WARMTENETWERK MAGAZINE

WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 12. WINTER 2012
• Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden 4-6 juni
• Aanbesteden van warmte- en koudenetten
• Subsidie voor productie van groene warmte

3
4
5
6
9
10
12
15
16
18
19
21
22
23
Inhoud
Water- en warmtesector samen naar meer duurzaamheid
Interviews met nieuwe deelnemers
Introductie nieuwe deelnemers
Kopenhagen is de absolute top in warmte
Nieuw boek over warmte in Nederland en Vlaanderen
Aanbesteden van warmte- en koudenetten
Nieuwe ontwikkelingen op jaarbijeenkomst 2011
Grote belangstelling voor Warmtenetwerk Vlaanderen
Symposium in Vlaams Parlement over warmtenetten
Studiereis naar Dresden 4-6 juni
Subsidie voor productie van groene warmte
Warmteleiding naar het hart van Milaan
Agenda 2012
Overzicht van deelnemers
Colofon
Omslagfoto:
Van 4 t/m 6 juni organiseert Warmtenetwerk een studiereis
naar Dresden. We overnachten in hotel de Saxe op de Neumarkt
direct tegenover de wereldberoemde Frauenkirche. Het hotel is
aangesloten op het grote warmtenetwerk van DREWAG met meer
dan 120.000 afnemers en op het koudenet Neumarkt.
2 WARMTENETWERK MAGAZINE

Introductie
Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk
is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland
en Vlaanderen.
Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis
laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van
warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op
dit gebied. Meer dan 140 organisaties nemen deel aan het
Warmtenetwerk.
Water- en warmtesector samen
naar meer duurzaamheid
Wat hebben we als warmtenetwerkers nou te maken met
rioolbuizen? Je zou nog kunnen bedenken dat je samenwerkt
bij de aanleg, maar gekker moet het niet worden, toch? Als
u dit denkt, dan loopt u toch een beetje achter. Dan hebt u
vast het congres ‘Warmte uit water’ gemist dat we in 2010
op initiatief van ingenieursburau Tauw organiseerden. Heel
toepasselijk hielden we deze bijeenkomst bij waterschap
Veluwe in Apeldoorn. De verbinding tussen water en
warmte is op de rioolwaterzuivering van Apeldoorn al
gelegd. Maar er zijn meer initiatieven zoals de bouw
van een warmtecentrale voor winning van warmte op de
rioolwaterzuivering Harnaschpolder door Warmtebedrijf
Eneco Delft.
Nadat eerder Brabant Water en Deltares al lid werden
van Warmtenetwerk zijn in het afgelopen najaar ook
Waterbedrijf Groningen en KWR Water Cycle Research
lid geworden. De samenwerking tussen watersector en
warmtesector lijkt goed op gang te komen. Is het niet
opmerkelijk dat de in 2009 opgerichte vereniging voor
drinkwaterbedrijven en afvalwaterzuiveraars Waternetwerk
heet. Dat sluit qua naam toch ook perfect aan bij onze in
2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk!
De mogelijkheden voor winning van warmte en koude uit
drinkwater en rioolwater zijn legio.
Helaas hebben we nog maar een handjevol praktijkvoorbeelden.
In Zwitserland en Scandinavië heeft men meer ervaring
op dit gebied. Maar laten we ons zelf niet onderschatten.
Op 18 november stelden de Nederlandse kroonprins Willem-
Alexander en burgemeester Apotheker in Sneek een project
feestelijk in bedrijf dat gerust een wereldprimeur mag
worden genoemd. In een relatief kleine woonwijk met 230
woningen is hier een opmerkelijke integratie van energie-
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie
besparing en waterbesparing bereikt plus opwekking van
biogas en terugwinning van fosfaten.
Een waterzuivering plus warmtecentrale in een gebouw
ter grootte van een eengezinswoning staat in Sneek direct
tegenover het bejaardenhuis Noorderhoek, waarvan riolering
en verwarming gekoppeld zijn aan het techniekgebouw.
In dat gebouwtje wordt ook het keukenafval van de wijk
verwerkt en de installatie haalt medicijnresten uit het
rioolwater.
Deze door het Friese bedrijf Desah ontwikkelde installatie
was voor professor Braungart, de man van ‘cradle to
cradle’, voldoende reden om naar Sneek te komen. “Tot
nu toe namen steden alleen maar, maar voor het eerst is
er nu een stad die iets teruggeeft aan de natuur”, stelde
Braungart in Sneek.
Het voorbeeld van Sneek mag een inspiratiebron voor ons
zijn. Het wordt allemaal wel complexer. In Sneek hebben
ze nu vacuümtoiletten en een dubbel rioolsysteem plus een
warmte- en koudenet, maar geen aardgasnet. Zonder steun
van het waterschap was het niet gelukt, maar het is wel een
kleine woningcorporatie die dit innovatieve project heeft
aangedurfd.
We zien nu al dat drinkwaterbedrijven, waterschappen
en afvalverwerkers actief zijn geworden met duurzame
energie. Kunnen de energiebedrijven de sprong ook maken
naar integrale oplossingen met energie, water en afval?
Vast wel, want water, afval en energie kun je eigenlijk
niet meer los van elkaar zien. Dan krijg je het aan de stok
met Braungart! En terecht, want we hebben niet alleen
een energieprobleem maar ook een waterprobleem en een
grondstoffenprobleem.
Klaas de Jong
NR 12. WINTER 2012 3

Interviews met nieuwe leden
KWR Watercycle
Research Institute
KWR richt zich op toegepast onderzoek op het gebied van
watersystemen en drink-, industrie- en afvalwater. Het is bij
KWR niet onopgemerkt gebleven dat water en energie meer
en meer aan elkaar geknoopt worden. Steeds vaker vragen
opdrachtgevers naar energiebesparing of energieterugwinning.
KWR slaat met haar onderzoeken een brug tussen weten-
schap en praktijk. De focus van het bedrijf ligt altijd op het
doen van onderzoek. Dit jaar is KWR Water in samenwerking
met Waternet (Amsterdam) begonnen met onderzoek naar
riothermie: het terugwinnen van warmte uit rioolwater. Het
rioolsysteem wordt onderzocht op bijvoorbeeld tijdspatronen
en temperatuurprofielen in het afvalwater. Een project
waaraan KWR samen met Waterbedrijf Groningen aan werkt
is meer praktisch op het gebied van het terugwinnen van
warmte uit het riool, met behulp van warmtewisselaars.
Jos Boere, manager Watertechnologie bij KWR, ziet het
Warmtenetwerk als een belangrijk platform met veel kennis
die uitgewisseld kan en moet worden. “KWR is lid geworden,
omdat we geloven in de kracht van samenwerking. Veel leden
van het Warmtenetwerk komen uit de energiesector. De
waterwereld is zeer gemotiveerd als het gaat om duurzame
energie en wil graag haar groene profiel uitdragen. Het lijkt
ons een mooie stap de werelden van water en energie bij
elkaar te brengen.”
Watercyclus (bron: Tauw)
Waterbedrijf Groningen
actief in warmtesector
“De missie van het Waterbedrijf Groningen is het op een
duurzame manier veiligstellen van de waterbelangen in de
regio.” zegt Theo Venema, projectmanager Water en Energie.
“Het gebruiken van water in energievoorziening past
daarin.”
Het bedrijf verwacht vanuit de traditionele taak als drink-
waterleverancier een toegevoegde waarde te kunnen zijn
in de ontwikkeling van duurzame warmtevoorziening. Het
bedrijf is betrokken bij verschillende projecten, zoals de
ontwikkeling van warmtenetten in de stad Groningen en bij
WKO-projecten. “Onze inbreng varieert van meedenken tot
netbeheerder tot complete DBFMO (design-build-financemaintain-operate).
We verwachten nog dit jaar de eerste
overeenkomsten te sluiten en zo ook echt te beginnen een
portfolio op te bouwen.”
Het Waterbedrijf onderzoekt samen met de gemeente Groningen
de haalbaarheid van een collectief bronwaternet
in het hart van de stad. Het nieuw te bouwen Forum zal
worden voorzien van een systeem voor seizoenopslag van
warmte en koude in de bodem (WKO). Andere gebouwen
rondom de Grote Markt worden gerenoveerd of vervangen
en worden daarmee ook geschikt voor verwarming met een
warmtepomp. “Door nu de bronnen voor het Forum te vergroten
en een collectief bronwaternet aan te leggen wordt
de schaarse ruimte in de ondergrond optimaal benut en
ontstaat een laagdrempelige toegang tot aansluiting op de
WKO. Dit project zien we als een mooi voorbeeld van onze
rol als Nieuwe Nutspartner.”
Nu het bedrijf in technisch opzicht zo dicht bij uitbreiding
van haar activiteiten is, wil het zich graag aansluiten bij
het Warmtenetwerk. Venema: “De beste energieoplossingen
zien we vanuit samenwerkingsverbanden ontstaan. Binnen
het Warmtenetwerk zoeken we aansluiting bij bedrijven,
overheden en instellingen om kennis, innovatie en ambitie
te bundelen.”
4 WARMTENETWERK MAGAZINE

