Warmte en koude gaan diep in Parijs - Warmtenetwerk

Warmte en koude gaan
diep in Parijs
Inleiding
Studiereis Stichting Warmtenetwerk naar Parijs
13 tot en met 15 juni 2013
Van 13 tot en met 15 juni ging Stichting Warmtenetwerk met
een groep van 44 geïnteresseerden op studiereis naar de
Franse hoofdstad. Parijs heeft een lange traditie op het
gebied van warmte- en koudenetten, is Europees koploper
op het gebied van geothermieprojecten en heeft het
grootste koudenet van Europa.
Tijdens de studiereis kregen de deelnemers
presentaties over de Parijse situatie:
mogelijkheden, innovaties, beleid en financiën
kwamen aan bod. Daarnaast waren er
excursies naar een geothermiecentrale van
Melun, een voorstad van Parijs, en de
ondergrondse afvalcentrale Isséane.

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
Dag 1: minicongres
Na een vlotte reis per Thalys, kwam het
reisgezelschap aan bij het Holiday Inn in
Parijs. Naast accommodaties bood het
hotel ook een zaal voor het minicongres
dat de deelnemers verwelkomde. Op zijn
beurt gaf Klaas de Jong voor Stichting
Warmtenetwerk een lezing om de stichting
en haar deelnemers te introduceren bij de
Fransen.
De Franse evenknie van Warmtenetwerk,
SNCU, leidde het gezelschap in in de
bijzonderheden van Franse warmtenetten.
Het in Parijs gevestigde Internationaal
Energie Agentschap (IEA) lichtte een
nieuw stimuleringsprogramma voor slimme
warmtenetten toe. Pierre Ungemach van
de Europese raad voor energie uit
geothermie (EGEC) legde uit waarom juist
Parijs zo geschikt is voor geothermie.
Dat het niet altijd te ingewikkeld moet zijn,
bleek uit de presentatie van het Parijse
koudebedrijf Climespace, een dochter van
GDF Suez. Climespace zet de Seine in als
koudebron voor haar zeer goed
presterende koudenet. Aan de andere kant
liet Dalkia zien dat bij restwarmte en
geothermie ook bronnen met een lage
temperatuur prima zijn te benutten. Dit
bedrijf, dat meer dan 800 warmtenetten
beheert, zet sterk in op innovatie.
Warmtenetten in Frankrijk
De Franse warmtesector is
vertegenwoordigd door het SNCU, het
Syndicat National de Chauffage Urbain.
Via FEDENE, de Franse federatie voor
Het reisgezelschap verbleef in het Holiday Inn
Paris - Port de Clichy, waar eveneens een
minicongres is gehouden bij aankomst.
energie en milieu, neemt het SNCU ook
deel aan de Europese warmteorganisatie
Euroheat & Power. De warmtevereniging
heeft 71 deelnemende bedrijven.
Marktaandeel
Het marktaandeel van warmtenetten is 6
procent in Frankrijk, zo vertelt SNCU’s
hoofd communicatie Isabelle Guedra.
Daarbij neemt Parijs een sterk dominante
positie in. Een kwart van alle
warmteverkoop komt voor rekening van
het warmtenet van CPCU in Parijs. Dat net
is een van de grootste warmtenetten van
Europa; het voorziet in de warmte voor het
equivalent van 460.000 woningen. Ook het
koudenet dat Climespace in Parijs
beheerst is beslist geen kleintje: het is een
van de grootste koudenetten ter wereld en
mogelijk het grootste van Europa.
In Frankrijk ontbreekt het aan een landelijk
beleid op het gebied van warmte- en
koudenetten. De warmtenetten in Frankrijk
2

