niet
meer mogelijk zijn op den dag van ontscheping
te vertrekken. In dat geval moeten de
goederen eerst op den steiger gezet worden,
naar een goedang gebracht en den volgenden
morgen weer ingeladen. Dit geeft veel werk.
Indien de Magda definitief te Oeta gestationneerd
blijft, of althans steeds daar
aanwezig is bij de lossing uit den gouvernanementsstoomer,
kan alles op de Magda geladen
worden, desnoods met een paar aanhangprauwen,
die met zeilen afgedekt worden.
Zonder stagnatie kan de boot dan nog den
zelfden dag of uiterlijk den volgenden morgen
naar Magdabivak vertrekken.
VAN OETA TOT ORAWJA
De Magda kan een belangrijk stuk de Oeta op.
Op het punt waar zij momenteel ten anker
gaat, steekt een gestrande boom in den grond.
Waar slechts dit volgens den djoeragan de
oorzaak is, dat zij niet verder kan, verdient
het aanbeveling dit obstakel op te ruimen.
Waar de rivier ter plaatse in de vaargeul
slechts een diepte heeft van ca. 3 M, vermoed
ik dat deze opruiming met gewone middelen
mogelijk is (duiken en een staalkabel om
den boom leggen en dan met een takel om
een boom aan den oever het geval los trekken).
In dit geval kan Magdabivak hoogerop
gelegd worden, wat temeer aanbeveling verdient,
daar op dit gedeelte reeds vrij sterken
stroom kan staan, die den prauwen veel
stagnatie geeft. Elke Km, die de Magda hoogerop
kan komen, is winst.
Zoodra de plaats is vastgesteld, tot
waar de Magda bij elken waterstand kan komen,
dient daar een definitief bivak gezet
te worden, dat door de politie met een twintigtal
koelies in een week gebouwd kan worden,
doch door de bevolking met atap ware te
dekken.
Vooral indien Magdabivak hoogerop
verlegd kan worden, blijft er voor de prauwen
slechts één stuk over, dat bij grooten regenval
geheel ongunstig is. De versnellingen,
hoewel licht, gaven veel stagnatie en de
prauwen moeten over vrij groote stukken getrokken
worden. Bij Orawjabivak schatte ik
de stroom op 4 mijl.
Of er bij den laagsten waterstand in

het bovengedeelte nog voldoende water in de
rivier is voor een regelmatige prauwvaart, is
mij niet bekend. Ik vermoed in den stroomdraad
wel.
Het zal van de gegevens daaromtrent afhangen,
of het aanbeveling verdient vanuit Magdabivak
een pad langs den oever te kappen tot
Orawja, welk pad dan gebruikt zou moeten worden
voor landtransport, voor het geval de rivier
onbevaarbaar is. Ik kan daaromtrent echter geen
advies voorbrengen. Het pad zal echter niet moeilijk
te leggen zijn, daar de oevers vlak en
droog zijn.
Orawja behoort natuurlijk eveneens een
definitief bivak te zijn, in denzelfden trant
als het Magdabivak, alleen grooter.
De mogelijkheid bestaat - alhoewel ik dat
betwijfel - dat de Oeta (Oeroemoeka) in den
drogen tijd nog tot eenige kilometers voorbij
Orawjabivak te bevaren is. In dat geval zou
ook op dat eindpunt een meer solide bivak gebouwd
moeten worden, waar de prauwen, met
passeering van Orawja, hun goederen zouden moeten
lossen.
VAN ORAWJA TOT PANIAI:
Het pad begint bij Orawjabivak op den
Oostoever der Oeroemoeka en volgt vrijwel zuiver
den loop der rivier.
Het terrein is aanvankelijk volkomen vlak,
slechts doorsneden door enkele min of meer diepe
bandjirbeddingen van kleine zijriviertjes.
Het pad kronkelt vrij sterk, wat in een dergelijk
vlak terrein natuurlijk volkomen overbodig is.
Na ruim 2 KM komt de eerste bodemoneffenheid,
een niet noemenswaard hoog heuveltje. Dan
gaat het pad op enkele tientallen meters afstand
van de rivier loopen, na ½ KM zelfs over enkele
honderden meters over de oeverrotsen.
Inmiddels is het pad door de te Orawja
verblijvende agenten verbeterd over de eerste
2 KM. Door een misverstand is het zelfs tot
een breedte van 5 M opengekapt. Het loopt thans
recht, terwijl een drietal bruggen zijn gelegd
over zijriviertjes. Waar het over de oeverrotsen
liep en dus niet bandjirvrij was, is het
thans meer naar binnen verlegd.
Na het verlaten der oeverrotsen wordt het
eerste Catorbivak bereikt. Daarna loopt het pad
meer naar binnen, de rivier echter op gehoorsafstand
houdend, ca. 1½ KM in een richting variëerend
van 15 tot 20° (W.Az.).
In dit gedeelte zijn enkele stukken sterk rotsachtig
met korte stijgingen en dalingen, doch
overwegend vlak, soms met steenbrokken.
Vervolgens wordt een 3/4 KM Oost geloopen,
in de lengterichting van een heuvelrug. De afdaling
hiervan zet Zuid in en loopt met een
wijden boog terug naar Noord, tot een bivak aan
de rivier (oud N.N.G.P.M. bivak). Waar deze afdaling
het laatste gedeelte bereikt, loopt het
pad in een waterloop en moet dus zeker verlegd
worden.
Dan loopt het pad ca. 2 KM over de oeverrotsen
in de richting 330': waar hier de rivier

103.
echter reeds te sterk verval heeft, is er geen
gevaar voor bandjir. Aangezien het loopen over
de scherpe steenen voor de koelies in het algemeen
bezwaarlijk is, verdient het aanbeveling
ook hier het pad naar binnen te verleggen.
De volgende KM gaat Noord, steeds stijgende
op steenachtige hellingen. Dan loopt het
pad ca. 1 KM verder Noord, steeds slingerende
doch zonder groote uitbuiging.
Vervolgens wordt drie kwartier Noordoost
geloopen, waarna Cbk. 3 is bereikt. Dit
laatste stuk is tamelijk wel vlak, doch heeft
veel scherpe steenen. Het dan komende stuk
loopt met een vrij scherpen hoek ineens op
60' tot aan den voet van den eersten bergrug.
Deze wordt in Noordelijke richting beklommen;
de helling is vrij steil, doch niet
moeilijk. De klim is ca. 230 M, wij waren in
40 minuten boven.
De daling is slechts een honderd meter, doch
dan volgt direct een nieuwe klim over den volgenden
rug, ca. 200 M boven het dal, doch met
een helling van 50 à 60', met vlijmscherpe
steenen. Ook de afdaling, die over twee lagere
ruggen loopt, is juist door deze steenen voor
de koelies zeer bezwaarlijk, zoodat met recht
gezegd kan worden, dat dit de moeilijkste dag
van den heelen tocht is.
De "goenoeng barsaudara doea" hebben zich bij
de patrouilles een zeer sombere reputatie verworven,
vooral bij pas aankomende patrouilles.
Het volgende stuk golft met vrij geringe
hoogteverschillen; de meeste gedeelten
zonder, andere met steenen, doch geen scherpe.
Sommige hellingen zijn wat steil, op andere
stukken loopt het pad in een waterloop.
Daarna zet het pad Noord in, loopt dan
een kwartier pal Oost; daarna verder in algemeene
richting N.N.O. Het terrein geldt om de
750 M, geen steenen, gemakkelijke hellingen.
Dan wordt een aardstorting gepasseerd, ca. 1¼
uur na vertrek uit Cbk. 5.
Hierna blijft het pad gemakkelijk, vrijwel zonder
steenen, golvend, doch langzaam stijgend.
Drie kwartier na de aardstorting is een oud
N.N.G.P.M. bivak, waarna het pad een kwartier
Oost loopt, om vervolgens weer terug te keeren
tot Noord als algemeene richting.
Na ca. 1½ uur wordt een aftakking van het
pad gepasseerd, dat naar de eerste - lange - rotanbrug
leidt; 400 M verder is Cbk. 6, het vivresbivak.
Dit bivak is thans door de diverse
patrouilles omgedoopt tot Bivak 10; het is het
bivak, waarheen de Mimikakoelies thans de vivres
opvoeren.
Het gedeelte tot zoover beschouwend, is
de indruk dat de algemeene richting goed is.
Weliswaar is niet gezocht naar beter terrein,
doch met de wetenschap, dat dit pad een oud en
druk beloopen damarpad is, mag men aannemen,
dat in den loop der tijden door de bevolking
wel de beste gedeelten van het bergland uitgezocht
zijn.
In het algemeen zal dus slechts detail-

104.
verbetering mogelijk zijn. Hierop zijn uitzonderingen.
Op de eerste plaats daar, waar
verbetering van de richting met de der bevolking
tendienste staande middelen niet mogelijk
was of te omslachtig werd geacht.
Ten tweede, gelijk we verderop zullen zien,
indien plaatselijke omstandigheden den Kapaoekoe
hebben bewogen om het pad te verleggen, bijv.
indien het moet loopen naar zijn tuinen.
Hieronder zijn ook te rekenen de verschillende
gevallen, waarin de Kapaoekoe de patrouille het
kortste en beste pad niet heeft gewezen, soms
om haar uit zijn tuinen te houden, soms juist
om haar naar zijn kampong te brengen.
De groote verbetering, die op dit traject
noodzakelijk is, moet gezocht worden bij
de boven beschreven vlak achter elkaar liggende
bergruggen, die op den rivieroever uitloopen.
Natuurlijkerwijze moet het gemakkelijkste
tracé te zoeken zijn langs de rivier. Dat het
damarpad daar niet loopt, is wel een bewijs
dat er bijzondere moeilijkheden zijn, vermoedelijk
steile wanden.
Indien daar met schop en pikhouweel, zoonoodig
met dynamiet het pad gelegd kan worden, is
de moeilijkste dag van het geheele traject
veranderd in de gemakkelijkste.
Detailverbetering is overal mogelijk.
Op de eerste plaats moeten alle korte noodelooze
bochten er uit getrokken worden. Een
boschpad maakt dikwijls bochten voor een omgevallen
boom, een boschje rotan doeri e.d.
Op korte afstanden moet de rechte lijn bewaard
blijven. Het pad moet behoorlijk uitgekapt
worden; omgevallen boomen, dood hout,
hinderlijke wortels verwijderd. Veel scherpe
steenen zijn er in het algemeen niet; waar zij
zijn, moeten zij met het pikhouweel geëgaliseerd
worden. Veel steile hellingen kunnen behoorlijk
begaanbaar gemaakt worden door het
pad zigzaggend onder redelijke hoeken naar
boven te leiden. Verder moeten over diverse
riviertjes en bij voorkeur ook over, zij het
droge, ravijntjes een brug gelegd worden, in
den eenvoudigsten vorm: een boom kappen en op
beide oevers laten vallen, waarna er een rotan
als leuning langs gespannen wordt. Op dit
traject en ook op het volgende zijn reeds
meerdere zulke bruggen gelegd, doch er zijn
vele zijriviertjes en ravijntjes.
Bij de aardstortingen moet het pad er boven
langs gelegd worden; op de aardstorting zelf
houdt een pad het slechts uit tot de volgende
regenbui.
Na Cbk. 6 gaan we evenwijdig aan de
bovenzijde van een in de marschrichting verloopenden
kam. Dan dalen we iets doch gaan
verder regelmatig iets stijgen, terwijl het
pad telkens voor korten tijd pal Oost of West
gaat loopen, zoodat we kennelijk loopen in de
lengterichting over kleine kammen, die we telkens
afdalen om naar Oost of West een nieuwen
te gaan beklimmen.
We blijven zoo tusschen 1100 en 1300 M.
Passeeren Cbk. 24, klimmen daarna, om door

105.
bevolkingstuinen af te dalen naar het bivak,
vlak achter kampong Idao. Ook hier weer weinig
steenen, af en toe een steile helling van een
honder meter. De aard van het terrein zal het
echter nergens moeilijk maken daar tegenop te
zigzaggen. De paden in dichtgegroeide bevolkingstuinen
behoeven slechts breed uitgekapt te
worden.
Na dit bivak volgt een afdaling over bevolkingspaden,
die vrij goed zijn. Na aan half uur komen
wij bij een tamelijk groote rivier, naar
welks oever de patrouille naderhand het bivak
verlegd hebben, daar er bij kampong Idao bijna
geen water is.
Na de rivier volgt een klim, dan een daling
en weer een klim, waarna voortgezet afgedaald
wordt tot het "Orchideeënbivak" van den
eersten tocht van A.R. Cator.
Dan wordt eenigen tijd op deze hoogte
geloopen door een complex tuinen. Het daarna
volgende complex tuinen ligt op een heuvel,
1300 M. Daarna afdaling, passeeren twee aardstortingen,
een half uur verder bivak. Loopen
dan 20 min. op 320', dan op 20' naar den rivieroever.
Van daaruit golvend, doch gemiddeld stijgend,
1 uur tot 1350 M: het eindpunt van de "eerste
Catorexpeditie". Verder verloopt het pad de
eerste 2½ uur golvend om de 1300/1400 M; over
het algemeen gemakkelijk met weinig steile
hellingen en practisch geen steenen.
Dan volgt echter een uur lang echte rimboerintis.
Hier is geen ingetreden pad, doch
slechts een weg, gebaand met het kapmes. Dan
wordt weer het Kapaoekoepad bereikt, dat ongeveer
op dezelfde hoogte doorloopt.
Ca. 4 uur loopen na Cbk. 22 zijn we aan de rivier
op 1450 M hoogte, volgen deze ½ Km langs
den oever, om dan met een steile klim te komen
op 1600 M. Van deze hoogte daalt het terrein
langzaam en geleidelijk tot Cbk. 21, 1560 M.
Het volgende stuk loopt door een wirwar
van bevolkingstuinen, steeds wisselend van
richting; blijven op 1600/1700 M. Het pad is,
zooals alle Kapaoekoepaden, modderig, doch
overigens goed; het tempo wordt hier dan ook
zeer snel. Tot aan de rotanbrug toe het
eene tuincomplex na het andere.
Op dit traject moeten twee gedeelten
onderscheiden worden.
Het eerste stuk, door het bosch, komt
slechts voor detailverbetering in aanmerking.
In de bevolkingstuinen zal het echter
zaak zijn uit de ontelbare paden den kortsten
weg te kiezen. Heel zeker hebben wij thans dien
kortsten weg nog niet. De eerste ervaring deed
de Pastoor hiervan op. Toen ZEw.'s koelies
gedeserteerd waren, liep hij verder met Kapaoekoehulp.
Op de eerste plaats was de Pastoor
slechts alleen; zij hadden dus geen reden tot
vrees. Maar bovendien voelden zij er natuurlijk
niets voor om het pad van de patrouille te volgen,
indien dit een omweg maakte of slecht was:
zij moesten zelf vrachten dragen. Zoodoende

maakte ZEw. het tot drie keer toe mee, dat zijn
troep van het naar beneden loopende pad afweek,
op gelijke hoogte doorliep en hem na eenigen
tijd wees op de plek, waar het pad weer naar
boven kwam.
Zij hadden dus een korteren en gemakkelijker
weg. Bovendien liep dit pad grootendeels door
bewoonde complexen, het patrouillepad door het
bosch. Ook de patrouilles hebben naderhand reeds
doorsteken gevonden.
Verbetering van de zeer modderige bevolkingspaden
zal alleen mogelijk zijn, door het
pad zelf als afwateringssloot uit te graven en
het verhoogde pad daarnaast te leggen.
Een dergelijk omvangrijk werk lijkt mij echter
in dit stadium niet noodig. Het tempo is, gelijk
gezegd, op dit gedeelte toch reeds vrij
snel en modder is niet bepaald een ernstige hinderpaal
voor koelies.
Na de rotanbrug loopt men eerst door het
bosch over een vrij goed boschpad. Het loopt
weliswaar groote stukken door een boschbeekje,
doch waar de ondergrond hard wit zand is, hindert
dit niet veel. Wel is er veel dood hout op
te ruimen, dat dwars over het pad ligt.
Daarna volgt, al spoedig de kampong Dogodoeba
van Wejarebo. Zooals reeds in het journaal
vermeld, werd ik geleid langs het Tigimeer,
hetgeen een belangrijke omweg is. De
Pastoor met zijn Kapaoekoe's nam echter den
korten weg, die weer op Cbk. 14 uitkomt en de
na ZEw. komende patrouilles volgden dat pad
toen ook.
Detailverbetering is op dit stuk wel mogelijk,
een korteren weg zal er waarschijnlijk niet te
vinden zijn.
Bij verkenning van de Oeroemoeka bleek
mij, dat er zware versnellingen in liggen, ofschoon
op het gedeelte tusschen het huidige
vivresbivak aan de rivier en de rotanbrug
kilometers lange rustige gedeelten zijn. (zie
photo's 1 en 2 op pag. 16).
Het zou echter voor deze weinige kilometers
twee maal in- en uitladen van prauwen beteekenen,
als men daarvan wil profiteeren, zoodat
er geen tijd mee te winnen is.
Aan de rivier is thans een vrij groot,
zeer solide permanent vivresbivak gebouwd, met
boomschors ingedekt, zoodat opvoerpatrouilles
slechts tot daar behoeven te komen. Van dat
punt uit wordt de opvoer met prauwen van het
meer afgehaald.
Ik ben op de details van het tracé
dieper ingegaan, om de moeilijkheden en de mogelijkheden
tot verbetering duidelijker te laten
zien.
De hierboven genoemde verbeteringen zijn
alle in vrij snel tempo met gewone middelen
- kapmes, bijl, patjol en pikhouweel - aan te
brengen, behalve misschien de omlegging van
het pad bij de beide bergruggen, de "goenoeng
bersaudara doea". Misschien zullen daar enkele

dynamietpatronen noodig zijn.
Na het aanbrengen dezer verbeteringen
meen ik wel te mogen veronderstellen, dat het
traject tot bovengenoemd vivresbivak bij het
meer "regelmatig" door beladen koelies in 6 daggen
zal zijn af te leggen.
Om een globale schatting te doen, zou ik
daarvoor echter moeten rekenen den arbeid van
honderd koelies gedurende 5 à 6 maanden!
Vanzelfsprekend is een minder intensieve verbetering
ook mogelijk met evenredig minder
koelies of minder arbeidsdagen.
Het groote nut van verbetering wil ik
even in het licht stellen.
Stel, dat thans een beladen patrouille
naar boven loopt in 10 dagen en terug in 7
dagen.
In dat geval eet een koelie op ca. 17 x
0.8 = 13.4 Kg; daarbij gerekend 1 rustdag
wordt 14.2 Kg.
Hij draagt ca. 25 Kg, zoodat zijn nuttig
effect dan is 10.8 Kg.
Loopt hij in 6 dagen naar boven en in
4 dagen terug, waarbij de rusten in het basisbivak
gegeven kunnen worden, dan eet hij
slechts op 10 x 0.8 is 8 KG en zijn nuttig
effect is dan 17 KG. of 6.2 KG meer.
Op een patrouille van 100 koelies maakt dit
dus ruim 600 KG verschil. Of, om het anders
uit te drukken: in het eerste geval zijn 100
koelies noodig om een voorraad van 1000 KG
boven te brengen, in het tweede geval slechts
60 voor dezelfde hoeveelheid. In het eerste
geval moeten per koelie 18 dagen uitbetaald
worden, dus 1800 koeliedagloonen, in het tweede
geval slechts 60 x 10 is 600 koeliedagloonen,
100 koelies gedurende 6 maanden voor
verbetering van het pad verdienen 18000
koeliedagloonen.
Het verschil in uit te betalen koeliedagloonen
voor een vervoer van 1000 KG is 1200.
Na een opvoer van 1000 KG zijn deze kosten derhalve
reeds uitgespaard, ongeacht nog de veel minder
hoeveelheden koelievoeding, die verstrekt
moeten worden.
Indien er totaal 40 man boven blijven
hebben deze per maand ca. 1500 KG vivres noodig!
Derhalve.............
Aan deze calculatie verandert niets, indien
in etappen wordt opgevoerd.

H E T T R A C E
108.
II. Van Paniai tot de Siriwo-monding

109.
Uit het [18 spaties] reeds den indruk
gekregen hebben dat het terrein niet bijzonder
moeilijk was. Er waren op enkele gedeelten
moeilijkheden te overwinnen, doch men bedenke,
dat ik zoo lang mogelijk heb vastgehouden aan
de rivier, om deze op de kaart te kunnen inteekenen.
Men zal op de meeste der lastige
plekken gemakkelijk een goed tracé kunnen vinden,
als men zich tijdelijk van de rivier verwijdert.
De Papoeapaden zullen ook daar wel
de goede stukken volgen.
Op ruim een uur afstand van het meer lagen
in onze route zeer zware, steile hellingen,
zoo zwaar, dat zij een afdaling - zelfs voor
één keer - onmogelijk maakten. Daarna vonden
wij een goed Papoeapad. Het is duidelijk, dat
dit pad moet aansluiten op paden, die naar den
meeroever leiden. Het zal niet moeilijk zijn
dat uit te zoeken.
Wij waren in twee dagen vanaf het hoogste
punt waar ons pad liep - ongeveer 1900 M - afgedaald
tot 700 M. Hoe men zijn pad ook legt
en hoe gelijkmatig dit ook zou stijgen, dit
traject zal daardoor altijd moeilijk blijven.
Overigens heeft de rivier de eerste dagen nergens
steile oevers, zoodat inderdaad een gelijkmatig
hellend pad zou kunnen worden verkregen.
De Bia-Rivier heeft naast veel vlakke
stukken ook zware gedeelten. Door het vasthouden
aan de rivier kregen we deze alle te
overwinnen, doch ook telkenmale vonden wij
weer Papoeapaden, kennelijk goed beloopen,
met bruggetjes over ravijnen.
Als de Bia-Rivier valt in de groote, van
het Noorden komende rivier, zijn we in een
dal met zeer wijden dalvoet, waar slechts
enkele malen een bergrug tot den oever afdaalt.
Een zeer goed en gemakkelijk pad is
hier over diverse kilometers mogelijk.
Genaderd tot in de buurt van de samenvloeiing
met de Sawa R. werd, wederom door het
vasthouden aan de rivier, het terrein zeer
moeilijk. Toen ik tenslotte toch de rivier in
den steek moest laten en den hoek, die de 2
samenvloeiende rivieren maakten, afsneed,
kwamen wij, grootendeels door tuinen en over
paden in niet moeilijk terrein, op een pracht
papoeapad aan den oever van de Sawa R.
Na een dag loopen over overwegend gemakkelijk
terrein kreeg ik aansluiting op de kaart
der Militaire Exploratie. Het pad loopt volgens
onderweg van Jabi's verkregen inlichtingen,
dóór tot aan de kust, althans tot het
laagland.
Wij raakten het echter af en toe kwijt, omdat
het bosch te vlak en te ijl was om den loop
te kunnen volgen, vonden het echter regelmatig
terug. Het terrein is gemakkelijk, er komen
geen zware stukken meer, waardoor het door het
geringe verval practisch geen verschil maakt
of men stroomop- of stroomafwaarts loopt. Dit

geldt trouwens voor het geheele traject, tot
ons tweede bivak toe.
De rivier is vanaf de samenvloeiing met
de Oetoewa bevaarbaar, doch men make zich daarover
geen illusies. De stroom is zoodanig
sterk, dat men practisch moet zeggen, dat de
rivier "niet" bevaarbaar is. Reeds tijdens de
Militaire Exploratie had een prauw, bemand met
Dajakkers, ongeveer 4 dagen noodig om van de
monding tot de Koerare te komen, waarna de moeilijkheden
pas beginnen. De stroomsnelheid, destijds
gemeten 4 mijl, bedraagt hoogerop naar
schatting 6 mijl, op sommige plaatsen nog grooter.
Hoe het zij, men kan er met prauwen zeer
zeker komen, doch men zal met groote krachtsinspanning
per dag een paar kilometer vorderen,
zoodat landtransport effectiever is.
Per motorboot zal men het een heel eind
kunnen brengen en juist het laatste stuk vóór
de samenvloeiing zal de minste moeilijkheden
opleveren, aangezien daar de rivier smal en
diep is. Bij de vele eilanden verdeelt zij
zich echter in meerdere takken, waaruit eerst
de beste gezocht moet worden in verband met de
[123456]; bovendien vormen deze takken dikwijls
zij het lichte - versnellingen. Daarbij ligt
er veel drijfhout in het water en steken er
gestrande boomen in.
Zo der nadere verkenning en voorbereiding
mag men niet rekenen zonder meer de rivier op
te kunnen varen, althans ver voorbij de Koerare.
De [stoom]sloep kon volgens de exploratierapporten
niet verder dan de Koerare, doch als
men leest dat er 100, 200 zakken kolen ingeladen
werden, kan men zich voorstellen, hoe groot
dit vaartuig is geweest. Met een moderne motorboot
kan men zonder bezwaar tot de eilanden varen.
Dan zal eerst verkenning moeten voorafgaan.
Voor den Bandjirtijd is het in ieder geval aanbevelenswaardig
om vanaf dat punt een pad naar
boven te leggen.
Ik ben overgegaan tot prauwen maken op
ca. 5 KM van de samenvloeiing met de Oetoewa;
daarentegen maakte ik één halve dag, zoodat
vanaf Paniai toe dit punt gerekend mag worden
op 11 dagen. Behalve den laatsten dag werd
geen enkel stuk geforceerd, integendeel, wij
maakten korte dagen. Men mag dus aannemen, dat
men bij gelegd en ingetreden pad, egalisatie,
bouw van bruggetjes enz. kortom in den trant
van het pad Orawja/Paniai, hoogstens 4 dagen
noodig heeft.
Het groote voordeel boven dit pad zou
zijn - behalve den korteren afstand - dat het
pad in omgekeerde richting niet noemenswaard
stijgt (gedurende mijn tocht in 9 dagen van
700 tot 100 M). Voor de omgekeerde richting
zal men dus slechts een zekeren tijd er bij
moeten tellen voor het volbeladen loopen der
koelies en voor het zooveel zwaardere stuk
vanaf mijn tweede doorsteek-bivak tot Paniai.
De rest van het traject blijft gelijk. Ik meen
zeker, dat dit traject aan de Noordzijde beter

en gemakkelijker zal zijn, dat naar Orawja.
Hoeveel [1234] en welke wijze men voor
het gedeelte vanaf de Oetoewa moet aannemen,
zal nadere verkenning eerst moeten uitwijzen.

