Harderwijk en de Hanze Job Weststrate Dames en heren, Tijdens ...

Harderwijk en de Hanze
Job Weststrate
Dames en heren,
Tijdens de voorbereiding voor deze lezing stuitte ik op de internetpagina van het Hanzefestival
dat deze dagen in deze stad wordt gehouden, www.harderwijkhanzestad.nl. Behalve informatie
over het programma van het festival, een lijst van sponsors en een foto van het bestuur van de
stichting Harderwijk Hanzestad, prijkten daar op de homepage de volgende zinnen:
“In de late middeleeuwen was Harderwijk binnen het Hanzeverbond een belangrijke stad.
Archeologische opgravingen hebben recentelijk aangetoond dat de stad in die tijd een bestuurlijke
en economische spilfunctie vervulde. Het was bepaald geen toeval dat toen er in 1446 een
hoogoplopend conflict bestond tussen enerzijds de Noord-Duitse en anderzijds de Hollandse en
Zeeuwse Hanzesteden de onderhandelingen om een oplossing te vinden in Harderwijk werden
gevoerd. Na maandenlange gesprekken werd de Vrede van Harderwijk gesloten.”
Deze passage trof mij, om verschillende redenen, maar de belangrijkste daarvan is wel dat de site,
en het Harderwijkse Hanzefestival als geheel, getuigt van de behoefte om de eigen stad een grote
plaats toe te kennen binnen de geschiedenis van de Hanze. Dat is geenszins een exclusief
Harderwijks verschijnsel: in de IJsselstreek laten Zutphen, Deventer, Zwolle, Kampen en
Doesburg zich voorstaan op hun rijke Hanzeverleden, en de stad Oldenzaal bedient zich al jaren
van de slogan „Hanzestad Oldenzaal, glimlach van Twente‟, om toeristen aan zich te binden.
Over het noorden van Duitsland zwijg ik maar liever, waar autokentekens verwijzen naar een
hanzeatische identiteit (HH = Hansestadt Hamburg), een professionele voetbalclub Hansa
Rostock heet en een kogge in het clubembleem voert, een Hamburgse fabrikant van pleisters zich
al in de jaren ‟20 naar de Hanze vernoemde en een later heel groot geworden
luchtvaartmaatschappij, Lufthansa, precies hetzelfde deed. Heel veel steden, in Duitsland en
Nederland maar ook daarbuiten, pretenderen een rol van op zijn minst heel behoorlijke betekenis
te hebben gespeeld binnen de Hanze, maar dat is natuurlijk niet heel geloofwaardig. Niet iedere
stad kan even belangrijk zijn, of zijn geweest. De vraag is bovendien hoe je het relatieve belang
van een stad binnen een organisatie als de Hanze dan zou kunnen „meten‟. En misschien is

eigenlijk de echte kwestie of die hele vraag naar de hanzeatische importantie van een stad, in dit
geval Harderwijk, er wel toe doet.
Hoewel het verleidelijk en buitengewoon menselijk is om het verleden in competitieve termen te
bekijken – en dat gebeurt geregeld: „Kampen was in de veertiende eeuw veel groter dan
Amsterdam!‟, „De Nederlanders waren in de zeventiende eeuw de machtigste zeevaarders ter
wereld!‟, verdere variaties op het thema kunt u zelf wel bedenken – geloof ik niet dat een
dergelijke benadering ons een beter begrip van het verleden oplevert. Veel interessanter is het om
te zien hoe instituties, netwerken en structuren in het verleden vorm kregen, hoe historische
actores binnen deze kaders leefden en werkten, en hoe diezelfde historische actores met hun
optreden de instituties, netwerken en structuren weer veranderden.
Het is natuurlijk helemaal niet mijn bedoeling om hier, afgedaald uit de ivoren toren van de
academie, te komen vertellen wat er volgens de laatste wetenschappelijke inzichten allemaal niet
klopt aan een website die voor een groot deel de citymarketing van Harderwijk dient. Maar wat ik
wel wil doen is de plek die Harderwijk in de hanzeatische wereld innam in een bredere context
plaatsen, door in het hierna volgende uiteen te zetten wat, volgens de laatste wetenschappelijke
inzichten, de Hanze eigenlijk voor soort organisatie was en op welke manieren Harderwijk en de
Harderwijkers binnen die organisatie functioneerden.