Nog meer nieuwe deelnemers
Attero
Maar liefst 40 procent van het huishoudelijk afval in Neder-
land wordt verwerkt door Attero. Het bedrijf heeft afvalenergiecentrales
in Moerdijk, Groningen en Wijster, zeven
compostfabrieken verspreid over het land en een aantal
stortplaatsen. Attero heeft een langjarige ervaring in opwekking
van duurzame elektriciteit uit afval, stortgas en
biogas, maar is ook al twee decennia lang de grootste producent
van groen gas in Nederland.
Attero investeert sterk in warmtelevering. Op Moerdijk levert
men al stoom aan Essent en in Wijster is men gestart
met stoomlevering voor het Energietransitiepark Midden-
Drenthe met als eerste klant Noblesse Proteïns.
Gemeente Haarlem
De hoofdstad van Noord-Holland wil in 2030 klimaatneutraal
zijn. Gemeente Haarlem heeft daarvoor een convenant
gesloten met de woningcorporaties, Eneco, NUON, Liander,
Milieudefensie, provincie, industriekring en banken.
Het logo van het Haarlems klimaatconvenant is de ‘groene
mug’. Verbetering van de energielabels van oudere woningen
en ontwikkeling van warmtenetten zijn onderdelen van
het klimaatprogramma van Haarlem.
Provincie Overijssel
In 2020 wil provincie Overijssel naar een aandeel van 20
procent nieuwe energie. De belangrijkste bronnen voor
deze nieuwe energie zijn biomassa, bodem, wind en zon.
Maar in haar energiepact ondersteunt Overijssel ook energiebesparing
en gebruik van restwarmte.
Overijssel telt al meerdere warmtenetten zoals in Almelo,
Deventer, Hengelo, Zwolle en Denekamp en als grootste het
net van Essent in Enschede dat wordt gevoed door de afvalenergiecentrale
van Twence. Een heel nieuw net is ontstaan
dankzij steun van de provincie in glastuinbouwgebied
Koekoekspolder bij IJsselmuiden waar men op 2 kilometer
diepte aardwarmte wint.
In 2012 opent de provincie het Energiefonds Overijssel, dat
bedrijven en woningcorporaties zal ondersteunen bij de realisatie
van grotere projecten.
GMB Beheer
GMB is een veelzijdig bedrijf dat actief is in civiele techniek,
infrastructuur, installatietechniek, milieuwerken,
slibverwerking, rioleringstechnieken en watertechnologie.
Onder GMB Beheer vallen de divisies Civiel, Services en
Slibverwerking. Op haar slibverwerking in Zutphen gaat GMB
biogas produceren en biobrandstoffen en werkt men met
Essent aan plannen voor warmtenetten. Voor De Meerlanden
heeft GMB een composteertunnel gebouwd die warmte
levert aan kassen.
De Klik
De Klik heeft als kerncompetentie het bij elkaar brengen
van partijen en het verzorgen van heldere afspraken. De Klik
werkt als inspirator, bemiddelaar en regisseur en verzorgt
projectmanagement bij publiek-private samenwerking. Het
bij elkaar brengen van vraag en aanbod van restwarmte en
van biomassa zijn diensten die helemaal passen binnen het
Warmtenetwerk.
E-STER
E-STER is een onafhankelijk adviesbureau voor duurzaam
energiegebruik. Het bedrijf biedt diensten aan als energieaudits,
het ontwerpen van nul-energie-gebouwen, energiemonitoring
en strategisch advies. E-STER is gevestigd te
Gent.
De Grote Kerk van Deventer is aangesloten
op warmtenet 'Achter de Muren'
NR 12. WINTER 2012 5

Kopenhagen is de absolute top in warmte
Maar liefst 45 deelnemers telde de studiereis van Warmtenetwerk
naar Kopenhagen, Helsingør en Malmö. Zelfs
voor de meest ervaren warmtenetwerkers was het een
overweldigende ervaring. Niet alleen is warmtedistributie
hier de natuurlijke keus maar de Denen en Zweden
zijn ook innovatief en voortvarend. Ze denken zo groot
dat het voor ons lastig is om de ideeën voor ons land over
te nemen. Toch zijn er ook heel wat zaken waar we ons
voordeel mee kunnen doen. Zo zijn de Deense energiebedrijven
bij wet verplicht om voor hun afnemers energiebesparing
te verzorgen. Dat geldt voor elektriciteit en
aardgas maar ook voor warmte. Helemaal liefdadigheid is
het niet want de staat zorgt er ook voor dat de energieleveranciers
hier financiële middelen voor krijgen. Ook
andere afspraken met de afnemers zijn voor ons nieuw.
Zo is er een bonus/malus voor de temperatuur waarmee
het water van de klant terug komt in het net. Wie niet
voldoende uitkoelt krijgt een boete, maar wie het heel
goed doet juist korting op de rekening. De Deense warmtenetten
hebben gemiddeld dan ook een veel lagere retourtemperatuur
dan de Nederlandse. Een lage retourtemperatuur
vermindert warmteverliezen en verbetert
het rendement van de warmteproductie.
Groepsfoto bij Kronborg
Warmtetransportnet voor
de regio Kopenhagen
Evenals dat je bij elektriciteit een transportnet op hoogspanning
hebt en distributie op laagspanning, zo heeft Kopenhagen
een echt transportnet voor warmte dat 25 distributienetten in
18 verschillende gemeentes voedt. Die distributienetten leveren
in totaal aan een half miljoen huishoudens, vertelt bedrijfsleider
Jen Elleriis van CTR. Het bedrijf CTR moet er voor
zorgen dat het transport goed gaat maar ook dat de balans
tussen productie en afname klopt. Dat is niet zo eenvoudig
omdat er in Kopenhagen meerdere producenten van warmte
zijn. De kunst voor CTR is om steeds die producenten in te
zetten die op dat moment de warmte het goedkoopst kunnen
leveren. De basis wordt gevormd door een viertal afvalenergiecentrales
(400 MW), restwarmte van de industrie en een
geothermiecentrale van 14 MW. Dat kan met maximaal 1.800
MW worden aangevuld door enkele grote warmtekrachtcentrales
zoals Avedøre, die hout, aardgas, kolen en stro stookt.
En verder zijn er grote warmtepompen, die worden ingezet
om overschotten op de elektriciteitsmarkt te verwerken. Verder
beschikt CTR over piekketels die met stookolie werken
vanwege het geringe aantal bedrijfsuren. De piekketels leveren
dan ook slechts 1 procent van de totale warmteproductie.
Het transport van de warmte is ook geen eenvoudige klus met
producenten op meerdere locaties en afnemers die meer dan
30 kilometer van Kopenhagen liggen zoals de stad Roskilde.
De grote uitdaging voor CTR is om in 2025 volledig CO -vrije 2
warmte te leveren. Daarvoor gaat men nog 100 MW extra
uit geothermie halen en de resterende fossiele brandstoffen
vervangen door biomassa. Een aandachtspunt daarbij is het
plastic in afval dat dan niet meer zal worden verbrand in de
afvalenergiecentrales omdat het niet organisch materiaal is.
6 WARMTENETWERK MAGAZINE