Hoofdstuk E
T O P O G R A P H I E
112

113
Aan instrumenten was beschikbaar een Breithaupt-statiefboussole
en een aneroide barometer.
Deze laatste was echter voor het vertrek niet gecontroleerd,
terwijl hij tijdens de exploratie
doch na gedane metingen - te water is geraakt,
zoodat het niet zeker is, dat de genoteerde waarnemingen
juist zijn.
Om een juist detailkaart van het meer te
krijgen, werd in de grasvlakte aan den Oostoever
een basis uitgezet van 1500 M; deze afstand werd
driemaal gemeten met den stalen meetband, waarbij
echter het gemiddelde verschil minder dan 6 1/4 M
bedroeg.
Op deze basis werden onder gunstige hoeken
driehoeken uitgezet, waarvan alle hoekpunten werden
gemarkeerd door vlaggen. Op dezelfde wijze
voortgaande werden een vijftiental markante punten
langs den meeroever vastgelegd en door vlaggen
aangegeven. Detailmeting van den oever had
plaats door schatting van afstanden en meting
van het azimuth met het kompas Bezard, terwijl
ongeveer op elke 500 M een nauwkeurige plaatsbepaling
gedaan werd door achterwaartsche insnijding
op enkele der baakvlaggen met de statiefboussole.
Zooveel mogelijk werd op drie punten
ingesneden. Elke meting ter vaststelling van de
plaats der baaivlaggen werd viermaal verricht
(telkens tweemaal met rechtschen en linkschen
kijker), de metingen der detailpunten eenmaal met
rechtschen en linkschen kijker.
Vanuit gunstige punten aan den oever werden
de zichtbare toppen aangepeild; de hoogtelijnen
werden op het oog ingeteekend.
De variatie werd niet bepaald doch aangenomen
op plus 4 1/2' bij W.Az. Van plaatselijke
afwijkingen werd niets bespeurd. Diverse verrichte
controlemetingen klopten voldoende zuiver.
De hoogte der toppen werd berekend na meting
van den hellingshoek, waarbij de correctie
voor aardbuiging en straalbreking werd bepaald
door interpolatie in een bekende tabel.
De barometerstand en temperatuur werden
gedurende een maand viermaal per dag opgenomen.
De gemiddelde uitkomsten geïnterpoleerd in de
bekende tabel uit het militaire voorschrift
"Terreinleer" geven als hoogte aan 1756 M.
Dit cijfer mag, ondanks het feit dat de aneroide
niet gecontroleerd was, wel als voldoende juist
worden aangemerkt. De aflezingen der vliegers
van de Dornier X- toestellen waren cijfers, die
hier vrijwel mede overeenstemden.
De ligging van het meer ten opzichte van
het bekende, reeds in kaart gebrachte terrein
kon niet worden gemeten. Aan de desbetreffende
mij ter beschikking staande Militaire Exploratie
rapporten ontbraken de panoramaschetsen, zoodat
het onmogelijk was de op de kaart aangegeven
toppen in het terrein te verifiëeren. Slechts
één peiling kon met zekerheid worden vastgelegd,
n.l. die op de Gebroeders, welke karakteristieke
vormen hebben (zie de panoramaschets). Overigens
komt in het Weylandgebergte geen top voor, welke
zonder panoramaschetsen met voldoende zekerheid
kon geindentificeerd worden.
De twee toppen der Gebroeders liggen te
dicht bij elkaar om daarop in te snijden (de

hoek was 2°), terwijl de meting met de boussele
niet voldoende zuiver is om door berekening den
afstand te kunnen bepalen.
De op de kaart aangegeven hoogten boven
zeeniveau voor deze beide toppen zijn 2790 M en
2625 M. De hoogte van mijn standpunt boven het
meer was 106 M, boven zeeniveau dus 106 + 1756
is 1862 M. Het verschil in hoogte met genoemde
toppen is dus respectievelijk 928 en 763 M; de
gemeten hellingshoeken waren respectievelijk 1°
12' en 58'.
De uit deze metingen - welke enkele malen werden
overgedaan - volgens den tangensregel berekende
afstanden zijn 44.305 en 45.219 M, hetgeen in
werkelijkheid onmogelijk is. Op het eerste gedeelte
van den doorsteek werd vrijwel Noord geloopen
tot de rivier bereikt werd, die vervolgens in
kaart werd gebracht. Dit geschiedde door schatting
van de afstanden en bepaling van de azimuth's
met kompas Bezard.
Deze talrijke schattingen zijn natuurlijk niet
geheel zuiver, doch daar nu eens te laag, dan
weer te hoog wordt geschat, zal het eindresultaat
tamelijk nauwkeurig zijn. De afstand in rechte
lijn van het in kaart gebrachte gedeelte was
16,6 KM, terwijl het einde van deze teekening naar
schatting nog 1 KM van de samenvloeiing met de
Siriwo verwijderd was. Neemt men op deze schattingen
een zeer groote fout van 20% te laag aan,
dan wordt de afstand tot de Siriwo vanaf het
standpunt 21 KM. De afstand van de Siriwo tot de
Gebroeders (top 2790 M) in de lijn van het gemeten
azimuth is ca. 7 KM, zoodat de geheele afstand
maximaal kan bedragen 28 KM.
De ligging der Gebroeders werd volgens het Mil.
Exploratie-rapport bepaald door snijding uit twee
punten aan de kust, welker ligging door officieren
der Gouvernements Marine astronomisch werd bepaald.
Aangenomen mag dan wel worden, dat deze
ligging juist is, zoodat ik uit het bovenstaande
zou moeten concludeeren tot een verkeerd bepaalde
hoogte.
Na vergelijking van mijn panoramaschetsen
met die der Mil.Exploratie zal alsnog de ligging
van het meer nader bepaald kunnen worden.
Voor zoover mij bekend werd de ligging van het
groote meer door vliegers vastgesteld op 136°
10' O.L. en 3° 54' 30" Z.Br. Daar ik echter nergens
vermeld vond van welk punt was uitgegaan,
heeft deze opgave zonder meer geen waarde. Op
voorloopige schetsen werd tot dusverre

daarvoor aangenomen een punt in het midden van
het groote meer gelegen. In dit geval is de
ligging veel meer Noordelijk, daar het gemeten
azimuth op de Gebroeders zeker - althans tot
op enkele minuten - nauwkeurig is. Hieruit
volgt dan ook, dat de afstand van het meer tot
de Noordkust zooveel korter en die naar de
Zuidkust evenredig langer is.
De grillige vorm van het groote meer is
ontstaan door de vele bergruggen, die er in
afdalen. De daartusschen gelegen dalen vormen
in het algemeen geleidelijk vanuit het meer
opstijgende vlakten, die steeds aangroeien
door afspoeling van de omliggende berghellingen,
aanslibbing door rivieren en veenvorming.
De oevers aan de ruggen zijn steil door verweering
en afbrokkeling, mede door den sterken
golfslag die er regelmatig op staat.
De helling der gesteentelagen is zeer variëerend
en dikwijls opmerkelijk groot.
De groote vlakten ten N.O. en O. van het
meer zijn vroeger vermoedelijk armen geweest.
In beide liggen vrij groote rivieren, die veel
slib uit het gebergte meevoeren, hetgeen o.a.
blijkt uit de groote landtongen, die zij vormen
en de zandplaten voor de monding, terwijl de
geheele oostoever een zeer modderigen en
ondiepe bodem heeft, die op zekeren afstand
van de monding vrij plotseling dieper wordt.
De gemiddelde diepte van het meer is in
het midden 30 M; de diepste looding bedroeg
50 M. Aan de Westkust wordt soms op eenige
tientallen meters uit den oever reeds een
diepte bereikt van 20 tot 30 M. De bodem van
het meer schijnt echter vrij vlak te zijn;
onregelmatige gaten of verheffingen werden
nergens aangetroffen.

116.
Tusschen het grensgebergte aan den
Westoever en het Weylandgebergte ligt een
groot dal, dat vermoedelijk echter niet
geheel tot het stroomgebied van de Siriwo
behoort; deze rivier lijkt mij ter hoogte van
de Gebroeders daarvoor te klein.
Gelijk uit de schetsteekeningen reeds
blijkt behoort het gebied ten Noorden van
het meer tot aan de groote waterscheiding,
door de bevolking Oeraidimi genoemd, tot het
stroomgebied van de Siriwo. Van het N.O. gedeelte
behoort een zeker gebied tot de
afwatering van het Paniai-meer. Ongeveer
40 KM ten Oosten van het meer ligt echter
een groote waterscheiding, naar schatting
3 tot 4000 M hoog en het komt mij niet
waarschijnlijk voor, dat de afwatering daarvan
in het meer plaats vindt. Tenslotte moet
alles, wat in het meer komt, verder afwateren
door de Weremoeka en deze is niet zoo groot,
dat zij dat alles zou kunnen verwerken.
Uit de constellatie van het bergland, zooals
dat op de huidige kaart staat ingeschetst,
zou volgen dat het geheele gebied ten N.O.
en O. van het meer zou afwateren naar de
Rouffaer, hetgeen echter nog nader zal moeten
blijken.

H O O F D S T U K F
122.
U I T G E B R E I D H E I D der S T A M M E N
A F K O M S T en R E G I S T R A T I E -
G E G E V E N S.

123.
Teneinde zooveel mogelijk nut van de
registratie te trekken, werden niet alleen de
volwassen mannen geregistreerd doch werden
meerdere gegevens opgenomen. Den hba werd dan
ook opgedragen te noteeren: aantal mannen en
vrouwen, jongens en meisjes; aantal getrouwde
en ongetrouwde mannen; aantal mannen met
1, 2 of meerdere vrouwen, alsmede aantal weduwen.
Van deze taak heeft de hba zich uitstekend
gekweten.
Als grensleeftijd voor het onderscheid
tusschen jongens en mannen werd 13 á 14 jaar
aangenomen; de leeftijd van betrokkenen werd
natuurlijk geschat. Volwassen ongetrouwde
vrouwen kwamen niet voor, tenzij weduwen. De
meisjes trouwen zoodra zij geslachtsrijp zijn.
Verder worde verwezen naar de bijgevoegde
staten; deze zijn gespecificeerd per kampong,
terwijl de kampongs van een streek bij
elkaar gegroepeerd zijn.
In totaal werden geregistreerd 9222
Kapaoekoe's, welke alle in de directe omgeving
der meren woonden. Echter bleven ook daar nog
groote stukken ongeregistreerd:
-Kotoboe - geschat op 1000 zielen
-Meerdere kleine kampongs langs den
Westoever, zooals Aujeboe e.d. - geschat
op 500 zielen.
-Den geheelen "Stormhoek" - 1000 zielen.
-De vallei aan den N.O. hoek van het
meer: 1500 zielen.
-Tusschen Koegapa en het Vivresbivak,
alsmede langs de Oeroemoeka tot enkele
kilometers van het meer: 500 zielen.
-Elegeboe-vallei en het gedeelte tusschen
deze vallei en het Tigimeer: 2000 zielen.
Deze schattingen zijn aan den lagen kant en
men zal met een schatting van 16.000 zielen
in de directe omgeving der meren zeker niet
bedrogen uitkomen.
Achter Koegapa, verder naar het N.O.,
volgens de berichten 2 á 3 dagen ver, wonen
nog enkele Kapaoekoe-stammen. Zij wonen in
een streek, die de Kapaoekoe's "dorowija", de
Dzjonggonao "dorohiza" noemen. "Doro" beteekent
vermoedelijk "rivier" of "dal waarin een
rivier loopt".
"Wija" en "hiza" beteekent "twee". Deze beide
rivieren zijn de "Egaboe" en de "Agaboe". De
drie daar wonende stammen heeten in de taal
der Dzjonggonao - van wie deze berichten afkomstig
zijn - : Dzjoemaini, Dzjoegini en Kalepini.
Een schatting van het aantal zielen dezer
drie stammen durf ik niet te doen; er is geen
enkel ander gegeven dan de mededeeling der
Dzjonggonao, dat het er "veel" zijn.
Omtrent het Mapia-gebied is mij geen enkel
betrouwbaar gegeven bekend en ook Auki,
de groote man van Mapia, bracht geen licht.
Hij noemde wel 9 namen van kampongs, die hij
passeerde als hij van Mapia naar Paniai kwam

loopen. Gelijk uit de staten blijkt, varieerden
de kampongs van 5 tot 334 zielen, zoodat
hieraan geen enkel houvast te krijgen is.
Ook de Pastoor die met Dr. Bijlmer een gedeelte
van dat gebied bezocht, waagde zich
niet aan een schatting. Men mag echter wel
aannemen, dat het gebied vrij goed bevolkt is.
Ten Westen van het meer, over den bergketen
heen, die den Oever daar afsluit, ligt
een groot dal, gevormd door genoemden bergketen
en den Oostelijken, zeer hoogen rug van
het Weijlandgebergte. A.R. Cator vermeldt in
zijn rapport, dat dit dal goed bewoond is.
Verdere gegevens ontbreken - vermoedelijk heeft
ZijnWeledelGestrenge dit uit het vliegtuig
geconstateerd - en voor een schatting mis ik
elken grondslag.
Ten Noorden van het meer, tot over den
G. Oeraidimi, werd bevolking aangewezen door
Auki, die beweerde zelf op dien bergrug te
zijn geweest. Hij zeide van daaruit de zee in
het Noorden gezien te hebben, hetgeen inderdaad
mogelijk is.
Na het meer aan de N.W.punt verlaten te hebben
- bij het begin van den doorsteek - vond
ik direct veel paden, zag ook enkele tuinen.
Vanuit het reeds eerder gekapte uitzicht
konden op vele plaatsen in het gebergte met
het bloote oog bewoonde complexen worden
waargenomen. Tijdens den geheelen doorsteek,
tot bijna aan de samenvloeiing van Sawa R. en
Oetoewa toe, werden doorloopend tuinen, paden,
bruggen, strikken, valkuilen en andere sporen
van bevolking waargenomen. Verschillende kampongs
werden gepasseerd, vele werden er gezien
tegen de berghellingen in den omtrek.
Voorzoover de bewoners ontmoeten werden
bleken het alle Kapaoekoe's te zijn. Waar de
beschrijving der Jabi's uit het Weijlandgebergte
overeenkomt met die van de Siriwo, zijn
zij alle Kapaoekoe's.
Zij vormen dus met de bevolking in de omgeving
der Wisselmeren één groot taalgebied.
Het aantal is zeer moeilijk te schatten. Op
grond van gegevens in het reeds geregistreerde
gedeelten en dat wat ik zag op den doorsteek,
geloof ik toch wel dat het - inclusief
het Weijlandgebergte - op 50.000 geschat mag
worden. Wat deze schatting waard is, concludeere
men zelf uit het bovenvermelde.
Van de Dzjonggonao werden 325 zielen
geregistreerd, zijnde 5 kampongs op ruim een
halven dag loopen van het bivak gelegen. Tot
de Dzjonggonao werden ook gerekend de Koberao,
die slechts één kampong beslaan, 1 à l 1/2 dag
ten Z.O. van Koegapa. Gezien de sterkte der
Dzjonggonao-kampongs zal het zielenaantal der
Koberao wel ongeveer 100 bedragen.
De Kemandoga worden steeds onderscheiden
van de Dzjonggonao, doch zij beschouwen zich
toch wel als bij elkaar behoorend. Hun taal
is, evenals van de Koberao, het Dzjonggonao'
sch. Hun woonplaatsen moeten liggen in de

"Dorohiza" de streek der Dzjoegini enz.
Voor een schatting van het aantal zielen ontbreken
de gegevens; uit de berichten kreeg ik
den indruk, dat het er niet zoo heel veel waren.
Weer verder naar het Oosten wonen de
Oehoendoeni met een eigen taal; nog verder
de Manoekoe, ook met een eigen taal en met
als voornaamste kenmerk: lange tot in den
hals vallende haren. Veel inlichtingen hebben
we over hen niet gekregen; ze wonen 10 à 15
dagen van het meer verwijderd.
Voor de Kapaoekoe's zijn ze zelfs min of meer
legendarisch: in allen ernst wordt beweerd,
dat ze een staart dragen en dat ze in hun
huis een gat in den vloer hebben om dien
staart door te kunnen staken.
Ook van de uitgebreidheid dezer stammen is
niets bekend, behalve dan dat de Dzjonggonao
zeer uitbundig worden, als ze het geweldige
aantal Manoekoe willen duidelijk maken.
De Dzjonggonao zelf beschouwen zich als
van anderen stam dan de Kapaoekoe's.
Volgens hun zeggen staan tegenover de Kapaoekoe's
als groep de "Moni", waartoe behalve
de Dzjonggonao, behooren de Kemandoga, Oehoendoeni,
Manoekoe enz., maar ook de blanken. Het
is mogelijk, dat dit overlevering of volkssage
is, doch het lijkt mij zeer waarschijnlijk,
dat deze bewering geen ander doel heeft dan
een zelfverheffing - tegenover ons en tegenover
de zoo geminachte Kapaoekoe's - uitgevonden
na de kennismaking met de blanken. In een
redevoering, waarop ik later terugkom (zie
pag. 180) betoogt een Kapaoekoehoofd het tegenovergestelde
en stelt juist de groep Kapaoekoe's
en Dzjonggonao tegenover de groep uit
"Soerabaja".
Aan de mededeeling van het Mapiahoofd
Auki kan men geen waarde hechten; ook
de Pastoor maande tot voorzichtigheid, daar
Auki vele bijbelverhalen aan de kust gehoord
heeft en ZEw. meende naar aanleiding van zijn
gesprekken met Auki alle reden te hebben om
aan te nemen, dat Auki deze bijbelverhalen in
gewijzigden vorm zat voor te dragen.
De eigenaardige positie der Dzjonggonao
springt direct in het oog; zelfs als men de
groep der Kemandoga er bij neemt, zijn het
nog maar een paar honderd weerbare mannen,
die gevestigd zijn aan de grens van een tamelijk
homogeen taalgebied van naar schatting
50.000 Kapaoekoe's. Hun taal, hun karakter en
in zekeren zin ook hun voorkomen zijn zoo
verschillend van die der Kapaoekoe's, dat men
direct geneigd is om aan te nemen, dat zij er
niet thuisbehooren.
Deze voorloopige conclusie werd ook
bevestigd. Auki vertelde: "Nog niet zoo lang
geleden zijn de Dzjonggonao moordend en plunderend
het geheele land in de omgeving van het
meer rondgetrokken. Talrijke litteekens, zoowel
bij Kapaoekoe's als Dzjonggonao, getuigen
van dezen bitteren strijd, waarin de Dzjonggonao
in het algemeen overwinnaars schijnen te
zijn geweest. Vermoedelijk hebben zij daaraan

126.
hun tegenwoordige heerscherspositie te danken.
De overwinning schijnt vrij volkomen te zijn
geweest, want thans, gezien de litteekens
hoogstens een 25 jaar na de usurpatie, bewegen
kleine groepen Dzjonggonao zich frank
en vrij door het geheele land. Zeker is, dat
zij de beste stukken land in bezit hebben genomen;
volgens de rapporten van den landbouwopzichter
was in Koegapa en omgeving de
beste qualiteit grond te vinden.
De vestiging te Itoda bestaat slechts uit het
huishouden van Solekigi - ongeveer 20 zielen
- en dateert van lateren datum. Wijzende op
een jongetje van een jaar of zeven werd gezegd:
"toen deze knaap nog een zuigeling was".
Het huis van Solekigi, nog weinig vervallen,
en zijn tuinen zijn nog in Koegapa te vinden.
Het is wel duidelijk, dat usurpatie van een
stuk grond door zoo weinig menschen, zoover
van hun hoofdnederzetting, slechts mogelijk
kan zijn geweest, indien de overmacht van
den geheelen stam werd erkend. Overigens
vermoed ik, dat achter deze afscheiding van
Itoda slechts een familie-ruzie gezocht moet
worden. Ikomaboei, het eerste hoofd, is geen
gemakkelijk heer.
De Bijlmerexpeditie schijnt vastgesteld
te hebben dat de taal der lieden, die zij
destijds voor Manoekoe hielden, doch die in
werkelijkheid Dzjonggonao uit Koegapa waren,
identiek is met de taal der Awembiak, een
stam, aangetroffen op de groote expeditie
van 1920/22 naar den Wilhelminatop. Het is
dus waarschijnlijk, dat nog in de laatste
kwarteeuw verschuivingen hebben plaatsgehad.
Niet zonder reden maakt een geheele stam
een tocht van meer dan 200 Km in de lengterichting
door het centrale hoogland. Het
ligt voor de hand om te veronderstellen, dat
uitputting der tuinen, natuurrampen, onderlinge
oorlogen of iets dergelijks de aanleiding
zijn geweest. En dat deze tocht niet
zonder avonturen zal zijn geweest, kan men
zich wel indenken.
Een interessante ontdekking was het ook,
dat de taal der bovenbeschreven Oehoendoeni
volkomen dezelfde was, als die der lieden,
door Dr. Colijn aangetroffen op de Carstenszexpeditie
aan de boven-Kamorra: men vergelijke
de hierachter gegeven woordenlijst met die
in het boek van Dr. Colijn. Wij zagen slechts
één Oehoendoeni-vrouw (zie photo 47 op pag.
79) doch zoowel de gia als de Pastoor hebben
menschen van de boven-Kamerra gezien en
zij zeggen overtuigend, dat het menschen
zijn precies als de Kapaoekoe's en niet als de
Dzjonggonao. Vooral in verband met het volkomen
identiek zijn der talen, mag men dus
wel aannemen, dat zij van denzelfden stam zijn.
In andere, mij terbeschikking staande
woordenlijsten van stammen uit het centrale
hoogland heb ik geen overeenkomst kunnen
aantreffen. Het is echter lang niet uitgesloten,
dat verdere woordenlijsten en

anthropologische onderzoekingen zullen aantoonen
dat de versnippering in vele stammen
en taalgebieden niet zoo groot is, als men
tot dusverre aannam.

H O O F D S T U K G.
K A R A K T E R E I G E N S C H A P P E N
van
Kapaoekoe's en Dzjonggonao

K A P A O E K O E ' S
133.
Gelijk de Assistent-Resident Cator in
ZWEG's verslag reeds opmerkte, is er bij
de Kapaoekoe's zeker een economisch motief
aanwezig. Dit is zelfs in den omgang hun
meest opvallende eigenschap. Over hun
practischen zin behoeft niet geklaagd te
worden, zij weten alles op de juiste wijze
te waardeeren en wikken bij elken ruil
nauwkeurig waarde en contraprestatie tegen
elkaar af. Zij vinden kralen prachtig,
vinden tali api, baadjes, koperen ringen
enz. zeer begeerenswaardige zaken, doch
het is mij nog niet mogen lukken een
draagnetje patatas of andere producten
voor dergelijke dingen te koopen.
Bij de eerste ontmoeting mogen zij
dan al eens wat suikerriet of patatas afstaan,
dit zal dan wel een beleefdheidsgeschenk
zijn of een geschenk uit vrees,
doch voor patatas, groenten, garnalen enz.
zijn schelpen en ijzerwaren de eenige betaalmiddelen.
Zij keeren liever onverrichterzake
met hun spullen naar huis terug,
dan dat zij b.v. een zakje garnalen afstaan
voor een baadje. Dat zijn tenslotte maar
versierselen, die zij heel graag cadeau
willen hebben, doch schelpen zijn geld
en messen e.d. zijn nuttige gebruiksvoorwerpen.
Ik heb het gehad, in een periode
dat er messen noch kigi's waren, dat een
Kapaoekoe weigerde een bussel rotan -
vaste prijs 1 kigi - af te staan voor
baadjes, kralen, tabak of dergelijke artikelen,
doch eenige dagen later binnen
vijf minuten met zijn bussel terug was,
toen hij merkte, dat er weer kigi's
waren.
Gastvrij zijn ze, althans voor ons,
niet.
De Kapaoekoe geeft niets cadeau, alles
moet betaald worden. Er zijn slechts enkele
oude heeren, die mij af en toe een
paar patatas of kladi brengen en zich
dan kennelijk als zeer welwillend beschouwen.
Nu kan men het den menschen van Paniai
- onze buurkampong - moeilijk kwalijk
nemen, dat zij ons niet als gasten wenschen
te beschouwen; doch ook in afgelegen
kampongs, waar slechts eens of tweemaal
een patrouille kwam, is het niet beter;
slechts Timiela en Dobodoega, de kampong
van Wejarebo, maken een uitzondering, maar
zij speculeeren niet minder op onze goedgeefschheid.
Het zijn bedelaars in ergerlijken
graad; den heelen dag kunnen zij om het
bivak hangen en schooieren: "Ik heb geen
tabak; geef mij kralen; geef mij een mes".
Zij zijn zeer vasthoudend en bijna niet

het bivak uit te krijgen. Een zeer afdoend 134.
middel is echter een straal water gebleken;
het veelbeteekenend laten zien van
een beker is al voldoende om een heelen
troep halsoverkop het bivak uit te laten
rennen. Het is opmerkelijk, hoe schuw zij
voor water zijn. Van een regenbui moeten
ze niets hebben, ofschoon ze toch werkelijk
niet bang behoeven te zijn, dat de kleeren
nat worden.
De Kapaoekoe is over het algemeen niet
dom, al staat zijn begripsvermogen niet op
hoog peil. Hij begrijpt bv. zeer wel, dat
wij iets van de taal willen leeren, doch
het is hem niet bij te brengen, dat wij
woordvormen met hun voor- en achtervoegsels
willen hebben. Heeft men duidelijk het
verschil in vervoeging van een werkwoord
gehoord en dit op verschillende tijden en
bij verschillende personen vastgesteld, dan
is het toch niet mogelijk om deze vormen
herhaald te krijgen, als men er naar vraagt.
Integendeel, hij meent het gemakkelijk te
maken, door alle vormen en achtervoegsels
weg te laten, als men taalles wil nemen.
Ze zijn verschrikkelijk bang voor
alles, wat onbekend en vreemd is en ze
zijn vreeselijk benauwd voor den dood:
"weda bogai" ligt in hun mond bestorven.
Indirect is dat ook de voornaamste reden,
waarom zij ons gaarne hier houden. Na de
expeditie van Dr. Bijlmer in de Mapiastreek
schijnt daar namelijk een groote sterfte
te zijn uitgebroken. De oorzaak daarvan
wordt nu niet geweten aan de "komst" der
expeditie, doch aan haar "vertrek". Als zij
maar daar was blijven wonen, zou er niets
gebeurd zijn! Dit bericht is verspreid en
leeft nu ook in deze streken, weshalve men
er zeer op gesteld is, dat wij voor goed
hier zullen blijven.
Dit bericht is afkomstig van Auki, die
daar vast aan geloofde en nog steeds kwaad
was op den Pastoor, die toen ook was weggegaan.
Auki - Auki ibo, de groote Auki - heb
ik hem door Kapaoekoe's hooren noemen.
Slaat het op zijn gewichtigheid of op zijn
figuur? Hij is, ook in vergelijking met
ons, groot en forsch gebouwd. Maar ook
"Auki-ibo" in zijn optreden, kalm, zelfbewust.
Men kan er zich aan ergeren, men kan
het ook natuurlijk en vanzelfsprekend
vinden.
Hij is een invloedrijke figuur in deze
landen. Zijn gebied, waarvan volgens zijn
zeggen alle menschen zijn stamverwanten
zijn, loopt van Mapia tot aan het meer,
exclusief den Oostelijken oever. Hoe diep
deze invloed reikt, is moeilijk te zeggen;
dat hij er gezag heeft blijkt duidelijk
uit het optreden der Kapaoekoe's zelf: hij