De Hanze
De wortels van de Hanze lagen in het Oostzeegebied. Vanaf de twaalfde eeuw vestigden zich aan
de kust van de oostzee in groten getale Duitsers, afkomstig uit Westfalen – een aantal van de
steden die zij stichtten groeiden uit tot belangrijke commerciële centra. Lübeck, Rostock, Danzig,
Riga en Tallinn zijn daarvan de bekendste. De actieradius van de Noord-Duitse kooplieden
beperkte zich in eerste instantie voornamelijk tot het Oostzeegebied, waarbij de marktplaats
Visby op het eiland Gotland als belangrijkste marktcentrum gold. Om in het gebied veilig en
ongestoord te kunnen handelen, vormden de Duitsers genootschappen, die hanzes werden
genoemd, die gezamenlijke handelsreizen van kooplieden mogelijk maakten en zo gedeeltelijk
bescherming boden tegen de gevaren van roof en plunder in het buitenland.
Daarnaast probeerden de kooplieden van deze genootschappen hun juridische positie in
het buitenland zoveel mogelijk te versterken door met verschillende landsheren, zoals de
koningen van Denemarken, Noorwegen en Zweden, over privileges en handelsvoorrechten te

onderhandelen. Daarin slaagden ze, want in de loop van de twaalfde eeuw overvleugelden de
Duitsers hun Scandinavische en Slavische concurrenten in alle opzichten.
Langzaam maar zeker eigenden de Duitse handelaren, die uit Lübeck voorop, zich het
overgrote deel van de handel op Gotland toe en vervolgens ook van die op het schiereiland
Skåne, dat in de dertiende eeuw geleidelijk Visby afloste als centrum in de Oostzeehandel, met
een tweetal jaarmarkten die voor een groot deel waren gebaseerd op een uitzonderlijke
omvangrijke haringhandel. Het schiereiland ontwikkelde zich snel tot een belangrijke
omslagplaats in het handelsverkeer tussen Oostzee en West-Europa.
In de dertiende eeuw breidde de Duitse handel zich uit tot buiten het Oostzeegebied, tot
in Engeland bijvoorbeeld, waar overigens al sinds de twaalfde eeuw Keulse handelaren een groot
aandeel hadden in de wijnhandel en de handel in ijzerwaren. Vanaf de vroege dertiende eeuw
voegden zich steeds meer Noord-Duitse handelaren uit plaatsen als Bremen, Hamburg, Lübeck
en Stralsund bij hen. Zij voerden voornamelijk producten uit het Oostzeegebied en Noord-
Europa aan, zoals was, bont, hout, haring, stokvis en levertraan, terwijl ze vanuit Engeland wol,
lakens en zout exporteerden. In de handel met Vlaanderen leverden deze dezelfde
Oostzeeproducten, aangevuld met bier uit Hamburg en Bremen, terwijl ze als retourlading
hoofdzakelijk Vlaamse lakens vervoerden. Zeker vanaf het einde van de eeuw was op deze
manier een systeem van geregelde goederenuitwisseling tussen het Oostzeegebied en Noord-
West- Europa ontstaan, dat voor een groot deel in handen was van Noord-Duitse kooplieden.
In alle belangrijke handelsplaatsen buiten het Duitse Rijk verwierven en benutten Duitse
kooplieden vanaf de dertiende eeuw speciaal voor hen afgekondigde handelsvoorrechten en
privileges. Voor de verschillende landsheren was het aantrekkelijk om op deze manier handel te
stimuleren, omdat ze zo hun fiscale basis vergrootten en bovendien gebruik konden maken van
kredieten die de kapitaalkrachtige Duitse kooplieden hen konden verstrekken. In de privileges
omschreven de machthebbers de gemeenschap van Duitse handelaren in diverse termen, maar de
teneur van de stukken was dezelfde: ze verleenden voorrechten aan de Duitse koopman, die ook
wel werd aangeduid met het inwisselbare begrip Duitse Hanze. Het gezamenlijk benutten van
deze „Duitse‟ voorrechten was de kiem voor de organisatie in Hanzeverband, of in de woorden
van de eminente Hanzeonderzoeker Walther Stein: „Hanse war der Fernhandler der die Rechten
des [deutschen] Kaufmanns im Ausland wahrgenomen hat (…)‟.