Leiding tussen Denemarken
en Zweden
Het indrukwekkende kasteel Kronborg bij Helsingør werd strategisch
gebouwd op de plek waar de Sont op zijn smalst is.
Het oude kasteel is sinds kort aangesloten op het warmtenet
van de stad Helsingør, vertelt Thomas Østergaard van ingenieursbureau
COWI. Als we bij de kanonnen van Kronborg uitkijken
naar het Zweedse Helsingborg heeft Østergaard nog een
verrassing. “Hier komt een leiding over de zeebodem die de
warmtenetten van Helsingør met Helsingborg gaat koppelen”,
meldt Østergaard laconiek. Naderhand merken we dat dit voor
de Denen en Zweden niet al te indrukwekkend is. De centrale
van Helsingør levert al warmte 30 kilometer naar het noorden
en naar het zuiden. Op de laatste dag van de studiereis vertelt
Ulf Josefson van Grontmij Zweden, dat het warmtenet van
Helsingborg gekoppeld zal worden aan dat van Malmö. Dat
de afstand tussen deze steden 60 kilometer is, vindt Josefson
geen probleem. Er loopt vanaf Helsingborg al een leiding naar
Landskrona.
Helsingborg is ook wat betreft warmteproducenten voor ons
Nederlanders curieus. Verrast zijn we als we horen dat een
crematorium warmte levert, maar ons idee dat we in Nederland
voorop lopen met bijstook van biomassa in kolencentrales,
krijgt ook een deukje. In Helsingborg hebben ze de kolencentrale
maar naar 100 procent biomassa overgezet. Toch is
dat ook niet ideaal en daarom werkt Grontmij Zweden aan het
project Filborna, een nieuwe afvalenergiecentrale. Die krijgt
een heel geavanceerd rookgasreiniging met absorptiewarmtepompen,
die het energetisch rendement van de centrale op
100 procent brengen.
Malmö Øresundsverket Geothermiecentrale
Kopenhagen
Zweden overweegt Third Party
Access
Meer dan 50% van de warmte in Zweden wordt geleverd dor
warmtenetten, vertelt Ronny Nilsson van Grontmij Zweden.
De drie grootste warmteleveranciers zijn Fortum, E.ON en
Vattenfall. “Het is een succesverhaal”, stel Nilsson,”maar dat
levert ook problemen op”. De Zweedse politici vragen zich af
hoe het monopolistische karakter van de warmtenetten kan
worden veranderd. Warmteproductie en warmtedistributie
zijn nu voor de klant één geheel. Als je klanten de vrijheid
geeft om zelf een warmteproducent te kiezen, dan wordt het
competitiever. Bij het zogenaamde ‘Third Party Access’ ofwel
TPA kunnen producenten via het warmtenet zelf warmte aan
klanten verkopen en rekent het warmtenetbedrijf transportkosten
af. Uiteraard moeten er dan wel meerdere producenten
zijn.
Er is inmiddels een lijvig rapport gepubliceerd over TPA in de
Zweedse warmtesector. Maar Nilsson verwacht dat de invoering
nog lang kan duren. De keuze tussen warmteproducenten
is wel mooi voor de afnemers en zal koppeling van netten en
toetreding van nieuwe spelers bevorderen. Maar zo’n systeem
brengt ook veel kosten met zich mee. Er is een beheerder nodig
om levering en afzet in balans te houden en om de kosten
van transport eerlijk te verdelen.
Ondanks deze bezwaren lijkt TPA in sommige regio’s toch de
toekomst want het koppelen van warmtenetten houdt de Zweden
erg bezig. Tijdens ons bezoek aan Malmö krijgen we een
mooi plaatje te zien met leidingen vanuit deze stad naar de
universiteitstad Lund, Landskrona, Trelleborg en verschillende
kleinere plaatsen. In de havenstad Malmö is al 90 procent
van de gebouwen aangesloten op het warmtenet van E.ON.
Er zijn nu al negen warmteproducenten voor dit net in de
stad zelf waaronder de moderne afvalenergiecentrale Sysav,
koudecentrales met warmtepompen, de industrie Norcarb en
de Øresundsverket, een supermoderne warmtekrachtcentrale
in een monumentaal gebouw. Als er TPA komt, dan hebben de
klanten in elk geval keus uit meerdere warmteproducenten.
NR 12. WINTER 2012 7

Geavanceerde warmtenetten
voor nieuwe woonwijken
De Deense overheid heeft wettelijk vastgelegd dat het energieverbruik
van nieuwe gebouwen sterk wordt gereduceerd.
Voor nieuwe woonwijken betekent dat een forse vermindering
van de afzet van warmte. Voor de Deense warmtesector was
het duidelijk dat traditionele warmtenetten dan in verhouding
tot het verbruik teveel netverlies hebben. Een aantal
partijen bestaand uit onderzoekinstituten, warmtebedrijven
en fabrikanten zoals Logstor, Danfoss en Kamstrup hebben
daarom een project opgezet voor de ontwikkeling van geavanceerde
warmtenetten.
Peter Kaarup Olsen van ingenieursbureau COWI legt uit hoe de
combinatie van een aantal ontwikkelingen tot opzienbarende
resultaten leidt: “met het geavanceerde warmtenet beperk
je de netverliezen in een nieuwe wijk met extreem goed geisoleerde
woningen tot een percentage dat zelfs lager is dan
dat van een traditioneel net in een oude wijk met slecht geisoleerde
huizen”.
Maar ook de aanlegkosten gaan omlaag, want een van de ontwikkelingen
is het gebruik van dunnere leidingen. Een kleinere
diameter geeft minder warmteverlies en is goedkoper. De
‘twin pipe’ met aanvoer- en retourleiding in één isolatieman-
tel levert gunstige resultaten op. Hendrik Jan Kors van Logstor
meldt, dat Twin Pipe op de Deense markt al een aandeel van
50 procent heeft, maar in Nederland nog nauwelijks wordt
toegepast.
Een kleinere leiding is mogelijk doordat de nieuwe woningen
nog maar 2 tot 3 kW piekvermogen vragen voor verwarming.
Het vermogen voor warm tapwater daalt uiteraard niet. Er
is dan ook onderzoek gedaan naar afleversets met een mini
warmtebuffer om pieken op te vangen, maar ook naar geavanceerdere
regeling.
Uiteraard is er ook veel aandacht voor verlaging van de temperatuur
van het water in aanvoer en retour. Bij de verlaging
van de aanvoertemperatuur gaat men in Denemarken verder
dan momenteel in Nederland is toegestaan in het kader van
voorkoming van legionella. Wellicht is dit aanleiding om te
onderzoeken of het in Nederland ook wat anders kan, want
warmte voor tapwater is in de modernste woningen al gauw
een derde van het totale warmteverbruik.
Presentaties op website www.warmtenetwerk.nl
Warmtebuffer geothermiecentrale Kopenhagen Twin Pipe (bron: Logstor)
Geothermie absorptiewarmtepomp
8 WARMTENETWERK MAGAZINE

uiken veel meer brandstoffen voor verwarming
lektriciteit en voor transport. Nederland is
toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten
van warmte. Deze projecten maken ons niet
aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht
. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden
r ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te
lstelling voor duurzame energie.
ren ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun
warmte.
oept in Nederland nog vaak associaties op met het
ost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming
verhoudt zich tegenover die van Moskou als het
tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden
p dit gebied nogal klein, maar toch hebben we
rmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het
ewolde bij de International District Energy Awards
t we internationaal mee kunnen komen.
met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan
ijdrage aan hebben geleverd.
elden geeft dit boek een grote hoeveelheid
er energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in
warming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en
armtenetwerk op 2020.
t die inspireren
www.mgmc.nl
Klaas de Jong Warmte in de nederlanden
Nieuw boek over warmte
in Nederland en Vlaanderen
Klaas de Jong, m.m.v. Stichting Warmtenetwerk
€ 9,95 | 96 pag | paperback | 2011| isbn 978-90-78171-00-3
Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming dan voor opwekking
van elektriciteit en voor transport. Nederland is aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook
heel veel innovatieve projecten met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken
ons niet alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht en
minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slecht enkele gebieden met afstandsverwarming,
maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te voldoen aan de Europese doelstelling voor
duurzame energie. Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelen in 2011 regelingen voor steun
aan producenten van groene warmte. Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak
associaties op met het communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming
in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het nieuwste model van Volvo
tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden en Denemarken zijn we het op dit gebied nogal
klein, maar toch hebben hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor
het warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij het Internationale District Energy Awards 2011 in Parijs
toont aan dat we internationaal mee kunnen komen. In dit boek maakt u kennis met een aantal
voorbeelden, waar deelnemers aan het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd. Naast
de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid achtergrondinformatie over energie
in Nederland en Vlaanderen, warmte in Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige
ontwikkelingen en de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.
Via www.mgmc.shopfactory.com kunt u ‘Warmte in de Nederlanden' online bestellen.
Bij vragen en voor korting bij grotere aantallen kunt u mailen naar info@mgmc.nl
Klaas de Jong
Warmte in de nederlanden
Warmte- en Koudenetten in de praKtiJK
‘De mooiste projecten!
Innovatieve oplossingen!
Veel achtergrondinformatie over
energie! Warmte in Europa!
Visie op de toekomst!
En nog veel meer!’
‘De mooiste projecten!
Innovatieve oplossingen!
Veel achtergrondinformatie over
energie! Warmte in Europa!
Visie op de toekomst!
En nog veel meer!’
NR 12. WINTER 2012 9