135.
commandeert, zij gehoorzamen. Is het dan
niet logisch, dat hij zich als mijn gelijke
beschouwt: hij het hoofd, de tolk, de voorlichter
der Kapaoekoe's, ik het hoofd der
"me soerabaja" hier. Wij zijn dus twee hoofden,
die op voet van gelijkheid confereeren!
Direct na zijn aankomst en de begroeting
buiten, was het: "Kunnen we niet in
huis gaan, het is hier zoo'n modderboel".
Toen we direct wilden beginnen met woordjes
noteeren: "Wacht maar, doet geen haast;
ik wil eerst eens wat praten". Een gescheurde
oude politiejas werd geweigerd; glazen
kralen evenzoo.
Heeft hij zijn voormanschap te danken aan
zijn krijgsmanskunst? of aan zijn relatie
met de kust? Eigenlijk "kapala" zooals aan
de kust, is hij, zooals hijzelf zegt, niet.
Voor dergelijke beslissingen hebben zij een
soort "Raad van Ouden".
In ieder geval is hij een uitblinkende
figuur, waarmede de "Kompenie" in haar
eigen belang rekening zal moeten houden.
Hij kan, door zijn kennis van de kusttaal,
van veel nut zijn en is dat voor mij ook
geweest.
De verschillende inlichtingen, die hij gaf
over de taal, de menschen, hun opvattingen,
waren van belang.
Auki is vooruitstrevender dan de anderen,
hij heeft diverse dingen van de kust
overgenomen. Zoo was het typisch, dat hij
een varken, bij gebrek aan bijlen en kigi's,
op de bon verkocht.
Overigens is hij ondanks zijn zelfbewust optreden
hetzelfde natuurkind als alle andere
Kapaoekoe's. Niets intellectueeler, niets
minder bang voor allerlei narigheden en de
dood. Hij bedelt even hard, alleen in een
anderen vorm; hij "eischt", doch neemt dan
genoegen met het tiende gedeelte van het
geëischte. Doch zijn bekendheid met de
kusttaal en kustgebruiken maakt den omgang
met hem vlotter.
In het algemeen is er een zeer duidelijk
onderscheid tusschen Oost- en Westoever
van het meer, wat terughoudendheid betreft.
De laatsten zijn veel schuwer, veel
onwelwillender, waaraan, behalve het weinige
contact, ook wel debet zal zijn de omstandigheid,
dat wij ons vestigden bij stammen,
waarmede zij in vijandschap leven.
Aan den Oostoever is het optreden,
althans wat de mannen betreft, veel vrijer.
De vrouwen worden echter achtergehouden
en als men ze ontmoet, zijn ze stug en
trachten zoo spoedig mogelijk, per prauw
of te voet, weg te komen. Bij het Bivak
ziet men dan ook sporadisch een vrouw en
dan nog alleen grootmoeders. Slechts de kampong
van Wejarebo maakt hierop, zooals in

136.
meerdere zaken, een uitzondering.
Overigens zal deze terughoudendheid
ten aanzien van de vrouwen wel in verband
staan met hun vrees, dat wij er ook gebruik
van wenschen te maken (zie het journaal dd.
15 Juni).
Ze zijn over het algemeen vroolijk
en goedlachs, houden wel van een grapje.
Ze kunnen echter ook driftig worden, winden
zich hevig op en gaan vreeselijk te keer.
Als men voor het eerst een stel Kapaoekoe's
hoort en ziet ruziemaken, is men geneigd om
voor alle zekerheid de vuurwapens gereed te
houden, doch dan blijkt al spoedig, dat het
veel geschreeuw maar al heel weinig wol is.
Het zijn groote redenaars; bij de minste
aanleiding worden lange redevoeringen
afgestoken, die met veel "Schwung" en veel
gebaren worden voorgedragen.
Gewoonlijk luistert daar niemand naar, doch
dat schijnt het enthousiasme van den redenaar
in het minst niet te bekoelen.
DZJONGGONAO
De Dzjonggonao weet zich van een geheel
ander soort dan de Kapaoekoe en is dat
inderdaad ook. Juist de eigenschappen, die
het meest opvallend zijn bij den Kapaoekoe,
mist hij.
Hij is niet inhalig, handelt nooit,
verkoopt niets. Hij geeft alleen geschenken,
waarvoor men hem een tegengeschenk kan
aanbieden. Hij zal er geen moment blijk
van geven, als dit hem niet bevalt of te
gering is.
Hij is gastvrij: de patrouilles worden
in Koegapa feestelijk onthaald; men sleept
een varken aan, haalt groenten, bereidt een
en ander, staat zijn huis af en onderhoudt
er zelfs den heelen nacht het vuur in.
Hij bedelt niet; juist dat bedelen
en pingelen der Kapaoekoe's is zijn grootste
ergernis. Van diefstal werd nimmer iets bemerkt.
Hij is veel vrijer in zijn optreden,
ook veel zelfbewuster. De vrouwen zijn veel
minder schuw, trekken overal mee naar toe,
loopen vrij in en uit het bivak.
Over bang zijn spreken zij niet. Als
ik mij niet vergis hebben zij zelfs geen
woord er voor. Laat men hen het Kapaoekoewoord
"weda - bang" vertalen, dan krijgt
men "ti". Bij het Kapaoekoewoord "ego -
beschaamd" hetzelfde, waarbij dan soms als
toelichting volgt: "amoeti".
"Amoe" is "neus" en duidt op het gebaar,
dat de vrouwen maken, wanneer zij den neus
met de vingers vasthouden en verlegen het
hoofd afwenden.
Ze kunnen wel lastig zijn in het bi-

137.
vak, doch zijn zeer gezeggelijk. Als men
eenmaal iets verboden heeft, gebeurt het
niet meer en als een der anderen, die het
verbod niet gehoord heeft, het wèl doet,
wordt hij er direct opmerkzaam op gemaakt.
Erg hokvast zijn ze niet; sinds wij
te Paniai wonen, zijn ze bijna evenveel
hier als in Koegapa.
Alles te samen een heel wat prettiger
volk dan de Kapaoekoe's.

H O O F D S T U K H
138
V E R H O U D I N G tusschen KAPAOEKOE'S en DZJONGGONAO
en tusschen dezen en het BESTUUR.

139.
De verhouding tusschen de Kapaoekoestammen
is in het algemeen slecht. Zij zijn in
bevriende groepen aangesloten, waarbuiten
vijandschap heerscht. Alleen deze bevriende
groepen bezoeken elkaar onderling, daarbuiten
durven ze niet.
Deze vijandschap bestaat op korten
afstand: de menschen van den Oostoever zijn
bang voor die van den Westoever; ze noemen
ze "pew" - slecht". Die van Wanewaboe zijn
bittere vijanden van die op 2 KM afstand
en menigeen kan de litteekens toonen van de
in onderlinge gevechten opgeloopen wonden.
Of deze vijandschap bepaalde oorzaken
heeft, weet ik niet, doch zij belemmert
ten zeerste het onderling verkeer.
Vermoedelijk was de onwelwillende houding
van andere stammen tegenover ons slechts
daarin gelegen, dat zij ons door onze
vestiging bij de Paniai-menschen - hun vijanden
- eveneens als vijand meenden te moeten
beschouwen. Toen dan ook de patrouille
met den chba uit een der kampongs verdreven
werd, werd hun nadrukkelijk op het hart gebonden,
dat zij geen vrienden waren van Wejarebo
en Solekigi, de eerste een hoofd der
Mote's, de tweede een Dzjonggonao-hoofd.
De Kapaoekoe's zijn echter daarin
eensgezind, dat zij unaniem het land hebben
aan de Dzjonggonao. Deze vijandschap wordt
wèl verklaard, n.l. door den strijd bij den
inval der Dzjonggonao in het gebied der Kapaoekoe's,
gelijk reeds vermeld op pag. 125.
Zij hebben een grenzelooze minachting
voor elkaar, doch de Dzjonggonao spelen de
baas. Hun houding tegenover de Kapaoekoe's
is volgens onze begrippen ergerlijk. Zelfs
de kwajongens snauwen volwassen Kapaoekoe's
af en behandelen ze als vuil.
Nu vermoed ik wel, dat de Kompanie
daar voor een deel schuld aan heeft, voornamelijk
door den omstandigheden, waaronder
de expeditie Cator het eerst met de
Dzjonggonao in aanraking kwam en grootendeels
met dezen is opgetrokken, zoodat
gelijk de A.R. in het verslag meldt, ZWEG
moeite moest doen om te voorkomen, dat in
deze vriendschap bevestiging van hun aanspraken
werd gezien.
Deze bevoorrechting had aanvankelijk
ongewild op deze expeditie ook plaats.
Mochten de Kapaoekoe's in het begin vrij in
het bivak komen om rond te kijken, al
spoedig werd dit hinderlijk en vooral toen
zij begonnen te stelen, werd daar een eind
aan gemaakt. Het bivak werd verboden terrein
voor de Kapaoekoe's.
Toen de Dzjonggonao kwamen - op be-

zoek, dus voor 1 of 2 dagen - wilde ik hen
voor dien korten tijd niet verbieden om
in het bivak te komen, temeer waar zij niet
bedelen, en voorzoover bekend, niet stelen.
Zij kwamen niet al te dikwijls - eens in
14 dagen ongeveer - zoodat hun verschijnen
niet hinderlijk was. Zij hebben daar echter
een privilegie, speciaal voor de Dzjonggonao,
in gezien, zoo zelfs, dat een vervelende
knaap, dien ik de barak wilde uitzetten,
mij in alle verontwaardiging toevoegde:
"a dzjonggonao - ik ben toch een
Dzjonggonao".
Toen echter de barak zoover klaar
was, dat ze afgesloten kon worden, heb ik
gelijke wetten gesteld: de barak is verboden
terrein voor iedereen, behalve mijn
kamer, waar slechts de hoofden, van Kapaoekoe's
als Dzjonggonao, mochten binnenkomen.
Dat deze schijnbare bevoorrechting
zijn invloed op hun houding gehad zal
hebben, is wel duidelijk. En dat de Kapaoekoe's,
die met afgunstige gezichten aan deur
of venster stonden te kijken, daardoor geintimideerd
werden, is vanzelfsprekend.
Dat het anders mogelijk is, dat Dzjonggonao
kwajongens midden in een Kapaoekoe-kampong
op de Kapaoekoe's staan te schelden, kan ik
me niet goed indenken.
De verhouding tusschen de Dzjonggonao
en Oehoendoeni is goed; zij trouwen ook
onder elkaar. Dit is wel opmerkelijk, daar
de Oehoendoeni waarschijnlijk van hetzelfde
slag zijn als de Kapaoekoe's. Kennelijk
is de wederzijdsche haat slechts gebaseerd
op den voorafgeganen strijd.
De Dzjonggonao mogen met betrekking
tot het optreden van het Bestuur op het
eerste gezicht een probleem schijnen, ik
geloof toch niet, dat dit zoo is. Op de
eerste plaats vormen zij slechts 2%,
misschien zelfs minder, van de heele Kapaoekoe-bevolking.
Doch bovendien liggen zij
vrijwel aan den rand van het Kapaoekoe-gebied.
Slechts in het N.O. wonen nog enkele
Kapaoekoestammen. De vestiging te Itoda
hoeft niet meegeteld te worden; zij is
slechts een twintigtal zielen, die reeds
hun voornemen te kennen gaven om naar Koegapa
terug te keeren. Indien zij daar niet
snel toe overgaan, zal er weinig aandrang
voor noodig zijn om hen daartoe te bewegen.
Men kan zonder meer de Dzjonggonao
in het Kapaoekoeverband negeeren; zij behooren
bij hun Oostburen en kunnen daar in
bestuursverband ook toe gerekend worden.
Hun belangrijkheid ten opzichte van de
Kapaoekoestammen lag slechts in het geweld,
dat zij uitoefenen, welk geweld na
het optreden van het bestuur desnoods met
geweld gekeerd zal moeten worden. Zoodra
de Kapaoekoe begint te begrijpen, dat het
bestuur achter hem staat, als de Dzjonggo-

141.
nao een aanval zouden willen doen, zou het
voor Solekigi c.s. wel eens gevaarlijk
kunnen zijn om in Itoda, geheel geïsoleerd
van zijn stam, te blijven.
Het komt mij voor dat het voorshands
het beste is den status quo te handhaven,
doch men belette elke nieuwe vestiging
in Kapaoekoegebied. Men zij hier op bedacht,
ik heb zulks reeds eenmaal moeten
voorkomen.
Bij de indeeling in bestuursressorten
houde men met deze verhouding te zijner
tijd rekening en legge de grens achter Timiela,
zoodat een afzonderlijke bestuursassistent
bestemd is voor Dzjonggonao, Oehoendoeni
en wat daar eventueel bij getrokken
kan worden.
Een bestuursassistent ter standplaats
van den onderafdeelingsbestuurder
zal toch zijn handen vol hebben aan alles
wat ten Westen van Koegapa tot aan het
meer ligt, dus de twee Oostelijke vlakten,
Wanewaboe, Tage en het gedeelte tusschen
Tage en Koegapa, in totaal ca. 4500 zielen.
Men kan, vooral indien een groote boot
met aanhangmotor ter beschikking is,
daarbij den geheelen West- en Noordwestoever
trekken, zoodat er nog ca. 2500 zielen
bijhoren.
Een apart ressort voor Tigimeer en
omgeving met de kampong aan de Oeroemoeka
telt reeds 8000 zielen, terwijl dan
nog overwogen kan worden, of de Elegeboevallei
met ca. 2000 zielen daarbij getrokken
kan worden (ca. 1½ dag vanaf het Tigimeer),
dan wel dit gedeelte wordt gevoegd
bij een nieuw ressort, dat tot aan of tot
en met Mapia loopt.
In verband met de gemakkelijker verbinding
kan het gebied der Jabi's in het
Weylandgebergte naar het mij voorkomt
het beste vanuit het Noorden bestuurd
worden. Mede wijl nu reeds vrij veel van
taal en gewoonten bekend is geworden,
zal een verkenning op korten termijn
vanuit het Noorden geen moeilijkheden opleveren,
terwijl na de vestiging aldaar het
contact met wisselmeer gemakkelijk gelegd
kan worden.

H O O F D S T U K I
142

GROEPVORMING, GEZAG, HOOFDEN.
De Kapaoekoe's zijn verdeeld in talrijke
groepen. Gemakshalve heb ik deze groepen
"clan" genoemd, zonder nochtans daarmede
te willen aangeven, dat naar mijne meening
deze groepen zouden voldoen aan de aan dit
begrip te stellen eischen.
Van deze clans zijn er zeer veel, doch
zij zijn over het algemeen niet erg uitgebreid.
De grootste is wel die der Moté,
waarvan de meeste leden zitten aan de Oeroemoeka
en in de omgeving van het Tigimeer,
verder in Paniai, de Wanewaboe-vallei en tenslotte
zelfs in Mapia.
Toch zijn de clans niet territoir, in
de meeste dorpen zitten meerdere clans. Zoo
bestaat b.v. de kampong Paniai uit de clans
Moté, Dzjogli en Dzjeimó. In de kampong
Timiela daarentegen wonen practisch alleen
Góbai.
De clans zouden dus genealogisch zijn,
doch de familieverwantschap moet bij uitgebreide
clans zooals die der Moté wel een
fictie zijn. De Kapaoekoe beschouwt zich
echter op de eerste plaats als behoorend
tot den clan en niet tot de kampong. Desgevraagd
noemt hij ook steeds het eerst den
naam van den clan en de naam van de kampong
hoort men gewoonlijk pas bij verdere navraag.
In de kampongs bezitten de clans klaarblijkelijk
een zekere mate van zelfstandigheid.
Bij de kwestie van den afkoop van de
door ons geaccupeerde gronden (zie journaal
op 11 en 12 September) kwamen 4 personen,
die aanspraak maakten op vergoeding, terwijl
het toch uitgesloten was, dat dit kleine
stuk grond vier opgezetenen zou gehad hebben.
Later werd ons een stuk tuin aangeboden,
dat gekocht zou moeten worden van "de
Dzjeimó".
Iedere clan heeft zijn eigen hoofd of
hoofden, "tónówi" geheeten. Auki vertelde,
dat de functie van "Kapala kampong", zooals
hij die van de kust kende, bij hen niet
voorkwam. Voor de beslissing in kampongaangelegenheden
zouden zij een soort "raad
van ouden" hebben. Dit komt overeen met de
functie van tonowi, die wij eerst later
leerden kennen. De vereenigde clanhoofden
zouden dan over kampongaangelegenheden moeten
beslissen.
Hoever hun gezag in de clan en in de
kampong gaat, kan ik niet beoordeelen. Nog
voordat wij het bestaan van tonowi's hadden
leeren kennen, hadden wij reeds uitgemaakt,
wie een zeker gezag over anderen uitoefenden;
zij waren al spoedig kenbaar aan hun optreden,
het zich op den voorgrond stellen bij
onderhandelingen e.d.
Dat zij buiten hun functie als clanhoofd

ook een bijzondere positie innemen, blijkt 144.
uit het volgende. Een kind uit Dzjaba had
een jongetje in de Oeroemoeka geduwd en
daarbij was het verdronken. Deze "dood door
schuld" moest afgekocht worden en bij de regeling
daarvan was de chba Sitanala aanwezig.
Daar het slachtoffer een tonowi-kind was,
werd de losprijs vastgesteld op 50 kigi's
plus een varken. Was het geen tonowi-kind
geweest, zoo verklaarde men, dan zou de losprijs
lager zijn geweest. (Was daarentegen
het slachtoffer vermoord geworden - al of
niet tonowi-kind - dan zou afkoop niet mogelijk
zijn geweest, doch had men wraak moeten
nemen).
De functie van tonowi is erfelijk en
gaat over op den oudsten zoon.
In het algemeen werd opgemerkt, dat
iemand van zichzelf niet gaarne vertelde,
dat hij tonowi was. Anderen moesten ons aanwijzen,
wie de tonowi's waren. Zij zijn niet
kenbaar aan bijzondere versieringen a.a. -
altans wij merkten niets dienaangaande op
terwijl overigens omtrent bijzondere voorrechten
niets werd waargenomen.
Medegedeeld werd, dat de clans onder
elkaar konden huwen, dat er b.v. geen bezwaar
tegen was, dat een Moté-man een Dzjogli-vrouw
nam. Dit blijkt ook daaruit, dat
Auki - van den clan der Tegere - een vrouw
wilde nemen uit Paniai, derhalve van een der
clans Moté, Dzjogli of Dzjeimo.
De clan is dus in geen geval uitsluitend endogaam
doch waarschijnlijk ook niet exogaam,
daar Moté's ook met Moté's huwen. Of er in
den clan nog huwelijksklassen bestaan, kon
niet worden vastgesteld.
De vrouw, die buiten haar clan huwt,
blijft klaarblijkelijk behooren tot haar
eigen clan. Zij krijgt een naam, waarin den
naam van haar clan voorkomt, gewoonlijk met
een achtervoegsel, zooals b.v. een Dzjoglivrouw,
getrouwd met een Moté, den naam droeg
van: ["Dzjoglima"]. Verder staat vast, dat
de vrouw wier echtgenoot overleden is, weer
bij haar clan gaat wonen. De in de registratielijsten
voorkomende weduwen werden dan
ook alle bij haar eigen clan aangetroffen.
Over erfrecht kan verder niets medegedeeld
worden, over grondenrecht weinig.
Slechts zij het volgende opgemerkt: Toen ik
aan den N.W. hoek van het meer een stuk bosch
had opengekapt om uitzicht te verkrijgen - inderdaad
echt oerbosch, geen secundair bosch
- kwam een bewoner van de dichtbijzijnde
kampong - ongeveer 3 km afstand - overigens
zeer vriendelijk betoogen, dat dit zijn
grond was.
Als op een willekeurig stuk oerwoud reeds
bezits- of beschikkingsrechten rusten, kan
men zeker aannemen, dat op alle bebouwbare
gronden, zelfs op die, welke niet tot
den regelmatigen cyclus van exploitatie door
een bepaalden Kapaoekoe behooren, zeker

145.
rechten resten. Het komt mij zeer onwaarschijnlijk
voor, dat niet alle betere gronden
in dien cyclus zouden zijn opgenomen
zoodat men gerust kan vooropstellen, dat
er geen betere gronden vrij van daarop
rustende rechten voorhanden zijn, terwijl
het nog zeer dubieus is, of de Kapaoekoe
gronden kan missen, zonder zijn economischen
weerstand te verzwakken. Hijzelf zal
dat niet zoo spoedig inzien, daar een bepaald
stuk grond misschien eerst na vele
jaren in den omloop voor hem noodig is,
als andere tuinen uitgeput zijn. Het is nog
een groote vraag of de Kapaoekoe voldoende
doorzicht heeft om te weten, hoeveel patatas
hij met het oog op de toekomst aan ons kan
verkoopen; hij is maar al te gebrand op
kigi's. De groote hoeveelheid, die den
laatsten tijd werd aangevoerd, wijst er
wel op, dat er speciaal is aangeplant, doch
dit werd nog niet met zekerheid vastgesteld,
zoodat het niet is uitgesloten, dat Paniai
en omgeving voor een voedseltekort zouden
komen te staan. Van bijzondere vitaliteit
van het Kapaoekoe-ras geven de registratiecijfers
niet bepaald blijk.
De Kampongs schijnen wel een vast omgrensd
territorium te hebben. In enkele gevallen
werd die grens aangewezen. Of de clans in
het kampongverband nog een afgebakend, al
dan niet tot één complex vereenigd territoir
hebben, werd niet vastgesteld. Elke tuin
is gewoonlijk omgeven door een eigen pagar,
ook wanneer die tuinen geheel aan elkaar
grenzen, zoodat met één pagar, die al deze
tuinen omsloot, volstaan zou kunnen worden.
Den enkele maal werd dit wel waargenomen, er
hingen dan rotankoorden met takjes of grasplukjes,
die de afscheiding moesten aangeven.
Wat daarvan de juiste beteekenis was
en van wie de verschillende gedeelten waren,
werd niet nagegaan.

146.
Een bepaalde voorkeur voor bijzondere
ligging van de kampong werd niet waargenomen.
In geaccidenteerd terrein zijn de tuinen
vrijwel uitsluitend aangelegd op of
even onder den kam. Ik zie daarin echter
meer landbouwkundige redenen - minder afspoeling
dan midden op de helling of lager
- dan strategische ( downhillfighting ).

FAMILIE, HUWELIJK, FEESTEN enz.
147.
Gelijk uit de staten van registratiegegevens
blijkt, komt polygamie in vrij hooge mate
voor. Niet minder dan 22% der getrouwde mannen
heeft meerdere vrouwen, terwijl deze
22% ruim 38% van het totaal aantal vrouwen
in beslag neemt.
Daar staat tegenover dat ruim 23% der mannen
ongetrouwd is. Eenige conclusie kan daaruit
echter niet getrokken worden, daar onder
mannen" worden verstaan: mannelijke personen
ouder dan naar schatting 14 jaar. Omtrent
het aantal mannen, dat huwbaar en economisch
in staat is om een huwelijk aan te
gaan, leveren de registratielijsten geen gegevens.
Van 2013 geregistreerde mannen zijn er
echter reeds 473 zonder vrouw, terwijl er
blijkens de telling 514 jongens meer zijn
dan meisjes. Derhalve zijn er 987 mannelijke
personen - op de 4808 - die geen vrouw zullen
kunnen krijgen, welk aantal nog grooter
wordt, als men bedenkt, dat van de nu nog
ongehuwde er in de toekomst vele met meerdere
vrouwen zullen trouwen.
Of polygamie het voorrecht is van bepaalde
groepen, kon niet vastgesteld worden.
Eenige regel was niet te constateeren, behalve
dan dat men rijk moet zijn om meerdere
vrouwen te kunnen koopen.
Omtrent de voorwaarden voor een huwelijk,
voorbereidingen enz. werd niets vernomen.
De bruidschat, koopsom of hoe het genoemd
moet worden, bedraagt 40 kigi's, doch vermoedelijk
zullen hier nog wel andere goederen,
varkens o.a. bijkomen.
Bepaalde huwelijksverboden werden niet bekend.
Men verzekerde, dat er geen bezwaar
was, dat mannen en vrouwen van verschillende
clans met elkaar huwen.
Vanzelfsprekend kon in dezen korten tijd en
met de gebrekkige taalkennis van deze kwesties
niet veel achterhaald worden.
T.a.v. de plaats, waar de coïtus uitgeoefend
moet worden, bestaan geen bepaalde
voorschriften. Een der hoofden verzekerde,
dat hij het deed wanneer hij lust had, zelfs
in de prauw.
De positie van de vrouw is nog niet
recht duidelijk. Zij verricht het meeste
werk, vangt garnalen, werkt in de tuinen,
ofschoon men de mannen ook zeer vaak daarin
ziet werken. Anderzijds krijgt men uit hun
optreden den indruk, dat de man er weinig
over te zeggen heeft. Zoo trachtte ik eens
een groot draagnet te koopen, dat gebruikt
werd door een der vrouwen van Bobotàrà, het
hoofd der Moté in Paniai. Ik bood hem 10
kigi's en hij was met vreugde bereid om den
koop te sluiten.
Maar moeder de vrouw wilde niet, gedecideerd

148.
niet en toen Bobotara zijn hand ernaar uitstak,
kreeg hij een fiksenen tik op zijn
vingers. Eerst na lang praten en veel overreding
was zij bereid het net af te staan
en moesten de 10 kigi's aan háár uitbetaald
worden.
Een ander voorval, dat licht werpt op
die verhouding, is het volgende: Auki, het
Mapia-hoofd, was niet tevreden over de ontvangst
te Paniai; men had hem naar zijn zin
lang niet genoeg te eten gegeven. Bovendien
kon hij niet zoo lang zonder een vrouw.
En aangezien hij wel vaker op Paniai
zou komen, nu de Kompanie daar gevestigd
was, gaf hij het voornemen te kennen om hier
maar een vrouw te trouwen: "dan had hij tenminste
te eten". Op de vraag of hij dan
tuinen had als hij een vrouw trouwde, verzekerde
hij: "ja zeker, de tuinen zijn van
de vrouwen; als ik hier een vrouw neem,
brengt zij tuinen mee".
Een verdere aanwijzing is, dat een vrouw,
die buiten haar clan trouwt, tot haar eigen
clan blijft behooren.
Omtrent gebruiken bij de geboorte is
niets bekend geworden. Van de opvoeding kan
niet meer gezegd worden, dan dat de meisjes
van jongsaf aan met de moeder aan het werk
gaan en de jongens tamelijk wel aan zich
zelf worden overgelaten.
Initiatie bestaat vermoedelijk wel. Volgens
inlichtingen van Auki kennen zij een neusdoorborings-feest
en een menstruatie-feest.
In neusdoorboring, oordoorboring, tandenslijpen
kon echter geen regel vastgesteld worden;
er waren vrij jeugdige knapen, die reeds
oor - en/of neusdoorboring hadden, er waren
ook reeds volwassen mannen, die het niet
hadden. Sommigen hadden één oorlel doorboord,
andere twee.
Een derde feest, waarvan het bestaan wel
geconstateerd werd, is het varkensfeest.
Volgens inlichtingen zou dit feest hetzij
uitsluitend, hetzij voornamelijk gevierd
worden bij den inzet van den drogen tijd.
Het geluk wilde, dat ik uitgenoodigd
werd voor een varkensfeest te Oeiboetoe.
Op den bewusten dag moet ik 's morgens
eerst wachten op radioverbinding met Ambon,
zoodat wij vrij laat vertrokken en pas om
11 u. te Oeiboetoe arriveerden.
Deze kampong, die normaal ongeveer 250
zielen telt, vertoonde nu een beeld van de
grootste bedrijvigheid: op een open terrein
waren 5 speciale huizen gebouwd, de varkenshuizen.
Daarvoor en daaromheen krioelde een
groote menigte Kapaoekoe's, die ik schatte
op 2 á 3000. Het kan meer zijn, doch heel
zeker niet minder dan 2000.
Daarvan waren misschien een 300 vrouwen en
evenzoo veel jongens; de rest waren mannen,
alle gewapend met pijl en boog.