In Londen, Brugge, Novgorod en Bergen nam de beschermde rechtspositie van de Duitse
handelaren tussen 1250 en 1350 de vaste vorm aan van een kontor, een permanente
handelsnederzetting van Duitse kooplieden, met een behoorlijke graad aan interne organisatie.
Een kontor bestond meestal uit een eigen hof, waarbinnen de eigen Duitse rechtsgewoonten

golden, waar de kooplieden in ieder geval over lage en soms zelfs over hoge rechtspraak
beschikten en dat dienst deed als vergaderruimte, tijdelijke verblijfplaats, en als opslagplaats voor
handelswaar. Brugge vormde hierop een uitzondering. De Duitse gemeenschap had zich daar wel
in een kontor georganiseerd, maar bezat er lange tijd geen eigen onroerend goed; kooplieden
woonden verspreid door de stad en voor vergaderingen deed men een beroep op de refter van
het Karmelietenklooster van die stad.
Alle kontore werden bestuurd door een college van oldermannen die werden gekozen
door de gemeenschap van handelaren die in het kontor actief was. De positie van deze
handelsnederzettingen in het hanzeatische systeem was tweeledig: enerzijds waren ze gevestigd in
grote plaatsen die op zichzelf een grote afzetmarkt waren en tevens de uiterste grenzen vormden
van het gebied waarbinnen de Duitse koopman een beschermde rechtspositie genoot. De
kontore waren hierdoor min of meer de eindpunten van de handel tussen het Oostzee- en
Noordzeegebied, dat bij uitstek Duits arbeidsterrein was. Aan de andere kant konden
Hanzekooplieden via de kontore handelscontacten aanknopen met kooplieden uit verder weg
gelegen marktgebieden om zo ook met hen tot een geregelde goederenuitwisseling te komen.
Brugge en Londen verbonden de Hanze onder meer met Frankrijk en het Middellandse-
Zeegebied die wijn en luxeproducten als zuidvruchten leverden, terwijl Novgorod de poort
vormde voor het zeer uitgestrekte Russische achterland, dat vooral van groot belang was als
leverancier van pelzen. Bergen was een uitzondering, want hoewel deze plaats door haar aanbod
aan stokvis een vitale rol speelde in de handel tussen het Oostzeegebied, Engeland en
Noorwegen, vormde ze in veel mindere mate een punt van aanknoping aan een achterland van
betekenis.
Nederlandse Hanzesteden
Verschillende Nederlandse steden verwierven al vroeg in de veertiende eeuw privileges in het
Oostzeegebied. Kampen beschikte zelfs al in de dertiende eeuw over voorrechten in Denemarken
en Noorwegen en kreeg in 1307 als eerste Noord-Nederlandse stad bevestiging van het recht op
een eigen vitte, of handelsnederzetting, op Skåne , dat zoals gezegd vooral van groot belang was
als centrum van haringvisserij en -handel. In het jaar 1316 ontvingen Zutphen en – daar zijn we
waar we moeten wezen - Harderwijk het recht op een vitte inclusief uitgebreide
handelsvoorrechten in 1316. Staveren volgde in 1326 en in het spoor van de Oost-Nederlandse
kooplieden volgden Hollanders en Zeeuwen, die zeker vanaf de jaren vijftig van de veertiende
eeuw over een vitte beschikten op Schonen. Ook in Noorwegen ontvingen de steden privileges:
Harderwijk bijvoorbeeld verkreeg in 1343 samen met Zutphen het recht van de Hanzekoopman,

in Bergen, hét centrum van de stokvishandel in de late middeleeuwen, waar Kampen en Deventer
al eerder vergelijkbare rechten hadden ontvangen.