Aanbesteden van warmte- en koudenetten
Ing. L.F.J.M. Kleinegris en Mr. J.M. van den Berg, in opdracht van AgentschapNL
Introductie
Gemeenten die aan de slag willen met een collectieve
energievoorziening voor warmte of koude vragen zich vaak
af door welke partij deze netten aangelegd en geëxploiteerd
mogen worden. Huiverig voor lange procedures als gevolg van
het Europees aanbestedingsplichtige karakter neigen zij er
naar te kiezen voor de gemakkelijke weg om ‘gewoon’ over
te gaan tot een conventioneel gasnet. Jammer; een gemiste
kans voor verduurzaming van de energievoorziening. De
regels rond aanbesteding van warmtenetten zijn allerminst
duidelijk, daarom hier een visie voor ieder die met de
aanbesteding van warmtenetten van doen heeft.
Aanbestedingsregels
Omdat de Elektriciteits- en Gaswet handelen over
elektriciteits- en gasnetten, maar niet over warmtenetten,
zal voor de aanbestedingsregels expliciet naar de Europese
wetgeving gekeken moeten worden. De EU formuleerde in het
kader van de interne markt enkele relevante richtlijnen die
door de Nederlandse wetgever zijn omgezet in Nederlandse
wetgeving: het BAO, het BASS en de Dienstenrichtlijn.
Het BAO geldt voor ‘aanbestedende diensten’, denk aan
gemeentes, provincies, publiekrechtelijke instellingen ed.
Bij het BASS vallen, naast de opdrachtgevers die volgens het
BAO een aanbestedende dienst zijn, ook opdrachtgevers die
bijzondere of uitsluitende marktrechten hebben of die in een
bepaald geografisch gebied de enige (uitsluitende) of een
van de weinig toegestane (bijzondere) aanbieders zijn. Denk
aan energiebedrijven die een taak als netwerkbeheerder is
toegewezen in het kader van de elektriciteit- of gaslevering.
Aanbestedingsplichtige opdracht
Er is sprake van een Europees aanbestedingsplichtige
opdracht als er een ‘schriftelijke overeenkomst is, onder
bezwarende titel, voor ontwerp en uitvoering van werken,
levering van producten of verlening van diensten, dan wel
het laten uitvoeren, met welke middelen dan ook, van
een werk dat voldoet aan de eisen van de aanbestedende
dienst’. Bij de bezwarende titel gaat het erom dat er sprake
is van tegenprestaties over en weer: Bijvoorbeeld: de
opdrachtnemer voert werken uit waarover de aanbestedende
dienst gaat beschikken, de tegenprestatie van de gemeente
is bijvoorbeeld een beloning (aanneemsom) voor het werk
of het recht het werk te exploiteren. Als vuistregel kan er
van worden uit gegaan dat als het financiële risico voor (de
aanleg van) het werk meer bij de aanbestedende dienst ligt
dan bij de opdrachtnemer, er sprake is van een opdracht
en Europese aanbestedingsplicht dus voor de hand ligt. Bij
warmtelevering echter is vaker sprake van een concessie:
het financiële risico ligt dan bij de warmteleverancier. Het
verschil tussen concessie en opdracht is van belang omdat
het BAO niet van toepassing is op concessies voor diensten;
het BASS is niet van toepassing op concessies voor werken
en diensten.
De praktijk
Om te bepalen hoe er met de aanbestedingssituatie moet
worden omgegaan dienen partijen zich een aantal vragen
te stellen:
1. Is de opdrachtgever een aanbestedende dienst?
2. Wat is de aard van de opdracht?
3. Wat is de waarde van de opdracht?
Private marktpartijen hebben geen aanbestedingsplicht. Dus
als er geen aanbestedende dienst, denk aan een gemeente,
provincie of publiek-private constructies (PPS), betrokken
is, dan zijn de BAO en BASS niet van toepassing. Zijn deze
er wel bij betrokken, dan wordt gekeken naar de aard van
de opdracht.
Gaat het alleen om de aanleg van het warmtenet tegen een
afgesproken vergoeding, dan is de waarde van de opdracht
van belang. Is deze groter dan de Europese drempel dan is
het BAO geldig, en moet er dus Europees worden aanbesteed.
Vaak gaat het echter (ook) om de instandhouding en beheer
van dat warmtenet en de warmtelevering via dat net. Als
voor dit beheer een vast vergoeding wordt gegeven is het
een opdracht voor diensten, maar als onder opgedragen
beheer van het net ook uitbreiding valt, lijkt dat weer
meer op het aanleggen en dus op een opgedragen werk. De
levering van de warmte an sich kan beschouwd worden als
de levering van diensten.
In de praktijk van warmte- (en koude)levering gaat het
nagenoeg altijd om een opdracht tot aanleg en beheer
van een warmtenet en levering van warmte via dat net
10 WARMTENETWERK MAGAZINE

gedurende een bepaalde periode voor eigen rekening en
risico. Het betreft dan dus een door de opdrachtgever
verleende concessie. De opdrachtnemer wordt niet beloond
met een vaste afgesproken vergoeding maar moet zijn
beloning zelf zien te halen uit de verkoop en levering
van warmte (via het door hem aangelegde netwerk) aan
afnemers. Het financiële risico ligt bij de marktpartij. Maar
is het nu een concessie voor werken, of voor diensten?
Bij deze praktijk achten wij het verdedigbaar te stellen
dat de aanleg en instandhouding van het warmtenet gezien
kan worden als activiteiten die ondergeschikt zijn aan het
hoofddoel: nl de levering van warmte. Die warmtelevering
is de centrale prestatie. Dat is ook financieel duidelijk te
maken omdat de waarde van de totale warmtelevering in
de concessieperiode naar verwachting ook veel hoger is dan
de waarde van de aanleg en het beheer van het warmtenet.
Daarom zijn wij van mening dat in dit voorbeeld gesproken kan
worden van een concessie voor het verlenen van een dienst.
En die is als zodanig niet Europees aanbestedingsplichtig,
zoals het BAO aangeeft.
Omstreden
Omdat er nog geen rechtspraak is geweest over een dergelijke
situatie, is het nog onduidelijk hoe de rechter zal oordelen
als het tot een zaak komt. De hier weergegeven opinie wil
echter een richtsnoer zijn voor de praktijk en daarmee met
argumenten onderbouwd aangeven hoe een gemeente met
dit type aanbesteding om zou kunnen gaan zolang er nog
geen nadere duidelijkheid is. NB Vanzelfsprekend moet een
aanbestedende dienst zich in alle gevallen wel houden aan
de algemene aanbestedingsbeginselen van transparantie,
openbaarheid en non-discriminatie.
Voor meer informatie:
Deskstudie en Handreiking ‘Aanbesteden collectieve
warmte- en koudenetten’, AgentschapNL
www.agentschapnl.nl/programmas
http://www.agentschapnl.nl/content/aanbestedingcollectieve-energievoorziening-handreiking-en-deskstudie
Richtlijn 2004/18/EG gaat over procedures voor het
plaatsen van overheidsopdrachten voor werken,
leveringen en diensten. Deze richtlijn is in Nederland
omgezet in het Besluit Aanbestedingsregels voor
Overheidsopdrachten (BAO: Staatsblad 2005) en vormt
het ‘algemene’ wettelijk aanbestedingskader.
Richtlijn 2004/17/EG gaat over procedures voor het
plaatsen van opdrachten in de ‘speciale’ sectoren
water en energievoorziening, vervoer en postdiensten.
Deze richtlijn is in Nederland omgezet in het Besluit
Aanbestedingen Speciale Sectoren (BASS: Staatsblad
2005). Het BASS is van toepassing als volgens het BAO
sprake is van een aanbestedingsplichtige opdracht en
het onderwerp van de opdracht binnen het speciale
toepassingsgebied van het BASS valt. Het BASS kent een
‘lichter’ aanbestedingsregime dan het BAO.
Richtlijn 2006/123/EG (‘Dienstenrichtlijn 2006’) heeft
betrekking op het afsluiten van een overeenkomst
voor het verstrekken van subsidie, het verlenen van
een vergunning en het verstrekken van een Dienst van
Economisch Belang. Deze Richtlijn is omgezet in de
Dienstenwet.
Het BAO en het BASS verhouden zich tot elkaar zoals
de algemene regel zich verhoudt tot de bijzondere
regel. In beginsel geldt het BAO, tenzij het gaat om
een specifiek soort opdracht van het type dat geregeld
wordt in het BASS, de zogeheten speciale sectoren
(kortweg; nutssectoren); dan geldt het BASS. Het BASS
geldt dus maar voor een beperkt soort opdrachten.
NR 12. WINTER 2012 11