149.
Onze komst was reeds aangekondigd en
toen wij het feestterrein naderden, maakte
zich een groote groep los van de menigte
en wachtte ons op bij een hek, dat we moesten
passeeren.
Daar werden we begroet door enkele ouderen
en werden vervolgens, omstuwd door een
honderdtal Kapaoekoe's, onder zang en dans
het terrein opgevoerd. Vlak voor de varkenshuizen
begon een wilde rondedans, waaraan
ik mee moest doen.
Na afloop hiervan werd het terrein
eens bezichtigd. Er waren 5 voor Kapaoekoebegrippen
groote varkenshuizen gebouwd,
waarvan een nog extra groot. Dit had een
afmeting van ongeveer 8 bij 8 Meter; het
voorste gedeelte ter breedte van ca. 2 M,

150.
was een soort voorgalerij op den beganen
grond, het achterste gedeelte was iets verhoogd,
ca. ½ M van den grond, met een vloer van
boomstammetjes. Doordat er een groote middenstijl
was (duidelijk zichtbaar op de photo's 71
en 73) had het huis 2 ingangen terzijde van
dien stijl en 1 deur van de "voorgalerij"
naar het achtergedeelte. Die middenstijl komt
bij de gewone huizen niet voor. De verdere
constructie is conform de gewone woonhuizen.
De wanden zijn echter niet dubbel en veel
luchtiger gebouwd.
Dit huis diende, naar men mededeelde, om te
"waità", d.i. dansen in een kring.
De andere huizen waren kleiner. Een ervan had
achterin een, betrekkelijk klein, verhoogd gedeelte,
de andere waren gelijkvloers, zonder
indeeling. In de laatste vier branden
vuren, in het groote huis niet.
De huizen stonden niet op een rij. Indien
men zich opstelt met het gezicht naar de
huizen toe, stond er rechts van het groote
huis een kleiner (zie photo No. 73). Links
daarvan, op iets grooter afstand, doch in
één rij met de 2 voorgaande, stond een derde
terwijl de twee anderen veel verder links
opgesteld waren, met het front een kwart
slag makend (deze 3 huizen op den voorgrond
van photo No. 71).
Buiten, over het terrein verspreid,
waren een 15-tal groepen van vrouwen, iedere
groep in een kring gehurkt om een stapel
van stukken varkensvleesch.
Men vertelde ons nu, dat elke groep
feestgangers zijn eigen varken of varkens
meebracht, die hier werden geslacht en in
stukken werden verkocht. Elke groep vrouwen
vormde een "stand", waar men tegen betaling

151.
van kigi's zijn voorraad vleesch kon inslaan;
men slenterde van groep tot groep,
maakte hier en daar een praatje, zocht een
goed stuk vleesch uit, bood en dong af tot
de koop gesloten was en ging dan in een der
varkenshuizen zijn maaltijd bereiden. Het geheel
wekte onweerstaanbaar den indruk van
een Pasar Gambir.
Het feest was [ ?????]
Kapaoekoe's van alle clans uit de omgeving,
ook van den [overkant van het meer], [??]
[????????????????????]
[?????????] vreedzaam feest; zelfs
de `Dzonggonao waren er, ofschoon deze er
niet actief aan deelnamen, aangezien de Dzjogonnao-groep
geen varken had meegebracht.
De mannen waren allen gewapend met pijl
en boog; de meesten hadden extra veel versieringen
in den vorm van armbanden, kralensnoeren
e.d.; sommigen, doch speciaal Dzjonggonao,
gebruikten bladeren om zich op te sieren.
Velen hadden het gelaat geverfd, doch het
meerendeel niet. Aanduidingen, dat het bepaalde
groepen zouden zijn, die zich verfden,
werden niet [ ? ]
Wat de beteekenis van het feest is, werd
niet duidelijk. Van eenig ceremonieel werd
niets bemerkt. Toen wij aankwamen waren
alle varkens echter reeds geslacht, zoodat
het zeer goed mogelijk is, dat 's morgens iets
bijzonders heeft plaats gevonden.
Of er 's avonds al dan niet sexueele uitspattingen
voorkomen zooals dikwijls aan
de kust bij dergelijke gelegenheden, kan ik
niet zeggen. Het lijkt mij niet waarschijnlijk:
op de eerste plaats hebben zij geen

152.
bedwelmende dranken; en reeds om 3 uur 's middags
keerden vele feestgangers huiswaarts.
Ofschoon deze verklaring wel erg eenvoudig
is, wekt het feest sterk den indruk, dat
het niets anders is dan een gelegenheid om
en detail varkensvleesch te kunnen koopen en
verkoopen. Vanzelfsprekend heeft een huisgezin
normaal veel te veel aan een heel varken
en dit is dan de gelegenheid om het slachtbare
varken in detailverkoop van de hand te doen.
Over een tijdsverloop van enkele maanden verdeeld,
worden in den geheelen omtrek feesten
gehouden, zoodat het onderlinge ruilverkeer
er sterk door bevorderd wordt.
Van den anderen kant wijst de verlichting,
dat de feesten aan het begin van den drogen
tijd plaats vinden wel op de mogelijkheid
van een offeridee, hetgeen uiteraard het economisch
motief niet uitsluit.

BOUWKUNDE, HUISRAAD, VUUR.
153.
De algemeene vorm der Kapaoekoehuizen is
rechthoekig, de indeeling berust voornamelijk
op een scheiding in een mannen- en
vrouwenafdeeling.
In den eenvoudigsten vorm is het huis
dan ook ingedeeld als voorgesteld door figuur
2. De wanden zijn - althans bij de
op grootere hoogte gelegen huizen - dubbel.
Gewoonlijk is het achterste gedeelte verhoogd;
circa 1 M van den grond.
In de omgeving van Paniai vindt men
veelal een plattegrond zooals figuur 3
aangeeft. Het achterste gedeelte is de mannenafdeeling,
is verhoogd en heeft de
stookplaats.
De twee voorste kamers, gescheiden door een
gang, zijn de vrouwenvertrekken.
In de buurt van Idao (de eerste kampong
vanaf Orawja) vindt men een andere indeeling
zooals figuur 4 voorstelt. Het voorste
vertrek is dan niet dubbel omwand.
In dat geval slaapt de heele familie in het
achtervertrek, waar ook de stookplaats is.
Een andere vorm aldaar - figuur 5 - berust
oogenschijnlijk eenvoudig op het naar binnen
samentrekken van den binnensten der dubbele
wanden. In het middenvertrek wordt dan
vuur gestookt en wordt geslapen. De op deze
wijze ontstane gang om het middenvak wordt
wel eens gedeeltelijk afgesloten, zoodat er
grootere of kleinere bergruimten ontstaan.
Natuurlijk beschut deze bouwwijze minder
tegen de kou dan die te Paniai, waar de
ruimte tusschen de dubbele wanden nog wordt
opgevuld met gras, aarde of boomschors. Opmerkelijk
is, dat deze bouwtrant gevonden
wordt te Idao, dat reeds op veel lagere
hoogte ligt dan Paniai, terwijl ik op den
doorsteek op een hoogte van 7 à 800 M reeds
huizen vond met enkele bewanding.
Afzonderlijke vrouwenhuizen behooren
vermoedelijk niet bij de Kapaoekoe's als
zoodanig. In Paniai had slechts Bobotara,
de tonowi der Moté, een afzonderlijk vrouwenhuis;
in Timiela, dat grenst aan Koegapa en
nevenliggende kampongs, kwamen ze vaker voor,
zoodat ik vermoed, dat zij dit hebben afgezien
van de Dzjonggonao, die "uitsluitend"
gescheiden woningen hebben.
Overigens is het niet onwaarschijnlijk, dat
mannen met 4 of 5 vrouwen, met den bijbehoorenden
sleep kinderen, wel meerdere huizen
zullen moeten hebben, eenvoudig uit plaatsgebrek.
De woning van bovengenoemden Bobotara
had slechts één vertrek, terwijl aan de
voorzijde een soort pendoppo was aangebouwd,
bijna even groot als het huis zelf.

De afmetingen der huizen zijn zeer verschillend.
Het meest voorkomende model, zooals
dat op photo No. 76 is afgebeeld, moet
ongeveer [4] bij 6 M, doch er zijn veel grootere
huizen. Een normaal huis wordt meestal
bewoond door 8 à 9 zielen, (blijkens de registratielijsten
is het gemiddelde over het
totaal genomen ruim 9).
Sommige kampongs vallen op door het kleine
huizental ten opzichte van het aantal inwoners,
zooals b.v. Kopo en Weramoeka. In de
laatstgenoemde kampong werden zelfs huizen
aangetroffen met 30 zielen.
Jonggehuwden wonen vaak bij de ouders
in. Dat dit in zekeren zin regel moet zijn,
blijkt wel uit het aantal van 1007 huizen
op 1540 getrouwde mannen terwijl er toch
ook nog ongetrouwde mannen zijn, die een
eigen huis bouwen.
Of het huis in een bepaalde richting
gebouwd moet worden, heb ik niet nagegaan.
Terugziende meen ik mij te herinneren, dat
in Paniai de deur steeds op het Oosten is
gericht; ik durf dit echter niet met zekerheid
te zeggen. Op photo No. 69, voorstellende
een gezicht op kampong Kopo, genomen naar
het Oosten, staan de huizen echter in alle
richtingen.
Bij den bouw van het huis begint men
met den vloer. Dan wordt de bewanding opgezet,
vervolgens de dwarsliggers aangebracht,
die het dak moeten steunen, en dan eerst
wordt het dak geconstrueerd.
De vloer ligt, gelijk reeds vermeld,
normaal slechts in het achterste vertrek, de
mannenafdeeling.
Een complete vloer bestaat uit "langsbalken
- moetaida", waarop de "dwarsliggers
- kejare" komen te liggen. Een Kapaoekoe
noemde mij "moeta" in plaats van "kejare",
doch ik heb dezen naam niet elders bevestigd
gekregen: "Moetà" beteekent "dij" en
het opmerkelijke is, dat in het Dzjonggonao'sch
deze langsbalken "moendoewa
154.

157.
dergelijks.
"Wand in het algemeen" heet "dzjàgà".
Voorts heeft de Kapaoekoe afzonderlijke
woorden voor b.v. "achterwand - het concrete
ding, de planken" en voor "achterzijde -
het abstracte begrip". Ik was doende met
die uit te zoeken, doch kon niet alle woorden
net voldoende zekerheid vastlegden. Die
vrijwel vaststaan volgen hier.
De "zijwand" heet "gebó dzjàgà", de
"zijzijde van het huis" heet "gebòjató" of
"wàtijatò". De begrippen zijn derhalve
aangeduid door een samenstelling met "gèbó
= vrouwenafdeeling". Het zou ook mogelijk
zijn, dat de naam voor het vrouwenverblijf
gegeven is naar aanleiding van den naam van
de zijzijde, doch dit is niet waarschijnlijk,
want de Dzjonggonao verhaalt "gebò" prompt
met "minà-[?] - vrouwenhuis". Bovendien
geeft "(h)àbé" een richting aan, b.v.
"Noorden - kàjà oewò hátó - "Oosten:
àwi hàtó" enz.
De "achterzijde van het huis" heet
"màtògàto", hetgeen zeer logisch is;
"matogà" is "rug". Voor "voorzijde van het
huis" heb ik echter in de woordenlijst
"emàjàtó" staan en dit zal bij nader onderzoek
vermoedelijk onjuist blijken.
"Emá" is namelijk de achterste afdeeling,
het mannenvertrek, en heeft geen deur naar
buiten, zoodat deze zijde waarschijnlijk wel
niet "voorzijde" genoemd zal worden.
De Dzjonggonao geeft voor de "voorzijde"
ook het woord "doenambando". "Ndo" beteekent
in deze taal hetzelfde als "(h)àto" in het
Kapaoekoe'sch, geeft dus een richting aan
en "doenambà" is "deur".
Voor "tusschenwand" heeft de Kapaoekoe den
naam "dzjoepi dzjàgà".
"Dzjoepi" geeft in het algemeen aan, dat
iets ergens midden tusschen ligt. Zoo beteekent
"middag - tàni àgàpi dzjoepi" - d.i.
"de zon in het midden".
"Deur" is "dámó", hetgeen zoowel "deuropening"
beteekent als ook de losse planken of het
planken beschot, dat als zoodanig dienst doet.
"Opstaande stijlen", die mede moeten dienen
om het dak op te houden, heeten "kemómà".
Zij zijn echter dikwijls niet aanwezig, omdat
het dak voldoende steun vindt op de bewanding.
De daksparren heeten "motigoeme"; zij rusten
op langs- en dwarsbalken, die "kegekà"
heeten (in Mapia "kogokai".)
De groote nokbalk heet "epédàbàdó of
"oewo". Als er tusschen dezen nokbalk en de
"kerekà" nog een dwarsbalk ligt, heet deze
"dzjoepi oewo".
De daklatten heeten "oewai".
De woordbeteekenis kan ik niet voldoende
verklaren. "Moti, namoti" beteekent "geven
of nemen". "Badó" beteekent "been" "da"

is een ontkenning, het Maleische "djangan".
"Oewo" beteekent "water".
Groote middenstijlen werden nergens
bij de woonhuizen aangetroffen.
Toch werd telkenmale prompt bij navraag en
bij aanwijzing in ons bivak den naam opgegeven.
Later bleek hij dan ook wel degelijk
voor te komen, en wel bij de varkenshuizen,
gelijk men op photo's nr. 71 en 73 bij alle
5 huizen duidelijk ziet. De naam is "Oewotàgà".
"Oewo", werd hierboven reeds verklaard,
is de naam voor een balk en beteekent ook
"water".
"Tàgà of tàkà" is de naam voor iets wat
vertakt is, b.v. de vork, gevormd door een
boomtak; ook de meerpuntige pijlspits voor
de garnalenjacht heet "tàgà".
De algemeene naam voor "dak" is
"ówaimó". (òwá - huis).
Dakbedekking werd het meeste gezien van
pandan. Deze heet "zjàge". De pandan wordt
gewoonlijk aan den stronk afgekapt en in zijn
geheel er op gelegd. Andere dakbedekkingen
zijn van boomschors of gras. Een opening
voor den rook is er niet; het dak is dan ook
steeds vettig zwart berookt.
Boven de vertrekken in het huis zijn
meestal eenige rondhouten gelegd, welke als
"zoldering - kidó" dienst doen.
Een rotanverbinding - misschien werd
een speciale bedoeld - heet "kàbao".
Een houtverbinding van een rechthoekig
kruis heette volgens Auki "oegimai", van
een Andreaskruis "dàdimai". Van Paniaimenschen
werden deze uitdrukkingen niet meer
vernomen.
Aan meubilair werd slechts de "pejàge"
aangetroffen (zie figuur 6), een soort
ruif, die steeds in het vrouwenvertrek voorkomt.
Er worden allerlei ingrediënten in
bewaard.
Een ander meubelstuk, als men het zoo
noemen mag, is de kapstok - zie de lijst
van ethnographica onder No. 117.
Het vuurgereedschap bestaat uit een stuk
hout, dat met de voeten op den grond gehouden
wordt; een rotankoord, dat onder het hout
gelegd wordt, waarna men het met kracht er
langs trekt, zoodat door de sterke wrijving
hitte ontstaat; een stukje zwam, hetzij van
een gedroogde mossoort, hetzij van een soort
boomschors, dat door de ontstane hitte gaat
smeulen; en gewoonlijk een stukje damar om
snel vuur te kunnen krijgen.
De gewone wijze van vuurmaken derhalve,
zooals zeer veel gebruikelijk.

VOEDING EN GENOTMIDDELEN
159.
Wat betreft de voeding van den Kapaoekoe,
uit medisch oogpunt bekeken, moge
verwezen worden naar het verslag van den
gia daaromtrent en verder naar het verslag
van den landbouwopzichter.
Daar de Kapaoekoe geen ander vastwerk
kent dan vruchtendoppen e.d. is de bereiding
der spijzen zeer eenvoudig. De patatas
worden gepoft in de heete asch, de garnalen
eveneens, terwijl vleesch òfwel boven het
vuur geroosterd wordt, òfwel, evenals
groenten en ook patatas, alles bij elkaar
of ieder afzonderlijk in bladeren gewikkeld
tusschen heete steenen wordt gaargestoofd,
zooals bij meerdere primitieven gebruikelijk.
Om vleesch te verdeelen wordt wel een
stuk scherpgerande bamboe gebruikt (L.v.E.
No. 125); anders een steenen mes. Als eetgerei
dienen alleen de vingers.
Water wordt bewaard in bamboekokers
of in kalebassen (L.v.E. No. 112, 116).
Tabak verbouwen zij zelf. Na gedroogd
te zijn wordt het blad fijngesneden, waarna
er een weinig van gestrooid wordt in
het gedroogde blad van een pandansoort.
Dan wordt dit blad in de lengte opgevouwen,
tot er 3 of 4 plooien in liggen
en het geheel vervolgens in de breedte
opgevouwen tot een lengte van ca. 10 cM.
De geheele sigaret kan zoodoende een halve
meter of langer zijn en is ongeveer 1 cM.
breed. (L.v.E. No. 23).
Om te rooken wordt het einde aangestoken,
terwijl gezogen wordt in het midden
van de eerste vouw. Is de sigaret op
tot de plaats waar gezogen wordt, dan
wordt de volgende plooi geopend en zuigt men
daar verder.
De pijp wordt gemaakt van een stuk
bamboe; in het midden zit de geleding, waarin
een gaatje geboord is. De lengte varieert
van 10 tot 20 cM. De dikte is soms zoo,
dat de man zijn mond moet opensperren, om
de pijp erin te krijgen. Het tabakgedeelte
is vooral bij groote pijpen van binnen met
een laag klei bedekt, zoodat de diameter
daar belangrijk verkleind wordt.(L.v.E. No.22)
Andere genotmiddelen dan tabak werden
niet aangetroffen bij de Kapaoekoe's in de
omgeving der Wisselmeren. Op den doorsteek
zag ik echter wel, dat tabak gepruimd werd
met pinangnoten en vermoedelijk ook
kalk. Waar deze vandaan gehaald werd of
wat eventueel als ersatz gebruikt werd,
kon ik in dien korten tijd niet nagaan.
Zout is wel bekend, doch het schijnt niet
gebruikt te worden. De zoutgroeven schij-

nen in het bezit van de Kemandoga te zijn
en voorzoover geconstateerd bestaat er
geen geregelde handel in.

161.
De kleeding van den Kapaoekoe is niet
bepaald ingewikkeld: een peniskoker met
twee touwtjes, waarvan één om de lendenen
en het ander om het scrotum geslagen wordt,
ziedaar alles. Een enkele draagt daarbij
nog een buikgordel van touw, tien à twintig
maal omwikkeld. De wijze waarop de peniskoker
gedragen wordt, met de bevestiging
van genoemde touwtjes, is b.v. zeer duidelijk
zichtbaar op de photo's No. 33 en
66 pag. [56] en 138.
De gordel komt o.a. voor op photo's No.11
en 30 pag. 26 en 54.
In sommige streken wordt een penisnetje
gedragen, b.v. ten Zuiden van Tigi
en langs de Oeroemoeka. Ofschoon dit er
vrij veelvuldig voorkomt, is toch ook daar
de peniskoker overwegend.
Verdere, als kleeding te beschouwen
stukken, zag ik bij de mannen nimmer.
Wel wordt het kleine draagnetje dikwijls
op het hoofd gelegd en fungeert dan als
hoofddeksel.
In Paniai hebben velen een penisnetje
in reserve, doch zij dragen het practisch
nimmer.
De vrouwen dragen algemeen een schortje
van touw of gras, gevlochten in een
band, die om het geheele lichaam loopt. Bij
volwassen vrouwen is daarbij een gedeelte
te onderkennen, dat dichter is gevlochten
en als schaamlapje dient; bij de kleinere
meisjes ontbreekt dit en is de band egaal
van afhangende touwtjes. (L.v.E. Nos.118/123)
Duidelijke photo's hiervan zijn de Nos. 3 en
8 pp pag. 16 en 23.
Hoe summier deze kleeding, vooral de
peniskoker ook moge zijn, zonder dit apparaat
voelt de Kapaoeko zich niet gekleed.
Als hij het eens kwijt is in de nabijheid
van anderen, bedekt hij zijn schaamdeel
met de hand, is verlegen en gaat gauw
een andere koker halen. Bij den aankoop
van peniskokers, vroegen de eigenaars dan
ook steeds om een stuk papier of goed, om
dit zoolang voor te kunnen binden. Bij deze
gelegenheid werd hun een mooie schaamlap
van rood goed voorgebonden; zij vonden dit
als curiosum wel aardig, doch gingen toch
gauw een reserve koker halen.
Op kleeding stellen zij ook weinig
prijs. Zij vinden het in navolging van ons
wel prettig om gekleed te zijn, doch meerdere
malen heb ik Kapaoekoe's, die een
baadje hadden gekregen met een gemetamorphoseerd
baadje zien terugkomen: de onderkant
was dichtgenaaid, de mouwen aan elkaar
gebonden en het ding werd gebruikt als
draagzak.
In den vorm van de kokers is veel verschil:
korte, lange smalle, dikke, rechte,

162.
opwaarts gebogen, met een halve spiraalslag
erin enz. enz., doch systeem schijnt er
niet in te zitten. Althans eenig verband,
anders dan de persoonlijke smaak van den
eigenaar, werd niet gevonden.
Slechts dient opgemerkt te worden, dat de
peniskoker steeds omhoog gedragen wordt
en nimmer met een naar beneden gerichte
bocht. Ik werd daarop opmerkzaam, omdat op de
photo's uit het proefschrift van Dr. Bijlmer,
voorstellende primitieven, aangetroffen
op de expeditie naar den wilhelminatop,
deze alle den peniskoker droegen met naar beneden
gerichte bocht.
Hetzelfde geldt voor varkenstanden in den
neus: de punten zijn steeds naar boven gericht,
in tegenstelling met bovengenoemde
photo's.
Ook de schortjes der vrouwen vertoonen
geen bijzonderheden.
Tatoueering van de huid werd nergens
aangetroffen. Bij de meesten is het neustusschenschot
doorboord; een enkele maal
ook de neusvleugels. De oorlellen zijn zeer
vaak doorboord en soms zoo ver uitgerekt,
dat een bamboekoker van 4 cM. diameter erin
gedragen kan worden.(zie photo No. 113)
Bij velen, vooral oudere mannen, zijn
de tanden afgeslepen, naar zij verklaren
met een platten steen. De oppervlakte der
tanden en kiezen tot aan den achtersten
kies toe is volkomen vlak geslepen. De
reden, waarom dit gedaan wordt, is niet bekend.
Of de buikgordel een bepaald doel
heeft, is niet bekend. Een pantser voor pijlen
kan het niet zijn: er zijn daarvoor te
weinig windingen en daarvoor geeft het
touw niet voldoende weerstand. Het is ook
geen adagium van bepaalde groepen of
standen.
Een der eigenaars, waarvan het voorwerp
gekocht werd, murmelde iets van: "weda
bogai" (bang om dood te gaan), doch zwichtte
alras voor de verleiding van 4 kigi's.
De kunstuitingen zijn van primitieven
aard. Zooveel mogelijk werd getracht
om bij den aankoop van ethnographica
alles te verzamelen, dat op verschillende
wijzen of met andere motieven versierd
werd.
Dat is echter niet veel.
Bij de draagnetten bestaat de versiering
in het aanbrengen van een dun geel
vezeltje van "bitoe" om het touw, dat
daarna in het vlechtwerk wordt gebruikt
terplaatse, waar men de gele kleur wil aanbrengen.
Het algemeen voorkomend motief bestaat
uit gele banden van dezelfde breedte
in de lengte van het draagnet, terwijl
de rand is voorzien van loodrecht, op de

163.
eerste staande gele banden.
Het eenige verschil is te vinden in
het aantal en de breedte der banen, terwijl
de rand soms geheel geel is gemaakt en in
plaats van gestreept het geheele net geel
geblokt is.
Veelvuldig werden op de netten rijen
varkenstanden aangetroffen, alsmede varkensstaarten
(zie photo 79 pag. 173).
Het materiaal voor het touw komt hier
niet voor; het is van den bast van den op
Nieuw-Guinea veelvuldig aangetroffen
"ganemo". Zij halen het materiaal echter
van beneden op lagere hoogte. De patrouilles
ontmoetten vaak Kapaoekoe's, die met
dat doel naar beneden gingen en die ze
dan later weer tegen kwamen met hun draagnetten
vol van dezen bast. Het touw wordt
op de gewone wijze vervaardigd, door het
draaien der vezels in de handpalm.
Een zeer eigenaardige versiering
wordt niet zelden op het draagnet aangetroffen:
in het net bevindt zich een stuk
hout of iets dergelijks. Daarop zit een
houten pen, die door den buitenwand van
het net heen steekt en aan den buitenkant
is voorzien van een stuk been - een
gedeelte van het scheenbeen van den casuaris
- bij wijze van propeller. Tijdens het
loopen zwaait dit ding heen en weer of
draait rond en geeft dan een piepend
geluid. Het geheele apparaat is waarschijnlijk
slechts bedoeld als versiering, althans
men verzekert, dat het geen muziekinstrument
voorstelt.(L.v.E. No. 16)
Een bijzonderen vorm hiervan werd nog bij
de ethnographica gevoegd. (L.v.E. No. 17)
Het gedeelte van het instrument, dat
zich in het net bevindt, dus het hout,
heeft hier den vorm van een anker, versierd
met schelpjes en kralen. Of in
dezen vorm nu een nabootsing gezien moet
worden van een anker, dat als zoodanig bij
hen toch onbekend is, dan wel een pijlpunt,
of dat het slechts een toevallige
vorm is, kan ik niet beoordelen. Aanwijzingen
daaromtrent verder niet verkregen;
meerdere exemplaren werden niet aangetroffen,
ook niet bij Dzjonggonao.
De pijlen voor dagelijks gebruik
zijn zonder eenige [?] van de versierde;
alleen [?] werd een flink
aantal verzameld. [?] er op het oog
weinig verschil te merken is, werd toch
maar aller verzameld, wat eenigermate afwijking
van motief vertoonde (zie het hoofdstuk
over wapens).
Versierde [?] werden nergens aangetroffen,
behalve een tijdelijke verziering
eenmaal op het varkensfeest te Oeiboetoe:
een boog waarop met een soort witte
kalk dwarse streepjes van ca. 1 cM. breedte
waren getrokken. Dit is dan ook het eenige

164.
geval gedurende de geheele exploratie.
Eveneens geen spoor van versiering
is te bespeuren op prauwen, roeispanen,
schoppen.
Aan het huis werd geen snijwerk of
iets dergelijks aangetroffen. Een enkele
maal werd waargenomen, dat binnen in het
huis tegen den wand goudkevers op kleine
stukjes hout waren gestoken. Op dezelfde
wijze koeskoestandjes, twee aan twee aan
elkaar gebonden. Overigens is dit ook
weer de eenige, aan huizen waargenomen
versiering.
Andere sieraden worden in groote
verscheidenheid gedragen.
Oude heeren dragen dikwijls een
hoofdtooi van cassarisveeren, die samengevlochten
zijn in een band van touw (zie
photo 42 pag. 70). Een enkele maal heb ik
iemand zien verschijnen met een hoofdtooi,
bestaande uit twee witte vleugels, vermoedelijk
van een witte kakatoea of zilverreiger,
die, in een touwband samengevlochten, met
de punten naar achteren op het hoofd werden
gedragen.
Velen dragen op het achterhoofd bij
wijze van aureool een krans van beentjes,
aan een touwtje geregen. (Zie photo's 9 en
89 op pag. 25 en 182).
Gewoonlijk zijn daaraan nog enkele veeren
of een stukje huid met veeren van een paradijsvogel
gebonden, en wel achteraan, in
den hals bungelend.
In het neustusschenschot worden allerlei
voorwerpen gedragen. Het meest
phantastisch aandoende is wel een stel
van twee groote varkensslagtanden, die met
de punten omhoog, onder de oogen, worden
gedragen en den drager het aanzien van
een rasechten menscheneter geven. (Zie
photo No.14 op pag. 30)
Verder zijn kleine stukjes bamboe of
hout gewild, al dan niet aangepunt. Bij
gebrek aan beter worden er enkele grasstengels
in gestoken. Een der Kapaoekoe's,
wiens armband van aardewerk, die hij gekregen
had, was stuk gegaan, stak de restanten
maar in zijn neus.
In het oor draagt men als gebruiksvoorwerp
de sigaret.(Zie photo's No. 12 en
67 op pag. 26 en 138). Verder versierde rietstaafjes,
bamboekokertjes, bamboepijp enz.,
ofwel de speciale oorversiering, een casuarispen,
waaraan een snoer zwarte kralen,(Zie
photo's No. 79 en 128) gewoonlijk vermeerderd
met diverse voorwerpen van zeer uiteenloopenden
aard. Opmerkelijk is, dat de kralensnoeren
aan de oorpen vrijwel zonder uitzondering
zwart zijn (het zijn vruchtenpitten);
slechts zeer sporadisch ziet men er eens
gekleurde bij. Wel wordt vaak aan de casuarispen
een groote gekleurde kraal gestoken.

