Nieuwe Verdienmodellen voor maatschappelijke initiatieven

Nieuwe Verdienmodellen voor 

maatschappelijke initiatieven 

Eindrapportage 

Een project van GreenWish 

in opdracht van het programma 

Leren voor Duurzame Ontwikkeling 

van Agentschap NL 

april 2012.

Inhoudsopgave 

Samenvatting ........................................................................................................................................ 3 

1. Inleiding .......................................................................................................................................... 7 

2. Crowdfunding ................................................................................................................................ 9 

3. Nieuwe coöperaties.................................................................................................................... 13 

4. Complementaire economie ....................................................................................................... 16 

5. Revolving fund............................................................................................................................. 19 

6. Nieuwe instrumenten van de filantropische sector................................................................ 22 

7. Tot slot: combinatie/groeimodel................................................................................................ 23 

Bijlage 1: het Crowdfunding experiment. ........................................................................................ 24 

© Programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling, GreenWish 2012 

2

Samenvatting 

In de zomer van 2010 is GreenWish in opdracht van Leren voor Duurzame Ontwikkeling gestart 

met het project “Nieuwe verdienmodellen voor maatschappelijk initiatief”. Aanleiding was de 

constatering dat veel maatschappelijke initiatieven na een geslaagde start – dikwijls met behulp 

van (project)subsidie – alsnog stranden door geldgebrek. 

Eerst is geïnventariseerd welke verdienmodellen en vormen van financiering er in dit veld in 

ontwikkeling waren en hoe die aansloten bij de behoefte van maatschappelijke initiatieven. 

Naast eigen onderzoek zijn een tweetal quickscans uitgevoerd door studenten van de minor 

Fundraising, Grantmaking & Sponsoring van Hogeschool Windesheim 1 . Maar het belangrijkste 

was het volgen van en meewerken aan een aantal praktijkexperimenten op het gebied van: 

1. Crowdfunding 

2. Nieuwe coöperaties 

3. Complementaire munteenheid 

4. Revolving funds 

5. Fondsen voor sociaal ondernemers 


“Vele kleintjes maken één grote”, dat is het principe van crowdfunding. Door mensen vanuit en 

via het eigen netwerk te vragen om per persoon een klein bedrag te investeren of schenken kan 

(een deel van) de benodigde investering bij elkaar worden gebracht. 

Crowdfunding wordt in drie vormen gebruikt: 

1. Geefgeld. Feitelijk een door Internet ondersteunde manier van donaties werven. 

Voorbeelden: Microgiving.com; 1%club.nl; PIFworld.com. 

2. Leengeld. Mensen investeren risicodragend mee of lenen op vooraf bepaalde 

voorwaarden. 

Voorbeelden: Crowdaboutnow.com, WeKomenErWel.nl, Symbid.nl en 

Share2Start.com. 

3. Supportmodel. Mensen geven geld en krijgen daar iets in natura voor terug. 

Voorbeelden: AfricaUnsigned.com, Kickstarter.com, BoerzoektBuur.nl 

De website www.smartermoney.nl van Gijsbert Koren geeft een uitgebreid overzicht van 

verschillende vormen en sites. 

Voor- en nadelen voor maatschappelijk initiatief en sociaal ondernemerschap. 

Voordelen Nadelen 

Financiering vinden voor investeringen Kost veel tijd en eigen inspanning, zonder 

die door de traditionele financiers te 

risicovol of niet interessant gevonden 

worden. 

garantie op succes 

Grote betrokkenheid investeerders, zij Moeilijk om je eigen netwerk om geld te 

worden ook klanten en ambassadeurs vragen 

Financiering en marketing tegelijkertijd Grotere morele verplichting tot succes 

Maakt voor anderen zichtbaar dat er Als het niet lukt is dat ook voor iedereen 

draagvlak is voor het initiatief 

zichtbaar 

1 De toepasbaarheid van de coöperatie als verdienmodel voor duurzame initiatiefnemers 

Adviesrapport en Onderzoeksrapport, Rianne Steenbergen e.a., Chr. Hogeschool Windesheim 2011; 

Crowdfunding Onderzoeksrapport, Meriam v.d. Spek e.a., Chr. Hogeschool Windesheim 2011. 


3

Rol van de overheid. 

Crowdfunding is niet alleen een manier om in een economisch moeilijke tijd toch financiering te 

vinden voor maatschappelijke initiatieven en startende sociaal ondernemers, het is een vorm 

van “participatieve democratie”: “stemmen met je portemonnaie”. 

Van overheid en toezichthouders vraagt dit dat zij ruimte scheppen zonder zich afzijdig te 

houden. 

Dat wil zeggen: 

- kennis over crowdfunding bij de overheid en toezichthouders vergroten en ontwikkelen, (zie 

Raad voor de Financiële Verhoudingen 2 ) door onderzoek en in gesprek gaan met 

betrokkenen. 

- experimenteer ruimte in richtlijnen van de AFM en DNB. Houdt toezicht, blijf in gesprek en 

stel samen voor hen passende codes op. 

- actief participeren in experimenten, als “investeerder” en als “(mede-)ondernemer”. 

- geen garantiefonds voor crowdfunding. Dit trekt mensen aan met een puur financieel 

oogmerk en dat doet afbreuk aan de maatschappelijke meerwaarde van deze nieuwe 

financieringsvorm. 


De moderne coöperatie is zich snel aan het vestigen als meest gangbare model voor lokale 

duurzame energie 3 . Daar leent het zich ook heel goed voor. 



Kosten worden door een veel grotere groep Oprichtingskosten en voorbereidingstijd 

gedragen 

(bestuur zoeken, statuten opstellen, etc.) 

Financiering start wordt makkelijker Complexe besluitvorming verenigingsvorm 

Kostenbesparing door schaalvoordeel, maar Zeggenschap over het initiatief gaat over 

ook door binnenshuis halen van de hele naar leden en bestuur, niet meer bij 

keten in het geval van multistakeholder 

coöperatie 

Ruimte voor herinvestering en/of geld vrij 

maken voor maatschappelijke doelen 

initiatiefnemer 


De regelgeving rond de coöperatieve vereniging als rechtsvorm voldoet ook voor de nieuwe 

vormen. 

Op lokaal niveau is de overheid vaak al intensief betrokken, van belang is daarbij dat zij dit ook 

zoveel mogelijk bekend maken en zich zowel rechtstreeks als via de VNG richting Rijk sterk 

maken voor experimenteerruimte op die gebieden. 

Op Rijksniveau worden energiecoöperaties via Green Deals ondersteund, het zou goed zijn als 

er ook Social Deals worden aangeboden voor coöperatieve initiatieven op sociaalmaatschappelijk 

gebied. 

2 

Verdelen, vertrouwen en verantwoorden. Een heroriëntatie op de financiële verhoudingen. 

Rfv, Den Haag, november 2011 

3 

Zie o.a. http://www.wijkrijgenkippen.nl/onderzoek/ voor een lijst van lokale energiecoöperaties 


4

3. Complementaire economie 

Complementair geld (regionale munten, tijdgeld, puntenruilsystemen) en dienstenruil staan 

hernieuwd in de belangstelling 4 . Veel pogingen stranden echter op de “kip-en-ei” problematiek: 

er moet volume – en diversiteit – aan deelnemers zijn om interessant te zijn voor nieuwe 

toetreders; maar zonder toetreders ontstaat het volume niet. Een lokale overheid kan als 

“launching customer” een cruciale rol spelen, zoals bijvoorbeeld Brixton (in Londen) dat de 

Brixton pound accepteert als betaalmiddel voor o.a. lokale belastingen. 



Betrokkenheid consumenten neemt toe, Waardeverlies bij terugwisseling naar Euro’s 

mensen verkiezen bedrijven die de 

regionale munt accepteren boven andere 

bedrijven 

“Binnenshuis” halen van de hele keten in Juist de meest voorkomende grote kosten, 

een netwerk met eigen munt verkort zoals huisvesting, nutsbedrijven en 

betaaltermijn en beperkt kostenverhoging belastingen, zijn zelden met complementair 

per schakel 

geld te betalen. 

Systeem is gericht op hoge 

Gaat pas echt werken bij groot netwerk, dus 

omloopsnelheid, waardoor economische er is vaak een aanlooptijd waarin 

bedrijvigheid in het eigen netwerk mogelijkheden beperkt zijn 

toeneemt 

Waarde blijft in de regio 

“Rentevrij” geld reduceert 

financieringslasten 


Voor de lokale overheid kan complementair geld een belangrijke rol spelen, vooral in regio’s 

waar veel geld wegstroomt naar de grote financiële centra (Randstad, the City, Wall Street). Het 

Rijk loopt op korte termijn wellicht inkomsten mis door complementaire geldsystemen of 

rechtstreekse dienstenruil. In een krimpende economie kan echter ook de nationale economie 

sterk profiteren van het door deze systemen op peil houden van economische bedrijvigheid, 

mits: 

- Transacties in complementaire munten of dienstenruil – tot een bepaalde plafondwaarde 

– niet in Euro’s belast worden (op dit moment is die drempel 3000 Euro) 

- Lokale overheden ruimte krijgen om actief in het regionale geldsysteem mee te doen, 

bijvoorbeeld door voor lokale belastingen ook regionaal geld te accepteren 

- Toezichthouders ruimte maken voor experimenten onder toezicht en passende 

regelgeving opstellen als duidelijk is waar die nodig is. 