Nieuwe ontwikkelingen
op jaarbijeenkomst 2011
Met 120 deelnemers haalde de jaarbijeenkomst 2011 van
Warmtenetwerk op 7 oktober in ’s Hertogenbosch een
nieuw record. Wellicht was de grote opkomst te danken
aan een lokkertje. Voor elke deelnemer was er een gratis
exemplaar van het nieuwe boek ‘Warmte in de Nederlanden’.
Dit cadeautje was mogelijk doordat de stichting
Warmtenetwerk financieel gezond is zoals penningmeester
Hendrik Jan Kors toelichtte, maar ook door de grote
oplage van 7.500 exemplaren, waardoor de drukkosten
per boek laag zijn.
Veel actie in 2011
‘We hebben zowel in Nederland als Vlaanderen een aantal
nieuwe deelnemers gekregen’, meldde voorzitter Gijs de
Man in zijn presentatie over het jaar 2011. Die groei is het
direct gevolg van de activiteiten van de stichting. In 2011
werden er verschillende congressen georganiseerd en daarbij
is gekozen voor samenwerking met andere partijen zoals
SKB, KIVI NIRIA, projectgroep biomassa & wkk en TVVL.
Warmtenetwerk organiseerde excursies naar de Duitse gemeente
Lathen en naar de aanleg van de warmteleiding van
Diemen naar Almere.
De verschillende werkgroepen hebben in 2011 heel wat activiteiten
ontwikkeld. De werkgroep Beleid & Regelgeving
had als belangrijke thema’s de warmtewet, de energieprestatienorm
en energielabels, de nieuwe emissieregeling ETS3
en het Bouwbesluit. De stichting werkte ook met een ad hoc
team aan de marktconsultatie voor de SDE+ 2012. In 2012
zal in deze steunregeling ook de productie van duurzame
warmte worden opgenomen.
Warmtenetwerk is voor ISSO als partner actief bij het opstellen
van nieuwe normen voor de aanleg van warmtenetten.
De werkgroep Techniek & Innovatie heeft zich vooral gericht
op kansen en knelpunten voor warmtenetten in de bestaande
bouw en de werkgroep Opleidingen heeft een nieuwe
inventarisatie gemaakt van cursussen en opleidingen op het
gebied van warmte.
ben ik ook in Roeselaere
elchteren geweest!’
Nederland en Vlaanderen gebruiken veel meer brandstoffen voor verwarming
dan voor opwekking van elektriciteit en voor transport. Nederland is
aardgasland bij uitstek, maar toch zijn er ook heel wat innovatieve projecten
met transport en distributie van warmte. Deze projecten maken ons niet
alleen minder afhankelijk van aardgas, maar het levert ons ook schonere lucht
en minder broeikasgassen op. Vlaanderen kent nu slechts enkele gebieden
met afstandsverwarming, maar ook hier worden activiteiten ontwikkeld om te
voldoen aan de Europese doelstelling voor duurzame energie.
Zowel Nederland als Vlaanderen ontwikkelden in 2011 regelingen voor steun
aan producenten van groene warmte.
Het woord stadsverwarming roept in Nederland nog vaak associaties op met het
communistisch tijdperk in Oost-Europa. Maar de moderne stadsverwarming
in bijvoorbeeld Stockholm verhoudt zich tegenover die van Moskou als het
nieuwste model van Volvo tegenover een Trabant. Vergeleken met Zweden
en Denemarken zijn we op dit gebied nogal klein, maar toch hebben we
hier uiterst innovatieve warmte- en koudenetten. Een eerste prijs voor het
warmtenet Polderwijk in Zeewolde bij de International District Energy Awards
2011 in Parijs toont aan dat we internationaal mee kunnen komen.
In dit boek maakt u kennis met een aantal voorbeelden, waar deelnemers aan
het Warmtenetwerk een bijdrage aan hebben geleverd.
Naast de praktijkvoorbeelden geeft dit boek een grote hoeveelheid
achtergrondinformatie over energie in Nederland en Vlaanderen, warmte in
Europa, innovaties bij verwarming en koeling, toekomstige ontwikkelingen en
de visie van de stichting Warmtenetwerk op 2020.
geeft boeken en brochures uit die inspireren
tot duurzame oplossingen. www.mgmc.nl
2000 e abonnee nieuwsbrief
Samantha van der Tas, student aan de Haagse Hogeschool
meldde zich enkele dagen voor de jaarbijeenkomst aan als
abonnee op de digitale nieuwsbrief van Warmtenetwerk.
Met haar inschrijving bleken we exact op 2.000 abonnees te
zijn gekomen. Reden voor Gijs de Man om haar op de jaarbijeenkomst
te huldigen met een bloemetje en een cadeaubon.
Aanleiding voor Samantha om onze bijeenkomst te bezoeken,
was een onderzoek dat ze doet naar verduurzaming
van warmtenetten in de regio Delft. De jaarbijeenkomst van
Warmtenetwerk was voor Samantha een mooie gelegenheid
om kennis op te doen voor haar onderzoek.
Eerste exemplaar warmteboek voor
Jean-Luc Bonte
Het boek ‘Warmte in de Nederlanden’ is meer dan een herdruk
van het in 2010 verschenen boek ‘Warmte in Nederland’.
Naast actualisatie van de regelgeving in Nederland is
informatie over warmte in Vlaanderen toegevoegd. Vandaar
dat ook de titel is aangepast. In het nieuwe boek zijn twee
praktijkvoorbeelden uit Vlaanderen opgenomen: vakantiepark
Molenbeek in Helchteren en het warmtenet van MIROM
in Roeselare. Jean-Luc Bonte, directeur van MIROM, heeft
de hele geschiedenis van het warmtenet in Roeselare meegemaakt
vanaf de start in de tachtiger jaren tot en met
de bouw van een ORC voor gebruik van zomerwarmte en
de aansluiting van een nieuw wooncomplex vorig jaar. Genoeg
reden voor het bestuur van Warmtenetwerk om hem
het eerste exemplaar van het nieuwe boek te overhandigen.
Klaas de Jong Warmte in de nederlanden
12 WARMTENETWERK MAGAZINE

Klaas de Jong
Warmte in de nederlanden
Warmte- en Koudenetten in de praKtiJK
Slimme labelsprong met geothermie
Peter Heijboer, expert bij adviesbureau DWA, en Maurice
Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk, presenteerden
de uitkomsten van onderzoek van de werkgroep Techniek
& Innovatie naar warmtenetten in de bestaande bouw. De
sterke daling van de bouw van nieuwe huizen is een van de
belangrijkste redenen om te kijken naar de mogelijkheden
voor aansluiten van bestaande woningen. Uiteraard is het
potentieel met 7 miljoen bestaande woningen ook veel groter
dan dat van de nieuwbouw.
“De grote kansen liggen vooral bij blokverwarming, bestaande
flatgebouwen met een centraal ketelhuis”, stelt
Peter Heijboer. Veel woningcorporaties hebben zich gecommitteerd
aan een grote labelsprong voor hun huurwoningen.
Voor bestaande flatgebouwen is het veel slimmer om een
deel van die labelsprong te behalen met levering van duurzame
warmte dan alleen met gebouwgebonden maatregelen.
Om een oude flat naar label A te krijgen met alleen gebouwgebonden
maatregelen is een erg kostbare verbouwing
nodig, waarbij de bewoners tijdelijk ook nog elders moeten
worden ondergebracht. “Door alleen de kosteneffectieve
woningmaatregelen te nemen, zoals isolatieglas, spouwisolatie
en vervolgens de warmteopwekking te vergroenen
(met restwarmte, geothermie, etc.) kan je ook een label
A bereiken”, licht Heijboer toe. “Naast veel lagere investeringen
per woning heb je dan ook het voordeel dat de
bewoners gewoon kunnen blijven zitten.”
Warmte en emissierechten in ETS3
In 2013 voert de Europese Unie onder de naam ETS3 een
nieuw systeem voor de handel in emissierechten in. Het
nu geldende ETS2 is nog gebaseerd op historische rechten
maar bij de opvolger zal het gaan om rechten op basis van
benchmarking. Een andere grote wijziging is dat er voor opwekking
van elektriciteit geen gratis rechten meer worden
toegekend.
Een van de partijen die meegewerkt heeft aan de voorbereiding
van het nieuwe emissiehandelssysteem is onze deelnemer
Ecofys. Michiel Stork van dit bedrijf probeerde ons
tijdens de jaarbijeenkomst in te wijden in de geheimen van
ETS3. Dat begint al met de eigen vaktaal van de emissiehandel.
Zo is ‘carbon leakage’ een belangrijke kreet bij ETS3,
die voor buitenstaanders onbegrijpelijk is. Emissierechten
worden straks toegekend op basis van hoeveel CO die je per
2
eenheid product nodig hebt in een moderne fabriek, maar
dat is een probleem voor bedrijven die op de wereldmarkt
concurreren. Die zouden hun productie kunnen verplaatsen
naar een land buiten de EU en dan verplaatst de emissie
zich alleen maar. De emissie lekt weg naar buiten de EU
ofwel carbon leakage. Voor dergelijke bedrijven gelden andere
regels voor toekenning van rechten.
Een ander mooi vakwoord is ‘domestic offsets’. Het ETS
geldt alleen voor grotere installaties met een brandstofcapaciteit
van meer dan 20 MW en niet voor woonwijken
en kleinere bedrijven. Maar om iets te kunnen doen met
bijvoorbeeld het leveren van warmte door een fabriek aan
een woonwijk is het concept van domestic offsets bedacht.
Helemaal duidelijk zijn de regels hiervoor nog niet en bovendien
kan elke lidstaat hiervoor regels stellen. Bij de Nederlandse
politici is gelukkig aandacht voor dit onderwerp.
De stichting Warmtenetwerk wil in 2012 samen met Agentschap
NL werken aan kennisoverdracht over warmtelevering
en ETS3.
‘De mooiste projecten!
Innovatieve oplossingen!
Veel achtergrondinformatie ov
energie! Warmte in Europa!
Visie op de toekomst!
En nog veel meer!’
NR 12. WINTER 2012 13