165.
Het snijwerk op de oorpennen van
riet en op de bamboekokertjes is altijd
hetzelfde: elkaar kruisende lijnen, zoodat
de vorm, die ontstaat, een ruit is.
Om een hals draagt men de meest
phantastische voorwerpen. Kralen zijn algemeen.
Veelvuldigd voorkomend zijn ook de
kleine schelpjes - dedere -, die ca. 8 x 6
mm groot zijn. Zij worden gedragen als
snoeren, aan een touwtje geregen, (zie photo
No. 47 pag. 79), soms op andere voorwerpen
bevestigd, doch gewoonlijk vastgeregen op
een 4 à 5 cM breeden band van gevlochten
touw en zoo om den hals gedragen. (Zie photo's
No. 27 en 91 pag. 50 en 199).
Een anderen vorm van halssnoer is die
van Koeskoestandjes, terwijl de combinatie:
de band met kleine schelpjes, gezoomd met
koeskoestandjes ook zeer gewoon is.(zie
photo's No. 30, 86 en 128).
Tenslotte bungelen op allerlei versierselen
nog varkensstaarten, parkietensnaveltjes,
vogelpooten, schelpdeelen,
vruchten en alles wat maar kleurig of
eigenaardig van vorm is, terwijl dikwijls
vogelveeren of bladeren en bloemen los in
het haar worden gestoken. (Zie photo's No.
81 en 97 pag. 174 en 204).
Het gezicht wordt geverfd in rood en
of zwart, doch lang niet algemeen. Het
meerendeel was b.v. op het varkensfeest
te Oeiboetoe helemaal niet geverfd.
Van de [geverfden] waren sommigen geheel
rood, anderen geheel zwart besmeerd. Anderen
hadden alleen de bovenste helft van het
gelaat geverfd, weer anderen juist omgekeerd.
Soms had men streepen of banden getrokken
in de lengte dwars over het gezicht.
Het waren zoowel ouderen als jongeren,
tonowi's en niet-tonowi's. Een regel
kon daarin niet gevonden worden.
Beenringen of andere beenversieringen
zag ik nergens, in geen enkelen vorm.
Tenslotte zij nog vermeld, dat ik op
het varkensfeest te Oeiboetoe, waar toch
minstens 1500 mannen uit den geheelen omtrek
verzameld waren, bijzonder heb gelet
op versieringen en motieven en naarstig
heb gespeurd naar andere voorwerpen of
modellen, dan mij reeds bekend waren. Ik heb
er echter niets nieuws kunnen ontdekken en
niets anders dan het in dit hoofdstuk of
in de toelichting op de lijst van ethnographica
beschrevene.
De vrouwen dragen gewoonlijk alleen
versiering om den hals en wel kralen, stukken
schelp, vruchten en dergelijke voorwerpen.
Armbanden ziet men ook, doch lang niet
zoo veelvuldig als bij de mannen. Soms ziet
men een gevlochten smallen rotanband om den
buik. Aan de halsverziering hangt verder
alles, wat daar ook maar eenigermate voor
in aanmerking kan komen.
Hoofdversieringen zag ik niet.

166
Eenmaal werd een menschelijk popje
aangetroffen. Het is gemaakt van een
soort gedroogd mos, dat gebruikt wordt
als zwam om vuur te maken. De oogen zijn
van vruchtenpitten. Doel en gebruik kon
niet nagegaan worden. De eigenaar scheen
er geen bijzondere waarde aan te hechten
en stond het met genoegen af voor 1 Kaurischelp.
Het werd bij de etnographica
gevoegd.
De hba zegt ergens in de omgeving
van het Tigimeer gesneden houten poppen
gezien te hebben, ongeveer 20 cM hoog.
Ik heb ze echter nog niet in mijn bezit
kunnen krijgen.
Van muziekinstrumenten werd slechts
een vorm aangetroffen, de "kaido".
Het bestaat uit een stukje riet, waarvan
ook de pijlschachten gemaakt worden, 10
tot 15 cM lang, ca. 15 mm breed. Van dit
stuk is een drietand gemaakt, doch zóó,
dat de buitenste beenen breed zijn, het
middengedeelte, dat overblijft, smal is,
slechts ca. 2 mM breed, terwijl de buitenbeenen
enkele cM's langer zijn. Aan het
niet gespleten einde is een oogje, waaraan
een touwtje.
Het instrument wordt nu bij de punten
der beide beenen aangepakt en dwars
tegen den mond gehouden, zoodanig, dat de
lippen van den muzikant tegen de beenen
van het instrument gedrukt worden. Met
de andere hand wordt het touwtje vastgehouden
en door korte rukjes aan het
touwtje gaat het middelste been, dat vrij
is, trillen. De resonantie in de mondholte
versterkt met geluid, terwijl door
verandering van den vorm der mondholte
de toonhoogte verandert. Erg afwisselend
is het geluid derhalve niet, doch het
amuseert den Kapaoekoe kennelijk. Muziekliefhebbers
zijn het overigens wel;
de mondharmonica's, die ik op advies van
mijn collega, die met de Catorexpeditie
was meegeweest, had meegenomen, blijken
buitengewoon gewild te zijn en ze halen
er werkelijk harmonische geluiden uit.
De zang, voorzoover waargenomen, is
bij de verschillende stammen anders,
doch overal eentonig, bestaande uit een
eindelooze herhaling van enkele lettergrepen.
De dans, die er bij uitgevoerd
wordt, is niets anders dan wat stampvoeten
en hossen in een kring. Rhythme
viel daarbij niet te ontdekken.
Zelfs op het meer luid dan welluidende
gezang van "aje, ajo" wordt niet in de
maat gestampvoet.
Over de haardracht valt niets bijzonders
op te merken. Of het regelmatig kort gehouden
wordt, heb ik niet kunnen vaststellen.
Ik vermoed van wel, want sommigen
hebben vrij lang haar, de meesten hebben

167.
echter kort. Indien de haren lang zijn,
vormen ze gewoonlijke vettige slierten,
vol modder en vuil (zie photo's No.11 en
33 pag. 26 en 56). Van kammen werd niets
bemerkt.
Aan baardgroei heeft men algemeen
het land en dikwijls trekt men de haren
uit.

H A N D E L en V E R K E E R
168.
Over den handelsgeest van den Kapaoekoe
werd reeds het noodige opgemerkt in Hfdst.
G. Hij heeft er beslist allen aanleg voor.
In hoeverre er echter handelsverkeer
is tusschen kampongbewoners onderling,
tusschen verschillende kampongs of zelfs
tusschen verschillende streken, kon in dezen
korten tijd en met onze nog gebrekkige
taalkennis niet nagegaan worden.
In verband met de vele onderlinge vijandschappen
zal een rechtstreeksch verkeer,
althans op grooter schaal, tusschen verder
uitelkaar gelegen streken wel niet waarschijnlijk
zijn. Toch kunnen bepaalde artikelen
zeer ver reizen, doch dan vrijwel
zeker van den eenen stam naar den anderen.
Ook bij navraag van Kapaoekoe's over meer
verwijderde bijzonderheden, blijkt wel, dat
zij zelf niet ver trekken.
Een enkele maal bleek iets van langere
tochten. Zoo treffen de Pastoor en de gia
in Timiela een man aan, die hun bekend was
van de Boven-Kamorra.
Deze man is derhalve ergens den centralen
keten overgestoken - die naar het westen
echter belangrijk lager is geworden - en
heeft in rechte lijn een 80 KM, afgelegd.
Hij is echter van denzelfden stam als die
door Dr. Colijn aangetroffen en is dus ook
stamverwant met de Oehoendoeni, die in
vriendschap - zelfs onderlinge huwelijksbanden
- leven met de Dzjonggonao. Hij behoefde
dus nergens door vijandelijk land.
Dat echter kralen b.v. naar zeer verwijderde
streken verhandeld worden, is wei
zeker. Auki deelde dit reeds mede, doch bovendien
kan dit de eenige manier zijn,
waarop menschen van de omgeving van het
meer aan kunstkralen komen, die zeker niet
afkomstig zijn van de expeditie Cator
(volgens mededeeling van den chba) of van
de expeditie Bijlmer (volgens mededeeling
van den Pastoor).
Auki verzekerde zelfs, dat zij aan het
soort kralen konden zien, uit welke streek
zij afkomstig zijn. Uit het Westen is deze
herkomst vrij duidelijk, n.l. van de Zuidkust,
waar regelmatig contact is en ook van
de Noordkust, waar de Jabi's regelmatig
naar beneden komen. Doch sommige kralen
zouden ook uit het Oosten komen.
Door de weinige gegevens omtrent het
handelsverkeer valt er dus ook weinig mede
te deelen omtrent de waarde van verschillende
zaken in verschillende streken, b.v.
ten opzichte van hun standaard-betaalmiddel,
de kauri-schelp. Het eenige wat mij
daarvan opviel, was, dat volgens de Jabi's,
die in Napan aan de Noordkust naar deze

169
schelpen zochten, de prijs voor een vrouw
veertig van deze schelpen was, precies
evenveel als hier bij de Kapaoekoe's.
Voor zoover mijn inlichtingen reiken
en eveneens volgens berichten van expedities
uit andere gedeelten van het centrale
bergland, zijn de kigi's algemeen gangbaar
betaalmiddel.
Wij hebben den naam "kigi" hier overgenomen,
doch eigenlijk is het de Dzjonggonaonaam
voor "kauri-schelp". De Kapaoekoe's
noemen ze "kepe" of "mele".
De Kapaoekoe is er zeer gebrand op; het
is zijn geld, waar hij door het geheele
land mee terecht kan.
Zij houden echter streng vast aan de
ééne geldige soort. Bij den voorraad, die
ik had en die van Hollandia afkomstig was,
waren twee soorten: een soort is boller,
de omtrek meer rond, terwijl van de gladde
bovenzijde het middengedeelte waterig
blauwgroen is, begrensd door een geel
streepje. Deze zijn niet alleen niet gewild,
zij zijn zelfs waardeloos.
De goede soort is van onderen gezien meer
hoekig, soms zelfs ruitvormig, waarbij de
tandjes echter hetzelfde zijn. De bovenzijde
is niet glad, doch gebobbeld. De
kleur van het middengedeelte van de bovenzijde
kan varieeren van blauwgrijs tot
geelgroen, doch deze kleur is niet egaal,
er loopen strepen door van dezelfde
kleur, maar donkerder.
Bij sommige exemplaren is het gele streepje
op de bovenzijde flauw aanwezig, doch
dit doet niets af aan hun geldigheid.
Ook zijn die met blauwgrijze kleur hun liever
dan de groengetinte; deze laatste
zijn niettemin toch geldig.
Verder is de waarde afhankelijk van
de groote. De heele groote heb ik er uitgezocht
en niet gebruikt voor aankoop
van goederen, doch werden door mij aan bevriende
hoofden gegeven als bijzonder bewijs
van vriendschap.
In de collectie, die ik van Hollandia
ontving, totaal ca. 6200 exemplaren, trof
ik 3650 goede en 2550 "valsck geld". Bij een
volgende zending waren 3100 goede en 3300
valsche. Als men eenigen tijd met deze
schelpen als betaalmiddel gewerkt heeft,
ziet men het onderscheid onmiddellijk en
automatisch. Ten bewijze: deze 6200 schelpen
sorteerde ik in echte en valsche in
2½ uur tijds, zonder fouten.
De rol die deze schelpen spelen, verdient
een nadere beschouwing.
Op de eerste plaats zijn zij geldig
betaalmiddel voor alle goederen, zoowel
in het onderlinge verkeer in de kampongs,
alswel in het verkeer naar andere streken.
Tevens dienen zij als bruidschat, als les-

170.
prijs bij dood door schuld en vermoedelijk
in vele andere gevallen, als afkoop tuinen
en dergelijke.
Men kan gevoeglijk zeggen, dat zooals
bij ons het geld, hun geheele economische
bestal gebaseerd is op deze schelpen.
Nu beteekent in deze primitieve
maatschappij de wijze, waarop wij de schelpen
binnenbrengen, niets anders dan een
inflatie van het wettig betaalmiddel.
Zoolang dit op kleine schaal gebeurt, is
het niet zoo erg en het land zal voorloopig
nog vrij veel kunnen verdragen, aangezien
deze schelpen betaalmiddel zijn over
een streek van zeker 10000 vierkante kilometer.
Daar het onderlinge verkeer tusschen
verschillende streken echter weinig intensief
is, zal het overschot slechts
langzaam naar elders doordruppelen, zoodat
de grens voor een bepaald gebied, dunkt
mij, vrij spoedig bereikt moet zijn en dan
beteekent het een ontwrichting van deze primitieve
volkshuishouding.
Bovendien zal men in het oog moeten houden,
dat vermoedelijk in de naaste toekomst het
Bestuur zich ook wel zal gaan vestigen in de
andere bevolkte streken van het centraal
hoogland, zoodat zich overal hetzelfde proces
zal gaan afspelen.
Op den duur is deze ontwaarding van de
kauri-schelp toch niet tegen te houden en
het zou vanzelfsprekend ook niet wenschelijk
zijn. Doch het is de vraag of men dit in
langzaam tempo zal bewerkstelligen of niet.
Het is natuurlijk niet moeilijk om
door den aanvoer van eenige tientallen
blikken schelpen dit betaalmiddel volkomen
stuk te slaan; aangezien het echter niet mogelijk
is, om in korten tijd ons geld als
waardemeter in te voeren, zit de bevolking
dan nog jaren lang zonder. Welke gevolgen
dit in hun maatschappij zou hebben, kan ik
niet beoordeelen, doch ik vrees vrij ingrijpende.
Van den anderen kant kan men deze
ontwaarding ook langzamerhand zijn beslag
laten krijgen. De methode is zeer
eenvoudig: men betaalt over enkele maanden
voor een blik patatas 2 schelpen, in
plaats van zooals nu 1; een bussel rotan
wordt ook 2 schelpen; een bussel bamboe 3,
een zakje garnalen 2 enz.
Weer een paar maanden later verdubbelt
men deze prijzen enz. Tevens stelt men hen
voor de keuze: een mes of zooveel kigi's;
een kapmes of zooveel kigi's.
Op den duur zullen zij toch alles,
wat zij wenschen, van het Bestuur, althans
van "me soerabaja" moeten krijgen en zoo

171
zal uiteindelijk onze maatstaf ook de
hunne worden. Dan komt ook de tijd om
centen en gobangs in te voeren en hen
daarvan de waarde te leeren. Ontwaarding
van de kaurischelp en aanneming van het
nieuwe betaalmiddel gaan dan hand in hand.
Waar de gevolgen van de plotselinge
devaluatie thans niet te beoordeelen zijn,
doch eenmaal een plaats gehad hebbende
devaluatie niet meer ongedaan is te maken,
voel ik persoonlijk het meest voor de
tweede methode. Ik heb voorloopig dan ook
niemand toegestaan om schelpen in persoonlijk
bezit te hebben en ik kan den
mij opvolgenden bestuursambtenaar slechts
aanraden dezen maatregel te bestendigen,
tot hij zijn persoonlijk oordeel gevormd
heeft.
In ieder geval is het, wanneer het
Bestuur zich in meerdere deelen van het
centrale hoogland vestigt, zaak eenzelfde
gedragslijn te volgen, die dan door den
Resident ware te schrijven.
Ten aanzien van eventueel gebruikte
maten, gewichten of lengte-aanduidingen
is niets bekend geworden. Ook werd niets
bemerkt van aanteekening in eenigen vorm
van rechten of verplichtingen, zooals dat
in sommige andere streken gebruikelijk is,
waarbij een snoer kralen of knoopen, ieder
met een beteekenis, 's mans economische
positie ten opzichte van anderen aangeeft.
De snoeren, die werden aangetroffen, werden
dan ook zonder eenig bezwaar afgestaan
tegen een zeker aantal kigi's.
Vermoedelijk zal echter wel systeem
bestaan in het houden van varkensfeesten,
zoodat daarin iedere kampong zijn aandeel
krijgt. Voor de vraag in hoeverre deze
feesten een handelsvorm zijn of kunnen
zijn, wordt verwezen naar de betreffende
beschrijving op pag. 148.
V E R V O E R
De gebruikelijke Kapaoekoeprauwen
zijn van vrij lompe constructie. Zij zijn
echter ook niet in de eerste plaats berekend
voor transport, doch voor de garnalenvangst.
Slechts zelden werden zij gebruikt uitsluitend
om zich ergens naar toe te begeven.
Op het meer zijn de vischgebieden
tamelijk wel afgebakend, even voorbij ons
vivresbivak wordt de rivier onbevaarbaar.
De Kapaoekoe kan dus als langste afstand
slechts het meer oversteken en dat doet
hij waarschijnlijk alleen ter gelegenheid
van feesten elders. Snelheid hoeft het
vaartuig derhalve niet te hebben. Een be-

172
hoorlijke neus en achtersteven zitten er
ook niet aan; de einden worden iets schuin,
vrijwel recht afgekapt (zie photo 43)
Mogen deze prauwen op het eerste gezicht
er onstabiel lijken, feit is, dat zij
bij elk weer op het water zijn. Zij liggen
hoog, zijn gewoonlijk niet zwaar beladen
en geven met elke golf mee, waar onze prauwen
met hun uitleggers al spoedig vol water
zouden slaan. Zij gaan dan ook kalm het
meer op, als wij uren moeten liggen wachten
op windstilte. Zelfs in de stroomversnellingen
op de Oeroemoeka, waar wij de grootste
moeite hadden met onze uitleggerprauw,
kwam een der Kapaoekoe's ons "in zijn prauw"
toeschreeuwen, dat het hier gevaarlijk was.
In rustig water komen zij vrij snel
vooruit; op de rivier en bij ondiepten
boomen zij, waar zij dan vlak langs den
kant kunnen blijven en wij wegens onze
uitleggers meer naar den stroomdraad toe
moeten varen, hebben wij met 6 roeiers in
onze toch zeer licht loopende prauwen wel
eens moeite gehad om zoo'n lompe kist in
te halen.
Aan roeispanen hebben zij alle hetzelfde
type: een bijna rond blad aan een
zeer langen steel. Zij roeien staande of
zittende.
Vervoermiddelen overland, anders dan de "pedes
apos olorum", hebben zij natuurlijk niet.
Van padverbetering werd niets bespeurd. Het
heele land is doorsneden met paden in alle
richtingen; overal echter waar het terrein
vlak is, zijn de paden vol modderpoelen; in
de kampongs zelf beweegt men zich al slootjespringende
voort.
Door het moeras loopen ook talrijke
paden, doch ik vermoed, dat telkens een ander
pad gebruikt wordt; als het te lang begaan
wordt, zinkt men er door den bodem
heen, terwijl een nieuw pad eenigen tijd
over het pas platgetreden gras geloopen kan
worden.
Bruggen leggen zij gewoonlijk in den
eenvoudigsten vorm. De bestuursassistent
meldde echter, dat hij ook meer ingewikkelde
bruggen had gezien, doch gewoonlijk
legt men een stuk hout over de sloot en
daarmede basta.
De meest Noordelijke rotanbrug aan de
Oeroemoeka heeft twee draagstrengen van
tot bundels vereenigde rotankabels, terwijl
het loopvlak is gemaakt van in de lengte
gelegde dunne boomstammetjes, aan lussen
van gespleten rotan vrijhangende aan de
draagstrengen. Het loopvlak zelf is dus niet
verspannen.
De draagstrengen zijn bevestigd aan boomen
op den oever, terwijl de einden na deze bevestiging
nogmaals om een tweeden boom zijn geslagen.
De 3 op den doorsteek aangetroffen
hangbruggen hadden alle een verspannen
loopvlak.

173
Dit bestond uit 5 of 6 gehalveerde dikke
rotankoorden, welke strak gespannen waren
aan dwarsbalken, gelegd tusschen de boomen,
waaraan de draagstrengen bevestigd
waren.
De eerste brug op den doorsteek had
bovendien nog 4 tuikabels, op eenderde
van de lengte aan weerszijden aan de
draagstrengen bevestigd. Door deze tuien
en het verspannen loopvlak schommelt de
brug natuurlijk belangrijk minder.
De tuien zijn goed zichtbaar op photo
Nr. 57 op pag. 92.

JACHT, VISSCHERIJ, HUISDIEREN, WAPENS, GE-
REEDSCHAPPEN.
175.
Om het meer krijgt men den indruk, dat
er niet zooveel aan jacht wordt gedaan en
dat deze niet van zoodanigen aard is, dat de
opbrengst in de voeding van het huishouden
een noemenswaard belangrijke rol speelt. Dit
is ook zeer wel mogelijk, daar deze vervangen
kan worden door de garnalenvangst.
Van de wijze van jagen zelf werd weinig
waargenomen; eens kwam een Kapaoekoe een
door hemzelf geschoten eend te koop aanbieden,
doch verder zag ik nimmer eenigen jachtbuit.
Het kan zijn, dat deze ter plaatse geconsumeerd
wordt, of dat zij bang zijn hem
te laten zien, uit vrees hem aan ons kwijt
te raken.
Gejaagd wordt met pijl en boog. Andere
jachhmiddelen werden in de omgeving van het
meer niet gezien, behalve dan muizenvallen,
die aan het meer echter minder ter verkrijging
van voedsel zijn dan wel ter bescherming
van de tuinen.
Deze muizenstrikken staan in de omgeving
van het meer steeds bij de tuinen en zijn
altijd met één lus. Op den doorsteek, reeds
dicht bij de Sawa R., zag ik ze echter van
steviger constructie, overigens met dezelfde
opstelling, doch met twee lussen, waartusschen
het spanhout was geplaatst.
Op deze wijze heeft de rat van beide kanten
dezelfde kans om behoorlijk in de lus te
komen. Beide lussen zitten echter op denzelfden
spanboog.
Hierbij waren ook kleine hekjes gemaakt
ter weerszijden van de val, zoodat de rat
gedwongen werd erin te loopen. De vallen
stonden in verlaten, reeds dichtgegroeide
tuinen.
In deze streek zag ik ook een varkensval,
precies volgens het schema van de muizenval,
doch met reusachtige afmetingen. De lus had,
een diameter van meer den ½ M, het spanhoutje
was een duim dik, de spanboog was een meter
of 4 hoog. De val stond opgesteld bij een waterloopje,
dat door rotsblokken was omgeven
en waar slechts één begaanbaar paadje heen
voerde.
Tevens werden in dit gedeelte van het
bergland veel valkuilen gevonden. Deze waren
ca. 1 M in diameter, rond, met een diepte
van 1.20 M tot 1.50 M, niet afgedekt, met loodrechte
wanden. Verschillende hadden op den
bodem een aantal - omstreeks 10 - aangepunte
stokken van hard hout.
Deze valkuilen werden in de omgeving
van het meer niet aangetroffen.
Van de Dzjonggonao is bekend, dat zij

176.
met honden jagen. Aangezien de Kapaoekoe'a
ook honden hebben, zal het bij hen ook wel
het geval zijn. Speciaal schijnt de hond ook
te reageeren op koeskoes.
Visch - althans eetbare - komt in het meer
niet voor, zoodat de visscherij beperkt is
tot garnalenvangst. Deze heeft ook plaats
met de werpspeer en den garnalenpijl, doch
overwegend met netten.
Deze zijn te onderscheiden in schepnetten
en netten die uitgeworpen worden.
Als drijvers voor deze laatste dienen opgerolde
bussels rotan.
De schepnetten hebben een houten steel en
een buigzamen houten rand, het net zelf is
gevlochten van biezen. Een exemplaar van het
net werd bij de ethnographica gevoegd.
Het visschen geschiedt in prauwen en
voornamelijk door de vrouwen en meisjes. Zij
huizen heele dagen in de prauw, hebben er
een laag gras achter ingelegd om zich te
kunnen beschutten en onderhouden er vuur in.
In vele nachten - niet alle - wordt ook gevischt.
Er wordt dan echter geen gebruik
gemaakt van licht.
Op den doorsteek, bij het eerste bivak,
betrapte ik een groep Kapaoekoe's, die genoegelijk
op een grooten steen midden in de
rivier garnalen zaten te eten. Daar dit
riviertje nog zeer klein was en slechts uit
een aaneenschakeling van watervallen bestond,
konden er nog geen garnalen in zitten, zoodat
zij deze waarschijnlijk van het meer
gehaald of van bewoners aldaar gekocht hadden.
Men krijgt den indruk, dat de vischgebieden
op het meer zijn afgebakend. Ieder
vischt op dat gedeelte, waar ook zijn kampong
ligt. De visscher van Paniai blijft
in den Z.O. hoek en gaat niet naar den Wanewaboe-hoek;
de Kotoboe-prauwen komen
niet naar het Westen. De onderlinge vijandschappen
houden deze grenzen wel in stand.
Overigens werd hieromtrent niets positiefs
vernomen.
Het wapen van de Kapaoekoe's is pijl en
boog. Ik behoef omtrent de beschrijving hier
niet in bijzonderheden te treden. De onderdeelen
met hun namen en het materiaal, waarvan
ze gemaakt zijn, worden gespecificeerd vermeld
in de toelichting op de lijst van ethnographica.
De Kapaoekoe schiet zuiver wat verticale
richting betreft. In het horizontale vlak is
hij er nogal eens naast, daar de pijl met
een verticaal staande golvende beweging door
de lucht gaat. De pijl is lang en veeren aan
het einde kennen zij niet.
Andere wapens werden niet aangetroffen,
tenzij dat de hierna te bespreken bijl als
zoodanig gebruikt wordt, waarvoor echter
geen positieve gegevens aanwezig zijn.
Rotanpantsers a.a. werden niet aangetroffen.
Dat de nog al eens voorkomende

uikgordel als pantser dienst zou moeten doen,
lijkt mij niet waarschijnlijk: hij is daarvoor
in te weinig windingen gelegd. Het is
natuurlijk mogelijk, dat het een overblijfsel
is uit vroeger tijden, en in andere omstandigheden.
Steenen bijlen zijn algemeen in gebruik,
ofschoon dit nog een kwestie van enkele
jaren zal zijn. De Kapaoekoe is veel te
practisch om lang vast te houden aan oude gewoonten,
als hij het nut van nieuwe inziet.
De bijlen, die ik zag en die ik met tientallen
kon krijgen - voor hoogstens 10 kigi's
- waren alle van hetzelfde model: een steel,
dun bij het handvat, naar boven dikker wordend
en iets gebogen. De steen is geklemd tusschen
twee halve houten vattingen, die door
rotanbanden worden vastgehouden en met de
smalle einden in een gat van den steel zijn
gestoken. Een dissel wordt van de bijl gemaakt
eenvoudig door deze houten vattingen
een kwartslag in het gat te draaien.
De steenen zijn afkomstig uit het "Westen",
naar men mededeelt. Het zou ver weg zijn, zoodat
vermoedelijk wel het Weijlandgebergte bedoeld
is.
Omtrent de wijze van bewerking is mij niets
bekend. Werkelijk mooi glad gepolijste steenen
zag ik nergens.
De messen zijn ruw afgewerkt en van zacht
gesteente; veel kan men er niet mee doen.
Naalden maakt men van een stukje been,
waarin men met een steensplinter het oog voor
het touw boort.
Voor de grondbewerking gebruikt men de
"pàtao", een stok van ca. 75 cM lang, puntig,
plat, aan beide zijden scherp gesneden.
Hij wordt in den grond gestoken, waarna er
een cirkelvormige beweging mee gemaakt wordt.
Zoodoende wordt een kluit aarde losgesneden,
die er met de handen uitgenomen wordt.
Andere wapens of gereedschappen zag ik
geene. Ook knotsen werden niet aangetroffen.
Aan huisdieren heeft men alleen varkens
en honden. De varkens loopen los, hebben gewoonlijk
hun slaapplaats onder de mannenafdeeling
in het huis.
Gegevens omtrent kruising met wilde varkens
e.d. werden niet verkregen.
Voedsel wordt vermoedelijk niet veel verstrekt,
zij moeten het zelf maar zoeken. Als teeken
dat het dier een eigenaar heeft, wordt de
staart, soms een stuk van het oor afgesneden.
De algemeene naam voor tamme varkens
is "éginà". Voor een beer wordt eenvoudig gezegd
"égina dzjàme - mannelijk varken", voor
de zeug heeft men een apart woord "oekà".
Verder onderscheidt men witte varkens, zwarte
varkens en varkens met witte huid en zwarte
haren.
Honden worden wel gehouden, doch vrij
weinig. Veel waarde wordt er blijkbaar niet
aangehecht; wij kochten jonge honden voor 2
tot 5 kigi's.
Andere huisdieren werden nergens aangetroffen.