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
zijn hierdoor erg
divers en elk net
heeft eigen
warmtetarieven.
De tarieven
worden niet
gereguleerd
door de
overheid. Het
grootste deel
van de afzet zat
in 2011 op een
prijs tussen de
60 en 74 Euro
per MWh, ofwel
17 tot 20 Euro
per GJ, wat iets
gunstiger is dan
in Nederland.
Een deel van de
Franse netten
zat zelfs lager dan 13 Euro per GJ. Over
het algemeen zijn de warmtekosten in
Frankrijk dus lager dan de stookkosten bij
individuele verwarming.
Emissies
Gemiddeld levert een kWh warmte uit een
Frans warmtenet een emissie op van
Bronnen van Franse warmtenetten
36% 22% 21% 8% 6% 7%
Het frustreert dat de emissie
van 1 kWh elektriciteit lager
is dan van 1 kWh warmte
hernieuwbaar
aardgas (-wkk)
aardgas voor wkk
kolen
olie
overig
FOTO: WIKIMEDIACOMMONS.ORG/STEFAN KÜHN
0,185 kg CO2.
Erg frustrerend
voor de
warmtesector,
meent Guedra,
aangezien een
kWh elektriciteit
met 0,18 kg nog
net iets lager
uitkomt. Die
extreem lage
uitstoot is een
gevolg van de
Franse keuze
voor
kernenergie. Ter
vergelijking: in
Nederland gaat
de overheid
ervan uit dat
elke kWh
elektriciteit gepaard gaat met een CO2uitstoot
van 0,56 kg. En in werkelijkheid is
die uitstoot waarschijnlijk nog veel hoger
door de omschakeling van gas naar
steenkool. Aan de andere kant valt ook op
te merken dat de prestaties van de Franse
warmtenetten relatief matig zijn. De
oorzaak daarvan ligt in een groot aandeel
bijstook met olie, gas en zelfs steenkool.
Slimme warmtenetten
De toekomstige energievoorziening moet
veel slimmer zijn dan de huidige. Dat is de
toekomstvisie van het in Parijs gevestigde
Internationaal Energie Agentschap (IEA)
volgens John Dulac, analist bij de
beleidsafdeling energietechnologie. Hij gaf
het reisgezelschap een toelichting op de
visie van het IEA voor warmte en koude.
Verwarming en koeling van gebouwen
vormen een groot deel van het
wereldenergieverbruik. Het IEA verwacht
bovendien nog een heel sterke groei van
de vraag naar koude in Azië en Zuid-
Amerika. In de gematigde klimaatzones
3

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
Het IEA zet in op slimme energiesystemen die energie van verscheidene bronnen integreren.
blijft de behoefte aan warmte dominant.
Om ook in de toekomst aan de
energievraag te kunnen voldoen, zet het
IEA in op slimmer gebruik. Het agentschap
verwacht veel van de integratie van
verschillende
bronnen tot een
smart
energiesysteem.
Dergelijke
systemen
gebruiken
duurzame bronnen
zoals wind, zon en
aardwarmte, maar
ook warmtekrachtkoppeling
(wkk), waterstof en restwarmte
uit industrie en datacentra. De
energiestromen kunnen in deze
gedecentraliseerde systemen in
verschillende richtingen gaan.
Nieuw programma
In 2012 heeft het IEA een nieuw
programma opgezet voor warmte- en
Warmtenetten spelen
een kernrol in de visie
van het Internationaal
Energie Agentschap
koudenetten en warmtekrachtkoppeling.
Deel A van het programma behelst het
maken van scorekaarten per land voor
wkk. Daarvoor inventariseren de
onderzoekers het gemiddeld rendement,
de gebruikte brandstofmix en de geleverde
vermogens. Maar ook
de marktvooruitzichten
voor de komende 2 tot
5 jaren en het
overheidsbeleid neemt
het IEA mee.
Vervolgens zetten ze
de landen in de juiste
rangorde.
Programmadeel B
omvat een analyse van de toekomstige rol
van wkk en van warmte- en koudenetten.
De analyse brengt de knelpunten en
marktwerking in kaart en geeft
aanknopingspunten voor maatregelen om
de aanwezige knelpunten op te lossen.
Het doel van het warmteprogramma is om
te komen tot een betere benutting van
warmte. Warmtenetten spelen in de visie
4
ILLUSTRATIE: INTERNATIONAAL ENERGIE AGENTSCHAP (IEA)

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
van het IEA een kernrol
bij de reductie van de
emissie van CO2.
Praktijkvoorbeelden
Kennisverspreiding
maakt een belangrijk
deel uit van de
werkzaamheden die het
IEA verricht om de
energiedoelen te
bereiken. Op 27 juni
lanceert het agentschap
het handboek Transition
to sustainable buildings.
Om een efficiënter
gebruik van warmte te
promoten en het
programma verder te kunnen ontwikkelen,
blijft het IEA continu op zoek naar nieuwe
praktijkvoorbeelden en technische
innovaties. Daarin ziet Dulac ook een rol
voor verenigingen als Stichting
Warmtenetwerk en haar deelnemers.
Groei bij
geothermie
De bodem in de
regio Parijs is bij
uitstek geschikt
voor de winning
van warmte om gebouwen te verwarmen.
In deze omgeving is dan ook erg veel
ervaring met geothermie, zegt Pierre
Ungemach van ingenieursbureau GPC en
tevens bestuurslid van de Europese
geothermieorganisatie EGEC. Hij vertelt
dat vooral in de zeventiger jaren ten tijde
van de oliecrisis veel projecten zijn
gerealiseerd.
Na de jaren zeventig volgde een periode
zonder nieuwe initiatieven. Een aantal
bronnen is zelfs gesloten in die tijd. In de
afgelopen jaren is echter weer sprake van
sterke groei. Vanwege het grote aantal
projecten is het zelfs noodzakelijk om bij
uitbreidingen ondergronds rekening te
houden met de
invloedssfeer van
De vele uitbreidingen
maken onderzoek naar
invloedssferen van nabije
bronnen noodzakelijk
Geothermieprojecten in Parijs.
nabijliggende
bronnen.
Glastuinbouw
Binnen Europa zijn
Frankrijk en
Duitsland de
trekkers en heeft het gebied van Toscane
in Italië een bijzondere positie,
voornamelijk omdat hier hoogwaardige
warmte voorhanden is dankzij vulkanische
activiteit. “Maar Nederland heeft in korte
tijd ook een positie in de Europese top
gekregen”, aldus Ungemach. “Daar zijn al
meerdere uitstekende projecten gestart in
de glastuinbouw en de Nederlanders
hebben uiterst ambitieuze doelen voor de
nabije toekomst.”
5

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
De Seine als koudebron
De prestaties van het Parijse koudenet zijn
indrukwekkend. Climespace, een
dochterbedrijf van GDF Suez, is beheerder
van dit net. Tijdens haar presentatie tovert
Alexis Tawfik van
Climespace een
aantal kerngetallen
tevoorschijn: totaal
koelvermogen: 347
MW; lengte
warmteleiding: 70
km; omzet: meer dan
70 miljoen Euro;
afname: 500 grote
afnemers met vijf miljoen m 2 gekoeld
vloeroppervlak. Ook de namen van die
afnemers zijn indrukwekkend: museum het
Louvre, modehuizen Chanel en Christian
Dior, Opera Garnier, Petit Palais, BNP
Paribas en Halles.
Het aantal afnemers blijft nog steeds
gestaag groeien. Voor hen gaat het niet
SEINE
20°C
15°C
01
WARMTEWISSELAAR
32°C
CONDENSORPOMP
Gemak en bouwkundige
voordelen zijn een
reden om voor het
koudenet te kiezen
KOELER
Productie van koud water tussen de 1 en 5 °C
8°C
NETWERKPOMP
13°C
3°C
alleen om kosten en milieu. Gemak en
bouwkundige voordelen wegen minstens
zo zwaar in de keuze voor een koudenet.
Er is geen ruimte nodig voor koelmachines
en koeltorens, geen kostbaar onderhoud
en geen lawaai van compressoren of
ventilatoren.
Kleine leidingen
De koudecentrales
zijn voorzien van
grote centrifugaalkoelmachines
met
condensors, die door
water uit de Seine
worden gekoeld. In
de wintermaanden zorgt de Seine voor
vrije koeling. In de zomermaanden levert
het koudenet water van 4 ºC. Deze lage
temperatuur maakt relatief kleine leidingen
mogelijk en geeft de afnemers de kans om
hun installatie compact te houden, terwijl
de luchtvochtigheid beter is te beheersen
dan bij hogere watertemperaturen.
02
Distributienet 03
Aeverstation
Regelkamer
04
Het Parijse koudenet van Climespace.
6

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
Ondergronds
Compact en nagenoeg
onzichtbaar is ook een
thema bij de centrales die
de koeling leveren. De
koudecentrale Canada,
met een koelvermogen van
50 MW, is in 2002 geheel
ondergronds gebouwd
direct aan de oever van de
Seine. Wie over de
monumentale Pont
Alexander III-brug naar de
Champs Élysées wandelt,
ziet hooguit een groot
formaat putdeksel op de
kade. Maar voor een
bezoek aan de centrale
gaat het putdeksel omhoog
en komt een trap te
voorschijn. De
koudecentrale heeft drie
verdiepingen; de onderste ligt op een
diepte van
26 m.
Warmtenetwerk
De koudecentrale Palais de Tokyo van
2007 heeft
hetzelfde
vermogen als
Canada. Ook deze
is kunstig
verborgen, maar
niet in dezelfde
mate als de
Canada: hij is
onder het monumentale cultuurcentrum
zelf gerealiseerd.
Innovatie bij Dalkia
Als beheerder van meer dan achthonderd
warmtenetten wereldwijd is Dalkia, een
dochterbedrijf van het Franse Veolia, met
recht een topspeler in de warmtesector.
Het bedrijf is actief in een groot aantal
landen en is sterk aan het uitbreiden in
Onderstation
Warmte van het warmtenet gaat eerst via een zogenoemd
onderstation voor het een woning binnenkomt.
Het bronwater in Fort
d’Issy-les-Moulineaux
is slechts 28 ºC
Warmwaternet
Boiler
Warmtewisselaar
Leiding centrale verwarming
Oost-Europa. De thuisbasis van Dalkia
blijft echter Parijs.
Al in 1971 realiseerde Dalkia in de Parijse
voorstad Melun een warmtenet op
geothermie. Tegenwoordig is diepe
aardwarmte in
Parijs
doodgewoon voor
het bedrijf. Dalkia
exploiteert 17 van
de 29 bronnen in
de regio Parijs. En
daarbij blijft het
bedrijf zoeken
naar nieuwe mogelijkheden volgens
Arnaud Westrich, die een vijftal
voorbeelden van innovatieve projecten
presenteerde op het minicongres.
600.000 m 2
Voor de nieuwe ecowijk Fort d’Issy-les-
Moulineaux bedachten de ingenieurs een
aardwarmtewinning die warmte wint op
een diepte van 600 m. Het warmtenet zal
7

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
het equivalent van ruim 1.500 woningen
bedienen met duurzame warmte. De
temperatuur van het bronwater is 28 ºC.
Speciale warmtepompen verwarmen het
water na als daar behoefte aan is.
Uiteraard worden de woningen voorzien
van vloerverwarming.
Een andere opmerkelijk project is het
wetenschapscentrum Paris Val d’Europe.
Hier realiseert Dalkia een net voor 600.000
m 2 aan onder meer kantoren en hotels.
Daarvoor maakt het net gebruik van
restwarmte van een datacentrum. Omdat
er alleen kantoren in het gebied zijn, is het
niet nodig om rekening te houden met de
bereiding van warm tapwater. Daardoor
volstaat een relatief lage temperatuur in
het warmtenet.
Decentraal
Om de warmtelevering te garanderen,
heeft Dalkia een fraai alternatief voor
grootschalige, centrale opslag van warmte
ontwikkeld. Op verschillende plekken zijn
decentrale warmtebuffers in of vlak naast
gebouwen geplaatst. Dat kan heel
onopvallend, zelfs voor erg grote
warmtebuffers. Net als bij de
ondergrondse afvalcentrale en het
ondergrondse koudestation in Parijs, heeft
Dalkia op verzoek van de Zweedse stad
Boras een 37.000 m 3 grote buffer
vermomd als kantoor.
Deze Zweedse toren is geen
kantoorgebouw, maar een gigantische
opslagtank voor warmte.
8

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
Dag 2: Excursies
De tweede dag van de studiereis stond in
het teken van twee excursies. De eerste
excursie was naar de geothermiecentrale
van Melun, die al 40 jaren warmte levert.
Een recentere warmteleverancier is de
afvalcentrale Isséane. Deze
afvalverwerker is ondergronds weggewerkt
langs de rivier de Seine. In een wereldstad
als Parijs is ruimte immers een schaars
goed.
Warmtebron bij Melun.
Diepe aardwarmte Melun
In 1971 startte de winning van diepe
aardwarmte voor een warmtenet in de
voorstad Melun. De oorspronkelijke bron
met een diepte van 1.800 m is na ruim 40
jaren nog steeds in bedrijf en levert warm
water met een temperatuur van ruim
70 ºC. De uitstekende waterdoorlatendheid
van de bodem op de gekozen diepte
maakt bovengrondse pompen voor
onttrekking mogelijk. Ook bij herinjectie is
9

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
de gunstige bodemlaag een voordeel;
hierdoor kan de injectie op relatief lage
druk gebeuren.
Olietanks
Het maximale
warmtevermogen van
de bron is 10 MW.
Hulpketels op stookolie
en een wkk op aardgas
verzorgden lange tijd
extra warmte om de
winterpieken op te
vangen. Sinds enkele
jaren is er echter ook
een warmteleiding naar
een nabijgelegen
afvalverbrander. Deze
heeft de olieketels en
de wkk overbodig
gemaakt. Maar het
warmtenet profiteert nu
wel van deze erfenis.
De voor de olieketels
benodigde grote tanks
zijn omgebouwd voor
opslag van warmte. Daarmee zijn de
pieken in de vraag ‘s ochtends, als
iedereen opstaat en de verwarming
omhoogdraait, op te vangen.
Toevoegingen
De gebruikte boorpijpen in Melun zijn
bijzonder voor Parijs vanwege hun interne
coating. Deze zou de pijpen moeten
beschermen tegen corrosie van binnenuit.
Toch gebruikt de exploitant nog steeds een
anticorrosiemiddel dat direct in de bron
wordt geïnjecteerd, zoals ook elders in de
stad gebruikelijk is. De hogere extra
kosten bij aanleg en het feit dat nog steeds
anticorrosiemiddelen nodig zijn, hebben
ervoor gezorgd dat bij latere projecten
geen interne coating meer is toegepast.
Het warmtenet in Melun levert warmte aan
5.500 woningen. Enkele flatgebouwen zijn
direct naast de geothermiecentrale
gesitueerd.
Van buiten is de afvalenergiecentrale Isséane net een luxe kantoorgebouw.
Een onzichtbare
afvalenergiecentrale
Sinds 2007 beschikt Parijs over een
afvalenergiecentrale in hartje centrum, aan
de Seine, die het huisvuil van meer dan
een miljoen Parijzenaars kan verwerken.
Meerdere grote en luxe kantoorgebouwen
liggen op een steenworp afstand van deze
verbrander. Maar hinder hebben ze niet.
Bovengronds is de Isséane slechts enkele
meters hoog met fraaie houten gevels en
een vegetatiedak; een luxe kantoorgebouw
als je het niet weet.
Zelfs een schoorsteen is niet te zien. Die is
er wel, maar hij eindigt direct boven het
dak en is zo ontworpen dat er geen
condenspluim zichtbaar is. Ondergronds
10

Verslag studiereis Parijs, 13 t/m 15 juni 2013
heeft de schoorsteen een hoogte van
35 m.
200 miljoen
De unieke inpassing
van Isséane in de
omgeving heeft wel
flink wat gekost. De
bouwkosten zijn
ongeveer 200
miljoen Euro hoger
geworden dan begroot. De totale
investering bedroeg daardoor 600 miljoen
Euro. Ter vergelijking: de hoogrendementafvalenergiecentrale
van het Amsterdamse
AEB, opgeleverd in 2008, kostte ongeveer
450 miljoen Euro en verbrandt 875.000 ton
afval per jaar, bijna tweemaal zoveel als de
460.000 ton van Isséane.
De maximale
transportafstand van
het huisvuil is 8 km
Tegenover de extra bouwkosten staan wel
forse besparingen op transportkosten en
de inkoppeling op het
warmtenet vergde
slechts een beperkte
investering. De
maximale
transportafstand van
het huisvuil voor de
1,1 miljoen inwoners,
die worden bediend door Isséane, is 8 km.
Syctom, eigenaar van de Isséane heeft
nog twee andere, oudere
afvalenergiecentrales aangesloten op het
immense warmtenet van CPCU in Parijs.
De bedrijfsvoering is dan ook ingesteld op
maximale warmtelevering en de productie
van elektriciteit is daardoor laag.
De Isséane, net rechts van het midden, valt volledig weg in zijn omgeving.
11

Breid je warmtenetwerk uit
met kennis en kenners
op de studiereizen van
Stichting Warmtenetwerk.
Uitgave
Stichting Warmtenetwerk
Postbus 77
1200 AB Hilversum
www.warmtenetwerk.nl