Warmte, biogas, CO 2 en water uit GFT
Van GFT maak je compost, een mooie bodemverbeteraar
die ook nog eens helpt tegen het broeikaseffect door opslag
van koolstof. Maar de afvalverwerkers in Nederland investeren
de laatste jaren fors in vergisters om ook nog eens
biogas uit het GFT te bereiden.
Willem Elsinga van bureau Beleidsplanning & Innovatie
presenteerde op de jaarbijeenkomst dat er nog veel meer
mogelijk is. Hij adviseerde De Meerlanden in Rijsenhout bij
de ombouw van een simpele composteerinstallatie tot een
unieke installatie. Die levert niet alleen compost en biogas
maar ook warmte, CO en bruikbaar water. Warmte en water
2
worden teruggewonnen uit de nacompostering. De warmte
wordt geleverd aan kassen in de omgeving. Dat geldt ook
voor de CO die vrijkomt bij de opwerking van het biogas tot
2
autobrandstof voor de trucks van De Meerlanden.
Voor de winning van warmte uit de composteertunnel wordt
de lucht uit de tunnel over een kunststof warmtewisselaar
geleid. Door het broeien van de compost is die lucht niet
alleen erg warm maar ook verzadigd met waterdamp. Bij de
warmtewinning komt niet alleen warmte maar ook veel water
vrij. Daar is ook weer een bestemming voor. Het water
dat condenseert op de warmtewisselaar gebruikt De Meerlanden
in haar sproeiwagens.
Elsinga vertelde, dat de warmtebenutting vrij lastig is omdat
er in de zomer de grootste aanvoer van GFT is terwijl de
kassen juist in de winter de meeste warmte vragen. Dat probleem
wordt nu aangepakt in een volgende investering. Er
wordt een opslag voor warmte in een waterhoudende zandlaag
in de bodem gerealiseerd. Voor het eerst zal water met
een temperatuur van 55 tot 60 graden op 80 meter diepte in
de bodem worden opgeslagen. De Meerlanden moest hiervoor
een speciale vergunning krijgen, want normaal is de
opslag in de bodem beperkt tot een maximum van 25 °C.
“Maar dan heb je een warmtepomp nodig en die verbruiken
veel energie”, aldus Elsinga.
Opslag op hogere temperatuur is dan ook een uiterst interessante
ontwikkeling voor de warmtesector, die we in 2012
verder zullen volgen.
Stand van zaken en plannen vergisten gft
Door de bouw van vergisters zal er in 2015 bij de
meeste Nederlandse GFT-verwerkers al biogas worden
gewonnen, maar het potentieel voor CO -reductieis
2
veel groter, aldus Willem Elsinga. De meervoudige benutting
van stromen op De Meerlanden is daarvan een
mooi voorbeeld.
De presentaties van de jaarbijeenkomst zijn beschikbaar
op onze website www.warmtenetwerk.nl of
www.warmtenetwerk.be
14 WARMTENETWERK MAGAZINE

Grote belangstelling voor
Warmtenetwerk Vlaanderen
Er zijn nogal wat verschillen tussen de regelgeving op het gebied
van energie in Nederland en Vlaanderen. Een sterk groeiende
belangstelling voor warmtenetten in België maakte de oprichting
van een Vlaamse groep binnen de stichting Warmtenetwerk
noodzakelijk. Op 8 november was de startbijeenkomst bij onze
deelnemer MIROM in Roeselare. De zestien deelnemers aan deze
bijeenkomst kwamen uit heel verschillende sectoren. Alle spelers
op het gebied van warmte waren vertegenwoordigd vanaf
gemeentes tot aannemers en exploitanten van warmtenetten.
Er was grote overeenstemming over de noodzaak om actief te
worden voor het gebruik van restwarmte en duurzame warmte.
Net als tot voor kort in Nederland stimuleert de Belgische
overheid eigenlijk alleen de opwekking van groene stroom en
is warmte nog onbekend terrein. De stimulering van duurzame
elektriciteit met certificaten lijkt echter te kostbaar te worden.
Om de afspraak binnen de EU van 13 % duurzaam op eindverbruik
in 2020 te kunnen halen is inzet op warmte nodig.
De werkgroep wil met het Vlaams Energie Agentschap kijken
naar knelpunten in de huidige regelgeving. Vanuit Roeselare is
al één knelpunt opgelost. Het Vlaamse parlementslid Michèle
Hostekint, die ook voorzitter van de gemeenteraad van Roe-
Symposium in Vlaams Parlement op 27 januari:
Warmtenetten in Vlaanderen - Back to the future
Programma
12.30-13.00: Ontvangst met broodjes
13.00-13.10: Inleiding door dagvoorzitter
Michèle Hostekint
13.10-13.40: Technische evoluties in warmtenetten
Stijn De Roo, 3E
13.40-14.00 Het warmtebeleid in Nederland
Klaas de Jong, stichting Warmtenetwerk
Lokale cases in Vlaanderen
14.00-14.20: Restwarmtevalorisatie Haven van
Antwerpen
14.20-14.40: Warmtenet in de praktijk – case MIROM
14.40-15.00: HEAT – Energieclusters Antwerpen
selare is, zorgde ervoor dat de wettelijke verplichting om een
aardgasnet aan te leggen in een nieuwbouwwijk voortaan niet
geldt als er een warmtenet komt.
Waarschijnlijk zal MIROM als eerste van deze aanpassing in de
wet profiteren, want dit bedrijf wil een geplande wijk met 120
woningen aansluiten op haar warmtenet.
Er zijn naast het net in Roeselare bestaande warmtenetten in
Gent en Brugge en hier en daar kleine netten. Er lopen meerdere
plannen waaronder in Antwerpen en Leuven. Paul de Rache van
Havenbedrijf Antwerpen stelde dat hergebruik van restwarmte
met de invoering van de nieuwe Efficient Energy Directive een
harde noodzaak wordt voor de verdere ontwikkeling van industriegebieden.
Een tweede bijeenkomst met 25 deelnemers is onder voorzitterschap
van Koen van Overberghe op 21 december gehouden
in de Big Blue in Zaventem. De onjuiste verwerking van warmtelevering
in de EPB, de Vlaamse energieprestatienorm voor
gebouwen, is als belangrijkste knelpunt aangemerkt. Hier zal
in komende tijd aan worden gewerkt. Verder is het de bedoeling
is om in het voorjaar in Vlaanderen een warmtecongres te
organiseren.
De Vlaamse volksvertegenwoordigers Michèle Hostekint en Bart Martens hebben het initiatief
genomen voor een bijeenkomst over de kansen voor warmtenetten in Vlaanderen.
De organisatie wordt verzorgd door het discussieplatform voor duurzame ontwikkeling MIKADO.
15.00-15.15: Aanbevelingen vanuit het parlement voor
een doorbraak rond warmtenetten
Bart Martens,
Vlaams volksvertegenwoordiger
15.15-16.00: Paneldiscussie, moderator Bart Martens
16.00-16.15: Slotwoord
door minister Freya van den Bossche
16.15-17.00: Receptie
De toegang is gratis, maar inschrijving vooraf op
www.mikadoweb.be is noodzakelijk.
De bijeenkomst wordt gehouden in zaal de Schelp in het
Vlaams Parlement te Brussel.
NR 12. WINTER 2012 15

Studiereis naar Dresden 4-6 juni
Unieke stad met warm hart
De eretitel ‘Florence aan de Elbe’ kan de hoofdstad van
de deelstad Saksen weer met recht dragen na de voltooide
herbouw van de binnenstad met als hoogtepunt de
Frauenkirche. Maar Dresden heeft ook een warm hart als het
gaat om energie. Met 120.000 woningen en 5.700 zakelijke
panden aangesloten op het warmtenet van DREWAG is
warmtelevering dominant in deze stad met ruim een half
miljoen inwoners. De Technische Universiteit Dresden en
het researchinstituut ILK zijn actief met onderzoek en
ontwikkeling op het gebied van warmte- en koudetechniek.
Hotel de Saxe op koudenet Neumarkt
Op een schitterende locatie direct tegenover de beroemde
Frauenkirche staat Steigenberger hotel de Saxe. Evenals
de kerk en de andere gebouwen rond de Neumarkt is het
hotel een herbouwd monumentaal pand. Voor ons is het
ook om een andere reden een goede keus. Het hotel is
niet alleen aangesloten op het warmtenet van Dresden
maar ook op het koudenet Neumarkt dat in 2005 werd
aangelegd door DREWAG. De aansluiting van het hotel heeft
een koelvermogen van 550 kW. De koude wordt opgewekt
door absorptiekoelmachines die worden aangedreven door
warmte uit het warmtenet.
Bezoek aan energiebedrijf DREWAG
Het energiebedrijf voor de stad Dresden heeft 300.000
klanten en levert elektriciteit, aardgas, warmte, koude
en drinkwater. Het bedrijf verzorgt ook diensten zoals
thermografie, renovatie en beheer van verwarmingsinstallatie
en is actief met elektrische auto’s. DREWAG heeft een omzet
van een half miljard euro en is voor 90 % eigendom van de
stad Dresden en voor 10% van Thüga.
Bij ons bezoek aan DREWAG krijgen we presentaties over
het warmtenet van Dresden en over de ontwikkeling van
koudenetten, waaronder dat op de Neumarkt. Vervolgens
bezoeken we de warmtekrachtcentrale op biogas in de wijk
Klotzsche.
Dresden vanaf oever Elbe
Bezoek aan technische universiteit
Warmtenetten in Duitsland hebben een certificaat waarop
staat vermeld hoe de verhouding is tussen het gebruik van
primaire energie voor warmte uit een cv-ketel en uit het
betreffende warmtenet. Elk warmtenet heeft een certificaat
met primaire energie ratio (PER).De systematiek voor
berekening van de PER-waarde van een net is ontwikkeld
door de afdeling werktuigbouw van de technische
universiteit van Dresden. Certificering van warmtenetten
is een van de activiteiten van TU Dresden waar men ook
werkt aan onderzoeken op het gebied van warmte zoals het
project LowEx over warmtenetten op lage temperatuur.
Bezoek aan researchinstituut ILK
ILK Dresden is een onafhankelijk onderzoekinstituut
op het gebied van lucht- en koudetechniek met 120
medewerkers. Absorptiekoeling is een belangrijk thema bij
ILK en in het project COACh ontwikkelt men momenteel
absorptiekoelmachines met luchtgekoelde condensor.
Voor opslag van warmte en koude lopen meerdere projecten
zoals bereiding en opslag van vacuümijs en opslag van
warmte met PCM’s (phase change materials) voor hoge
temperaturen.
16 WARMTENETWERK MAGAZINE