GODSDIENST, DOOD, BEGRAFENIS - enz.
179.
Van deze onderwerpen kon uiteraard
in dezen korten tijd zeer, zeer weinig
bekend worden. Een behoorlijke kennis
van de taal en het vertrouwen van de bevolking
zijn daarvoor een eerste ver-
[e scate].
Voor de hand liggend was, dat bij
het Mapia-hoofd Auki daaromtrent het gemakkelijkst
inlichtingen te verkrijgen
moesten zijn. Doch Auki interesseert
zich machtig voor deze dingen en waar
hij reeds veel met de kustbevolking in
aanraking is geweest, zal het zeer moeilijk
zijn om met eenige zekerheid der
Kapaoekoe's origineele ideeën te onderscheiden
van de verworven kennis. In
zijn gesprekken met den Pastoor bleek
het ZEw al heel spoedig, dat Auki's ideeën
beinvloed waren door Christelijke begrippen.
Het ook door den A.R. Cator geciteerde
verhaal in het verslag van der Goot bij
de Bijlmerexpeditie - het verhaal, dat
heel vroeger Paniai te klein was gebleken
voor de vele menschen, die er kwamen
en die daarom in verschillende groepen
gingen uitzwermen - dit doet al heel
sterk denken aan het Bijbelsche verhaal
omtrent de verwarring van Babel, welk verhaal
hem volgens den Pastoor zeer waarschynlijk
van de kustbevolking bekend is.
Het begrip "God" of "Opperwezen",
gelijk Auki dat aan de kust heeft leeren
kennen, zou den Kapaoekoe volkomen onbekend
zijn. Uiteraard is dit antwoord
in geenen deele beslissend omtrent de
kwestie, of er bij de Kapaoekoe's al dan
niet eenig vaag Godsbegrip aanwezig is.
De Kapaoekoe, die in doorloopende
vrees leeft voor dood, ziekte en allerlei
onbekende gevaren, die voor letterlijk
alles bang is, interesseert zich hevig
voor deze zaken.
Ook Auki begon er steeds opnieuw over
tijdens den "taalcursus"; hij vroeg honderduit.
En kennelijk heeft hij het gehoorde
onmiddellijk en omstandig verder verteld.
Zoo nam hij bij een vergadering op een van
die dagen Wejarebo het woord en zette
door middel van twee graspolletjes en een
stuk hout aan de vergaderde menigte uiteen,
dat de Kapaoekoe's van allerlei slag
en de Dzjonggonao, zij het van verschillenden
stam, toch één waren, gelijk alle grassprietjes
zich in het graspolletje verzamelden;
evenzoo de Kompenie - het andere
graspolletje - waarvan de toean merah-

180
merah, de "betura", de "totora", de politie
enz. Ook één geheel vormden, terwijl boven
deze twee groepen de groote heer van
boven stond - het stuk hout - die allen
vereenigde.
Nu vermoed ik wel, dat Auki dit verhaal
gretig aangegrepen heeft om een Dzjonggonao,
die zich immers van één stam met
ons blanken gelooven, een hak te zetten,
doch er blijkt toch wel uit, hoe dergelijke
verhalen met veel interesse opgenomen
en verder verteld worden.
Als de mensoh dood gaat, blijkt de
"me bogai - het lijk" achter en de "asa"
gaat weg; waarheen weten zij niet. Ze zijn
bang voor deze "asa", doch onderscheiden
geen goede of kwade; invloed ondervinden
ze er niet van en ze weten er verder ook
niets meer van, ze denken er niet over.
Typisch is, dat zoowel het spiegelbeeld
in het water, als de schaduw, "asa" heeten.
Begraven in een graf was niet bekend.
De lijken worden buiten neergezet, soms
onder een boom, gewoonlijk in een eenvoudig
huisje. Volgens Auki zetten zij de
lijken op een berg.
Gevallen van conserveering der lijken
zijn bij de Kapaoekoe's niet bekend geworden.
Bijzonder vasthoudend aan hun adat
schijnen zij echter niet te zijn. De hba
heeft b.v. medio Augustus in de kampongs
rondom het Tigimeer verteld, dat het toch
zooveel beter was om de lijken maar op
"Soerabaja" manier te begraven. En inderdaad,
enkele dagen later, toen er een
jongetje verdronken was, werd zijn raad
opgevolgd en het lijkje in den grond begraven.
In de omgeving van het meer kon
niet vastgesteld worden, wat er met de geheel
of tendeele vergane lijken gebeurt.
In de monding van de Oeroemoeka zijn op
den Oostoever, met eenige honderden meters
tusschenruimte, 4 doodskoppen op stokken

181
geplaatst.
Op den doorsteek, dicht bij de Sawa R.,
passeerde ik een reeds bijna dichtgegroeid
kerkhof. Ook daar waren eenige
doodskoppen op stokken gezet. De verhevenheden
waarop de lijken geplaatst zijn
geweest, waren - meerendeels reeds ingestort
en half vergaan - nog aanwezig.
"Beenderen werden echter niet aangetroffen",
zoodat deze kennelijk na het vergaan
van het lijk worden weggenomen. Er
is echter niet de minste aanwijzing, wat
er dan wel gebeurt. In huis werden nergens
beenderen aangetroffen.
Vermoedelijk zijn de 4 doodskoppen bij
het meer niets anders dan resten van
graven.
Van totisme werd niets bemerkt. Er werd
ook niets vernomen omtrent een verbod
of vrees om bepaalde dieren te eten.
Bang is de Kapaoekoe voor ongeveer alles
wat onbekend is. Opmerkelijkerwijze kwam
in de opsomming van zaken, waarvoor hij
bang is, ook eenige malen het woord
"poene = vlieg" voor. Een nadere verklaring
daarvoor werd niet gevonden.

L I J S T van E T H N O G R A P H I C A
Afkomstig van de K a p a o e k o e ' s
met Toelichtingen

183.
De nummers correspondeeren met de nummers der
etiketten.
Voor verdere beschrijving zie men ook het ethnographis
hoofdstuk.
1. Netzakje
Eigenaar: Oewàgówi - Dzjogli - Kp. Pàniai.
2. Netzakje
Eigenaar: Wijai, zoon van Bobotàgà -
Mote - Kp. Pàniai
3. Netzakje
Eigenaar: Bówàditoemà - Moté - Kp. Pàniai
4. Netzakje
Eigenaar: Wijai, zoon van Bobotàgà
Moté - Kp. Pàniai
5. Netzakje
Eigenaar: Dzjoglidegemó - Dzjogli - Kp. Pàniai
Deze zakjes worden gebruikt om kostbaarheden
te bewaren. Practisch iedereen
heeft zoo'n zakje, waarin hij zijn
kigi's en andere kleine voorwerpen,
waaraan hij waarde hecht, bewaart.
De Kapaoekoenaam is "óbaoté"
Ze zijn vervaardigd van zelfgedraaid
touw, "gà" geheeten. Het geele ingewerkte
motief wordt verkregen door de
daar ter plaatse gebruikte draden te
omwikkelen - spiraalvormig - met
de dunne bast van een orchidee-soort,
"bitoe" geheeten.
Andere motieven in de versiering
werden niet aangetroffen, (zie ook No.37,
52 en 53).
Bobotàgà is een "tónówi", een hoofd, zoo
te zien het voornaamste hoofd van den
stam der Moté in de kampong Pàniai.
De anderen zijn v.z.v. bekend geen
tónówi.
6. Klein draagnetje
Eigenaar: Oewàgówi - Dzjogli - Kp. Pàniai.
7. Klein draaanetje
Eigenaar: Dzjogli - Kp. Pàniai
8. Klein draagnetje
Eigenaar: Gàgàtoema - Moté - Kp. Paniai.

184
Deze zakjes worden hetzij afzonderlijk
gedragen, dan wel in het groote draagnet,
in welk geval daarin het vuurgereedschap,
tabak enz. bewaard wordt.
De Kapaoekoenaam is "àgià", ter onderscheiding
"òbà àgià" geheeten, als het
uitsluitend van touw is vervaardigd,
dan wel "bitoe àgia", als er de geele
bast van de "bitoe" in verwerkt is.
Tenslotte de aanduiding "koedó àgià"
als het net een gevlochten rand heeft.
Deze onderscheiding geldt ook voor de
hierna volgende groote draagnetten,
waarbij opgemerkt dient te worden, dat
deze alle een rand hebben en dus vanzelf
reeds "koedó àgià" zijn.
Het gebruikte touw heet 'óbà".
9. Draagnet, versierd met varkenstanden en een
varkensstaart.
10. Draagnet
Eigenaar: Widàgàbó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
11. Draagnet, versierd met varkensstaarten
Eigenaar: Bówàditoemà - Moté - Kp. Pàniai.
12. Draagnet
Eigenaar: Gàgàtoemà - Moté - Kp. Pàniai.
13. Draagnet
Eigenaar: Baraikébó - Moté - Kp. Oeroemoeka
14. Draagnet
Eigenaar: als 13.
Het materiaal is wederom hetzelfde als
van de kleine draagnetten.
De versiering vertoont kleine variaties;
de dwarsbanden kunnen breeder of smaller
zijn; zij kunnen onderbroken zijn, zoodat
het net geel geblokt is.
De versiering op den rand - rechtopstaande
strepen - kan ook slechts variëeren
in breedte en aantal der strepen.
Andere variaties in het motief dan de
hier genoemde werden ondanks nauwkeurig
opletten niet aangetroffen.
De draagband van het net heet "kébone",
de rand "mapoe".
Elke Kapaoekoe draagt zoo'n net; men ziet
practisch nimmer iemand zonder.
Baraikébo is een familielid van Wéjàrébó,
een der voornaamste of hèt voornaamste
hoofd der Moté in de geheele streek (Nrs.

185.
15. Groot draagnet
Eigenaar: een der echtgenooten van Bobotàrà
Moté - Kp. Pàniai.
Dit groote net wordt vrijwel alleen door
vrouwen gedragen en wel op het hoofd, zoodanig,
dat het afhangt tot over het zitvlak
en zoodoende tevens als kleedingstuk
fungeert.(zie photo Nr.6 op pag. 23)
De Kapaoekoenaam is "hapà", het materiaal
weder "óbà"
16. Draagnet met varkenstanden en propeller.
17. Draagnet met varkenstanden, anker en propeller
Eigenaar: familielid van Wéjarebó, een hoofd
der moté - Oeroemoekà.
18. Armband.
Beiden zijn "bitoe àgià".
De beteekenis van de eigenaardige versiering
is niet bekend. Als de man loopt
in den wind, draait de propeller rond en
geeft een piepend geluid.
Getracht werd waar te nemen, of het dragen
van dit apparaat misschien een bijzonderheid
was van bepaalde personen of
groepen. Oogenschijnlijk echter niet; ik
zag het bij verschillende stammen, bij
hoofden en niet-hoofden, bij Kapaoekoe's
en Dzjonggonao.
De propeller bestaat uit een gedeelte
van het scheenbeen van den casuaris.
19. Armbanden - 4 stuks
20. Armbanden - 11 stuks diverse
De Kapaoekoenaam is "bebà". Er is geen
onderscheid in den naam voor de soorten
van fijne of dikke rotan.
Vrijwel iedereen draagt een of meer dezer
armbanden; zie diverse photo's.
21. Achterhoofdversiering.
Eigenaar: Ageidàbegà - Moté - Oeroemoekà

186.
De Kapaoekoenaam is "wobegàri". Het ding
is van gevlochten rotan en wordt als een
aureool op het achterhoofd gedragen.
22. Tabakspijp.
Eigenaar: Widàràbó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
23. Cigaret
Kapaoekoenaam is "goto"; vervaardigd van
een stuk bamboe, waarvan de geleiding is
doorboord.
In het tabakgedeelte is een rand van klei
aangebracht, zoodat dit gedeelte veel dunner
in doorsnee wordt.
Heeft geen afzonderlijke naam, doch wordt
genoemd als tabak: "tawa".
De cigaret wordt opgerold in het netzakje
gedragen, dikwijls echter in het gat in
de oorlel. Sommige in bamboekokertje en
dit in het gat van de oorlel.
De naam van het blad, een pandansoort, is
"kóbójé".
De cigaret wordt bij kleine beetjes gerookt
en wel aan den zijkant, waar de rand
van het blad op de vouw is.
24. Bundel tabak, gerold in het blad, waarvan het
cigarettenpapier gemaakt wordt
25. Cigaret.
26. Rol tabak, als een touw gevlochten.
27. Rotankoord om vuur te maken
Vermoedelijk slechts bedoeld als een gemakkelijke
wijze van bewaren. Deze rol was
absoluut geen unicum
28. Vuurgereedschap.
Eigenaar: Oewàrówi - Dzjogli - Kp. Pàniai
29. Vuurgereedschap.
Eigenaar: Moté - Kp. Pàniai.
Het stuk hout heet "tógà", de zwam
dzjoewà", het rotankoord "lité" en het
stukje damar "oeté".
De wijze van vuurmaken is zooals alge-

187.
meen gebruikelijk; ik zag geen enkele
bijzondere beweging.
30. Oorversiering.
Zie toelichting op No. 59
31. Bamboekokertje, dat in het gat van de oorlel
gedragen wordt.
De cigaret wordt er op deze wijze vaak
in bewaard; zie diverse photo's.
32. Bamboekoker, waarin tabak bewaard wordt.
Wordt hetzij in het draagnetje, hetzij
in het oorlelgat bewaard.
33. Peniskoker met gordeltouw.
Eigenaar: Oewarówi - Dzjogli - Kp. Pàniai.
34. Peniskoker met gordeltouw.
Eigenaar: W[i]darabó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
35. Peniskokerpluim.
Het geheel heet "kotekà" (van "kotipenis)
De koker zelf heet "ipo". Het kleine
bandje om den koker, soms van touw, soms
van rotan, waaraan de draagtouwen bevestigd
zijn, heet "tàbó".
Het touw, dat om buik en lendenen geslagen
wordt, heet "toepe", het kleine
touwtje, dat om het scrotum gelegd
wordt: "oedone".
Er is geen verschil te bespeuren in
den vorm van de peniskokers, wat betreft
bevolkingsgroepen of stammen, maatschappelijke
stand enz.
Men draagt korte en lange, rechte en
kromme, met spiraalvormig gedraaiden
top en allerlei vormen, geheel naar persoonlijken
smaak.
De kleur van de schoongemaakte
vrucht is aanvankelijk wit; de koker
wordt niet geverfd, doch wordt vanzelf
geel.
De pluim wordt door velen gedragen,
regelmaat werd ook daarin niet gevonden.
36. Rugkussentje.Kapaoekoenaam is "woepi". Het wordt
achter op den rug in de lendenen gedragen.
Wat het doel er van is, is mij
niet bekend.
Men ziet het betrekkelijk weinig.

37. Netzakje
38. Gordeltouw
Eigenaar: Oeritoewi - Dzjogli - Kp. Pàniai.
39. Gordeltouw
Eigenaar: Bobotàrà - Moté - Kp. Pàniai.
188.
De Kapaoekoenaam is "egàmo". De
touwsoort is dezelfde als die, waarvan
de groote draagnetten gemaakt
zijn. Het touw wordt in meerdere lagen
om den buik gedragen, zonder dat dit
nochtans een pantser vormt. De overgelegde
gordels zijn compleet, zooals
de man ze dagelijks droeg.
Bobotàrà stond den gordel zonder
eenig bezwaar af; Oeritoewi mompelde
iets van "weda bogai" - bang om dood
te gaan - doch bezweek spoedig voor
de verleiding van 4 kigi's.
Beiden zijn tonowi's, doch bij meerdere
andere personen, zeker géén terewi's
zijnde, werd dezelfde band aangetroffen.
Verschillenden, die hem
vroeger niet dagelijks droegen, doen
dit nu wel en trachten mijn aandacht
er op te bevestigen, in de hoop hem
te kunnen verkoopen. Zie photo's Nr. [11] en
30 op pag. 26 en 54.
40. Halssnoer van koeskoestandjes
Eigenaar: Bówàditoemà - Moté - Pàniai.
41. Halssnoer van koeskoestandjes
Eigenaar: Mogoterà - Moté - Kp. Pàniai.
42. Halssnoer van kleine schelpjes
Eigenaar: Mogotogà - Moté - Kp. Pàniai.
43. Halssnoer van kleine schelpjes
44. Halssnoer van kleine schelpjes
Eigenaar: Etimogli - Moté - Kp. Pàniai.
45. Halssnoer van koeskoestandjes.
Eigenaar: Idàboei - Moté - Kp. Pàniai.

Eigenaar: Pàniaibo - Mote - Oeroemoeka. 189
48. Halssnoer van Koeskoestandjes en enkele kralen.
49. Halssnoer van kleine kraaltjes en koeskoestandjes.
Eigenaar: Wéjarebo - Moté - Oeroemoeka.
50. Halssnoer van kralen.
Eigenaar: Pegeideripai - Pegei - Tigi.
51. Halssnoer van kralen.
55. Halssnoer van kralen..
Eigenaar: Ejàtawà - Gobai - Timielà.
57. Snoer kralen van Europeesch maaksel, door Kapaoekoejongen
gerangschikt.
De halssnoeren van koeskoestandjes
komen veelvuldig voor. Uiteraard heeft
niet iedereen ze; ze veronderstellen een
goed schutter, evenals vele varkenstanden
aan een agia een man, rijk aan varkens,
doen zien.
De Kapaoekoenaam is "dito"; koeskoestand
is "wodà ego"
De kleine schelpjes heeten "dedere".
Mapia is de streek van herkomst. Betalingsmiddel,
althans met een vaste waarde,
zijn zij niet. In dat geval immer moest
mij voor een even groot aantal "dedere's"
steeds een zelfde hoeveelheid kigi's
gevraagd worden, hetgeen in het geheel
niet het geval was.
Zij zijn niet specifiek voor bepaalde
groepen van personen of stammen.
De herkomst der kralen is gedeeltelijk
bekend. Zij worden in verschillende
soorten aangetroffen, waarvan de Kapaoekoe's
steeds de richting der herkomst weten
aan te geven. Er zijn er uit Mapia, waarvan
Auki waarschijnlijk de tusschenpersoon
is.
Van andere wordt gewezen naar het N.W.;
derhalve uit de Jabistreek. Het is bekend
van de Jabi-Kapaoekoe's, dat zij regelmatig
contact met de kust hebben. Een
derde groep is afkomstig uit Oostelijke
richting.

190.
Kleine kralen heeten in het algemeen
"dao"; kleine glazen kralen
"oeto dao - damarkralen". Grootere
soorten heeten "aijai", in Mapia "aisai".
Een hemelsblauwe soort van ondoorzichtig
glas heet "epa dao". "Epa" is uitspansel,
zoodat de beteekenis is: "kraal met
de kleur van het uitspansel". De andere
beteekenis: "kraal afkomstig van het
uitspansel, den hemel" zou natuurlijk à
priori mogelijk zijn geweest, doch op
mijn desbetreffende vraag werd verzekerd,
dat ze van de Mapiastreek afkomstig zijn.
De pauwblauwe, doorschijnende glaskraal
heet "toene pekà", letterlijk vertaald
"paradijsvogeloog". Deze zijn afkomstig
uit de richting der Jabi's.
Tenslotte worden ook nog als kraal
gebruikt kleine staafjes van de reeds
meerdere malen genoemde orchideesoort
"bitoe".
Het snoer No.50 heet in zijn geheel
"oropoetoe". De witte kralen daaraan
zijn "aijai". Verder zitbcn er 13 stuks
"epa dao" en 2 stuks "toene peka" aan.
De gele zijn staafjes "bitoe" terwijl
de kleine groene kraaltjes, ook afkomstig
van de Mapia-streek, den algemeen naam
van "dao" hebben.
Het snoer No. 55 werd in zijn geheel
"babàtà" genoemd. De kleine afgeslepen
slakkenhuisjes heeten "àwà" de groote
witte kralen zijn "aijai". Verder zitten
er zoowel "epà dao" als "toene pekà"
aan. De kleine groene, gele en witte
kraaltjes - dao - zijn afkomstig van
Mapia.
Aan snoer 42 zit een "aijai", de
kralen van snoer 48 zijn "epà dao".
Ik vertrouw dat op deze beschrijving
de verschillende soorten te onderkennen
zullen zijn.
De eigenaars van de snoeren 40, 49
en 55 zijn tonowi's.
Tenslotte zijn de kralen van snoer
57 uit mijn eigen voorraad contactartikelen.
Ze werden gegeven aan een Kapaoekoejongen,
die ze aan een touwtje reeg,
waarna ze weer werden teruggenomen tegen
inruiling van een nieuwen voorraad.
Zij worden hierbij gevoegd om smaak en
gevoel voor Kleuren te laten zien. Idem
met snoer 51, dat gedeeltelijk bestaat
uit kralen van mij, gecombineerd met
"doewija", groene kralen van de Bijlmer
expeditie en één "epà dao".

191.
52. Netzakje
Het eenige exemplaar dat met deze versiering
aangetroffen werd.
53. Netzakje
Geheel met "bitoe" bewerkt, de lange
band eraan dient om het net te sluiten.
56. Snoer van kauri-schelpen
Van de kigi's wordt gewoonlijk het bovengedeelte
op een platten steen weggeslepen,
waarna zij vereenigd worden tot
snoeren als hierbijgaande.
Zij worden niet als sieraad gedragen,
doch thuis bewaard.
58. Oorpen met versierselen.
Eigenaar: Wijai - Moté - Kp. Pàniai.
59. Vier oorpennen.
60. Oorpen, met versierselen.
Eigenaar: Baraikébó - Moté - Oeroemoeka.
61. Oorpen met kralensnoer.
De algemeene naam voor de versiering in
het oorlelgat is "gapàmoeto".
Bij de nummers 58, 60 en 61 is de eigenlijke
"gapàmoeto" een pen van den casuaris,
"boedà àmà" geheeten, waaraan de
versiering is bevestigd.(zie photo's Nr.
79 en 128).
Opmerkelijk is, dat de kralen aan
de gapàmoeto zoo goed als altijd zwart
zijn; gekleurde kralen komen slechts
zeer sporadisch voor en dan nog maar
enkele bij overwegend zwarte aan een
snoertje.
Deze zwarte kralen zijn vruchtenpitten
en heeten "doewija", het snoer
heet "dàpà". Nr. 58 heeft nog een stukje
koeskoespluim er aan hangen en heeft
verder zijn versiering gemoderniseerd
met een gevonden beenen broeksknoop.
Nr. 60 heeft er parkietensnaveltjes en
enkele stukjes koeskoespluim bij.
Zeer vaak is aan de casuarispen
een groote "aijai" gestoken. De pen
zelf wordt aan den binnenkant in de
oorlel ingebracht en behoort dan naar
buiten uit te hangen.
De gapàmoeto van de nummers 30 en
59 zijn van "ida", de dikke rietsoort
waarvan ook de pijlschachten gemaakt
worden.

192.
De motieven van het snijwerk er op
zijn steeds dezelfde, een ruitvorm.
Andere vormen werden niet aangetroffen,
ofschoon deze dingen in groote hoeveelheden
ten verkoop werden aangeboden.
63. Vier vogelpijlen met ingesneden versiering.
Eigenaar: Wodéámi - Moté - Kp. Pàniai
64. Twee vogelpijlen en een koeskoespijl.
Eigenaar: Deremó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
65. Drie vogelpijlen met ingesneden versiering.
Eigenaar: Deremó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
66. Twee vogelpijlen met ingesneden versiering.
Eigenaar: Oewàrówijà - Moté - Kp. Pàniai.
67. Twee vogelpijlen met ingesneden versiering.
Eigenaar: Dzjoglideremó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
68. Tien vogelpijlen met ingesneden versiering.
Eigenaar: Oeritoewi - Dzjogli - Kp. Pàniai.
69. Negen vogelpijlen met ingesneden versiering.
Diverse eigenaren.
70. Vijf pijlen voor kleine vogeltjes.
Diverse eigenaren
71. Twee varkenspijlen.
Eigenaar: Deremó - Dzjogli - Kp. Pàniai.
72. Drie garnalen pijlen.
Diverse eigenaren.
73. Een werpspeer voor garnalen.
"Bedò" is vogel; "eginà" is varken;
"Oedi" is garnaal. "Wari beteekent in
het algemeen: "dooden"; "mapára" is "pijl"
De pijlen worden onderscheiden in:
"mapárà bedó Wàri - mapára egina wari
mapárà oedi wari. - mapara woda wari"
(woda is koeskoes).
Daarvan hebben voorzoover bekend twee
een afzonderlijken naam: die voor kleine
vogeltjes (Nr.70) heet "toropà", die voor
garnalen "toeke" (Nr.72).
De schacht heet "idà", is gemaakt van
de gelijknamige rietsoort.
De algemeene naam voor de versiering
op de punt van den vogelpijl is "pità".
Een punt met weerhaken, zooals de
koeskoespijl, heet "dàrito"; die voor
de garnalenpijl "tàkà"; die voor de pijl
voor kleine vogeltjes "poerito".