4. Revolving funds 

Een revolving fund verstrekt leningen, vaak met lage rente en gunstige 

terugbetalingsvoorwaarden, aan initiatieven die bijdragen aan de doelstelling van het fonds. De 

initiatieven moeten een verdienmodel hebben zodat het geld, dat uit het vermogen van het 

fonds komt, op termijn kan terugvloeien en opnieuw kan worden ingezet. 

Particuliere revolving funds stranden dikwijls op de “kip-en-ei” problematiek. Revolving funds 

van de overheid of van vermogensfondsen hebben door de beschikking over startkapitaal wel 

een succesvolle start kunnen maken. 

4 

Zie bijvoorbeeld: http://www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl/content/anders-betalen-begint-met-andersdenken-verslag-presentaties-breakoutsessies-en-een-filmpje 


5



Vaak lagere of zelfs geen rente, reduceert Als de balans tussen nieuwe verstrekkingen 


en terugbetaling niet goed is, is het snel leeg 

Met name de onderlinge/coöperatieve Zodra het volume van het fonds groot 

vormen scheppen ook inhoudelijke en genoeg wordt om echt impact te hebben 

persoonlijke betrokkenheid, waardoor kennis komen er ook grote aanvragers en blijken in 

makkelijker wordt uitgewisseld 

Voorkomt het “weglekken” van geld naar 

grote partijen buiten het systeem 

praktijk de kansen voor de kleinere 

initiatieven af te nemen 


Het revolving fund is een veel duurzamer manier van stimuleren met geld dan subsidies. Het 

dwingt de ontvanger van het begin af aan na te denken over een financieel onafhankelijke opzet 

van zijn onderneming/initiatief. Het voorbeeld van het MKB Innovatiekrediet van EL&I en van 

provincies en gemeenten die hun “subsidiepotten” hebben omgevormd tot revolving funds 5 

verdient dus navolging. 

5. Nieuwe instrumenten van de filantropische sector 

Ook de filantropische sector speelt in op de nieuwe ontwikkelingen en richt zich meer op sociaal 

ondernemers. Diverse fondsen zijn bezig om hun financieringsvormen meer af te stemmen op 

de behoeften van maatschappelijke initiatieven in deze tijd. Sommige fondsen veranderen de 

criteria waaronder zij donaties verstrekken. Ondernemers worden niet meer uitgesloten van 

donaties en er wordt naar nieuwe vormen gezocht: combinaties geef-leen geld, garantstellingen 

en flexibele voorwaarden, onder andere gebaseerd op aantoonbaar maatschappelijk rendement 

(SROI). Met name de ruimte voor “maatschappelijk ondernemen” speelt een belangrijke rol. 

De groeiende belangstelling voor sociaal ondernemen bij de grote vermogensfondsen is een 

belangrijke positieve ontwikkeling. Een kanttekening is wel dat soms het feit dat het gaat om 

een lening ertoe leidt dat commercieel kansrijke initiatieven steeds meer de voorkeur krijgen 

boven maatschappelijk kansrijke initiatieven. Het toetsen van de ingediende initiatieven aan de 

maatschappelijke doelstelling moet altijd prioriteit nr. 1 blijven. 

Tot slot 

Mensen die een initiatief of onderneming starten werken in de praktijk zelden met één model. 

Tijdens de start en de groei van de onderneming gaan zij verschillende partnerschappen aan, 

met verschillende doeleinden. Inhoudelijke partnerschappen zoals dienstenruil scheppen ruimte 

voor verbetering van dienst of product en het vermarkten ervan. Hierdoor komen financiële 

partners in beeld die meer vertrouwen krijgen in de rendabiliteit van het initiatief. 

5 Bijvoorbeeld Wonen Boven Winkels Deventer, zie 

http://www.nirov.nl/Home/Nieuws/Nieuws_Items/Revolving_fund_succesvolle_financieringsconstructie_voor_W 

onen_boven_winkels.aspx?rId=475 


6

1. Inleiding 

In de zomer van 2010 is GreenWish gestart met het project “Nieuwe verdienmodellen voor 

maatschappelijk initiatief”. Aanleiding was de constatering, in onder meer het onderzoek naar 

de “Projectencarrousel” dat is uitgevoerd in opdracht van de Rijksoverheid en in de praktijk van 

GreenWish zelf, dat veel maatschappelijke initiatieven na een geslaagde start alsnog stranden 

door geldgebrek. Dit werd voor een belangrijk deel veroorzaakt omdat er in de pilotfase (toen) 

nog vrij gemakkelijk aan subsidies te komen was, maar die subsidie na de geslaagde pilot weg 

viel. Een geslaagd concept kan, is de redenering, wel aan financiering “uit de markt” komen. 

Om in aanmerking te komen voor subsidie in de pilotfase moet het initiatief echter dikwijls in 

eerste instantie op een non-profit basis zijn opgezet. Een omschakeling naar een 

ondernemende werkwijze is dan moeilijk en wordt door de omgeving vaak niet begrepen. 

Tegelijkertijd ontstonden er in de afgelopen jaren steeds meer vormen van sociaal 

ondernemerschap en op sociaal ondernemerschap gerichte financiering. De behoefte om meer 

inzicht te krijgen in de effectiviteit van die nieuwe bewegingen en hoe ze in de praktijk werken 

was de directe aanleiding om dit project te starten. 

Doel van het project: 

- Verkrijgen van inzicht in de mogelijkheden en onmogelijkheden van nieuwe 

verdienmodellen voor maatschappelijke initiatieven. 

- Het toegankelijk maken van deze kennis voor de verschillende partijen die bij de 

gedachteontwikkeling rond de rol en ondersteuning van maatschappelijke initiatieven 

betrokken zijn. 

- Het op gang brengen van enkele concrete bewegingen richting de transitie naar 

duurzame verdienmodellen voor maatschappelijke initiatieven. 

Aanpak en inhoud rapportage. 

In de eerste maanden is vooral geïnventariseerd welke verdienmodellen en vormen van 

financiering er in dit veld in ontwikkeling waren en hoe die aansloten bij de behoefte van 

maatschappelijke initiatieven. Hierover is in de eerste bijeenkomst van de Klankbordgroep 

gerapporteerd. 

Na de bijeenkomst in oktober is deze informatie nog aangevuld met resultaten uit verdere 

interviews en uit een tweetal onderzoeken (quickscans) door studenten van de minor 

Fundraising, Grantmaking & Sponsoring van Hogeschool Windesheim. Een update van de 

bevindingen hebben wij na de presentatie door de studenten van Windesheim 6 rondgestuurd. 

In de laatste maanden van 2010 hebben wij ook een start gemaakt met het volgen van een 

aantal praktijkexperimenten. Op advies van de Klankbordgroep hebben we daarbij niet alleen 

net startende experimenten gekozen, maar ook lopende. Een gevolg daarvan was dat de 

behoefte aan intensieve begeleiding onzerzijds lang niet in alle gevallen aanwezig was. Daarom 

hebben wij ervoor gekozen meer dan drie experimenten te volgen, met in de meeste gevallen 

een lichtere vorm van begeleiding dan oorspronkelijk de bedoeling was. 


Adviesrapport en Onderzoeksrapport, Rianne Steenbergen e.a., Chr. Hogeschool Windesheim 2011; 

Crowdfunding Onderzoeksrapport, Meriam v.d. Spek e.a., Chr. Hogeschool Windesheim 2011. 


7

Leeswijzer. 

Per financieringsvorm wordt eerst een korte beschrijving gegeven. Onder het kopje Overzicht 

Resultaten en bevindingen staan daarna om te beginnen het gekozen experiment en een korte 

beschrijving van de stand van zaken. Vervolgens wordt een korte beschouwing gegeven van de 

ontwikkeling van deze financieringsvorm in Nederland en de betekenis die dat heeft voor de 

financiering van maatschappelijk initiatief. Tenslotte geven we onder het kopje Conclusies een 

overzicht van de voor- en nadelen van de financieringsvorm voor maatschappelijke initiatieven 

en aandachtspunten voor de overheid met betrekking tot die financieringsvorm. 

In Bijlage 1 staat een uitgebreidere beschrijving van het crowdfunding experiment, met een 

toelichting op de betrokkenheid van GreenWish. 


8


“Vele kleintjes maken één grote”, dat is het principe van crowdfunding. Door mensen vanuit en 

via het eigen netwerk te vragen om per persoon een klein bedrag te investeren of schenken kan 

(een deel van) de benodigde investering bij elkaar worden gebracht. De participanten krijgen 

een certificaat of contract waarin staat of en op welke termijn en voorwaarden het geld wordt 

terugbetaald, of er rente over wordt betaald etc. De toename van Internet en (andere) social 

media maakt het mogelijk om veel sneller grotere netwerken op te bouwen en in te schakelen. 