Haring en stokvis: het zal u niet verbazen dat we met deze handelswaar tot de essentie
van Harderwijks handelen binnen de Hanze zijn beland. Ook in de late middeleeuwen draaide de
Harderwijker export vooral om vis. Harderwijk had mogelijk al in de vroege veertiende eeuw van
de Gelderse graven het recht op de visstapel gekregen, dat inhield dat alle vis die tussen Muiden
en Kampen aan land werd gebracht in Harderwijk moest worden verhandeld. Halverwege de
vijftiende eeuw werd dat privilege nog eens bevestigd – overigens claimde van Hollandse kant
Naarden hetzelfde recht. Hoe dwingend Harderwijk zijn rol als visstapel kon uitoefenen, is niet
helemaal duidelijk, maar dat het een centrale functie had in de interregionale vishandel is
overduidelijk: niet alleen de opbrengsten van de Zuiderzee- en Noordzeevisserij kwamen er aan
land en werden vanuit Harderwijk verhandeld, maar dus ook haring en stokvis die vanuit
Scandinavië werd aangevoerd. Harderwijkers herexporteerden de vis, vooral naar Vlaanderen en
Keulen en het Rijnland. Voor die laatste bestemming nam men in het algemeen eerst de landweg
dwars over de Veluwe naar Arnhem, en van daaruit ging het dan rivieropwaarts richting Keulen.
Het waren de belangen in de visserij en vooral de vishandel, het zeker stellen van de toevoer van
kwaliteitsharing uit Skåne , en in mindere mate van stokvis uit Noorwegen, die de Harderwijkers
als vanzelf in de hanzeatische invloedssfeer bracht.
Bond of belangengemeenschap?
Terug nu naar de aard en kenmerken van de Hanze als commerciële organisatie. Duidelijk moge
zijn geworden dat de bescherming van de rechtspositie in den vreemde de basis vormde voor
nadere samenwerking tussen de moedersteden van de kooplieden, waarbij het kapitaalkrachtige
Lübeck vaak een voortrekkersrol vervulde. De Hanze was dus een commerciële
belangengemeenschap, een samenwerkingsverband gebaseerd op de gezamenlijke behartiging van
handelsbelangen, op de gezamenlijke bescherming van geprivilegieerde handelsposities in het
buitenland. Dat is niet hetzelfde als een machtige bond van handelssteden. Een stedenbond in
formele zin was de Hanze namelijk zeker niet, want ze was niet met een verbondsbrief in het
leven geroepen en haar rechtsregels en structuur bleven tot in de vijftiende eeuw grotendeels
ongecodificeerd. Ook stonden de Hanze in deze periode geen gemeenschappelijke kas, geen
eigen bestuursapparaat, geen eigen beambten en geen eigen zegel ter beschikking. Het enige
orgaan dat een zekere mate van beslissingsbevoegdheid over de gemeenschap bezat, was de
Hanzedag, de algemene vergadering van de Hanzesteden. Op een dergelijke bijeenkomst
bespraken de steden de onderlinge verhoudingen tussen Hanzekooplieden en -steden en de

handelsbetrekkingen met het buitenland, maar de besluiten die een dergelijke vergadering
opleverde, waren niet per se bindend.
De vertegenwoordigers van de steden behielden zich het recht voor de besluiten ad
referendum te nemen, dat wil zeggen dat ze tijdens de besprekingen een voorlopig standpunt in
konden nemen om pas na ruggespraak met de raad van hun moederstad definitief stelling te
nemen. Allereerst behartigden de vertegenwoordigers namelijk de specifieke belangen van hun
eigen stad en alleen als die in het geding waren, verschenen ze op een Hanzedag. Hierdoor
was het moeilijk om besluiten door te voeren op het niveau van de gehele Hanze en eigenlijk
lukte dat alleen in de zeldzame gevallen waarin de belangen van de verschillende afzonderlijke
steden of regionale stedengroepen overduidelijk overeenkwamen.