193.
De punt van den varkenspijl heet
"wé", zooals echter alle van bamboe vervaardigde
voorwerpen. Het stukje hout,
dat vermoedelijk in den top van den varkenspijl
verwerkt is, omdat anders deze
top te licht zou worden, en waarvan altijd
de punt onder de bamboe uit de rotanverbinding
te voorschijn komt, heet [i àwà"].
Het vlechtwerk, dat dient om de
punt op de schacht te bevestigen, kan van
rotan of touw zijn. Het kleine bandje
van "bitoe" vóór aan de punt, dient vermoedelijk
als versiering, misschien echter
ook om splijten te voorkomen.
Als men vraagt, wat nu de menschenpijlen
zijn, krijgt men onveranderlijk te
hooren, dat daarvoor de varkenspijlen
gebruikt worden en misschien beteekent
hun ontkenning ook alleen maar, dat daarvoor
geen afzonderlijke pijlen gemaakt
worden.
Wat het snijwerk op de punten der
vogelpijlen betreft: op de schacht komt
het nergens voor, andere pijlpunten worden
niet verzierd. Uit de vele honderden
pijlen die te koop werden aangeboden,
werd alles uitgezocht, wat maar eenige
variatie in het motief vertoonde.
De eigenaar van Nr. 66 is tonowi.
74. Boog.
75. Pijl voor kleine vogeltjes
76. 10 pijlpunten
Alsnog verzameld omdat het motief eenigszins
verschilt van anderen.
77. Boog
Kapaoekoenaam: "oekwà". Variaties werden
niet aangetroffen, zij zijn allen precies
hetzelfde. Nergens werd er een
spoor van versiering bespeurd.
De gebruikte houtsoort, een riboengsoort,
heet "oberi": de pees is van rotan
édoe), de lus van de rotanpees heet
"bogo".
80. Steenen bijl (dissel).
Eigenaar: Doewaiwori - Dzjeimó - Oeroemoekà.

81. Steenen bijl.
Eigenaar: Wetojàwode - Moté - Kp. Pàniai.
82. Steenen bijl (dissel).
Eigenaar: Koràpoe - Moté - Kp. Pàniai.
83. Steenen bijl.
84. Steenen bijltje.
85. Steenen mes.
86. Steenen mes.
194.
De Kapaoekoenaam is "maomi".
De Nrs. 80 en 82 zijn dissels, dus met
dwarsstaanden steen, voor het uitkippen
van prauwen. De andere twee zijn gewone
bijlen; afzonderlijke namen voor deze
twee soorten konden niet worden verkregen.
De mooie, spiegelglad geslepen bijlen,
zooals die elders, b.v. in het Hollandia'sche
worden aangetroffen, zijn hier
niet te vinden.
Er kon niet nagegaan worden, welk bijzonder
doel dit model had.
87. Steenen mes.
Komen veelvuldig voor, doch het zijn
alle slecht afgewerkte exemplaren van
weinig harde steen.
De Kapaoekoenaam is "ipa" of "jàbo".
88. Hoofdtooi van paradijsvogelveeren.
Eigenaar: Bobotarà - Moté - Kp. Pàniai.
Het zijn kennelijk veeren van de [P]aradisea
apoda, hier "toene" geheeten.
Het bruine zakje, waarin de veeren gepakt
zijn, heet "wédijé", vermoedelijk
boombast. De omwinding is van gras - "géj"
De veeren moeten rechtopstaand op het
achterhoofd gedragen worden, zoodat zij
bij het loopen op en neer kunnen wiebelen,
gelijk men bij den verkoop toelichtte.
De eigenaar is tonowi, doch ook bij
anderen zag ik een dergelijken tooi.
89. Hoofdtooi van casuarisveeren.
Eigenaar: Góbaimòje - Gobai - Kp. Wameni.
90. Hoofdtooi van casuarisveeren.
Eigenaar: Djoràmóje - Dzjogli - Kp. Pàniai.
Deze hoofdtooi wordt alleen door oude

195.
heeren gedragen. Zij komt vrij vaak voor.
Ik meen te bemerken, dat het een specialiteit
is van kaalhoofdigen.
91. Hoofdtooi van beentjes
Eigenaar: Ejàtàwà, tònòwi der Gobai van Timiela.
94. Naald en draad.
95. Naald en draad.
97. Neuspen van 1 varkenstand.
98. Twee muziekinstrumenten.
Dit soort hoofdtooi wordt zeer veelvuldig
gedragen, ook door jongeren en niettònòwi's.
De Kapaoekoenaum is "kóberido". De versiering,
in dit geval een stuk van een
soort paradijsvogel, ontbreekt vaak of
wordt vervangen door iets anders. Voor
de wijze van dragen zie photo's Nr. 9 en
89.
De Kapaoekoenaam voor de naald - een
stukje been, waarin met een scherpe
steensplinter een gaatje wordt geboord
is ["keipó"], de draad heet "gà" of "òbá"
afhankelijk van het soort draad.
99. Vier stuks muziekinstrumenten.
101. Model van een Kapaoekoeprauw.
De Kapaoekoenaam is "kaidó". De beide
beenen heeten "moetà", de tong "ètà".
Moeta is ook de naam voor "bovenbeen",
"età" is de naam voor het lichaamsdeel
"tong", zoodat de Kapaoekoe's in hun
taal de overeenkomstige namen hebben gegeven
als in het Hollandsch.
Het instrument is overal verspreid.
102. Model van een Kapaoekoeprauw.
De modellen zijn zuiver in de verhoudingen
gesneden, door de maten van de echte
prauw op te nemen en deze evenredig
te verkleinen. De werkelijke lengte
varieert nogal; doch zij zijn zelden
langer dan 6 M.
Het hout is, zooals alle hout op deze
hoogte boven zee, zwaar en de prauw
zinkt onmiddellijk als zij vol slaat
met water.
De Kapaukoenaam is "kóma".

103. Model van een roeispaan.
196
De werkelijke lengte variëert van 1 tot
2 M. De grootte van het blad is gewoonlijk
20 à 25 cM, iets ovaalvormig.
De Kapaoekoenaam is "gità".
Nimmer heb ik ook maar den primitiefsten
vorm van versiering er op aangetroffen,
zelfs geen eenvoudige knop.
De modellen, ook die van de prauwen, zijn
gesneden door een agent.
104. Neuspen van twee slagtanden.
Een dergelijk stel tanden wordt gedragen
met de punten naar boven, ter weerszijden
van de oogen. Zij geven den drager een
vervaarlijk uiterlijk.
Het Kapaoekoewoord voor varkensslagtanden
is "pogà", de algemeene naam voor neuspennen
is "dzjoemàmoeto".
105. Waterkruik in rotan gevlochten.
106. Drinkbeker.
Eigenaar: Bobotàrà - Mote - Kp. Paniai.
Tot dusverre het eenige exemplaar van dit
model, dat werd aangetroffen.
De naam is "ipó wàwe", waarbij "wáwe" in
het algeneen "beker" 'beteekent en "ipo"
waarschijnlijk de naam van de vrucht is.
De rotandraagband brak bij het transport;
om te voorkomen, dat niet een bij den
Kapaoekoe onbekenden knoop werd gelegd,
werd hij niet gerepareerd.
Zie ook de nummers 112 en 116.
Komt vaker voor. De naam is "wàwa"; hij is
gemaakt van dezelfde vrucht als de peniskoker.
107. Halssnoer van kleine blauwe kraaltjes.
108. Snoer van doewija.
109. Snoer van doewija.
Doewijà zijn vruchtenpitten van een klein
plant. Ook het geheele snoer heet doewijà
Zij worden als halssnoer gedragen, doch
speciaal aan de "gapàmoeto" - de oorverziering
van casuarispennen.

110. Stuk schelp als versiering.
111. Vischnet.
112. Waterkruik.
113. Houten schep.
114. Matje.
115. Matje.
116. Waterbeker.
197.
Het net is gemaakt van biezen. De vorm is
ovaal. De houten rand werd niet meegezonde.
Kapaoekoenaam is "ipó wawe zie Nr.105.
De Kapaoekoenaam is "pàtao".
Zij worden gebruikt als ligmatje, doch
voornamelijk als regenmantel, op de wijze
zooals overal elders gebruikelijk.
Elke Kapaoekoe heeft zoo'n matje; de
naam is "ebà".
Zie Nr. 105.
117. Kapstok.
Een sporadisch stuk meubilair. Het aangepunte
gedeelte wordt ergens in den
wand gestoken, het dwarse uitsteeksel
wordt gebruikt om er de draagnetten aan
te hangen.
De naam is "agià dzjoekoemai".
118. Schortje voor meisjes.
119. Schortje voor meisjes.
120. Schortje voor meisjes.
121. Schortje voor meisjes.
122. Schortje voor vrouwen.
123. Schortje voor vrouwen.
De Nrs. 118 - 121 zijn voor meisjes.
De Nrs. 122 - 123 echter voor volwassenen.

124. Een bundel ganemo-bast.
125. Bamboe mes.
126. Penisnetje.
127. Penisnetje.
128. Penisnetje.
129. Menschelijk popje.
198.
vrouwen en deze vertoonen ook een bijzonderen
vorm. Het geheel bestaat uit
een band van touw om het lichaam, waaraan
3 bundels vezels handen.
Ter verduidelijking zijn deze bundels bij
het nummer 122 bij elkaar gebonden en
gemerkt a - b - c-.
Bundel a met korte vezels heeft de
functie van schaamlapje en komt dus
recht voor het lichaam.
De lange bundels b worden van voren tusschen
de dijen doorgehaald en achter op
de heup bevestigd aan het gordeltouw.
De wijze van dragen is duidelijk zichtbaar
op de photo's Nr. 3 en 6.
Het materiaal waarvan schortjes, touw
enz. vervaardigd worden.
Kapaoekoenaam is "paote".
Het netje Nr. 128 is niet origineel. Toen
vernomen werd, dat ik paote's moest hebben,
en er dus kigi's te verdienen
waren, zat de eigenaar snel zijn
"óbaote" om te werken tot een "paote".
De twee anderen zijn wel goed; zij vertoonen
ook het kleine touwtje, dat om
het scrotum gelegd wordt.
Zij worden in de streek om het meer niet
gedragen, zijn alleen als reserve
voorradig. Bij de weinigen, die ik meer
Zuidelijker zag, trof ik geen versieringen
aan. Slechts het Mapiahoofd Auki
droeg op de punt een kraal.
Gemaakt van "dzjoewé" het materiaal,
dat gebruikt wordt als zwam bij het
vuurmaken.

E T H N O G R A F I S C H E G E D E E L T E
II. D z j o n g g o n a o
200

Het hoofdstuk over de Dzjonggonao zal
kort zijn en wel om twee redenen: primo, omdat
er veel minder gelegenheid tot observatie is
en ik er dus veel minder van weet te vertellen;
secundo: omdat zij, hoezeer zij ook in karakter
van de Kapaoekoe's verschillen, in levenswijze,
kleeding, versiering enz. er bijna volledig
mee overeenstemmen. In de meeste gevallen
zal ik daarom voor de overeenkomstige afdeelingen
in het hoofdstuk over de Kapaoekoe's
kunnen verzwijgen. Juist op het gebied, waar de
verschillen wèl zullen liggen: adat, rechtsbegrippen
enz. werd weinig positiefs vastgesteld.
Men neme voor de volgende hoofdstukken
aan, dat wat niet vermeld is, ook niet bekend
is geworden; wanneer e.e.a. hetzelfde is als
bij de Kapaoekoe's wordt dit nadrukkelijk
gezegd.
GROEPVORMING, GEZAG, HOOFDEN.
De clanvorming komt bij de Dzjonggonao
ook voor. De naam "Dzjonggonao" is eigenlijk
niets anders dan den naam van een clan, ofschoon
zij hem ook gebruiken als verzamelnaam
voor de in het Koegapa-complex wonenden.
Als clans worden genoemd: Dzjonggonao, Kóbegao,
Dimba, Boegàle.
Of deze onderscheiding echter identiek is met
dat, wat de Kapaoekoe er onder verstaat, is
niet bekend. Welke de verhouding is tusschen
Kemandoga en Dzjonggonao - die dezelfde taal
spreken - is evenmin bekend. Zij trouwen wèl
onder elkaar, doch dat doen zij met de Oehoendoeni,
die toch waarschijnlijk van een ander
ras zijn, ook. Hun eigen opvatting geeft ook
geen uitsluitsel, want zij rekenen onder
"Móni" zoowat alles, wat geen Kapaoekoe is,
ons blanken incluis.
Van het Koegapa-complex zijn 3 hoofden
bekend. Welk gezag zij uitoefenen en hoever
zich dat uitstrekt, weet ik niet. Zeker is,
dat zij door hun optreden, dat zeer autoritair
kan zijn, sterk den indruk wekken een groote
macht te bezitten.
Vooral de twee voornaamste hoofden ( [?]
- zie photo's 9 en 66 resp. op pag. 25 en 188;
Kigimoeajakigi - zie photo's 10 en [68] [?] op
pag. 25 en 137) vallen onmiddellijk op door hun
gezagvol optreden, terwijl [?] [?]
de eerste plaats inneemt. [Zo b.v. ook photo]
21 op pag. 37, waar deze beide heeren een
toespraak hielden.
Het Dzjonggonao-woord voor "hoofd" is
"[sónówi-me] (me - mensch), dat verdacht veel
lijkt op het Kapaoekoe'sch "tónówi". In het
algemeen hebben deze beide, zoo uiteenloopende
talen, slechts diè woorden gemeen, die zij
moesten overnemen, daar het begrip bij hen
ontbrak; b.v. "[émà] - prauw".

FAMILIE, HUWELIJK, FEESTEN.
202.
Ook hier komt polygamie voor. Uiteraard
loopen de gegevens over een te klein aantal
menschen, doch een gunstiger beeld dan bij de
Kapaoekoe's geven de cijfers niet.
De bruidschat zou volgens de inlichtingen
van den laatsten tijd 100 kigi's bedragen.
Volgens de berichten van de eerste maanden
zou dit 40 zijn, zoodat ik vermoed dat de
Dzjonggonao, die zooveel mogelijk - althans
tegenover ons - probeert anders te zijn en
anders te doen dan de Kapaoekoe's, ons misleidt.
Het varkensfeest kennen ze n i e t , het neusdoorborings-feest
en het menstruatiefeest
wel. Overigens zijn geen bijzonderheden bekend.
BOUWKUNDE, HUISRAAD, VUUR.
De Dzjonggonao hebben afzonderlijke mannenvrouwen-
en jongeliedenhuizen.
In het mannenhuis verblijven de gehuwde mannen
met de kleine jongens, in het vrouwenhuis de
getrouwde vrouwen met de kleine meisjes en in
het derde huis de groote zoons en dochters.
Te dien einde is dit laatste in tweeën verdeeld,
met een voor- en achtervertrek, dus onder hetzelfde
dak. De meisjes loopen overigens overdag
vrij alle huizen in en uit; iets geheimzinnigs
schijnt er niet te zijn.
Ik heb niet door een Dzjonggonao de onderdeelen
van het huis laten aanwijzen, doch gaf
de Kapaoekoewoorden ter vertaling. Deze werd
vlot gegeven, terwijl verzekerd werd, dat hun
bouwwijze hetzelfde was. Voor de benamingen
moge ik verwijzen naar de woordenlijst.
Het vuurgereedschap is volkomen hetzelfde
als dat van de Kapaoekoe's.
VOEDING EN GENOTMIDDELEN.
De voeding is in het algemeen hetzelfde als
die der Kapaoekoe's. Zij hebben echter geen
garnalen, en zullen dit wel moeten vergoeden
door het eten van meer varkensvleesch.
Genotmiddelen zijn er voor zoover bekend,
geen andere dan tabak. Pijpen zijn bij hen ook
bekend.
KLEEDING, VERSIERING, KUNST.
In de peniskokers is geen enkel verschil
met de Kapaoekoe's. Penisnetjes hebben zij
niet.
De wijze, waarop Kapaoekoe-vrouwen de
schaamschortjes dragen, zag ik hier niet. Zij
hebben alle een schortje van afhangend touw,
soms van smalle reepjes boombast; vermoedelijk
zijn deze reepjes bewerkt, zij zien er als
gelooid uit.

203.
Overigens is alle versiering opvallend
uniform met die der Kapaoekoe's.
In den letterlijken zin des woords heb ik bij
Kapaoekoe's niets gezien, wat ook niet bij
Dzjonggonao voorkwam en omgekeerd. Zelfs de
versiering van de pijlpunt is volkomen gelijk.
Ofschoon ik overigens geen ethnographica van
Dzjonggonao verzameld heb, deed ik toch een
bundel pijlpunten bij de collectie, om deze
overeenstemming te doen zien.
Wel valt op, dat in het algemeen de Dzjonggonao
rijker in de versiering zit dan de Kapaoekoe,
met name hebben zij zeer veel kralen,
terwijl de vrouwen ook veelal groote stukken
schelp dragen. Deze om den hals hangende kralensnoeren,
stukken schelp, lappen, het netzakje
en wat dies meer zij, dient bij de Dzjonggonaomeisjes
bewust als kleeding en wel ter bedekking
van de borsten. De dokter, die voor het anthropologisch
onderzoek buste met borsten moest
photographeeren, had daar de grootste moeite mee.
Aanvankelijk werd dit pertinent geweigerd,
later heeft hij ze weten te overreden om het
toe te laten binnenshuis, doch deze photo's
mislukten. Daarna heb ik er eenige genomen,
waarbij de dokter zonder commentaar de bedekking
even opzij schoof, terwijl ik de photo nam.
Overigens geldt de beschrijving der Kapaoekoe-ethnographica
volkomen voor die der
Dzjonggonao.
Hun muziekinstrument is hetzelfde, is genaamd
"bigigi". Voor de verschillende benamingen
der versieringen a.a. zie men de woordenlijst.
HANDEL, VERKEER, VERVOER.
De Dzjonggonao is minder handelsman dan de
Kapaoekoe, gelijk reeds eerder opgemerkt, ofschoon
het nog de vraag is, of zijn houding in
dit opzicht niet een pose is tegenover ons.
Prauwen kennen zij natuurlijk niet. In het
algemeen schijnen zij wel meer "uitstedig"
te zijn, dan de Kapaoekoe's, die nogal hokvast
lijken. Of zij grootere zwerftochten
maken, is niet bekend. Van rotanhangbruggen
a.a. in hun gebied is niets bekend.
JACHT, VISSCHERIJ, HUISDIEREN, WAPENS, GEREED-
SCHAPPEN.
Ten aanzien van deze onderwerpen geldt hetzelfde
als vermeld in het gelijknamige hoofdstuk
over de Kapaoekoe's, behalve dan wat opgemerkt
werd tijdens den doorsteek, en dat wat
gezegd werd omtrent visscherij.
GODSDIENST, DOOD, BEGRAFENIS.
Van al hetgeen daaromtrent is opgemerkt bij
de Kapaoekoe's kan hier niets bevestigd worden.
De verzorging van het lijk geschiedt als
bij de Kapaoekoe's, althans wat betreft het op

204.
een stelling laten vergaan van het lijk.
Slechts het lijk van het eerste hoofd
wordt geconserveerd, het tweede hoofd al niet
meer. Momenteel zou dus slechts Ikoemaboei
daarvoor in aanmerking komen. De vader van het
tweede hoofd, van Kigimoeajakigi, is onlangs
overleden, doch het lijk werd niet geconserveerd.
Kigimoeajakigi zelf was wel genegen om
het lijk op "Soerabaja" manier te begraven,
doch dit plan heeft hij moeten opgeven door
het verzet van zijn stamgenooten.
Omtrent de wijze van conserveeren is mij
niets bekend. Er staan momenteel in Koegapa
en omgeving drie mummies, waarvan zelfs de
beste niet veel meer waard is.
Tijdens een bezoek van de Dzjonggonao aan
het bivak, was een der vrouwen van Kigimoeajakigi
's nachts bevallen. Den volgenden morgen
zijn zij in alle vroegte vertrokken naar Koegapa,
waar het kind is overleden.
Eenige dagen later waren zij weer terug, de
vrouw met een primitief verbandje om haar
linkerhand. "Omdat het kindje overleden was", zo
vertelde Kigimoeajakigi vol trots, "had
zijn vrouw zich zelf met een bamboemes twee
kootjes van den linkerpink afgesneden, liever
gezegd: afgezaagd". Zij kwam nu een verbandje
halen bij den dokter. Wat de eigenlijke reden
voor deze operatie was, kon niet achterhaald
worden.

Hoofdstuk J.
F L O R A
206

207
Voor den Botanicus moet het in de omgeving
der Wisselmeren een lustoord zijn.
De verscheidenheid is groot, waarbij nog
komt, dat de moerasvegetatie aan deze bergflora
een eigen cachet geeft.
Ik ben in de Indische flora weinig
thuis; het is dan ook de bedoeling om niet
meer dan een globalen indruk te geven van
wat er te verwachten is.
Het meest opvallende is de groote hoeveelheid
Coniferen, in vele vormen.
Ik meen een tiental soorten en variëteiten
te kunnen onderscheiden. Zij geven,
met andere struikgewassen, een bepaald Hollandsch
cachet aan veel gedeelten in het
landschap. De photo's Nr. 104, 105 en 106
geven daarvan een indruk.
Op meerdere plaatsen komt fijn wit zand aan
de oppervlakte. Denk daarbij kleine waterloopjes,
een begroeiing met heide, die, al
is het niet de gewone dopheide, toch in ieder
geval tot de Ericaceae behoort, struikgewas
dat op een afstand veel weg heeft van
berken, hier en daar wat roode bessen en
verder door het terrein lage sparren verspreid
en men kan zich in Holland wanen.
In varens zijn ook zeker een tiental
soorten te onderscheiden, zoowel de groote
boomvarens als kleinbladige soorten.
Mossen komen in groote verscheidenheid
voor, boom- zowel als grondmossen.
Ik zag o.a. het rendiermos met zijn
roode bekertjes.

Een laaggroeiende Lycopodiumsoort is
aan het meer veelvuldig te vinden. Op den
d o o r s t e e k , bij het eerste bivak op [1400] M,
groeide een andere soort, die 3 tot 4 M
lange slierten vormde en een dichtgeweven
laag over ander struikgewas legde.
In de moerassen groeien biezen met
stengels van een vinger dik; daartusschen
groeit veelvuldig een soort plomp, doch met
kleine bloemen ter grootte van 2 á 3 cM en
bladeren van 10-15 cM.
Eigenaardig is dat vele compl[exen]
sparren in het moeras groeien. [Hoog?][Noordelijk?]
ziet men heele stukken hoogopgaande Coniferen
zich scherp afteekenen tegen de grasvlakte.
Tusschen de sparren staat dan veel pandan en
dicht struikgewas en men loopt er practisch
door het water.
Een bijzondere bloem, welke mij een
Pandansoort leek, werd gephotographeerd
(zie pag. 210). De plant stond aan den waterkant,
was 2 á 3 M hoog met taai-houtigen
stengel. De photo's geven vorm van bloem en
bladeren duidelijk weer.
De kleur van de bloem is aanvankelijk zuiver
wit, bij het ouder worden cerise-getint.
Door de bevolking werden mij naderhand nog
meerdere exemplaren gebracht. Daarbij kwam
een kleinere soort voor, met geheel hetzelfde
voorkomen doch slechts 8 á 10 [cM] diameter.
Van beide soorten en van beide geslachten
zag ik meerdere exemplaren met 3 en met 4
stamperkolven en meeldraadkolven.
De vruchtkolven worden tot 12 cM lang, zijn
grijsgroen, bij het ouder worden, te beginnen
bij de punt, steeds meer in het wijnroode
trekkende.
Bamboe komt veel voor, doch met dunne,
zwakke stengels. Verder is er ook een fijne
soort die tusschen boomen en struikgewas
groeit en daarop steunt.
Rotan komt in twee soorten voor: een
sterke soort, die voor verbindingen gebruikt
kan worden en een slechte soort, die echter
gebruikt wordt als trekkoord bij het vuurmaken.

209.
Kleinbloemige soorten komen echter verreweg
het meeste voor.
Van de afgebeelde soort Paphopedilum (zie
photo Nr. 107) werd een plant medegenomen
en naar Buitenzorg opgezonden. Deze plant
komt bij duizenden exemplaren voor aan den
meeroever, speciaal tegen rotsen.
Volgens de beschrijving in het werk van Dakkua
zou het P. praestans kunnen zijn, doch
de bladeren blijven aanmerkelijk kleiner
dan daar aangegeven.
Spathoglottis komt, gelijk overigens op
heel Nieuw-Guinea, zeer veelvuldig voor.
Hen soort viooltje werd veelvuldig aangetroffen,
zoowel op betere gronden alswel
op rotsachtige plaatsen, doch altijd zonnige.
Papilionacea komen in meerdere soorten voor
alsmede Labiatae, waarbij vooral een salviasoort
veelvuldig was. Schermbloemigen zag
ik speciaal in het meer waterrijke gedeelte,
terwijl van Composieten meerdere soorten
werden aangetroffen.
Nepenthes komt op elk gedeelte van den
meeroever voor.
Het meest opvallende is een soort rhododendron
met groote vlammend gele oranjegezoomde
bloemen.
Begonia's zijn in elk beboscht gedeelte
zeer talrijk. De heesters werden tot 1½ M
hoog.

F A U N A
211.

212.
aan zoogdieren is Nieuw Guinea arm en vanzelfsprekend
was er boven dus ook weinig te
vinden.
Wilde zwijnen komen er voor; in de bewoonde
streken om het meer zelden, doch in de
verder afgelegen streken, zooals op den doorsteek,
blijkens de sporen en door de bevolking
uitgezette vallen, veelvuldig.
Welke soort er voorkomt kan ik niet met
zekerheid zeggen; ik zag geen volwassen exemplaar.
Een jong, nog gestreept exemplaar,
leek mij Sus papuensis te zijn wegens de heldere
strepen, en niet Sus niger.
Koeskoes komen veelvuldig voor, gezien
de vele onderdeelen ervan, die bij het toilet
gebruikt worden. Ik zag echter geen compleet
exemplaar, evenmin van de veel voorkomende
muizen, zoodat ik niets omtrent het voorkomen
der soorten kan zeggen. De bevolking was waarschijnlijk
bang, dat ik de boutjes wilde opeten
en durfde ze mij niet te laten zien, zooals
ik meerdere malen vroeg.
Kalongs werden niet gezien op de hoogvlakte.
Vleermuizen kwamen er sporadisch
voor.
Vogels daarentegen komen in groote verscheidenheid
voor.
Het meest opmerkelijke voor een "centraal
hoogland" is hier natuurlijk het voorkomen
van vele watervogels.
Er zijn meerdere Ardea soorten: met
zekerheid nam ik A. Cinerea waar. Voorts zijn
er twee soorten Zilverreigers. De kleinste
soort leek mij A.garzette te zijn, gezien de
grootte, van de andere kan ik niet zeggen of
het A.alba dan wel intermedia was.
Verder zag ik meerdere malen wegvliegen een
kleine reigersoort, kleiner dan A.javanica
en naar het mij voorkwam, lijkende op de
"ajam-ajaman" van Java (Ardetta cinnamomea).
Andere Stapvogels werden niet gezien.
Eenden zijn op het meer zeer talrijk,
doch zoo te zien niet in veel soorten, vermoedelijk
slechts vier. Twee exemplaren werden
bij de collectie gevoegd (zie Nrs.5 en 14)
Ik onderkende verder een kleinere soort,
vermoedelijk een taling, en verder van tijd
tot tijd opvallend groote exemplaren.
In vluchten van duizenden komt er periodiek
een zeezwaluwsoort voor.
In het begin waren zij er regelmatig, vischten
den geheelen dag over het meer verspreid
om zich 's avonds te verzamelen in een bepaald
gedeelte van het moeras aan den Oostoever.
In groot aantal kont er voor een [kal]scholversoort,
vermoedelijk Phalacrocorax
melanoleucus. Hij is op de bovendeelen geheel
zwart, op de onderdeelen tot aan de
wanden toe helder wit. Zij hebben een vaste
slaapplaats ergens in den Stormhoek; tegen
den avond ziet men hen bij honderden passeeren
op weg daarheen, 's morgens trekken zij
in groepjes van 5 tot 25 het meer op om te
visschen.

