De verrassend veelzijdige geschiedenis van overheidsbedrijven

In de vierde paragraaf komt de relatie met de overheid aan de orde. Vier PTTactiviteiten
worden kort besproken: de posterijen, de telegrafi e, de telefonie, de
Postcheque- en Girodienst en in samenhang daarmee de Rijkspostspaarbank. Van
alle vier wordt bekeken welke positie ze innamen in het bedrijf en welke rol de
overheid hen daarin had toebedacht.
De PTT en de bedrijven voor gas, water en elektriciteit hebben uiteenlopende
doelstellingen, maar twee belangrijke eigenschappen hebben ze gemeen. Ze hebben
een monopoliepositie en de gemeentelijke, de provinciale of de rijksoverheid deelt
de lakens uit en is als eigenaar, fi nancier of bestuurder rechtstreeks betrokken bij
het reilen en zeilen van de onderneming. In de afsluitende paragraaf stel ik de
vraag: Waarom liet de overheid zich eigenlijk in met bedrijven? Het antwoord op
die vraag voert ons terug naar de wieg van die bedrijven. Een kijkje in de wieg is
een leerzame ervaring, vooral nu veel overheidsbedrijven zich uitspreken voor een
minder sterke band met de overheid.
De beperkingen die ik mij in deze historische inleiding heb opgelegd leiden mogelijk
tot een aantal misverstanden. De geschiedenis van de Amsterdamse gasvoorziening
is niet specifi ek voor de geschiedenis van de Nederlandse gasvoorziening, noch is
het zo dat alleen het produkt gas zo veranderlijk van aard is. Amsterdam en gas zijn
hier slechts als voorbeelden opgevoerd. Hetzelfde geldt voor de schaalvergroting
die ik aan de hand van de geschiedenis van de Haagse elektriciteitsvoorziening
ter sprake breng. Elektriciteit heeft baat bij een produktie op grote schaal, maar
het eff ect van schaalvergroting zou evengoed kunnen worden toegelicht aan de
hand van water, gas of de produkten van de PTT. Milieuproblemen zijn niet het
exclusieve domein van de Rotterdamse drinkwatervoorziening, maar hebben een
veel grotere reikwijdte dan ons lief is.
Veel belangrijke zaken blijven in deze inleiding onbesproken, maar alleen op
die manier is het mogelijk om u in kort bestek kennis te laten maken met de
verrassend veelzijdige geschiedenis van de overheidsbedrijven.
1.Kameleon gas
In het begin van de negentiende eeuw kwam het gas niet uit Groningen.
Overheidsbedrijven speelden geen rol van betekenis in de distributie van gas
en gaskachels waren in geen velden of wegen te bekennen. Aanvankelijk kwam
er zelfs geen gasleiding aan te pas om het gas bij de afnemers te brengen. De
gasvoorziening van Nederland is al zo’n anderhalve eeuw oud en heeft in die lange
levenswandel veel verschillende gezichten gekend. Als een kameleon heeft gas
zich aangepast aan de veranderende omstandigheden. Zowel de herkomst als het
14