Er ontstaan in snel tempo websites die er speciaal op gericht zijn deze vorm van financiering te 

ondersteunen. 

Crowdfunding wordt in drie vormen gebruikt: 

1. Geefgeld. In feite gaat het om “gewone” donaties. Verschil met de traditionele donaties 

is dat bij crowdfunding meestal gebruik gemaakt wordt van virale netwerken om donaties 

te verwerven en dat het niet gaat om donaties aan grote, relatief anonieme, institutionele 

organisaties, maar aan kleine, persoonsgebonden projecten. Hierdoor wordt het 

“feelgood” effect van traditionele donaties versterkt door een gevoel van persoonlijke 

binding. De gever wordt meestal ook gedurende de looptijd van het project op de hoogte 

gehouden van voortgang en resultaat. Voorbeelden: Microgiving.com; 1%club; 

PIFworld. 

2. Leengeld. Variërend van commerciële investeringen tot persoonlijke charitatieve 

leningen (person-to-person lending). Er zijn een aantal varianten in omloop. Veel 

voorkomend in Angelsaksische landen is een “veilingmodel” waar de geldvrager een 

verzoek publiceert en geldverstrekkers een “bod” kunnen uitbrengen van een bepaald 

bedrag tegen een bepaalde rente. De geldvrager (of de intermediair) stelt vervolgens het 

meest gunstige pakket samen om de totale geldvraag te dekken. Voorbeelden: Zopa 

(uk.zopa.com); BigCarrots(.com). 

In Nederland zien we vaker het model dat de geldvrager een verzoek plaatst met vaste 

voorwaarden voor terugbetaling, dus zowel de periode als de geboden rente/rendement. 

Crowdaboutnow, Share2Start en GeldvoorElkaar zijn voorbeelden van dit model. 

Daarnaast wordt er gewerkt met risicodragende participaties, waar geen garantie van 

terugbetaling is, maar bij succesvolle ondernemingen meegedeeld wordt in de winst, 

bijvoorbeeld bij WeKomenErWel, Symbid en Share2Start. 

Een bijzondere vorm zijn de Informal Investors, zoals Business Angels Network , veelal 

(ex)ondernemers. Behalve geld bieden ze vooral kennis van zaken en contacten. Bij 

informal investors moet er sprake zijn van een investering die zichzelf binnen afzienbare 

tijd terugverdient; voor maatschappelijk initiatief zonder een sluitend verdienmodel is 

deze vorm van financiering niet aan de orde. Zij participeren in innovatieve starters en 

jonge snelgroeiende bedrijven. De laatste jaren zijn er een aantal netwerken van 

informal investors ontstaan, waarvan sommige specifiek gericht zijn op starters met een 

duurzaam product. 

Tenslotte zijn er platforms waarop iemand zich kan inschrijven als ondernemer, 

investeerder of expert en waar vervolgens potentiële matches getoond worden waarmee 

rechtstreeks contact kan worden opgenomen. Voorbeelden: GrowVC, Idealenkompas. 


9

3. Supportmodel. Het supportmodel is een vorm van voorfinanciering. De geldvrager 

presenteert een project of product dat hij/zij wil realiseren en vraagt daar geld voor. De 

geldverstrekker krijgt geen geld terug, maar krijgt in plaats daarvan een vergoeding in 

natura. Dat kan een product zijn, zoals een CD (AfricaUnsigned), een boek (TenPages) 

of bijvoorbeeld een ‘wiskundige dobbelsteen’ bij Kickstarter - een van de meest 

succesvolle crowdfunding platforms ter wereld met een omzet van bijna 100 miljoen 

dollar in 2011. Maar het kunnen ook waardebonnen zijn, zoals in het “Boer zoekt Buur” 

initiatief, of een belevenis-beloning, zoals een bezoek aan de filmset bij het financieren 

van een film. 

Ook Community Shared Agriculture (CSA)of Pergola is een bijzondere vorm van dit 

soort crowdfunding: Een groep belanghebbenden, bijvoorbeeld toekomstige afnemers, 

brengt (een deel van) de begroting van de ondernemer bij elkaar, en krijgt in ruil 

daarvoor opbrengsten van de onderneming (in geld of in natura). In tegenstelling tot 

“klassieke” investeerders krijgen deze bij het concept betrokken participanten ook 

zeggenschap in de onderneming. 

De website www.smartermoney.nl van Gijsbert Koren geeft een uitgebreid overzicht van 

verschillende vormen en sites. 

Resultaten en bevindingen. 

a. GreenWish partnership met CrowdAboutNow 

Voor een crowdfunding experiment hebben we gekeken naar het platform “WeKomenErWel” en 

naar CrowdAboutNow. Reden om de meeste aandacht aan CrowdAboutNow te geven is dat dit 

ook voor kleine, niet primair commerciële, initiatieven openstaat en mensen er ook met hele 

kleine bedragen in kunnen mee investeren. CrowdAboutNow biedt een online platform en 

volledige administratieve en contractuele ondersteuning van het moment van publicatie tot het 

moment van volledige afbetaling. GreenWish is partner van CrowdAboutNow voor duurzame, 

maatschappelijke, ondernemende initiatieven. 

In mei 2011 is het eerste GreenWish initiatief op CrowdAboutNow (www.crowdaboutnow.com) 

gepubliceerd. Dit initiatief is binnen de gestelde termijn van 20 dagen geheel gefinancierd. Het 

initiatief heeft bovendien in november 2011, als eerste via crowdfunding gefinancierde 

onderneming, de investeerders met 5% rendement terugbetaald! 

De Ondernemer.nl: Bewijs: crowdfunding werkt donderdag 1 december 2011 

Deze week betaalt voor het eerst in Nederland een ondernemer die via crowdfunding zijn 

kapitaal bijeenbracht de financiering met rendement aan tientallen kleine investeerders. 

4P+ Cameroon, de Nederlandse onderneming die crowdfunding voor haar plannen inzette, 

helpt dorpsgemeenschappen in Kameroen bij het produceren van biobrandstoffen voor eigen 

gebruik. In juni van dit jaar brachten 21 investeerders via www.CrowdAboutNow.com de 

benodigde financiering bij elkaar van € 3800,-. Naast de financiering kreeg 4P+ Cameroon ook 

op veel andere manieren ondersteuning van investeerders, onder andere in de vorm van advies 

en contacten. Nu de ondernemer zijn plannen heeft kunnen verwezenlijken krijgen de 

investeerders hun geld, met 5% rendement, teruggestort op hun rekening. CrowdAboutNow, het 

Nederlandse crowdfunding platform voor ondernemers en investeerders, is daarmee het eerste 

platform dat een dergelijke terugbetaling faciliteert. 

In het najaar van 2011 zijn nog twee initiatieven succesvol gefinancierd. 


10

Eén onderneming trok zich halverwege de investeringsperiode terug. Zij kregen niet voldoende 

geld binnen omdat zij na de publicatie op het platform en een eerste mailtje binnen hun netwerk 

geen verdere publiciteit meer wisten te genereren. Bij navraag onzerzijds naar hun gebrek aan 

activiteit bleek dat zij inmiddels een nieuw product wilden lanceren en daar hun tijd en energie 

aan wilden besteden. Op ons verzoek hebben zij zich toen zelf teruggetrokken, in plaats van de 

crowdfunding poging te laten mislukken. 

In totaal is er via CrowdAboutNow inmiddels meer dan € 250.000 geïnvesteerd in 14 geslaagde 

campagnes en hebben inmiddels 2 ondernemingen hun investeerders terugbetaald. 

b. Crowdfunding in Nederland 

In Nederland is crowdfunding in 2011 definitief doorgebroken, blijkt ook uit cijfers die door 

“crowdfunding trendwatchers” Gijsbert Koren en Simon Douw (Douw&Koren) zijn verzameld 7 . 

Niet alleen is het totale volume aan crowdfunding in 2011 met 500% gegroeid, zelfs binnen dat 

jaar is het in de 2 e helft verdubbeld ten opzichte van de eerste zes maanden. Ruim de helft 

daarvan betreft creatieve projecten, ondernemingen zijn met 28% een goede tweede. Daarbij 

scoren zij met gemiddeld ruim 40.000 Euro per campagne verreweg het hoogst in Euro’s per 

project. Niet al deze ondernemingen presenteren zich als duurzame of sociaal ondernemers, 

maar bij het doorlezen van hun plannen blijkt dat verreweg de meesten wel degelijk een 

duurzame en/of sociale component bevatten. Dit onderschrijft het beeld dat de zwart-wit 

scheiding tussen commerciële ondernemers die vooral op winst uit zijn en non-profit 

maatschappelijke organisaties die alleen maar geld kosten achterhaald is. 

Het aantal platforms voor crowdfunding is in 2011 eveneens verdubbeld. Voor 2012 wordt een 

verdere stijging van zowel het volume aan crowdfunding als het aantal platforms verwacht, al 

zullen zeker ook een aantal platforms weer verdwijnen omdat zij zelf niet rendabel kunnen 

worden. 

Die groei is enerzijds mooi, want crowdfunding is een belangrijke nieuwe mogelijkheid voor het 

financieren van maatschappelijke initiatieven. Het vraagt echter ook om zorgvuldigheid, zowel 

bij ondernemers en investeerders als bij de platforms en de overheid. Crowdfunding is volledig 

gebaseerd op vertrouwen. Vertrouwen vraagt een zeer delicate balans tussen toezicht om 

misbruik en excessen te voorkomen enerzijds, maar ook ruimte voor groei en experimenteren 

anderzijds. Volledige transparantie van de zijde van ondernemers en platforms is een vereiste 

om het vertrouwen te kweken en te behouden. De investeerders moeten zich goed bewust zijn 

van de consequenties van hun keuze en hun eigen verantwoordelijkheid en risico. 

Conclusies. 

Crowdfunding lijkt een geschikte mogelijkheid voor initiatieven met een verdienmodel en een 

niet al te hoge investeringsvraag. Het vereist wel een goede voorbereiding en een intensieve 

actie richting het eigen netwerk. Daarbij is in veel gevallen een goede begeleiding van de 

ondernemer noodzakelijk, zowel in de voorbereiding als in de uitvoering van de campagne. Het 

is van belang dat van overheidswege ruimte wordt gemaakt en/of behouden voor deze vorm 

van financiering. 

a. Voor- en nadelen voor maatschappelijk initiatief en sociaal ondernemerschap. 


Financiering vinden voor investeringen die 

door de traditionele financiers te risicovol of 

niet interessant gevonden worden. 


11 

Kost veel tijd en eigen inspanning, zonder 

garantie op succes 

7 zie http://douwenkoren.pressdoc.com/31191-2-5-miljoen-euro-gecrowdfund-in-2011

Grote betrokkenheid investeerders, zij Moeilijk om je eigen netwerk om geld te 

worden ook klanten en ambassadeurs vragen 

Financiering en marketing tegelijkertijd Grotere morele verplichting tot succes 

Maakt voor anderen zichtbaar dat er Als het niet lukt is dat ook voor iedereen 

draagvlak is voor het initiatief 

zichtbaar 

b. Rol van de overheid. 

Crowdfunding is niet alleen een financieringsmogelijkheid voor maatschappelijk initiatief, maar 

ook een ultieme vorm van participatieve democratie: stemmen met je portemonnee. Van de 

overheid en toezichthouders vraagt dit dat zij ruimte scheppen zonder zich afzijdig te houden. 

1. Het is van groot belang om de kennis over crowdfunding bij de overheid en 

toezichthouders te vergroten en ontwikkelen, constateert ook de Raad voor de 

Financiële Verhoudingen 8 . 

2. Aangezien het veld zelf volop in beweging is, kan dit niet (alleen) door het uitzetten van 

onderzoeksopdrachten. Het vraagt vooral een eigen inspanning om de ontwikkelingen te 

volgen, door in gesprek te gaan met de betrokkenen. 

3. Maatschappelijke initiatieven en sociaal ondernemers hebben baat bij coaching in hun 

vorm van ondernemerschap en begeleiding bij de crowdfundingcampagne, daarvoor 

kunnen zij niet bij de Kamer van Koophandel of Syntens terecht. Biedt ook deze 

ondernemers een voor hen passende vorm van ondersteuning. 

4. Waarnemen en pas handelen wanneer dat nodig is, totdat er een voldoende stabiel en 

consistent beeld is ontstaan om daarop structureel beleid te baseren. 

5. Zelf actief participeren in experimenten, als “investeerder” en als “(mede-)ondernemer”. 

Geef een gemeente eens de ruimte om in plaats van te bezuinigen te proberen om via 

crowdfunding alsnog voldoende middelen te verkrijgen voor (bijvoorbeeld) het 

cultuurbeleid. 

6. Probeer niet om crowdfunding in het keurslijf van voor totaal andere financiële diensten 

ontwikkelde regels en wetten te persen. Voorkom dat AFM en DNB de regels voor de 

traditionele financiële markt onverkort toepassen op deze op vertrouwen en persoonlijke 

betrokkenheid gebaseerde financieringsvorm. 

7. Maar neem ook geen op oude vormen gebaseerde stimuleringsmaatregelen. Het idee 

om een garantiefonds in te stellen voor crowdfunding creëert perverse prikkels in het 

systeem, waardoor zowel ondernemers als investeerders worden uitgenodigd om 

onverantwoorde risico’s te nemen. Een garantiefonds trekt investeerders met puur 

financiële motieven aan, die niet vanuit geloof in het project of product investeren, maar 

vanuit de zekerheid dat het geld toch altijd terug komt. De maatschappelijke 

meerwaarde van dit model wordt daardoor ondermijnd. 

8 Verdelen, vertrouwen en verantwoorden. Een heroriëntatie op de financiële verhoudingen. 

Rfv, Den Haag, november 2011 


12


De coöperatie is een oud en beproefd concept. Een groep mensen richt samen een 

coöperatieve vereniging op om te kunnen profiteren van schaalvoordelen bij investeringen, het 

risico en de investering te spreiden over vele deelnemers en een groot aantoonbaar draagvlak 

te creëren. Afhankelijk van het gekozen concept blijft het geld dat terugverdiend wordt (volledig) 

binnen de vereniging om voor herinvestering en/of andere maatschappelijke doelen gebruikt te 

worden of vloeit (deels) terug naar de leden, die er oorspronkelijk ook geld in hebben gestopt. 

De oude coöperaties ontstonden vaak uit sociale noodzaak en/of betrokkenheid. De principes 

van een coöperatie: vrijwillig, open, lidmaatschap; democratische controle; economische 

participatie; autonomie; onderwijs en vorming; onderlinge samenwerking; en aandacht voor de 

gemeenschap, passen goed in de huidige trend van maatschappelijk verantwoord ondernemen. 

Waren de vroegere coöperaties vaak gericht op één doelgroep, bijvoorbeeld consumenten 

(inkoopcoöperaties), de “moderne” coöperatie is vaak een multistakeholder coöperatie. 

Voorbeelden zijn er veel in de wereld van de duurzame energie, waar (lokale) overheid, 

bewoners en bedrijven gezamenlijk energie produceren, in- en/of verkopen en gebruiken 9 . Een 

al lang bestaand en zeer succesvol voorbeeld is de Weaver Street Market (Carrboro, North 

Carolina www.weaverstreetmarket.coop). Dichter bij huis is EcoPower (www.ecopower.be) in 

België, al is dit vooral een consumenten-coöperatie die wel, al dan niet in samenwerking met 

anderen, zelf energie produceert. In Nederland worden vooral op energiegebied veel nieuwe 

coöperaties opgericht, o.a. LochemEnergie, Esbeekse Energiecoöperatie, Zonvogel, 

Windvogel. 


a. LochemEnergie 

Wij hebben gekozen voor LochemEnergie (www.lochemenergie.net) omdat: 

- Het een particulier initiatief betreft dat door de gemeente (wethouder) wordt gesteund maar 

niet gefinancierd. 

- Het een coöperatie is die echt zelf duurzame energieproductie wil realiseren, op 

verschillende manieren, in een niet op winst gerichte (not-for-profit) vorm. 

- Het initiatief al behoorlijk op gang gekomen is. 

LochemEnergie is een (zuivere) coöperatieve vereniging. De leden zijn Lochemse particulieren 

en bedrijven, het bestuur wordt gevormd door actieve burgers uit de gemeente. De opzet is om 

zelf duurzaam energie te produceren binnen en voor de gemeente. Leden kunnen deze energie 

voordelig afnemen, maar zijn daartoe niet verplicht. De inkomsten worden gebruikt voor 

afbetaling financiering, inclusief participaties die de leden hebben gekocht, herinvestering in 

duurzaam energieprojecten en wat overblijft wordt, op besluit van de leden, ingezet voor andere 

maatschappelijke/duurzame projecten in de gemeente Lochem. 

In het voorjaar is de businesscase voor grootschalige centrale productie van zonne-energie op 

de voormalige vuilstortplaats, het oorspronkelijke idee achter LochemEnergie, afgerond. Deze 

blijkt rendabel, mits de beperkingen op saldering worden opgeheven of verlicht. De 

toestemming om op experimentbasis vooruitlopend op politieke besluitvorming saldering toe te 

passen is echter niet verleend. Daarom wordt tijdelijk ingestoken op gezamenlijke inkoop van 


Adviesrapport en Onderzoeksrapport, Rianne Steenbergen e.a., Chr. Hogeschool Windesheim 2011 


13

zonnepanelen op eigen dak en groene energie van bestaande producenten. Tevens wordt de 

mogelijkheid van windenergie verder onderzocht. 

In december 2011 zijn de eerste PV installaties geplaatst en met ingang van 1 januari 2012 is 

de daadwerkelijke levering van groene stroom begonnen. 

Daarnaast zijn diverse lokale projecten op het gebied van duurzame energie onder de koepel 

van LochemEnergie gebracht, om zoveel mogelijk de krachten te bundelen. Een van de 

resultaten is het in gebruik nemen van de oude korenmolen in Zwiep als eerste Nederlandse 

stroomproducerende korenmolen. Windenergie van een monument! 

b. Opkomst lokale energie- en andere nieuwe coöperaties in Nederland 

Een inventarisatie van Wij Krijgen Kippen 10 , het coöperatieve project voor duurzame energie 

van Amsterdam, stadsdeel Zuid, telt meer dan 80 lokale duurzaam energie projecten, waarvan 

ruim 33 op een coöperatieve basis. Dat varieert van bewonersinitiatieven in een enkele wijk of 

straat, tot gemeentelijke energiecoöperaties en zelfs een aantal landelijke coöperatieve koepels 

van lokale duurzame energienetwerken. Sommigen verkeren nog in de opstartfase, enkelen zijn 

al jaren actief. 

Opvallend is dat de laatste jaren gemeentes zelf steeds vaker (mede-)initiatiefnemer zijn in 

deze coöperaties. Dat past bij de trend naar multi-stakeholder coöperaties die wereldwijd 

zichtbaar is in de nieuwe opleving van het oude coöperatieve model 11 . Waren coöperaties 

vroeger vooral een bundeling van krachten van één schakel in de keten – consumenten, 

producenten, tussenhandel -, nu zijn komen juist de ketenpartners bij elkaar om samen een 

(kosten-)efficiënt, duurzaam en vaak ook sociaal alternatief te bieden voor de grote gevestigde 

partijen. En in reactie daarop zien we ook een aantal grote oude coöperaties, die in de jaren 

van het grote marktdenken steeds meer “gewone” bedrijven werden, zoals de Rabobank, weer 

teruggrijpen naar de coöperatieve doelstellingen van waaruit zij ooit zijn begonnen. Niet alleen 

door hun klanten weer als “leden” aan te spreken, maar ook door projecten te ondersteunen en 

op te zetten die het onderlinge contact en bundeling van krachten versterken. En dat soms zelfs 

in samenwerking met andere coöperaties te doen, bijvoorbeeld Caire.nu 12 , een systeem voor 

onderlinge zorg dat vanaf 1 februari 2012 actief is. 

Conclusies. 

De moderne coöperatie is zich snel aan het vestigen als meest gangbare model voor lokale 

duurzame energie. Daar leent het zich ook heel goed voor. De meesten willen ook zoveel 

mogelijk zelf energie produceren. Daarvoor is echter het verruimen van de mogelijkheden voor 

salderen “voor de meter” een harde voorwaarde voor een rendabele businesscase. 



Kosten worden door een veel grotere groep Oprichtingskosten en voorbereidingstijd 

gedragen 

(bestuur zoeken, statuten opstellen, etc.) 

Financiering start wordt makkelijker Complexe besluitvorming verenigingsvorm 

Kostenbesparing door schaalvoordeel, maar Zeggenschap over het initiatief gaat over 

ook door binnenshuis halen van de hele naar leden en bestuur, niet meer bij 

keten in het geval van multistakeholder 

coöperatie 

initiatiefnemer 

10 

Zie http://www.wijkrijgenkippen.nl/onderzoek/ 

11 

Onderzoeksrapport: De toepasbaarheid van de coöperatie…, Hogeschool Windesheim 2011; 

Handboek Coöperatie, Galle, R.C.E., Convoy 2010 (druk 2, Convoy 2012) 

12 

http://www.caire.nu/ 


14

Ruimte voor herinvestering en/of geld vrij 

maken voor maatschappelijke doelen 


Ten aanzien van regelgeving rond de coöperatieve vereniging als rechtsvorm is er weinig 

aanpassing noodzakelijk. De belemmeringen die nieuwe coöperaties ondervinden liggen meer 

in de regelgeving en systemen in hun werkveld: voor energiecoöperaties kwesties rond de 

energieheffing en saldering; voor zorginitiatieven de financieringsstructuur in de zorg en de 

bezuinigingen op het PGB. 

Op lokaal niveau is de overheid vaak al intensief betrokken, van belang is daarbij dat zij dit ook 

zoveel mogelijk bekend maken en zich zowel rechtstreeks als via de VNG richting Rijk sterk 

maken voor experimenteerruimte op die gebieden. 

Op Rijksniveau lijkt er nog minder oog voor deze ontwikkelingen. Energiecoöperaties weten zich 

via de Green Deals wat meer in de kijker te spelen, het zou goed zijn als er ook Social Deals 

worden aangeboden voor vergelijkbare initiatieven op sociaal maatschappelijk gebied. 


15

4. Complementaire economie 

Uitgangspunt is dat geld zijn oorspronkelijke doel van ruilmiddel ver voorbij geschoten is en doel 

op zich is geworden. Dus worden nieuwe stelsels ontwikkeld om niet alleen directe dienstenruil 

mogelijk te maken (meshworking), maar ook in (vaak regionale) netwerken een alternatief 

ruilmiddel in te zetten om binnen het totale netwerk diensten en producten te ruilen. Soms wordt 

dit systeem uitgebreid met kredietfaciliteiten, het Zwitserse WIR (Wirtschaftsring- 

Genossenschaft) 13 systeem is hiervan het meest sprekende voorbeeld. Hiervoor is in Nederland 

wel erkenning van DNB en/of de AFM nodig, afhankelijk van het gehanteerde model. 

Ook dit model is op zichzelf niet nieuw. In de crisisjaren van de vorige eeuw ontstonden op 

diverse plekken lokale en regionale netwerken voor dienstenruil en alternatieve ruilmiddelen. 

Met name in Zwitserland en Duitsland bleven een aantal van dit soort alternatieve geldcircuits 

bestaan. Een enkele, zoals de eerder genoemde WIR, groeide uit tot een volwaardig alternatief 

voor reguliere banken, met dien verstande dat de maatschappelijke doelstelling gehandhaafd 

bleef. Er is dus geen rendementseis van aandeelhouders, waardoor een veel lagere rente 

mogelijk is. Soms wordt dit model gedragen door een coöperatie. 

Voorbeelden faciliteren directe dienstenruil: www.samenmakenwedestad.nl ; LinkedIn groep 

Gratis dienstenruil voor ondernemers; Twitteraccount #durftevragen 

Voorbeelden regionale geld/dienstennetwerken in Nederland: Gelre, regionaal betaalmiddel 

voor MKB in Gelderland (www.gelre-handelsnetwerken.nl ); Lets, puntensysteem voor 

dienstenruil tussen particulieren; Qoin/Makkie, Amsterdamse lokale munteenheid; Timebank 

Den Haag. 


a. De Gelre 

Als voorbeeld van een complementair economisch systeem is de Gelre een voor de hand 

liggende keuze. Ten eerste omdat GreenWish dit initiatief al sinds 2008 begeleidt en er dus al 

veel kennis over voorhanden is. Ten tweede omdat de klankbordgroep nadrukkelijk vroeg om 

ook een al enige tijd lopend initiatief mee te nemen in het onderzoek, en zoveel mogelijkheden 

zijn er dan niet. En ten derde omdat de Gelre qua huidig gebruik en qua ambities in Nederland 

uniek is. 

De Gelre bestaat uit 2 componenten: 

- De papieren Gelre: een complementaire munt die sinds 2006 in Arnhem wordt gebruikt. 

Daar wordt de Gelre door 80-100 bedrijven geaccepteerd. Daarnaast zijn in Dieren en 

Wageningen groepjes bedrijven aangesloten en enkele losse bedrijven verspreid door 

heel Gelderland. Een Gelre is 1 Euro waard bij besteding door een consument. Een 

ondernemer die zijn Gelres terugwisselt naar Euro’s krijgt daarvoor € 0,95 per Gelre. De 

resterende 5% wordt uitgekeerd aan goede doelen in de regio, naar keuze van de 

consument die de Gelre’s kocht. 

- De girale Gelre: deze meer op business to business gerichte “Internetbank” moet de 

motor worden achter een groeisprong voor de Gelre. Met de girale Gelre wordt het 

makkelijker om Gelres om te zetten, wat het voor ondernemers aantrekkelijker maakt om 

Gelres te accepteren. Wanneer er voldoende massa is opgebouwd wil de girale Gelre 

ook rentevrije kredietfaciliteiten aanbieden. 

13 Zie bijvoorbeeld http://en.wikipedia.org/wiki/WIR_Bank 


16

GreenWish heeft de Gelre sinds eind 2008 begeleid in de klankbordrol. 

De papieren Gelre liep en loopt goed, maar na de eerste snelle groei blijft de omzet en het 

aantal deelnemers de laatste jaren gelijk. Dit komt ook omdat er veel tijd en energie is gestoken 

in de ontwikkeling en promotie van de girale Gelre. Helaas is de lancering van de nieuwe Gelre 

in september 2010 door technische problemen en een conflict tussen initiatiefnemer en 

bouwer/bestuurslid niet van de grond gekomen. Inmiddels is er een nieuwe bouwer gevonden 

en hoopt de initiatiefnemer na de zomer alsnog een werkende girale Gelre te presenteren. 

b. Complementair geld in Nederland 

Mede dankzij de financiële crises van de laatste jaren mag complementair geld en de daarmee 

samenhangende ruileconomie zich in een sterk groeiende belangstelling verheugen. Nog geen 

vijf jaar geleden werd het enige in Nederland nog echt levende voorbeeld, LETS, gezien als een 

geiten-wollen sokken netwerk waar men appeltaarten bakte in ruil voor een zelf gebreide trui. 

En STRO, in Zuid-Amerika een grote speler die zelfs hele landen in opdracht van de nationale 

regering aan een complementair geldsysteem helpt, was in Nederland, toch hun land van 

herkomst, nauwelijks bekend. 

Maar sinds 2008 is daar een duidelijk kentering in waarneembaar. Voortrekkers als Qoin en 

STRO, en initiatieven als de Gelre, worden met grote regelmaat gevraagd als sprekers in Tvprogramma’s 

over de economische crisis. Niet alleen in het alternatieve circuit, ook 

universiteiten, grote banken en overheden zoeken hen op als expert en zelfs 

samenwerkingspartner. Het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling van AgentschapNL 

organiseerde als Nieuwjaarsbijeenkomst in januari 2012 het congres “Anders betalen begint 

met Anders denken” in samenwerking met Qoin en STRO 14 . Daar werd naast Caire.nu ook 

gesproken over de toepasbaarheid van community currencies voor lokale energiecoöperaties 

en als financiering voor MKB ondernemers. 

Ook de opkomst van sociale media heeft een enorme boost gegeven aan de opkomst van de 

ruileconomie. #durftevragen is in Nederland waarschijnlijk het meest continue “trending topic” 

op Twitter. De “Durf te vragen” bijeenkomsten die door de initiatiefnemer achter die Twitter-rage 

worden georganiseerd zijn telkens weer druk bezocht. Interessant detail is dat de deelname aan 

die sessies niet vooraf wordt betaald, maar na afloop op basis van “waardebepaling achteraf”, 

ook een opkomende trend in de nieuwe economie. Op LinkedIn is de groep “Gratis dienstenruil 

voor ondernemers” een goed voorbeeld van deze trend. 

Conclusies. 

Complementair geld en dienstenruilsystemen staan duidelijk ook hernieuwd in de belangstelling. 

De meeste pogingen stranden echter op de “kip-en-ei” problematiek: er moet een flink volume – 

en diversiteit – aan deelnemers zijn om interessant te zijn voor nieuwe toetreders; maar zonder 

die nieuwe toetreders ontstaat het volume niet. Een lokale overheid zou hier als “launching 

customer” een cruciale rol in kunnen spelen, zoals bijvoorbeeld Brixton, een stadsdeel in 

Londen, dat de Brixton pound accepteert als betaalmiddel voor o.a. lokale belastingen en 

gemeentelijke dienstverlening. 



Betrokkenheid consumenten neemt toe, 

mensen verkiezen bedrijven op die de 

regionale munt accepteren boven andere 

bedrijven 

“Binnenshuis” halen van de hele keten in 

een netwerk met eigen “munt” verkort 


17 

Waardeverlies bij vaak op een bepaald 

moment toch noodzakelijke terugwisseling 

naar Euro’s 

Juist de meest voorkomende grote kosten, 

zoals huisvesting, nutsbedrijven en 

14 http://www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl Anders betalen begint met anders denken

etaaltermijn en beperkt de kostenverhoging 

per schakel in de keten, dus lagere 

consumentenprijs en toch nog faire 

vergoeding primair producent 

Systeem is gericht op hoge omloopsnelheid, 

waardoor economische bedrijvigheid in het 

eigen netwerk toeneemt 

“Rentevrij” geld reduceert 



18 

belastingen, zijn zelden met complementair 

geld te betalen. Dat is met name dodelijk als 

transacties in de alternatieve munt wel in 

Euro’s belast worden 

Gaat pas echt werken bij groot netwerk, dus 

er is vaak een lange aanlooptijd waarin de 

mogelijk-heden beperkt zijn 


Met name voor de lokale overheid kan de complementaire economie een belangrijke rol spelen, 

vooral in regio’s waar veel geld wegstroomt naar de grote financiële centra (Randstad, the City, 

Wall Street). De Rijksschatkist is meestal niet bepaald blij met complementaire geldsystemen of 

rechtstreekse dienstenruil. 

In een krimpende economie kan echter ook de nationale economie sterk profiteren van het door 

deze systemen op peil houden van economische bedrijvigheid, mits: 

- Transacties in complementaire munten of dienstenruil – tot een bepaalde plafondwaarde 

– niet in Euro’s belast worden 

- In elk geval lokale overheden de ruimte krijgen om ook actief in het regionale 

geldsysteem mee te doen 

- Toezichthouders ook hier, net als bij crowdfunding, ruimte maken voor experimenten 

onder toezicht en pas passende regelgeving opstellen als duidelijk is waar die nodig is. 

Een echt krachtig signaal geeft de overheid natuurlijk wanneer gemeenten voor lokale 

belastingen en diensten aan inwoners (ook) complementair geld accepteren.

5. Revolving fund 

Een revolving fund is een fonds dat vanuit een maatschappelijke doelstelling leningen verstrekt. 

De leningen worden terugbetaald, waarna het geld opnieuw wordt uitgeleend. Er wordt niet 

permanent ingeteerd op het vermogen van het fonds, maar het vermogen wordt wel ingezet. Dit 

in tegenstelling tot vermogensfondsen, die over het algemeen alleen de rente op het vermogen 

gebruiken voor donaties, subsidies of leningen. De omloopsnelheid van leningen is dan ook een 

belangrijke bepalende factor voor het succes van een revolving fund. De lener betaalt geen 

rente, soms wel een vergoeding voor de administratiekosten. 

Revolving funds kunnen gestart worden vanuit overheden, vermogenfondsen of banken, of 

kunnen doorgroeien uit particuliere leenkringen. In het eerste geval is er een startvermogen in 

het fonds beschikbaar en is dus alleen de omloopsnelheid en de zekerheid van (tijdige) 

terugbetaling bepalend voor het succes. Voorbeeld: START Foundation. 

Als het revolving fund ontstaat uit een particuliere leenkring is het natuurlijk ook van belang dat 

er een balans is tussen mensen die geld beschikbaar stellen in het fonds en mensen die geld 

willen lenen. Het meest succesvolle voorbeeld, JAK-bank Zweden 

http://jak.se/international/international, zorgt voor die balans door mensen die geld inleggen 

“leenpunten” te verstrekken (dus geen rente). 

Opzet JAK Medlemsbanken. 

Het – in kringen van alternatieve economische concepten – bekende voorbeeld van een revolving fund is 

de in de crisistijd van 1930 opgerichte Zweedse JAK-bank. JAK-bank controleert de omgang van geld in 

het fonds doordat mensen “saving points” (leenpunten) moeten inzetten om te kunnen lenen. Die 

leenpunten worden normaal gesproken opgebouwd door geld op een spaarrekening in het fonds te 

zetten. Wie nog geen (of nog niet voldoende) leenpunten heeft kan toch lenen, maar verplicht zich dan 

om naast de afbetaling van de lening ook een spaartegoed vol te storten dat pas mag worden 

opgenomen als het leenpunten saldo weer op (of boven) nul staat. In feite investeer je dus je eigen geld, 

maar je hoeft nog niet het volle bedrag gespaard te hebben voordat je het investeert. 

Voorbeeld: 

A heeft 10.000 Euro over op dit moment en zet dat gedurende 5 jaar op zijn fondsrekening. Hij spaart 

daarmee 50.000 leenpunten. Na 5 jaar wil hij een nieuwe keuken en dat kost 20.000 Euro. De eerste 

10.000 kan hij direct van zijn rekening halen, maar bovendien heeft hij voldoende leenpunten opgespaard 

om de tweede 10.000 te lenen, mits hij dat in 5 jaar afbetaald. Hij betaalt dus 2000 Euro per jaar (166,67 

per maand) gedurende 5 jaar. Uiteraard mag hij ook sneller aflossen, dan heeft hij nog wat leenpunten 

over voor een volgende keer. 

B heeft nog geen leenpunten gespaard, maar wil wel 1200 Euro lenen voor een nieuwe wasmachine. Hij 

wil dat in twee jaar afbetalen. In de voorwaarden staat dat het leenpunten saldo binnen drie maanden na 

de afbetaling van de lening op nul moet staan. B betaalt gedurende twee jaar 100 Euro per maand (50 

Euro aflossing, 50 Euro spaargeld voor leenpunten)en drie maanden na de laatste aflossing, als zijn 

leenpuntensaldo weer op nul staat, mag hij de gespaarde 1200 Euro weer opnemen. 

Een aardige maatschappelijke extra optie aan deze opzet is dat mensen die meer leenpunten hebben 

dan ze willen of kunnen gebruiken, hun leenpunten kunnen schenken aan goede doelen of aan vrienden 

of familie. Hierdoor kon bijvoorbeeld de lokale stoomtrein in de oorspronkelijke regio van JAK-bank de 

noodzaak van groot onderhoud overleven met een rentevrije lening. 


19


a. Fair Banking 

De initiatiefnemers van Fair Banking waren in eerste instantie van plan een revolving fund op te 

zetten naar het model van de JAK-bank. Al vrij snel hebben ze dat idee echter losgelaten, 

omdat ze er niet snel genoeg voldoende volume mee konden genereren. Als alternatief kwamen 

zij met het Nationaal Liquiditeitsnetwerk, een dienstenruilsysteem zoals TimeBanking of LETS 

maar gebaseerd op primaire productie (met name voedsel). Daarbij werd gebruik gemaakt van 

een door STRO groep ontwikkeld open source systeem voor complementaire geldsystemen: 

Cyclos 15 . Ook dit verliep echter moeizaam. Na een online enquête onder duurzame 

producenten en consumenten waarop slechts 14 reacties kwamen hebben de initiatiefnemers 

besloten het initiatief op een laag pitje te zetten. Ze laten het echter niet los en blijven zoeken 

naar een geschikt netwerk om dit systeem op te starten. 

b. Milieufonds 

Eind 2011 meldde zich een nieuw initiatief voor een revolving fund dat voorlopig als werktitel het 

“Nationaal Milieu Fonds” heeft meegekregen. Een fonds waaruit duurzame initiatieven en/of 

ondernemingen via renteloze leningen met een looptijd van 3 tot 10 jaar gefinancierd kunnen 

worden. Een eerste verkenning leverde positieve reacties van een aantal potentiële 

investeerders en samenwerkingspartners. GreenWish zal haar netwerk inzetten om zowel 

inhoudelijke input te leveren bij de opzet als om in de toekomst bekendheid te geven aan het 

fonds onder potentiële gebruikers. In eerste instantie heeft het initiatief aansluiting gevonden bij 

een lokale energiecoöperatie waar een kleine reserve wordt opgebouwd. Voor een opschaling 

naar een landelijk initiatief worden nog steeds verdere verkennende gesprekken gevoerd. 

c. Revolving funds in Nederland. 

Hoewel de term Revolving fund nog steeds vrij onbekend is komen fondsen die op deze wijze 

zijn opgezet wel steeds meer voor. Zo heeft de Handelsbanken Zweden, moederbedrijf van de 

JAK-bank inmiddels al ruim 10 vestigingen in Nederland geopend. Daarnaast zijn het ook hier 

weer vooral lokale en provinciale overheden die gebruik maken van deze vorm van 

geldverstrekking om de krimpende subsidiepotten te vervangen 16 . Het ministerie van EL&I heeft 

het nieuwe Innovatiekrediet voor het MKB eveneens als revolving fund opgezet. Buiten de 

overheid zijn kredietunies van MKB bedrijven, “broodfondsen” 17 van ZZP-ers en andere 

particuliere leenkringen vormen van revolving funds die een sterke opmars maken. 

Conclusies. 

Ook revolving funds stranden dikwijls op de “kip-en-ei” problematiek. Hier kan de overheid, een 

fonds of particuliere “seed investor” helpen om voldoende startvolume te creëren. 



Vaak lagere of zelfs geen rente, reduceert 



20 

Als de balans tussen nieuwe verstrekkingen 

en terugbetaling niet goed is, is het snel leeg 

15 zie http://project.cyclos.org/index.php?option=com_frontpage&Itemid=1 

16 Zie ook Binnenlands Bestuur, januari 2012: http://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-enorganisatie/partners/kplusv-organisatieadvies/revolving-funds-met-gezonde-strategie-en.3854266.lynkx 

17 Zie http://www.broodfonds.nl/

Met name de onderlinge/coöperatieve 

vormen scheppen ook inhoudelijke en 

persoonlijke betrokkenheid, waardoor kennis 

makkelijker wordt uitgewisseld 

Voorkomt het “weglekken” van geld naar 

grote partijen buiten het systeem 


21 

Zodra het volume van het fonds groot 

genoeg wordt om echt impact te hebben 

komen er ook grote aanvragers en nemen 

kansen voor de kleinere initiatieven snel af 

(groter risico) 


Het revolving fund is een veel duurzamer manier van stimuleren met geld dan subsidies. Het 

dwingt de ontvanger van het begin af aan na te denken over een financieel onafhankelijke opzet 

van zijn onderneming of initiatief, om dus ook economisch duurzaam te worden. Dat gaat 

uiteraard niet op voor eenmalige projecten of evenementen, daar leent deze vorm zich niet echt 

voor. Het voorbeeld van het MKB Innovatiekrediet van EL&I en van provincies en gemeenten 18 

die hun “subsidiepotten” hebben omgevormd verdient navolging. 

Ook het stellen van garanties voor kredietunies, een vorm van onderlinge financiering via 

revolving funds, kan een manier zijn om deze vorm van “moderne” financiering te bevorderen. 

Daarbij moet dan echter wel goed naar het doel gekeken worden. Wordt de kredietunie gebruikt 

voor risicodragende investeringen dan kan een garantstelling, net als bij crowdfunding, leiden 

tot onverantwoorde risico’s. Wordt het fonds gebruikt als vangnet, zoals de broodfondsen, dan 

is een garantstelling zinvol, omdat juist in slechte tijden het beroep op het fonds zal groeien en 

tegelijk de input zal afnemen. 

18 Bijvoorbeeld Wonen Boven Winkels Deventer, zie o.a. 

http://www.nirov.nl/Home/Nieuws/Nieuws_Items/Revolving_fund_succesvolle_financieringsconstructie_voor_W 

onen_boven_winkels.aspx?rId=475

6. Nieuwe instrumenten van de filantropische sector 

Ook de filantropische sector speelt in op de nieuwe ontwikkelingen en richt zich meer op sociaal 

ondernemers. Er is geen apart experiment opgezet op dit punt, maar wel informatie uit de 

interviewronde die het vermelden waard is. Diverse fondsen zijn bezig om hun 

financieringsvormen meer af te stemmen op de behoeften van maatschappelijke initiatieven in 

deze tijd. Sommige fondsen veranderen de criteria waaronder zij donaties verstrekken. 

Ondernemers worden niet meer uitgesloten van donaties, en er wordt naar vormen van de juiste 

ondersteuning gezocht: combinaties geef-leengeld, garant-stellingen, en flexibele voorwaarden. 

Kenmerkend is dat het om maatwerk gaat, en dat er een grote betrokkenheid van de financier is 

bij de begunstigde onderneming (inhoudelijk en procesmatig). 

Met name de ruimte voor “maatschappelijk ondernemen” speelt daarin een belangrijke rol. 

Noaber Foundation en Start Foundation spelen hier bijvoorbeeld nadrukkelijk op in met 

verschillende vormen van risicodragend investeren. Daarbij wordt de ondernemer verplicht 

gesteld om naast een financiële verantwoording ook een verantwoording over het 

maatschappelijk rendement van het bedrijf af te leggen. Afhankelijk van de verhouding tussen 

financieel en maatschappelijk rendement worden de leningsvoorwaarden vastgesteld. 

Ook op ondernemerschap gerichte programma’s als het Oranjefonds Groeiprogramma, voor 

maatschappelijke initiatieven die zich in een pilot bewezen hebben en nu willen opschalen, 

richten zich op initiatieven die op een ondernemende wijze willen bijdragen aan een duurzame 

samenleving. 

Niet alleen fondsen begeven zich op die markt, ook particuliere investeerders stellen steeds 

vaker naast financiële ook maatschappelijke eisen aan de ondernemingen waarin zij investeren. 

Particulieren zoals Ex’tent, die willen investeren in startende duurzame of sociale 

ondernemingen worden ‘venture philanthropists’ genoemd. Venture philanthropists zijn relevant 

voor maatschappelijke initiatieven waarbij sprake is van een verdienmodel. Er moet namelijk 

sprake zijn van ‘return on investment’ (positief resultaat), maar in het geval van venture 

philanthropy gaat het hierbij zowel om de financiële return on investment als om de ‘social 

return on investment’. 

Opzet SROI lening Start foundation 

Start Foundation (www.startfoundation.nl) ondersteunt arbeidsparticipatie initiatieven met 

donaties en met leningen. De eerste leningen zijn ongeveer vijf jaar geleden verstrekt, en de 

looptijd van de meeste leningen is ook ongeveer vijf jaar. Ze zitten nu dus aan het eind van de 

eerste ‘leencyclus’, en de praktijk leert dat de cyclus vaak uitloopt. 

- Voorwaarde om voor een krediet in aanmerking te komen is dat het gaat om het creëren 

van betaalde arbeid voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt, of leer-werk 

trajecten (met uitzicht op betaalde arbeid). 

- Start leent vaak in aanvulling op banken en neemt dan het risicodragende deel van de 

lening voor haar rekening 

- Meestal is de start aflossingsvrij, daarna gelden er afspraken over flexibele aflossing. Na 

5 jaar vindt er een SROI plaats. Hoe hoger het maatschappelijke rendement, hoe lager 

het rentepercentage over de lening. Als ze goed scoren krijgen ze dus achteraf geld 

terug. 

- De leningen zijn altijd maatwerk: leningen onder voorwaarden deels omzetten in 

subsidie, harde lening, renteloze lening, is per project anders. 

- Sinds 2008 doet Start ook Crisiskrediet: leningen voor ‘gewone bedrijven’ waar wel een 

deel van de doelgroep zit. 


22

In vrijwel elke nieuwsbrief en publicatie van Start staan voorbeelden van geslaagde start-ups, 

dus het werkt. Tegelijk blijkt de praktijk altijd weerbarstig, in diezelfde nieuwsbrieven staan ook 

regelmatig voorbeelden van bedrijven die het niet redden. In veel gevallen duurt het een stuk 

langer dan voorzien om de lening af te lossen en moeten afspraken tussentijds worden 

bijgesteld. En zeker nu uitkeringen zoals PGB en IRO, waarop veel van de verdienmodellen van 

de bij Start gefinancierde bedrijven zijn gebaseerd, wegvallen moeten verschillende 

ondernemers hun activiteiten staken. 

Conclusie. 

De groeiende belangstelling voor sociaal ondernemen bij de grote vermogensfondsen is een 

belangrijke positieve ontwikkeling. De enige kanttekening is dat soms het feit dat het gaat om 

een lening ertoe leidt dat commercieel kansrijke initiatieven steeds meer de voorkeur krijgen 

boven maatschappelijk kansrijke initiatieven. Het toetsen van de ingediende initiatieven aan de 

maatschappelijke doelstelling moet altijd prioriteit nr. 1 blijven. 

7. Tot slot: combinatie/groeimodel 

Het groeimodel combineert verschillende van de voorgaande modellen. 

Mensen die een initiatief of onderneming starten werken in de praktijk zelden met één model. 

Tijdens de start en de groei van de onderneming gaan zij verschillende partnerschappen aan, 

met verschillende doeleinden. Er zijn inhoudelijke partnerschappen, en financiële 

partnerschappen. 

Inhoudelijke partnerschappen bestaan bijvoorbeeld uit dienstenruil, ter verbetering van het 

product en het bereik. Door deze inhoudelijke partnerschappen komen financiële partners in 

beeld: met een klassieke, materiële bijdrage (adverteren of sponsoren), maar ook inhoudelijke 

sponsoring (aanvullende activiteiten voor de onderneming verzorgen) of sponsoring ‘in kind’ (bv. 

PR campagne, waardoor begroting omlaag gaat). 


23

Bijlage 1: het Crowdfunding experiment. 

GreenWish partnership met CrowdAboutNow 

Voor een crowdfunding experiment hebben we gekeken naar het platform “WeKomenErWel” en 

naar CrowdAboutNow. Reden om de meeste aandacht aan CrowdAboutNow te geven is dat dit 

ook voor kleine, niet commerciële, initiatieven openstaat en mensen er ook met hele kleine 

bedragen in kunnen mee investeren. 

Opzet CrowdAboutNow. 

CrowdAboutNow biedt een online platform en volledige administratieve en contractuele 

ondersteuning vanaf het moment van publicatie van het investeringsverzoek tot het moment van 

volledige afbetaling van het geleende geld en de toegezegde rendementen. Een 

investeringsverzoek bevat inhoudelijke informatie over het project, een financiële onderbouwing 

met het gewenste bedrag, de datum van terugbetaling en het geboden rendement, het profiel 

van de ondernemer(s) en een streefdatum waarop de gewenste investering bij elkaar gebracht 

moet zijn. Wanneer de gewenste investering op of voor de streefdatum volledig is volgestort 

wordt het bedrag aan de ondernemer overgemaakt. Wordt het gewenste investeringsbedrag 

niet tijdig gerealiseerd dan wordt al het geïnvesteerde geld direct weer teruggestort aan de 

investeerders. Er kan dus niet met een deel van het bedrag worden gestart. 

GreenWish als partner van CrowdAboutNow. 

CrowdAboutNow heeft besloten om niet met rechtstreekse inschrijving van (sociaal) 

ondernemers te werken. In plaats daarvan hebben zij verschillende ondersteuningsorganisaties 

en kennisinstellingen als partner. Een ondernemer kan zich wel aanmelden bij 

CrowdAboutNow, maar krijgt dan een (of meer) link(s) naar een passende partnerorganisatie. 

Deze partnerorganisatie biedt niet alleen de mogelijkheid om de onderneming op het platform te 

publiceren, maar begeleidt de ondernemer ook bij zijn project en/of bedrijf. Daarmee wordt meer 

zekerheid geboden voor investeerders. 

GreenWish is partner van CrowdAboutNow voor duurzame, maatschappelijke, ondernemende 

initiatieven. 

Het experiment. 

Om te zorgen dat er werkelijk praktijkervaring kan worden opgedaan met crowdfunding hebben 

wij gericht gezocht in de initiatievendatabase van GreenWish en daaruit 10 initiatieven 

geselecteerd met een passende financieringsvraag en een in onze ogen haalbaar 

terugverdienmodel. Deze 10 hebben wij uitgenodigd. 

Resultaten tot nu toe. 

Begin mei 2011 hebben we met 8 initiatiefnemers een startbijeenkomst gehouden. Op basis 

daarvan hebben 6 initiatiefnemers inmiddels besloten om hun financieringsvraag op 

CrowdAboutNow te zetten en 2 hebben zich teruggetrokken. 

Als extra steuntje voor de initiatiefnemers in het experiment hebben wij een professionele filmer 

ingehuurd om met de initiatiefnemers een kort filmpje te maken dat op hun CrowdAboutNow 

website kan worden getoond om potentiële investeerders “rechtstreeks” te kunnen aanspreken. 


24

Belangrijkste drempel voor de eerste initiatiefnemer die zich terugtrok was het feit dat de eerste 

golf van investeerders vooral in het eigen netwerk gezocht moest worden. Mensen vragen om in 

je bedrijf te investeren vinden de meesten toch moeilijk. De tweede die zich, pas na enkele 

maanden bedenktijd, terugtrok, deed dat omdat zij inmiddels via andere kanalen financiering 

had gevonden. Ook zij vond overigens de tijd die je er als ondernemer zelf in moest stoppen om 

voldoende investeerders te vinden een bezwaar. Tegelijk zagen verschillende initiatiefnemers 

het crowdfunden juist als een goede marketingstrategie. 

Ook het feit dat je van te voren een termijn moet noemen waarbinnen je het volledige bedrag 

wilt hebben opgehaald, en vooral dat je als je dat niet haalt niets krijgt, roept vragen op bij een 

aantal initiatiefnemers. CrowdAboutNow geeft hiervoor een aantal redenen: 

- zij willen opportunisten weren – “we zetten het er op en we zien wel, alles wat 

binnenkomt is meegenomen” 

- het maakt de propositie geloofwaardiger – de ondernemer weet wat hij nodig heeft en 

als hij die investering niet kan maken gaat hij niet “een beetje starten” 

- het verkleint het risico op problemen bij de terugbetaling – nu (veel) meer geld ophalen 

is leuk, maar het moet aan het eind van de afgesproken periode wel allemaal in één 

keer, met rendement, worden terugbetaald. 

Half mei is het eerste initiatief op CrowdAboutNow gepubliceerd (www.crowdaboutnow.com). 

Na de gestelde termijn van 20 dagen was dit initiatief volledig gefinancierd en is het werk 

gestart. In november heeft deze ondernemer, als 1 e via crowdfunding gefinancierd initiatief in 

Europa, zijn investeerders met 5% rendement volledig terugbetaald! 

In het najaar zijn nog drie campagnes gestart, waaronder een nieuw initiatief dat niet in de 

pilotgroep zat. Van deze drie zijn er twee tijdig en volledig gefinancierd, de derde heeft zich 

halverwege de investeringsperiode op ons verzoek teruggetrokken. Wij hebben hem dat 

gevraagd omdat hij geen enkele actie ondernam om uit zijn eigen netwerk investeerders te 

vinden. Toen wij navroegen waarom bleek dat hij inmiddels de kans had gekregen om een 

ander product – als enige licentiehouder in de Benelux – te introduceren en daar al zijn tijd en 

energie instopte. 

Een vijfde initiatief heeft in de eerste maanden van 2012 succesvol via CrowdAboutNow 

financiering geworven en twee anderen zijn in het voorjaar online gegaan, beide “nieuwe” 

aanmelders. 

De ervaring met de eerste initiatieven heeft het beeld bevestigd dat actief netwerken echt een 

voorwaarde is voor succes. Hoewel er altijd een aantal “onbekende” financiers aanhaken, zeker 

als er al een flink aantal zijn voorgegaan, komt een groot deel van de investeerders uit of via het 

eigen netwerk. Nu het platform wat langer draait merken we wel dat zich ook daar een eigen 

netwerk ontwikkelt van mensen die het leuk vinden om in dit soort startende ondernemingen te 

investeren, waardoor er meer voor de ondernemer onbekende investeerders instappen. 


25

Nieuwe Verdienmodellen voor maatschappelijke initiatieven

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?