Deze geringe graad van vaste organisatie weerspiegelde zich in de kwestie van de
verwerving van het lidmaatschap van de Hanze. Tot het einde van de veertiende eeuw bestonden
daarvoor, buiten het toebehoren aan het Duitse Rijk, nauwelijks formele criteria. De steden
waarvan de inwoners al van oudsher de rechten van de Duitse koopman gebruikten en aan
hanzeatische handel deelnamen, waren automatisch deel van de Hanze; ze waren er als het ware
„ingegroeid‟. Grote steden als Lübeck en Hamburg en in het westelijke Hanzegebied Deventer,
Zutphen en Harderwijk zijn typische voorbeelden hiervan. Zonder formele opname maakten zij
vanaf het midden van de veertiende eeuw als vanzelfsprekend onderdeel uit van de Hanze.
Aan het einde van de veertiende eeuw ontstond een tweede, meer formele manier van
lidmaatschapsverwerving. Beducht op het behoud van de exclusiviteit van haar eigen
rechtspositie en de toenemende concurrentie van Engelse en Hollandse handelaren die zich
steeds onafhankelijker opstelden in de Oostzeehandel, begon de Hanze haar eigen ledental
duidelijker af te bakenen. Om (opnieuw) tot de Hanze te kunnen behoren, moest een stad vanaf
dat moment een formele aanvraag indienen, waarover vervolgens op een Hanzedag
beslist werd. Deze formalisering had vooral betrekking op steden uit het westelijke Hanzegebied.
Zo probeerden Arnhem in 1380 en Nijmegen in 1387 een plaats in de Hanze te verwerven, maar
vooralsnog zonder succes. In 1402 lukte het Nijmegen wel, maar Arnhem moest nog tot 1437
wachten.
De opnameprocedure van Nijmegen maakt wel heel wat duidelijk over de
vanzelfsprekendheid waarmee Harderwijk deel uitmaakte van de gemeenschap van Hanzesteden.
Toen Nijmegen in 1387 zijn verzoek tot opname richtte aan de steden die in Lübeck op een
Algemene Hanzedag waren verzameld, besloot de vergadering dat Deventer, Zutphen en
Harderwijk als leden van de gemeenschap hun oordeel over de Nijmeegse aanvraag dienden te

vellen. Een duidelijker blijk van de eenduidige hanzeatische status van Harderwijk kan eigenlijk
niet worden gegeven.
Die positie wordt in de veertiende-eeuwse bronnen verder bevestigd. Harderwijk maakte
zonder problemen gebruik van de hanzeatische privileges in Vlaanderen en Skåne – toen in
1359 als gevolg van een conflict tussen de Hanze en Vlaanderen een lijst werd opgesteld van
hanzeatische goederen die door de Vlamingen waren geroofd en geconfisqueerd, prijkten daarop
volkomen vanzelfsprekend ook burgers van Harderwijk, als kooplieden die de hanzeatische
voorrechten gebruikten.
Ook als Harderwijker belangen in het Oostzeegebied met voeten werden getreden, kwam
de stad in actie, samen met andere Hanzesteden. Het meest pregnante voorbeeld daarvan treffen
we aan in de jaren 1360. De Deense koning Waldemar IV veroverde namelijk in het begin van de
jaren 1360 het schiereiland Skåne en zette gelijk daarna pogingen om de Hanzesteden daar uit
hun bevoorrechte positie te stoten, ten faveure van kooplieden uit zijn eigen rijk. De agressie van
Waldemar lokte dan ook een militaire actie uit van de zijde van de Hanzesteden, die na een
moeizaam begin van de strijd de Deense koning en zijn bondgenoten op de knieën kregen.
Onder de begunstigden in de wapenstilstand somden de Denen onder meer op: „[…] an der
Sudersee: Campen, Dheventer, Utrecht, Swolle, Haslet, Grønyngen, Cyrixee, Brele, Middelborgh,
Arremude, Herderwiik, Sutphen, Elleborgh, Stovern, Dordrecht, Amsterdamme […]‟. Koning
Hakon VI, de Noorse bondgenoot van Waldemar, had enkele maanden daarvoor al een
vergelijkbare overeenkomst gesloten, onder meer met, en ik vertaal vanuit een Scandinavisch
potjeslatijn: „de stad Kampen, de Zeeuwse steden te weten Zierikzee en Brielle, de Hollandse
steden Dordrecht en Amsterdam, de Gelderse steden Zutphen, Harderwijk, Elburg en Deventer,
en ook Staveren‟.
Ook hier: Harderwijk was actief onderdeel van de hanzeatische gemeenschap. Samen met Elburg
had het een klein contingent militairen afgevaardigd in de strijd tegen de Deense en Noorse
koningen, en als beloning daarvoor werd de stad expliciet opgenomen in de vredesverdragen en
privilegeverleningen die daarbij hoorden. En eigenlijk veranderde hieraan weinig tot en met de
zestiende eeuw: de stad was onbetwist hanzeatisch. Na 1450 neemt de Harderwijkse activiteit op
het niveau van de Hanze als geheel snel af. De stad was daarvoor al zuinig met het sturen van een
afvaardiging naar de algemene Hanzedagen – meestal liet men zich vertegenwoordigen door
Zutphen, Deventer of Kampen, maar vanaf de tweede helft van de 15 e eeuw zag men in
Harderwijk vrijwel geheel af van het bezoek van Hanzedagen. Maar op regionaal niveau bleef
Harderwijk nog steeds mee aan overleg en beleidsvorming in Hanzekring, zonder daarbij

overigens een leidende rol te nemen. Uit de 16 e eeuw kennen we een aantal lijstjes van
belastingafdrachten van Hanzesteden: [slide 10] Harderwijk komt daar niet als een grote speler
uit, maar eerder als middenmoter – het droeg telkens minder bij dan Deventer en Kampen, maar
meer dan Groningen en Doesburg. Gaandeweg de zestiende eeuw betekende het
Hanzelidmaatschap ook steeds minder, omdat de verzamelde Hanzesteden uiteindelijk de
concurrentieslag met de economieën van de opkomende natiestaten als Holland en Engeland.
Maar het is belangrijk om te bedenken dat het behoren tot de Hanze was niet beslissend in de
keuzes die het Harderwijkse stadsbestuur maakte op economisch gebied: altijd kwam eerst het
eigenbelang, en als dat overeenkwam met dat van andere Hanzesteden, dan was er basis om te
handelen. Vaak overlapten die belangen elkaar helemaal niet zo duidelijk. Laat ik u daarvan een
helder voorbeeld geven, uit de jaren rond 1463. In dat jaar kwam een al jaren sluimerend conflict
tussen een aantal Hollandse steden aan de ene kant en Deventer aan de andere kant tot
ontbranding. De inzet van dit conflict was onder meer de inhoud van de botervaten op de
jaarmarkt in Deventer en over de wens van de Hollandse steden om, net als Amsterdam, in
Deventer tolvrijheid te verkrijgen voor de boterhandel. De strijd liep zo hoog op dat de
Hollandse landsheer Filips de Goede in 1463 en in 1464 tot twee keer toe een handelsverbod op
Deventer afkondigde. Om de Hollandse handel met het Duitse achterland zeker te stellen ging
men wel op zoek naar een alternatief voor de Deventer jaarmarkt en al in 1463 probeerde men
Harderwijk uit, dat er geen enkel probleem mee leek te hebben dat het op die manier mede-
Hanzestad Deventer in de weg zat. Ook de hanzeatische collega‟s uit Keulen bleken hierover
geen enkele scrupules te hebben: zij waren het die en masse hun boterhandel in Harderwijk
afwerkten in 1463. Dat Harderwijk als marktstad uiteindelijk niet aan de behoeften bleek te
voldoen, is secundair: wat ik maar wil betogen is dat het gebruik van Hanzevoorrechten binnen
een specifieke context niet moet worden verward met een vergaande loyaliteit tegenover de
gemeenschap van Hanzesteden. De afweging voor iedere stad was telkens die van eigenbelang
versus gemeenschappelijk belang. De uitkomst daarvan was per geval verschillend.
De Hanze in het hier en nu
En vandaag de dag? De Hanze is in Nederland het domein van steden en stadjes in Oost- en
Noord-Oost-Nederland geworden. Zij hebben zich een hanzeatisch verleden en een
bijbehorende historische identiteit toegeëigend en ontwikkelen die steeds verder. Dit festival is er
een uiting van. Toch is dat niet helemaal vanzelfsprekend. In de opsomming van de deelnemers
van de strijd tegen koning Waldemar figureerden ook Amsterdam, Dordrecht, Zierikzee, Den

Briel en Middelburg. Zij worden tegenwoordig echter in het algemeen niet of nauwelijks als
Hanzesteden gezien. Omdat zij de hanzeatische gemeenschap vanaf het jaar 1400 langzaam maar
zeker de rug toekeerden heeft de Hanze geen enkele plaats heeft gekregen in het Hollandse en
Zeeuwse historische zelfbeeld.
Hoe anders is dat in Oost-Nederland, en dan vooral in de IJsselstreek. Neem nu de bouw
van de Kamper kogge. In de jaren negentig heeft men in Kampen het initiatief genomen om een
reconstructie te bouwen van een veertiende-eeuwse kogge, het koopvaardijschip dat zo sterk
wordt geassocieerd met de handel van de Hanzesteden in de late middeleeuwen. Die associatie
van de kogge met de Hanze is op zichzelf al een voorbeeld van een „invented tradition‟, want
kogges en kogge-achtige scheepstypen werden niet alleen door Hanzeschippers gebruikt maar net
zo goed door Vlamingen, Fransen en Engelsen. Dat doet echter niet zozeer ter zake. Belangrijker
is dat de reconstructie en tentoonstelling van het schip voor een groot publiek de indruk bevestigt
van een roemrucht Kampens Hanzeverleden.
Dat steden als Deventer, Kampen of Zwolle zich een Hanze-identiteit aanmeten, heeft
goede historische gronden. Gek genoeg doen echter ook plaatsen met een heel geringe bijdrage
aan de historische Hanze hetzelfde. Groningen bijvoorbeeld doopte zijn HBO-instelling de
Hanzehogeschool, maar nog niet zo lang geleden zijn twee historici gekomen tot de slotsom dat
de stad Groningen binnen de Hanze maar zeer bescheiden opereerde. Een ander voorbeeld is
Oldenzaal. Wie dat Twentse stadje binnenrijdt, wordt verwelkomd met een bord waarop het zich
afficheert als „Hanzestad Oldenzaal - de glimlach van Twente.‟ In 1999 werd koningin Beatrix
zelfs speciaal per helikopter Oldenzaal binnengevlogen om het startschot te geven voor de daar
georganiseerde Internationale Hanzedagen, een modern equivalent van de middeleeuwse
Hanzevergaderingen. De beelden haalden het NOS Journaal en dat was natuurlijk precies de
bedoeling.
Met de Internationale Hanzedagen kom ik op een andere manier waarop het historische
„merk‟ Hanze tegenwoordig wordt geïnstrumentaliseerd. Op deze moderne Hanzedagen, die voor
het eerst werden georganiseerd in 1980 op initiatief van de stad Zwolle, komen in beginsel
vertegenwoordigers van voormalige Hanzesteden bijeen, om onderlinge contacten aan te knopen
en te onderhouden. De dagen dienen dus de internationale samenwerking tussen diverse
Europese regio‟s, op politiek, economisch en cultureel terrein. Het initiatief is zeer succesvol:
ondertussen hebben zich 173 steden uit 15 Europese landen bij de moderne Hanze aangesloten.
Ook burgemeester en wethouders van Harderwijk geven op deze bijeenkomsten regelmatig acte
de presence. Door het succes is het begrip Hanze wel verworden van vlag die de lading dekt tot
schaamlap, want intussen kent de Nieuwe Hanze leden uit Engeland, België, IJsland, Zweden,

Denemarken en Rusland. Al deze regio´s zijn in de middeleeuwen weliswaar bezocht door
Hanzekooplieden, maar Hanzesteden lagen er niet. Het verleden is ondergeschikt gemaakt aan
doelstellingen uit het heden, zoals zo vaak.
De Europese Unie heeft de Hanze eveneens ontdekt als bindmiddel. Nadat al eerder in
Europees verband initiatieven voor samenwerking met de voormalige communistische staten in
het Oostzeegebied het woord Hanze in de titel meekregen, ging in 2004 Hansepassage van start,
een zogeheten Interreg IIIc-project, ´created to build up strong multilateral partnerships´, op het
gebied van politiek, milieubeleid, infrastructuur, handel, kennisoverdracht enzovoort. Ook in dit
geval correspondeert de historische titel van het project maar losjes met de historische
werkelijkheid: het project wordt geleid door de provincie Groningen, onder de deelnemers zijn de
provincie Drenthe, de regio Yorkshire and Humber en het district Haute-Normandie. Noord-
Holland doet overigens eveneens mee en dat is dus historisch meer gerechtvaardigd dan men zelf
misschien doorheeft.
En tenslotte: hoe past Harderwijk hier nu precies in? Het heeft zijn Hanzeverleden eigenlijk nog
maar net ontdekt en dit Hanzefestival is een eerste grootschalige uiting van dat besef. Het moge
duidelijk zijn geworden dat daar, anders dan bij menig andere stad, in historisch opzicht heel wat
voor te zeggen is: Harderwijk was in de late middeleeuwen met recht een Hanzestad, op basis
vooral van zijn belangen in de vis. Was het een „belangrijke stad‟ in de Hanze? Niet op
internationaal niveau, daar waren steden als Lübeck, Hamburg en Keulen de grote spelers, met
vanuit de Nederlanden sporadisch een rol voor Kampen of Deventer. Maar onbetekenend was de
stad tot het midden van de 15 e eeuw ook niet – het besliste mee over toe te laten leden, het vocht
mee tegen onwillige vorsten, kortom, de stad en zijn inwoners waren volwaardig onderdeel van
het commerciële en handelspolitieke netwerk van de Hanze. In de 15 e eeuw nam de internationale
bemoeienis van Harderwijk snel af, maar op het regionale niveau van het Keulse Kwartier bleef
de stad actief tot ver in de 16 e eeuw.
Daarover is nog veel onbekend en onbeschreven – in de aanloop van deze lezing stuitte
ik op een profielwerkstuk Geschiedenis van Mark Dollekamp en Matthijs Korevaar, leerlingen
van het Christelijk College Nassau Veluwe, over de Harderwijkse Hanzegeschiedenis. Zij stelden
een beetje verbaasd en volkomen terecht vast dat eigenlijk niemand zich tot nu toe serieus met
het Hanzeverleden van Harderwijk heeft beziggehouden. Wellicht komt daar nu verandering in.
Dit Hanzefestival kan een eerste stap zijn in het aanwakkeren van de belangstelling, en een
tweede stap is inmiddels gezet door het Noord-Veluws Streekarchief – zij hebben het initiatief op
zich genomen om de jaarlijkse conferentie van de eerbiedwaardige Hansischer Geschichtsverein

in naar Harderwijk te halen. Het is vast wat overdreven om in deze academische Tagung een
herleving van de tijden van Harderwijks Universiteit te zien, maar hopelijk zal het de studie naar
Harderwijks Hanzeverleden, zowel op lokaal vlak als in een bredere context, stimuleren. Dat
verdient deze Hanzestad.
Deze lezing is ten dele gebaseerd op passages uit:
Job Weststrate, „Des kopmans Hense ende vriheden‟. Organisatie en structuur van de Hanze,
ca.1300-ca.1450, Leidschrift 15-2 (2000).
Job Weststrate, „De Hanze, historisch fenomeen en city marketing tool‟, Madoc. Tijdschrift over de
middeleeuwen 22-4 (2008) 254-263.
Zie ook de literatuurverwijzingen aldaar.