Programma
Maandag
16.50 vertrek vanaf vliegveld Düsseldorf
• Diner in Sophienkeller
Dinsdag
• Bedrijfsbezoek DREWAG
• Excursie warmtenet Klotzsche met
groene warmte uit biogas
• Stadswandeling en diner
• Concert Sachsische Staatskapelle in de Semperoper
Woensdag
• Bezoek TU Dresden
• Bezoek researchinstituut ILK
19.50 aankomst op vliegveld Düsseldorf
Deelnamekosten
Voor deelname aan de studiereis betalen medewerkers van
deelnemende organisatie 875 euro per persoon en niet-leden
975 euro per persoon.
De prijs is inclusief vliegreis, hotel, ontbijt, lunch en diner,
excursies en een kaartje voor het concert in de Semperoper.
Dresden Courtyard
DREWAG
NR 12. WINTER 2012 17

Steun voor productie van
groene warmte
Subsidie voor productie van
warmte in de SDE
Lang was het Nederlandse overheidsbeleid bij duurzame
energie uitsluitend gericht op opwekking van elektriciteit.
Na de invoering van een warmtebonus bij elektriciteit
uit biomassa en subsidie voor groengas is in 2012 warmte
als nieuwe categorie ingevoerd in de SDE (Steunregeling
Duurzame Energie). De stichting Warmtenetwerk was in
2011 actief betrokken bij de marktconsultatie voor de
SDE 2012. Onze inbreng richtte zich op de berekening van
de correctiebedragen, de toevoeging van grootschalige
zonnewarmte en pyrolyse-olie en het gebruik van biogas.
Het ministerie van Economie, Landbouw & Innovatie heeft
voor 2012 tarieven vastgesteld voor warmte uit geothermie,
het stoken van vaste en vloeibare biomassa en biogas en
voor zonnewarmte. Daarnaast zijn ook tarieven vastgesteld
voor warmtekrachtkoppeling met geothermie, biomassa en
biogas. Opmerkelijk bij warmtekracht is dat elektriciteit en
warmte gesommeerd worden voor het basistarief. Daardoor
zijn elektriciteit uit biomassa en geothermie zonder
warmtebenutting niet meer haalbaar.
Omdat in 2012 er bij overtekening van het budget op
volgorde van laagste kosten per eenheid energie zal worden
afgehandeld, maken warmteprojecten goede kansen in
de SDE 2012. Productie van duurzame warmte is over het
algemeen goedkoper dan van elektriciteit en groen gas.
Aanvraagformulieren, regels en tarieven zijn te vinden op
www.agentschapnl.nl
Aanvragen in de eerste fase van de SDE kunnen vanaf 13
maart worden ingediend.
Excursie naar snoeihoutcentrale
Meerhoven.
Biocentrale Meerhoven
(foto Peter de Koning)
Vlaams Actieplan Groene Warmte
Evenals in Nederland was ook in Vlaanderen het beleid bij
duurzame energie volledig gericht op elektriciteit. Maar met
het Actieplan Groene Warmte wordt in 2012 in Vlaanderen
een begin gemaakt met steun voor de productie van groene
warmte. Door de Vlaamse Regulator voor de Elektriciteitsen
Gasmarkt (VREG) zullen jaarlijks twee calls worden
georganiseerd voor het indienen van projecten met een
warmtevermogen groter dan 1 MW. De maximale steun is 6
euro per MWh warmte.
Het Vlaamse actieplan ondersteunt niet alleen de productie
van duurzame warmte, maar ook de benutting van
restwarmte uit de industrie.
VITO heeft berekend dat groene warmte tweederde van de
doelstelling van Vlaanderen op het gebied van duurzame
energie zal verzorgen in 2020. België heeft binnen de EU
zich vastgelegd op een aandeel van 13 procent duurzaam op
het eindverbruik van energie.
Eindhoven levert al groene warmte
aan Essent
De gemeente Eindhoven heeft in 2011 in de wijk Meerhoven
een warmtekrachtcentrale gerealiseerd die snoeihout als
brandstof gebruikt. Op het congres van Warmtenetwerk met
de projectgroep Biomassa & WKK op 3 november was de
centrale al in proefbedrijf. Inmiddels levert de gemeente
Eindhoven groene warmte aan bestaande warmtenetten
van Essent Local Energy Solutions in Meerhoven en zal men
ook nieuwbouw in deze wijk aansluiten op de centrale.
Eindhoven maakt gebruik van de SDE-regeling van 2009,
waarin voor elektriciteit uit biomassa al een warmtebonus
was ingevoerd.
18 WARMTENETWERK MAGAZINE

Warmteleiding naar het hart van Milaan
Terwijl wij ons afvragen hoe je in een historische
binnenstad een warmtenet aanlegt, rolt het Italiaanse
energiebedrijf A2A in een razend tempo een warmtenet
uit in het oude Milaan. Met de aansluiting van het paleis
van justitie is men in 2012 de beroemde dom van Milaan
tot op 500 meter genaderd. Een forse leiding met een
diameter van 500 mm is aangelegd om de warmte van
het net van de wijk Canavese naar de binnenstad te
brengen. Die leiding heeft een behoorlijke lengte want
de afstand tussen warmtecentrale Canavese en de Dom is
hemelsbreed bijna vijf kilometer.
In 5 jaar van 265.000 naar 630.000
inwoners op warmte
De prestaties van A2A, dat ook warmtenetten bezit in
Brescia, Bergamo en Varese, zijn ronduit verbazingwekkend.
Aan het begin van de negentiger jaren startte men met
warmtelevering in Milaan en eind 2010 bediende men al
265.000 inwoners. In 2015 moeten dat er meer dan 600.000
zijn op een totale bevolking van 1,3 miljoen!
A2A is zowel in energie als afvalverwerking actief. Warmte
uit afvalenergiecentrales zorgt dan ook voor een groot deel
van de warmte in de warmtenetten van A2A. In Milaan
heeft men twee afvalenergiecentrales in bedrijf en er
is een nieuwe centrale in aanbouw. Maar op dit moment
zijn er verschillende warmtenetten die nog niet onderling
gekoppeld zijn. Dat gaat wel gebeuren maar nu heeft elk net
een eigen warmtecentrales en er worden nog wijkcentrales
bijgebouwd. Twee van deze wijkcentrales halen sinds enkele
jaren warmte uit water.
Canavese geraamte oude gasopslag. Dom van Milaan
Canavese: warmte uit water
De stad Milaan heeft een grondwaterprobleem. Dat is het
gevolg van een ongebreidelde onttrekking van grondwater in
de zeventiger jaren door bedrijven. De onttrekking is door
de overheid sterk ingeperkt, maar de waterhuishouding is
verstoord geraakt. Nu moet de gemeente een teveel aan
water wegwerken. In de warmtecentrale van Canavese
gebruikt men dit grondwater nu als warmtebron. De
temperatuur van het water is 15 ºC.
Een speciale warmtepomp met een warmtevermogen van
maar liefst 15.000 kW onttrekt warmte uit het grondwater
en brengt de warmte op een bruikbare temperatuur van
85 ºC. Deze bijzondere warmtepomp is het gebouwd door
het Zwitserse bedrijf Friotherm en is voorzien van een
centrifugaalcompressor met compressie in twee trappen.
Voor elke kilowattuur elektriciteit, die de compressormotor
verbruikt, levert de warmtepomp 3 kilowatturen warmte
op 85 ºC. Een indrukwekkende prestatie gezien de lage
temperatuur van de warmtebron.
Toch is de warmtecentrale van Canavese geen grote
stroomverbruiker, maar levert men juist elektriciteit
aan het net. Naast de enorme warmtepomp staan drie
warmtekrachtunits die gezamenlijk 15.000 kW elektrisch
vermogen kunnen leveren. De Rolls Royce gasmotoren
zijn evenals de warmtepomp in 2009 gebouwd en hebben
een bijzonder hoog elektrisch rendement van 47 % en
een moderne rookgasreiniging om de uitstoot van NOx te
minimaliseren. Het totaal energetisch rendement van
de warmtekrachtunits benadert 90 %. Dankzij het hoge
rendement van de gasmotoren heeft de elektriciteit voor de
warmtepomp een heel lage emissie van CO . 2
NR 12. WINTER 2012 19