213
doch wel in grooten getale de weinig schuwe
purperkoet (Porphyrio indicus). De wulp zag
ik zelf niet, doch door verschillende menschen
werd mij onmiddellijk den naam genoemd,
toen ik de afbeelding liet zien.
Snippen zag ik niet, wel is er regelmatig
een strandloopertje, dat ik echter
niet kon determineeren.
Van de roofvogels komt het meest voor
de Indische Zeearend (Naliastur indus).
Op verschillende gedeelten van den meeroever
hadden paartjes kun jachtgebieden.
Verder stelde ik met zekerheid vast het
voorkomen van nog twee soorten: één ter
grootte van den Indischen Zeearend, en één
veel kleiner, die ik niet kon determineeren.
Uilen werden niet gezien.
Hoendervogels zag ik geen enkele. Bij
de vogeldeelen, die dikwijls als versiering
gedragen worden, zag ik ook geen deelen van
deze soorten.
Duiven komen er verschillende voor,
doch naar het mij toeschijnt lang niet
zooveel als in de lagere streken. Twee exemplaren
worden bij de collectie gevoegd.
Of de kroonduiven er voorkomen, is
twijfelachtig, maar ik geloof van niet. Op
de eerste plaats zou men de kuif dan wel
als versiering dragen, doch bovendien werd
de toch zeer goede gekleurde afbeelding uit
van Balen slechts door enkelen herkend. Vermoedelijk
hadden deze den vogel in lagere
streken gezien.
Op den tocht naar het Noorden kwamen
zij veelvuldig voor, doch Goura coronata.
De gegevens uit van Balen omtrent de verbreiding
zijn natuurlijk verouderd. De ervaring
der politie-agenten, die reeds lange jaren
op Nieuw-Guinea in verschillende streken patrouilleerden,
is deze: In Noord Nieuw-Guinea
komt Goura victoriae voor, in Zuid Nieuw-
Guinea Goura coronata.
Langs de Noordkust, de Memberamo, de Meervlakte
zag ik honderden exemplaren, alle
zonder uitzondering G. victoriae. Op den doorsteek
zag ik slechts G.coronata, doch de
laatste 75 KM werden geen exemplaren meer
van nabij bekeken, daar dit stuk per prauw
en in snel tempo werd afgelegd.
De Papoeasche Uilzwaluw (Podargus papuensis)
schijnt niet zoo zeldzaam te zijn.
Thans werd een exemplaar bij de collectie
gevoegd, op den doorsteek werd er een geschoten,
die op een boom aan den rivieroever zat
en in Februari 1937 schoot ik reeds een exemplaar
aan het zeestrand, bij de monding van
de Waigetti R. (onderafdeeling Hollandia).
De destijd genoteerde afmetingen zijn als
volgt: Totale lengte 55 cM, vleugelspanning
93 cM; staartlengte 23 cM, 10 staartpennen;
snavel gehaakt, van de punt tot de mondhoek
8½ cM, breedte tusschen de mondhoeken
7 cM; lengte van den bovensnavel bovenop
gemeten 5½ cM; tong zeer dun, bladvormig,
spits toeloopend; diameter der oogen 20 mM.

214.
Een Geitenmelkersoort komt ook aan het
meer voor.
Van de Geknevelde Boomzwaluw (Hacropteryx
mystaceas) werd een exemplaar bij de
collectie gevoegd.
Van de papegaaivogels komen velerlei soorten
voor. De zwarte Kakatoea werd gezien, witte
Kakatoea's zijn veelvuldig. Opmerkelijk is
het voorkomen van zeer vele langstaartparkieten.
De Borstelkoppapegaai Dasyptilus pesquetti)
zag ik boven niet.
Op een vorigen tocht - in het middelhooge
bergland achter de Waroppen - zag ik hem echter
zeer veel, dikwijls in troepen van 5 tot
10 stuks. Ik heb er één ruim een jaar in gevangenschap
gehad.
Ijvogels zag ik twee soorten, die niet
gedetermineerd konden worden.
Neushoornvogels zag ik bij het meer nimmer.
Casuarissen zag ik in de omgeving van
het meer niet, doch zij moeten er zeker voorkomen,
daar zij bij de bevolking algemeen bekend
zijn en o.v. de pennen veelvuldig als
oorversiering worden gedragen.
Kleinere vogels konden niet gedetermineerd
worden, doch er komen vele soorten voor.
De algemeen om het meer voorkomende
zwaluw is vermoedelijk Hirundo Javanica.
Paradijsvogels komen er veel voor. In de
enkel dagen, dat er verzameld werd, werden 3
ex. Lophorina superba, 1 Parotia carolae,
2 Ptilorhissoorten en 1 Falcinelius striatus
verkregen, zonder dat daarvoor veel moeite
werd gedaan. Nr. 23 van de collectie is vermoedelijk
ook een paradijsvogel. De gewone
Paradisea apoda komt ook veelvuldig voor en
wordt vaak geschoten door de bevolking om
als sieraad te dienen.
De Wimpeldrager (I teridophora alberti)
blijkt bij de bevolking bekend te zijn: althans
de afbeelding werd direct herkend.
23 exemplaren diverse vogels werden verzameld
en opgezonden naar Buitenzorg. Aanvankelijk
had ik geen conserveermateriaal;
toen dit kwam nog slechts weinig patronen.
Het zou, bij voldoende tijd, gemakkelijk zijn
geweest om vele honderden exemplaren te verzamelen;
er is werkelijk een groote verscheidenheid
van soorten.
Voor de determinatie stond mij slechts
van Balen ter beschikking; aan dit [werk wor-]
den ook de namen ontleend.
Van de reptielen zijn kleine hagedissen algemeen,
terwijl een groote kamhagedis vrijwel
overal voorkomt, zoowel op drogen grond
als aan den waterkant. Ik zag exemplaren van
90 cM lengte. De photo laat den kam duidelijk
zien.

Slangen komen er zeer veel voor, speciaal
zwarte sawahslangen in de groote moerassen
op den Oostoever van het meer. Meerdere
malen werden zij echter ook doodgeslagen in
de keukens en de provisorische huisjes.
Volgens de bevolking zouden zij zeer giftig
zijn. Bij gebrek aan conserveermateriaal
kon niet verzameld worden.
Kikvorschen komen er vrij veel voor;
soorten werden niet vastgesteld; andere amphibiën
werden niet gezien.
Volgens de bevolking moet er een klein
soort - oneetbare - visch in het meer voorkomen.
Ik kon echter geen exemplaar in handen
krijgen.
Andere visschen komen er niet voor.
De insectenwereld is niet rijk vertegenwoordigd,
ofschoon men ook niet kan zeggen,
dat de streek er arm aan is.
Eenige honderden exemplaren vlinders
werden verzameld. Men kan niet zeggen, dat
er weinig vlinders op de hoogvlakte voorkomen,
doch het haalt in de verste verte niet
bij de schitterende kleurenweelde, die men
ziet aan de oevers van de zonbeschenen bergrivieren
tusschen 500 en 1000 M.
Mieren komen er niet veel voor; de
indische mierenplaag bestaat aan het meer
dan ook niet. Vliegen zijn er echter des te
meer.
Muskieten werden door den gia verzameld
en ter determinatie opgezonden.
Garnalen komen in het meer in onbeperkte
hoeveelheden voor. Een soort krabbetje,
slechts enkele centimeters groot, mooi van
kleur, werd ook aangetroffen.
Slakken komen er vele voor, doch
slechts in twee soorten. Op verzoek van het
215

216.
Museum voor Natuurlijke Historie te Leiden
werd een collectie verzameld. Bij deze collectie
werden nog gevoegd eenige garnalen,
een krabbetje en eenige kamhagedissen.
Andere Mollusken werden niet aangetroffen.

L I J S T van V E R Z A M E L D E V O G E L S

MEDISCH ONDERZOEK DER BEVOLKING
Ontleend aan het Verslag van den
Gouvernements-Indisch Arts Dr. Adang Rousdhy.
258.

259.
Malaria-muskieten komen in de omgeving
niet voor, wel Culicinen.
Eigenaardig is het voorkomen van deze Culicinen
op het eiland Majarije en op den Bobare.
Terwijl op Majarije twee soorten in groot aantal
voorkomen, een kleine gevlekte en een
groote ongevlekte, beide sterk anthropophil,
komt op de Bobare slechts de groote ongevlekte
in gering aantal voor. Als broedplaats van
deze Culicinen dient het water in de Nepenthes-bekers,
die op het eiland Majarije veel
voorkomen. In de bosschen rondom het meer werden
ze tot dusverre niet aangetroffen.
De Culicinen komen alleen voor op plaatsen
waar geen menschen wonen; in de buurt van
het bivak werd er nimmer last van ondervonden,
zelfs niet toen dit stond aan den voet van
den Bobare.
De gevangen Culicinen en larven werden
ter determinatie naar den residentie-arts te
Ambon gezonden.
De eerste ontmoeting van den gia met
Kapaoekoe's op deze expeditie had plaats in
bivak 10. Het was een Kapaoekoe van middelbaren
leeftijd, doch door zijn slechten voedingstoestand
- men kon zijn ribben vanuit de
verte tellen - zag hij er ouder uit.
26 Mei in Idao werden meerdere Kapaoekoe's
ontmoet. Door de roetvlekken zagen de mannen
er niet erg florissant uit. Een van hen had
een uitgebreid litteeken over het heele rechter
bovenbeen. Aan de keloïdvorming te zien,
moest het een brandwond zijn geweest, die ze,
gezien hun behuizing, gemakkelijk kunnen oploopen.
De Kapaoekoe's in Oewoweta (bivak 18)
zagen er gezond uit. Een volwassen man had
een linkszijdige facialisverlamming, vermoedelijk
door een geboortetrauma.
De Kapaoekoe's, die op het traject ontmoet
werden, zagen er tamelijk gezond uit,
ofschoon er een enkele maal werden gezien met
asthenischen lichaamsbouw, die aan een longlijder
deed denken.
Op 4 Juni kwam zich een Kapaoekoe melden
met papulocruteuse uitslagen aan zijn rechterelleboog.
Daar volgens het verslag van de
Catorexpeditie hier veel framboesia zou voorkomen,
werden de droge korsten verwijderd,
waarna bleek, dat zich onder deze korst een
holte bevond, gevuld met etter en geen framboosachtige
woekering der huid, zooals dat
het geval is bij framboesia. Bij navraag
bleek het een oude, geïnfecteerde brandwond
te zijn.
Op 6 Juni kwam een Kapaoekoe uit Timiela
met conjunctivitis van Morax-Axenfeld. Bij gebrek
aan sulfaszinci werden zijn oogen gedruppeld
met protargol 5%.
Een der Dzjonggonao uit Itoda had een
oude pijlwond in zijn rechterknie. Ofschoon
de wonde ongeveer 5 jaren geleden opgeloopen
was, had hij er nu nog last van. Vermoedelijk
is het kniegewricht gelaedeerd.
Op 11 Juni meldden zich 3 Kapaoekoe's

262.
De mannen zijn in den regel goed gebouwd,
de vrouwen daarentegen zien er gauw
oud uit door den harden arbeid, dien ze moeten
verrichten.
De voedingstoestand der Kapaoekoe's is
goed te noemen; die der Dzjonggonao nog beter.
Aanwezigheid van defeciëntieziekten
kon nog niet worden vastgesteld. Er is een
vermoeden op de aanwezigheid van lichte hemeralopie
en kleurenblindheid; ze gaan niet
graag 's avonds uit. +). Xerophtalmie is nog
niet geconstateerd.
De aanwezigheid van moeilijk genezende wondjes
geeft een vermoeden, dat er in de voeding
een tekort is aan Vitamine A. Het is
daarom gewenscht, om gewassen, die veel Vitamina
A. bevatten, in te voeren, terwijl het een
zeer goede aanvulling zou zijn, als in de meren
visch werd ingevoerd.
+) dat doet geen enkele Papoea. De patrouilles
kunnen er voor practisch geheel N.G. rekening
mee houden, dat een Papoea 's nachts
niet uit zijn huis komt. (Leider).

263.
Ook het carotine-gehalte in de voeding
der Kapaoekoe's laat veel te wenschen over.
Eetbare gekleurde vruchten komen hier zoo
goed als niet voor. Weliswaar komt er pisang
voor, doch men wacht niet met plukken, tot
ze rijp zijn.
Vetten ontbreken geheel in de voeding,
behalve wanneer varkensvleesch gegeten
wordt, terwijl de bevolking om het meer garnalen
kan eten.
De bereiding van het voedsel zal vermoedelijk
geen bepaalden invloed hebben op
de samenstelling der verschillende voedingsstoffen.
De Kapaoekoe eet het voedsel half
rauw.
Voedingsoedeem werd niet geconstateerd.
Physiek lijken ze sterk en ze kunnen een behoorlijken
last op hun schouders nemen.
Lichaamsverzorging is bij de Kapaoekoe's
onbekend; baden doen ze niet. Behalve
de schurft (coccigene infectie) is nog geen
bepaalde volksziekte geconstateerd. Een framboesia-achtige
huidaandoening komt sporadisch
voor: bij microscopisch onderzoek komen in
een Burri-praeparaat spirochaeten en fusiforme
bacillen voor, een beeld zooals bij
uclus tropicum.
Het gemiddelde haemoglobinegehalte
bedraagt bij de Kapaoekoe's 60 en bij de
Dzjonggonao 63 volgens Tallquist.
De zuigelingen zien er over het algemeen
goed uit. Wat ze naast de borstvoeding
krijgen, kon nog niet uitgevorscht worden;
ze blijven wel lang aan de borst.

ORIËNTEEREND ANTEROPOLOGISCH ONDERZOEK
Ontleend aan het Verslag van den
Gouvernements-Indisch Arts Dr. Adang Rousdhy.

265.
Instrumenten voor anthropologisch onderzoek
waren aanvankelijk niet aanwezig.
Later werd gemeten met een geïmproviseerden
anthropometer, terwijl voor schedelmetingen
werd gebruik gemaakt van een
Martin-bekkenpasser, voor het meten van
den neus van een gewonen passer.
Bij gebrek aan litteratuur werd de
werkwijze gevolgd zooals vermeld in het
boek van Dr.L.Serrurier "De Pionier",
Handleiding voor het verzamelen en waarnemen
op Natuurkundig gebied inzonderheid
in de tropische gewesten. Uitgave
1906.
Bij het lezen van de recente litteratuur,
ter leen gekregen van de Ned.Ind.
Artsenschool te Soerabaja, welke litteratuur
pas op 10 November werd ontvangen,
bleken de verrichte metingen eenigermate
onvolledig te zijn.
Verder zijn deze metingen door het
gebrekkige instrumentarium vrij zeker
onzuiver, zoodat er geen wetenschappelijke
waarde aan kan worden gehecht. Zij zijn
wel voldoende om zich eenige voorstelling
te kunnen maken van de bevolking der
Wisselmeren.
Het instrumentarium van de N.I.A.S.
zal binnenkort komen, waarna het onderzoek
kan voortgezet worden.
Bij het lezen der verslagen wordt
men reeds direct opmerkzaam op het voorkomen
van twee verschillende stammen,
n.l. de Kapaoekoe's en de Dzjonggonao.
Voor wat betreft ligging der woonplaatsen,
verbreiding, karakter enz. moge verwezen
worden naar de desbetreffende hoofdstukken.
Bij de Kapaoekoe's kan onderscheid
gemaakt worden tusschen Mote en Dzjogli.
De laatsten hebben een vierkant gelaat,
terwijl de lichaamsbeharing rijkelijk is.
De Mote hebben een ovaal gelaat en de
lichaamsbeharing is karig.
Wat den onderzoeker direct opvalt is
de negroïde inslag: kroes haar, donkerbruine
huid, diep ingezonken neusrug,
breede platte neus, promineerend voorhoofd
en de brachicephalie.
Ook een Wedoïde inslag valt op te
merken evenals een Europide inslag, die
vooral bij de Dzjonggonao voorkomt, terwijl
onder de Kapaoekoe's veel Joodsche
typen ++) voorkomen.
De huidskleur is donkerbruin; de
Dzjonggonao hebben een lichtbruine huid.
Uit den aard der zaak is het bepalen van
de huidskleur niet gemakkelijk door de
laag vuil, die het lichaam bedekt.
++) Zie photo's No.83, 87 en 114 op pag.
174, 178 en 221
+) Voor dit onderscheid zie pag. 143

De kleur van het hoofdhaar is bij kinderen
van 1 tot 5 jaar blond.
Bij het ouder worden, wordt de kleur donkerder
om bij volwassenen over te gaan in
donkerbruin tot bruinzwart.
De kleur der oogen vertoont allerlei nuances
van bruin. De meest voorkomende kleur
is lichtbruin; soms valt er een groenachtige
tint in op te merken.
Mongolenvlek is bij babies steeds duidelijk
te zien, bij volwassenen is ze door
het vuil moeilijk na te gaan.
Snor en baardgroei zijn overvloedig; de
oksel daarentegen is weinig behaard.
Schaamharen zijn er bij de mannen matig,
bij de vrouwen weinig.
De lichaamsbeharing is bij de Dzjogli
overvloedig, in het bijzonder op de borst
boven en onder de schouderbladen.
De vorm van het haar is lichtkroes.
De meest voorkomende gelaatsvorm is
ovaal bij de Moté, vierkant bij de Dzjogli
en verder vijfhoekig en trapezoid.
Een arcus ciliaris is vaak waar te nemen.
De oogspleet staat horizontaal, terwijl
de oogwijdte middelmatig is.
Een Mongolenplooi werd bij de bergpapoea's
nog niet waargenomen.
De neus heeft een diep ingezonken wortel,
terwijl de neusring meestal lang is. De
neuspunt is naar voren of naar beneden gericht;
de neusgaten zijn groot.
Zij hebben matig van het hoofd afstaande
ooren, waarvan de oorlellen middelmatig
van grootte zijn.
Knobbel van Darwin werd onder de Kapaoekoe's
nog niet waargenomen.
Volledig is het somatoscopisch onderzoek
niet, de tijd was te kort.
Uit het somatometrisch onderzoek zouden
de volgende conclusies getrokken kunnen
worden, waaraan echter voorloopig geen
groote waarde gehecht mag worden.
Wat lichaamslengte betreft, benaderen de
Dzjonggonao meer de Mamberamopapoea's van
Pionierbivak; ook wat betreft de overige
lichaamsafmetingen.
Ook de grootste schedellengte en schedelbreedte
zijn ongeveer hetzelfde,
alleen hebben de Dzjonggonao een grooter
kleinste voorhoofdsbreedte. Bij de Mamberamo-papoea's
is de afstand tusschen de
beide jukbeenbogen grooter.
De schedelindex der Dzjonggonao bedraagt
78.5, dus mesocephaal; bij de Mamberamo-papoea's
bedraagt de schedelindex 80.5, dus
brachicephaal.
De Dzjonggonao zijn vermoedelijk
binnengedrongen; hun oorspronkelijke
plaats ligt hoogstwaarschijnlijk aan den
bovenloop van de van Daaldrijver.

267
De Kapaoekoe's benaderen meer de Timorini,
althans wat betreft de lichaamsafmetingen.
De schedel vertoont een duidelijke afwijking.
De kleinste voorhoofdsbreedte der Kapaoekoe's
is grooter dan die der Timorini.
De afstand tusschen de beide jukbeenbogen
is bij de Timorini iets grooter. De Kapaoekoe's
hebben een breederen neus dan de Timorini.
Ook de Dzjonggonao hebben een iets
breederen neus dan de Mamberamo-papoea's.
De Kapaoekoe's hebben een schedelindex
van 83,6, dus brachicephaal; de Timorini hebben
een schedelindex van 78.1, dus mesocephaal.
Het bloedgroepenonderzoek levert het
volgende op.
Bij de Dzjonggonao komt de AB groep
niet voor. Het percentage der O-groep is bij
de Kapaoekoe's grooter dan bij de Dzjonggonao.
De testsera zijn afkomstig van den gestrafte
Moegin en politieagent Sanoesi, die door
Gia'a bloed werden getest. Ook hieraan mag
men voorloopig geen groote waarde hechten;
de controles op de proeven zijn nog niet verricht.
Testsera afkomstig van de Marine te
Soerabaja worden verwacht.
Uit het voorgaande mag geconcludeerd
worden, dat Dzjonggonao en Kapaoekoe's tot
twee verschillende rassen behooren.

Hoofdstuk P.
R A D I O + V E R B I N D I N G

Gelijk reeds uit het journaal blijkt,
is het aanvankelijk met de radioverbinding
één lange lijdensgeschiedenis geweest. Deze
was voornamelijk te danken aan den rimboezender.
Door omstandigheden kwamen de onderdeelen
van den trapzender - met name de dynamo -
zeer laat naar boven. Aanvankelijk had het
ook in de bedoeling gelegen, dat eerst met
den rimboezender gewerkt zou worden, later
pas met den trapzender.
De trapzender is een zwaar meubel,
waarvan het transport ongeveer 8 man vereischt.
Vanzelfsprekend is het toestel dus slechts
bruikbaar bij expedities als deze, waarbij,
eenmaal ter plaatse zijnde, geen transport
meer noodig is. Bij beweeglijke patrouilles
is medeneming van dit apparaat uitgesloten.
De rimboezender heeft vanaf den eersten
dag geweigerd, is later wel weer eenigermate
in orde geweest, doch nu eens mankeerde
er wat aan den zender, dan weer aan den ontvanger,
terwijl, ook als de zender werkte,
Ambon tòch rapporteerde, dat de ontvangst
hopeloos was.
Over de merites van het toestel qua
principe- en bouwschema kan ik niet oordeelen.
In verband met het practische gebruik
heb ik echter vele opmerkingen, waarvan het
goed zal zijn ze hier vast te leggen als
richtlijnen voor lateren bouw.
Op de eerste plaats zijn zeer solide
verbindingen noodig. Het is voor een toestel,
dat zooveel heeft te verduren, in principe
fout om de diverse condensatoren, smoorspoelen,
weerstanden enz. op te hangen aan
de verbinding[sdraden]. Al deze onderdeelen
moeten een eigen trillingsvrije bevestiging
hebben op het chassis - zie den A.W.A. trapzender
- zoodat de verbindingsdraden daaraan
hun steun hebben en niet omgekeerd.
Bij de laagfrequentsmoorspoel zitten de zeer
fijne draaduiteinden der windingen op een
kartonnetje, dat losjes tusschen het omwikkelpapier
geklemd zit; de verbindingsdraden
zitten dan op dit kartonnetje aan de draadjes
gesoldeerd. Bij het transport, wiebelen van
de tafel - het is rimboe - trillen deze
verbindingsdraden en de draadjes knappen af;
hetgeen inderdaad ook is gebeurd.
Vóór het soldeeren van contacten logge
men eerst den eenen draad met een of twee
slagen om den anderen heen - niet alleen
maar de draadjes tegen elkaar houden en dan
den soldeerbout er op leggen. Hopeloos vele
malen zijn deze verbindingen verbroken geweest.
Van zeer veel belang is een waterdichte
ampère- en voltmeter, alsmede een potentiemeter
met niet roestenden weerstandsdraad
en niet-roestend glijcontact. Het nietroestend
zijn is een eisch voor alle schakelaars
en natuurlijk ook lampvoetjes.
Bij gebruik van veerende lampvoetjes
274

275.
zorge men, dat de lamp zoodanig is opgesteld,
dat zij bij trilling - wiebelende tafel - niet
ergens tegen stoot, zooals nu b.v. de zendlamp
tegen een der schroefjes van den ammeter.
De lampen bij voorkeur en voorzoover
het schema toelaat plaatsen achter in het
toestel, zoodat zij gemakkelijk uitneembaar
zijn - spoel eveneens.
Het geheel afgeschermd, zoodat men geen
last heeft van handeffect, effect van dichtbijstaande
blikken, wekker, petromax enz.
Terugkoppeling ook met fijnregelknop.
Alle materialen zoo licht uitvoeren
als vereenigbaar met den eisch van eerste kwaliteit.
Ontvanger en zender bij elkaar in één
kast bouwen. En antenne én invoer van geheel
geisoleerden draad maken.
Uitvoering van de kasten waterdicht -
ongeacht de waterdichte zakken, die er tijdens
het transport nog om komen: ook in het bivak
kan het lekken.
Achter en voorzijde van de kast afneembaar,
doch niet met houtschroeven maar met
vleugelmoeren.
Lampen en spoelen tijdens het transport in
afzonderlijk daarvoor ingerichte kastjes in
rubberkussentjes. Dit kastje, desnoods twee
afzonderlijke, zoodanig groot en de lampen en
onderdeelenopstelling zoodanig, dat dit kistje
tijdens het transport in veerende klemmen in
het toestel kan worden gezet.
Zoo mogelijk voor telefoon en sleutel
iets dergelijks.
Bij langere expedities een stel reservelampen
en reserve-weerstanden.
Batterijen: Indien 250 V anodespanning
vereischt, dan in één kist vereenigen 300 V,
desnoods 350 V - Eveready Layerbilt of derg.,
doch in geen geval zaklantaarnbatterijtjes.
Hierop ook af te takken de spanning voor het
ontvangtoestel. Desnoods kan het gedeelte,
waarop de ontvangplaatspanning is afgetakt,
dubbel en paralel ingezet worden. In ieder
geval geheele capaciteit zoodanig berekenen,
dat plaatspanning voor ontvanger en zender
ongeveer gelijktijdig zijn uitgeput. Het nut
van een zender met volle batterijen en daarnaast
een ontvanger met leege - of omgekeerd
is nu eenmaal niet erg groot.
Het geheel vereenigd in één waterdichte
kist: plankjes voor het in elkaar zetten
bij voorkeur te drenken in paraffine.
Deksel er waterdicht op met vleugelmoeren;
een stekerdoos op het deksel, eveneens
waterdicht afsluitbaar. De stekker aan
één zijde van het deksel te plaatsen; aan de
binnenzijde van het deksel de aansluitsnoeren
aan den stekker soldeeren - aan het andere
einde dezer snoeren stevige klemmen, zoodat
gemakkelijk tijdens de expeditie de kleuren
verplaatst kunnen worden naar het reservegedeelte,
naargelang de spanning zakt.

Voor gloeistroomspanning b.v. een partij
Hellesens 4½ V batterijen - geen zaklantaarnbatterijen
- parallelgeschakeld en vereenigd
tot één mansvracht - of zooveel minder
als noodig is.
Alles parallel, zoodat er slechts twee
aansluitklemmen zijn, die beurtelings door
middel van den zend/ontvangschakelaar stroom
leveren voor zender en ontvanger.
Ingebouwd in eenzelfde kist als voren
beschreven.
Reservestellen naargelang den duur der
expeditie wederom tot mansvrachten vereenigd
in aparte, bijzonder sterke, dichtgesoldeerde
blikken.
Alles zoo klein - en met behoud van
kwaliteit - zoo licht mogelijk houden. Rekenen
op sterke trillinqen en stooten en op
een uiterst vochtig klimaat.
Indien mogelijk het chassis in de kast
bevestigen door rubberbanden en de hoeken
(rubberstrengen van het landingsgestel van
vliegtuigen).
Ten aanzien van de ontvangst zijn geen
opmerkingen; deze is steeds voortreffelijk
geweest. Werd aanvankelijk nog gevreesd voor
doode hoeken, invloed van ertslagen enz.,
hiervan werd niets gemerkt.
Opgemerkt dient nog te worden, dat de
vorbinding met den Magdazender "speciaal
omdat deze lag aan het begin van de etappelijn",
bijzonder nuttig is geweest. Zoodra
echter eenmaal voldoende vivres-reserve boven
is, het complex is afgebouwd en de opvoer
in normale banen loopt, is deze zender
voor die doeleinden overbodig.
In een stadium als dit zal echter voor
elke exploratie, waar dan ook, een dergelijke
verbinding met de basis bijzonder op prijs
gesteld worden.
276