Naast de warmtecentrale staan twee grote warmtebuffers,
die tijdelijke overschotten aan warmte kunnen opslaan.
De modern vormgegeven centrale en de warmtebuffers
vormen een fel contrast met het geraamte van een enorme
gashouder, waarin vroeger stadsgas werd opgeslagen. Het
geheel symboliseert het einde van het gastijdperk en de
toekomst van warmte.
Stad Milaan wil betere
luchtkwaliteit
De groei van het warmtenet is vastgelegd in een convenant
tussen A2A en de gemeente Milaan. Uiteraard spelen
energiebesparing en reductie van CO een belangrijke rol
2
voor de gemeente, maar verbetering van de luchtkwaliteit
is voor Milaan misschien wel de hoofdreden om over te gaan
op warmte. De stad ligt in de Povlakte waar alle kwalijke
stoffen uit schoorstenen blijven hangen bij mooi weer. Het
is wel aan A2A om de eigenaren van woningen, kantoren en
dergelijke te overtuigen van het nut van warmte. Maar als
je zoals het paleis van Justitie nog op olie stookt, is het wel
zo makkelijk en voordelig om op warmte over te gaan.
De groei van het warmtenet brengt ook een enorme
behoefte aan meer productievermogen voor warmte met
zich mee. A2A is nu van plan om een warmtetransportleiding
te leggen tussen de stad en haar grote elektriciteitscentrale
bij Milaan. Dat is een tracé van maar liefst 35 kilometer. De
centrale met twee gasturbines en een stoomturbine haalt
nu een elektrisch rendement van 55 %. Voor de aftap van
stoom voor het warmtenet wil men een extra stoomturbine
plaatsen om het verlies aan elektriciteitsproductie te
minimaliseren.
Centrale
Warmtebuffers
Warmtepomp
20 WARMTENETWERK MAGAZINE

Agenda 2012
26 januari Fernwärme-Forum Energiestragie Schweiz in Biel(CH)
www.fernwaerme-schweiz.ch
27 januari Symposium ‘Warmtenetten in Vlaanderen’ te Brussel
www.mikadoweb.be
31 januari Workshop ‘Kan groen gas nog concurreren met moderne WKK op biogas?’
www.biowkk.eu
2 februari Masterclass ‘collectieve warmte & koude’ te Rotterdam
www.masterclass.eneco-events.nl
6-10 februari Vakbeurs VSK 2012 in Jaarbeurs Utrecht
www.vsk.nl
14 februari Praktijkdag Bioenergie te Lelystad
met excursies naar warmtenetten in Lelystad en Zeewolde
www.praktijkdagbioenergie.nl
17 februari 1 e Geothermie Manifestatie in Delft
Congres over diepe aardwarmte in bestaande bouw
SKB, Platform Geothermie, Warmtenetwerk, TNO en TU Delft
http://skbodem.nl/project/42
1-2 maart GeoTherm expo & congres in Offenburg
www.geotherm-offenburg.de
21-22 maart Conferentie ‘Lokaal Duurzaam Energiebedrijf’ in Bunnik
www.iir.nl/energy/event
17-19 april Vakbeurs Energieeffizienz en AGFW-dagen in Erfurt(D)
Beurs over wkk, warmtenetten en decentrale opwekking en congres van
Duitse warmtenetvereniging AGFW
www.eneff-messe.de
26-27 april Congres ‘Renewable District Heating & Cooling’ in Kopenhagen
Euroheat & Power en Europees RHC Platform
www.conference2012.eu
3-4 mei Cogen Europe Annual Conference in Brussel
www.cogeneurope.eu
4-6 juni Studiereis Warmtenetwerk naar Dresden
www.warmtenetwerk.nl
25-27 juni AEBIOM European Bioenergy Conference in Brussel
www.aebiom.org/conference2012
NR 12. WINTER 2012 21

Deelnemersoverzicht 1 januari 2012
A Exploitanten van netten,
warmteproducenten en financiers
Afval Energie Bedrijf Amsterdam
Attero
AVR Van Gansewinkel
Cofely Energy Solutions
Cogas Duurzaam
Duurzame Energievoorziening Veenendaal-Oost
E.ON Benelux
Eneco Warmte & Koude
Essent Local Energy Solutions
GMB Beheer (cluster slibverwerking)
HVCenergie
ING Groen Financieringen
Milieuzorg Roeselaere en Menen (MIROM)
Mijnwater Heerlen
NUON Warmte
SITA ReEnergy
Stadsverwarming Purmerend
Twence Afval en Energie
WarmCO 2
Warmtebedrijf Rotterdam
Warmtenet Hengelo
D Adviseurs en ingenieursbureaus
ARN Remondis Consulting
Banning Advocaten
RTB De Beijer
Bird & Bird
CarbonMatters
CCS Cornelissen Consulting Services
Deerns
DOZ energieregie
Driven By Values
DWA installatie- en energieadvies
Ecofys
EDO Advies
Ekwadraat Advies
E-STER
Greenvis Energy Solutions
Grontmij Nederland
HoSt
IF Technology
Ingenia
Ingenieursbureau XYZ
Innoforte
KEMA
KIWA
De Kleijn Energy Consulting
De Klik
KWA Bedrijfsadviseurs
Liandon
Lievense
RebelGroup
Rotterdam Engineering
Roukema
Royal Haskoning
Sustas Management
T&A Survey
Tauw
Tebodin
Teus van Eck Klimaat & Energie
ToMM Advies
B Aannemers en installateurs
Baas
BAM Infratechniek
Denys
Dura Vermeer Ondergrondse Infra
Feenstra Warmte Totaal Zorg
Van Gelder KLM
GMB Beheer (cluster civiel)
A. Hak West
Van den Heuvel
Heijmans Infra Techniek
Joulz
Marconi Oranje
Nijkamp Aanneming
Siers Leiding- Montageprojecten
Strukton Worksphere
VB Projects
Visser & Smit Hanab
E Universiteiten en kennisinstituten
Avans Hogescholen
Deltares
Energieprojecten.com
Hogeschool Zuyd
KWR Water Cycle Research
TU Delft
Universiteit van Gent
Universiteit Twente
G (semi-) Overheden
Brabant Water
Gemeente Alkmaar
Gemeente Amsterdam
Gemeente Arnhem
Gemeente Breda
Gemeente Delft
Gemeente Dordrecht
Gemeente Eindhoven
Gemeente Groningen
Gemeente Haarlem
Gemeente Heerlen
Gemeente Leeuwarden
Gemeente Rotterdam
Gemeente Utrecht
Gemeente Zaanstad
Gemeente Zeewolde
Groningen Seaports
Provincie Gelderland
Provincie Noord-Brabant
Provincie Overijssel
Provincie Zuid-Holland
Stadsgewest Haaglanden
Waterbedrijf Groningen
C Fabrikanten en leveranciers
van componenten
BTG Bioliquids
Carrier Airconditioning
Danfoss Energie Systemen
Dyka
GEA Grasso
Geveke Technical Solutions
Greenchoice
Hermans Techniek
HR Wooncomfort
HSF
Isoplus Benelux
Kamstrup
Kapp Nederland
Korex Air-Sep
Landis+Gyr
LOGSTOR Nederland
NIBE Energietechniek
Profilplast Pipesystems
Redenko
Samson Regeltechniek
TCB
Thermaflex
Watts Microflex
Weijers Waalwijk
WILO Pompen
WMS Warmtemeterservice
F Woningcorporaties
Wonenbreburg
Ymere
H Brancheorganisaties
Cogen Nederland
Cogen Vlaanderen
Stichting Duurzaam Oosterhout
Koninklijke VNP
Vereniging Afvalbedrijven
Een beschrijving van alle deelnemende
organisaties met links naar de websites
vindt u op www.warmtenetwerk.nl en
op www.warmtenetwerk.be
22 WARMTENETWERK MAGAZINE

Kroonprins opent project
Waterschoon in Sneek
Op 18 november stelden prins Willem-Alexander en
burgemeester Apotheker formeel het project Waterschoon
in Sneek in bedrijf. Dit project voor 230 woningen in
de wijk Noorderhoek is een combinatie van decentrale
waterzuivering met opwekking van biogas en een warmteen
koudenet met opslag in de bodem.
Partners in het project zijn woningstichting De Wieren.
Het Sneker bedrijf DeSah, gemeente Súdwest-Fryslân,
Wetterskip Fryslân en de Stichting Toegepast Onderzoek
Waterbeheer (STOWA).
Ter gelegenheid van de inbedrijfname werd een symposium
georganiseerd waar professor Braungart, de bedenker van
cradle to cradle, één van de sprekers was.
Colofon
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting
Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om
het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik
van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het
Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding
voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en
voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website
www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw
gegevens aan info@warmtenetwerk.nl
Redactie
Klaas de Jong
Tjitske Ypma
Jet Ceelen
Willeke Brandsma
blz 10-11: Nationaal Expertisecentrum Warmte van Agentschap NL
e-mail: info@warmtenetwerk.nl
Tel +31 65515 6484
Postadres:
Energieprojecten.com
Oosterslag 4
NL 8385 GW Vledderveen Dr
Vormgeving
WOUWontwerp te Steenwijk
Bestuur Warmtenetwerk
Hans Buitenhuis, DWA installatie- en energieadvies
Secretaris Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam
Voorzitter Gijs de Man, Essent Warmte
Penningmeester Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland
Jan Rooijakkers, Vereniging Afvalbedrijven
Leo Wartna, Visser & Smit Hanab
Secretariaat st. Warmtenetwerk
Postbus 77
NL 1200 AB Hilversum
Tel +31 35 6838833
Deelname aan het Warmtenetwerk
Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties,
die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie
is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de
organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer
te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het
secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl
Overname van artikelen
Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust
bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk
en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met
bronvermelding.
www.warmtenetwerk.nl
www.warmtenetwerk.be
NR 12. WINTER 2012 23

WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie