Verslag Conferentie Kunsteducatie 21ste eeuw - Kunstfactor

VERSLAG conferentie ‘Kunsteducatie 21 e eeuw ­
Inter disciplinariteit en technologie’
De grenzen tussen kunstdisciplines vervagen. Onder invloed van technologische
ontwikkelingen zoeken kunstenaars bovendien steeds vaker inspiratie en samenwerking
buiten het kunstdomein. De conferentie ‘Kunsteducatie 21 e eeuw ­ Interdisciplinariteit en
technologie’ op 10 mei in Tilburg richtte zich op de invloed van dergelijke
grensoverschrijdingen op de buitenschoolse kunsteducatie.
Waar in de professionele kunstpraktijk kunstenaars regelmatig uitstapjes maken naar
andere kunstdisciplines of zelfs naar andere sectoren, hebben veel Centra voor de Kunsten
nog moeite met interdisciplinariteit. Dat bleek al direct tijdens de korte inventariserende
uitwisseling tussen dagvoorzitter Ruben Maes en de congresgangers.
Een vertegenwoordiger van de SKVR legde meteen een dilemma op tafel. Hij stelde dat
interdisciplinair werken lastig is omdat veel kunstencentra in discipline­gerichte
afdelingen zijn verdeeld. Gelukkig waren veel CvK’s bij de conferentie aanwezig, want zij
kregen tal van inspirerende voorbeelden en daarmee de uitnodiging om actief over
interdisciplinariteit na te denken. En ermee aan de gang te gaan.
Teken van de tijd
De conferentie was georganiseerd door Kunstfactor en de Vlaamse overheid. Ingrid Leys
legde namens het Vlaamse departement Onderwijs en Vorming uit dat Vlaanderen bezig is
met een hervorming van het buitenschoolse kunstonderwijs. ‘We willen het curriculum
beter laten aansluiten op de actuele ontwikkelingen’, verklaarde zij.
PRESENTATIE 1 ­ Hybriditeit als concept in de kunsteducatie
Marie­Therèse van de Kamp ­ vakdidacticus interfacultaire lerarenopleidingen en docent
kunstvakken aan het Theresialyceum in Tilburg
Hybride kunst is volgens Marie­Therèse van de Kamp de transformatie van bestaande
vormen tot iets nieuws. ‘Dat is inherent aan de kunst: kunstenaars zijn altijd vanuit het
bekende tot iets nieuws gekomen.’
Niets nieuws onder de zon, maar desondanks zijn er redenen om juist nu stil te staan bij
die hybriditeit, of interdisciplinariteit, in de kunst. Van de Kamp: ‘We leven in een
postkolonialistisch tijdperk, waarbij culturen in elkaar zijn overgevloeid. Van veel mensen
is niet meer nauwkeurig vast te stellen tot welke cultuur zij behoren.’ Dat wordt nog
versterkt door de digitalisering en internet. Daardoor zijn mensen makkelijk in staat om
zich met elkaar te verbinden en ideeën uit te wisselen. Bovendien leidt toegankelijke
technologie tot cross­overs tussen kunst, design en technologie.
Er vinden volgens Van de Kamp dus op meerdere niveaus grensoverschrijdingen plaats:
tussen culturen, tussen kunstdisciplines, maar ook tussen kunst en andere vakgebieden.
‘Ons’ kerndomein
Voor kunstenaars biedt dat een enorme vrijheid. Zij kunnen zich ­ net als voorheen ­ in een
enkele discipline specialiseren. Maar zij kunnen ook bewust naar verbinding zoeken met
ofwel een andere kunstdiscipline ofwel een ander vakgebied. Daar zit wel een risico in.
Omdat een grensvlak tussen twee disciplines niet helder is te benoemen, wordt het voor
kunstenaars lastiger om te benoemen waarmee zij bezig zijn. Dat neemt niet weg dat het
veel oplevert. Van de Kamp citeert Einstein: ‘Logica brengt je van a naar b, maar

verbeelding brengt je overal.’ Dat zie je volgens haar overal in de 21ste eeuw gebeuren. Die
creativiteit is een belangrijk gegeven, maar begint volgens haar bij de kunsten.
‘In mijn visie horen kunstvakken en creativiteit bij elkaar. Het streven naar transformatie
en vernieuwing is iets heel wezenlijks dat de legitimatie van de kunstvakken ondersteund.
Maar’, waarschuwt Van de Kamp, ‘door de interdisciplinariteit lopen we het risico dat
andere vakgebieden met ‘onze’ creativiteit op de loop gaan. Als we door hybride kunst geen
grenzen meer kunnen duiden, geven we ons kerndomein, datgene wat kunst kenmerkt, uit
handen aan disciplines die hun grenzen wel helder weten te definiëren.’
Het dilemma van het verlies van kernwaarden als de grenzen vervagen, speelt niet alleen in
de kunst, maar ook in de kunsteducatie. Desondanks pleit Van de Kamp ervoor kinderen
en jongeren de ruimte te geven om te brainstormen en zelf tot onderzoeksvragen te komen.
Volgens haar zou de techniek van een bepaalde kunstdiscipline niet het uitgangspunt meer
moeten zijn, maar juist parallelle werkwijze, afhankelijk van de vraagstelling en de
interesse van de beoefenaar. ‘In de kunst is de interdisciplinariteit al veel verder dan in de
kunsteducatie. We geven nog steeds apart muziek, dans, beeldend. Je kunt je afvragen
hoever je moet zijn in één discipline om interdisciplinair te kunnen werken. Of we in de
kunsteducatie meteen interdisciplinair moeten beginnen, is, denk ik, een actuele vraag.’
PRESENTATIE 2 ­ Kruisbestuivingen tussen m ediakunst, ecologie
en crosscultureel activism e
Angelo Vermeulen ­ beeldend kunstenaar, filmmaker, bioloog en
ruimtevaartonderzoeker
Hoever interdisciplinariteit kan gaan, bleek uit de presentatie van Angelo Vermeulen.
Vermeulen is gepromoveerd als bioloog, maar volgde ook een fotografie­opleiding. Na zijn
wetenschappelijke studie dompelde hij zich een jaar onder in het Londense kunstleven.
Daarna besloot hij bewust te gaan werken op het grensvlak van wetenschap en kunst. Dat
heeft inmiddels tot een aantal spraakmakende projecten geleid.
Biomodd
Een fraai voorbeeld daarvan is het project Biomodd. ‘Dat is voortgekomen uit de
subcultuur van case modding, het pimpen van computerkasten. Daarbij gaat het niet alleen
om het versieren van de computer, maar ook om het à la een brommer opvoeren van de
snelheid ervan.’
Omdat daarbij al gauw oververhitting van de processor dreigt, is extra koeling nodig.
Vermeulen richt zich met Biomodd op dat probleem, dat overigens ook in grote
rekencentra een serieuze uitdaging is. Hij bedacht dat de overtollige warmte nuttig
gebruikt kan worden, namelijk voor de plantengroei. Met een multidisciplinair team van
biologen, technici en kunstenaars bouwde hij een sculptuur bestaande uit gewone
computers, een netwerk en een eco­systeem van algen die de warmte van de computer
gebruiken voor hun groei. Op het netwerk draait een multiplayer­computergame dat
toeschouwers stimuleert om te spelen. ‘Activiteiten in die virtuele wereld worden omgezet
in groei van de algen, maar andersom verandert het levende ecosysteem realtime de
virtuele wereld van de game.’ Vermeulen heeft dit project inmiddels op verschillende
plaatsen in de wereld met lokale teams uitgevoerd. Daardoor ontstaan steeds andere
oplossingen en vormen.
Met Biomodd combineert Vermeulen verschillende disciplines en pakt hij het
maatschappelijke probleem van overtollige warmte van computers aan. Dat strookt met
zijn visie op kunst. ‘Veel moderne kunst verwijst naar iets uit de kunstgeschiedenis en dat
vind ik niet genoeg. Ik vind dat kunst aansluiting moet zoeken bij deze tijd. Zoeken naar
wezenlijke vernieuwing vind ik de rol van kunstenaars.’

‘Terravorming’
Vermeulen voerde meer projecten uit op het grensvlak van kunst, technologie en
samenleving. Zo creëerde hij in samenwerking met Indonesische kunstenaars en
wetenschappers een onderzoeksplatform op de Merapi­vulkaan, waar na een uitbarsting
door gebrek aan stikstof geen plantengroei mogelijk was.
‘We lieten ons inspireren door het gegeven van terravorming uit de sciencefiction­
literatuur, waarbij dode planeten tot levende werelden worden getransformeerd. Die
werelden worden gecreëerd door levende organismen die het klimaat op de planeet
stelselmatig aanpassen", zegt Vermeulen. In Indonesië gebruikte Vermeulens team
daarvoor specifieke bacteriën. ‘Doordat die stikstof uit de lucht kunnen halen, zorgen ze
ervoor dat planten toch kunnen gedijen op een problematische bodem.’
PRESENTATIE 3 ­ Laboratorium kunsteducatie 21ste eeuw: Digital
Art Lab, Zoeter m eer ­ Dr. Anne Nigten, directeur The Patching Zone en lector
Popular Culture Sustainability and Innovation, Hanzehogeschool Groningen
CKC in Zoetermeer is het eerste CvK dat bewust streefde naar gebruik van moderne
technologie in de kunsteducatie. Zij riep hiervoor de hulp in van The Patching Zone, een
transdisciplinair laboratorium voor innovatie, dat het Digital Art Lab als onderdeel van
CKC hielp vormgeven.
Het CKC heeft ambitieuze doelen met het Digital Art Lab: nieuwe doelgroepen bereiken en
door de inzet van technologie en nieuwe media betere aansluiting vinden bij de
zogenaamde Net­generatie.
‘Voor de inrichting van het Digital Art Lab heeft een team van jonge professionals met
verschillende achtergronden en culturen samengewerkt met een groep geselecteerde
docenten van CKC’, vertelt Anne Nigten, directeur van The Patching Zone. ‘Dus geen
cursus Nieuwe Media, maar mogelijkheden scheppen voor kruisbestuivingen’, legt Nigten
uit.
Bijzonder aan de opdracht was dat The Patching Zone ook gevraagd werd om de aanzet te
geven voor een ander businessmodel, want overheidsbezuinigingen dwingen tot nieuwe
verdienmodellen.
De Design Cycle
Bijzonder aan de opdracht was dat The Patching Zone ook gevraagd werd om de aanzet te
geven voor een ander businessmodel, want overheidsbezuinigingen dwingen tot nieuwe
verdienmodellen.
Voor het CKC ontwikkelde The Patching Zone de Design Cycle, een proces dat begint met
een ‘snelkookworkshop’ voor docenten onder leiding van externe experts. Uit deze
‘pressure cooker’ komen vormen van kunsteducatie die aansluiten bij bestaande leerlingen.
Vervolgens worden die doorontwikkeld voor nieuwe doelgroepen. Dat proces leidt tot
lesmodules die beproefd worden en afhankelijk van het resultaat aangepast of ingevoerd.
Een belangrijk resultaat voor het CKC is dat door dit proces nieuwe les­ en leermodellen
zijn ontstaan: communities of learning. Docenten zijn daarin vooral coach en veel minder
docent. ‘Dat heeft consequenties voor de competenties van docenten’, beseft Nigten. ‘Die
zullen meer dan voorheen antennes nodig hebben voor hun omgeving.’
De Productmachine
Minstens zo belangrijk is de Productmachine, een on­ en offline serious game die
medewerkers van CKC ­ docenten, maar ook collega’s van marketing, communicatie en
verkoop ­ leert om samen te werken bij het positioneren en verkopen van nieuwe
lesmodules.

De kracht van Digital Art Lab is dat het geen tijdelijk project is, maar het CKC definitief
heeft veranderd. ‘Dit is geen proces dat eindigt, maar een continu R&D­project, dat
voortdurend ingaat op nieuwe trends en nieuwe doelgroepen.’
Discussie
In de discussie na de drie presentaties benadrukte Anne Nigten hoe belangrijk het is dat
docenten actief betrokken zijn bij vernieuwingen. ‘De docenten in Zoetermeer zagen ook
dat het nodig was om over andere manier lesmodellen en inkomsten na te denken. Maar
dat is eng en vraagt lef.’
Ton Sandfort, directeur van CKC Zoetermeer, bevestigt dit. ‘Je kunt een organisatie niet
van bovenaf veranderen. Je moet vertrouwen op de vindingrijkheid van docenten.’ De
grote winst van het Digital Art Lab vindt hij dat het een permanent innovatieproces is.
Ook Angelo Vermeulen benadrukt de empowerment van betrokkenen. Dat speelt ook in
zijn projecten een rol. ‘Dat is moeilijk als je zelf bepaalde verwachtingen hebt. Je moet
vooropgezette ideeën durven loslaten!’
W ORKSHOPS
‘s Middags konden congresgangers twee van de zeven workshops kiezen. We geven een
korte impressie van elke workshop.
1 interdisciplinariteit als vertrekpunt ­ Shari Platteeuw en Annelies Vanoost,
Academie van Poperinge.
De Academie van Poperinge is verantwoordelijk voor het Deeltijd Kunstonderwijs in het
landelijke gebied rond Poperinge, in het zuidwesten van België. Normaal gesproken kiezen
6­ en 7­jarigen voor een van de vijf mogelijke kunstdisciplines. Maar sinds een paar jaar
voegt de Academie daar een uur Kunstinitiatie aan toe. Voor die les zijn verschillende
docenten wisselend verantwoordelijk. Bovendien is daarvoor vaak een zogenaamde
mediacoach beschikbaar, bijvoorbeeld om te helpen bij het maken van geluid­ of
beeldopnamen. Shari en Annelies, docenten bij de Academie, lieten verschillende
voorbeelden van lessen zien. In een daarvan krijgen kinderen eerst een korte animatiefilm
over een ruimteschip te zien. Hierop schilderden zij dat verhaal in een stripverhaal met
drie plaatjes. Vervolgens maakten zij met klei een ruimtewezen. Dat brachten zij zelf tot
leven door te bedenken en uit te voeren hoe zo’n wezen zich voortbeweegt en welke geluid
het maakt.
Door deze aanpak proeven kinderen op jonge leeftijd van verschillende disciplines.
Daardoor ontdekken ze andere talenten dan ze dachten te hebben (of dan hun ouders
dachten!). Door de ruimte om te experimenteren zijn de lessen intensiever en de resultaten
intenser.
2 Hoe ontw ikkel en organiseer je interdisciplinair aanbod? ­ Loes Bogers,
labmanager Digital Art Lab, Zoetermeer
In deze workshop vertelt Loes Bogers over de mentaliteit die docenten nodig hebben om
als niet­experts aan de slag te gaan met nieuwe media en materialen. Docenten zouden
vooral hun angst voor het onbekende van zich af moeten werpen. Het is de kunst om te
leren door actief te zijn met nieuwe media en technologie, onder meer door waar mogelijk
te ‘jatten’ en ervaringen te delen met anderen. Belangrijke aansporing: ‘Technologie bijt
niet.’
Aanbieders en docenten zouden bovendien moeten beseffen dat zij in dezelfde vijver vissen
als aanbieders van games, films en sport. ‘Klanten zoeken belevingen, dus zorg ervoor dat

je aanbod een beleving is. Denk bovendien niet volgens het traditionele ‘aanbodmodel’,
maar neem de vraag van deelnemers als uitgangspunt.’
3 Com petentieontw ikkeling docenten Digital Art Lab Nicolet Sudibyo en Romke
Schram ­ Digital Art Lab
Nicolet Sudibyo en Romke Schram zijn klassiek geschoolde docenten (respectievelijk
klassieke dans en viool). In het Digital Art Lab ontwikkelden zij echter interdisciplinair
lesmateriaal (zie bijvoorbeeld http://digitalartlab.patchingzone.net/2011/06/11/digitaal­
danstheater/. Uiteraard vragen dit soort projecten bijzondere (nieuwe) vaardigheden van
docenten/begeleiders. In deze workshop vertellen Sudibyo en Schram daarover.
4 Van w orkshop tot totaalspektakel ­ Annemie Verbeek, Catherine Legaey en Bea
Albers, Stedelijke Academie voor Beeldende Kunst i.s.m. Stedelijk Conservatorium voor
Muziek, Woord en Dans in Leuven.
De Academie en het Conservatorium zetelen in hetzelfde gebouw in Leuven. Ter
gelegenheid van het 225­jarige bestaan van de Academie zijn de twee organisaties expliciet
gaan samenwerken. Dat leidde onder andere tot WITH!, een multidisciplinair project met
muziek, dans en digitale kunst.
Tijdens het productieproces was er voortdurende wisselwerking tussen de afdeling dans en
het atelier digitale kunst van de academie, en de verschillende orkesten en ensembles van
het conservatorium. Dit proces werd aangestuurd door de componist Adriaan Swets en een
werkgroep met docenten van verschillende disciplines.
Sinds dit project zijn vaker hybride initiatieven genomen, ook bij het zoeken naar
sponsors. Lastig blijft dat die hybriditeit nog geen vaste plaats in het curriculum kan
krijgen, omdat voor het Vlaamse Deeltijd Kunstonderwijs eindtermen en doelstellingen
zijn geformuleerd die nog wel gericht zijn op aparte disciplines. Wellicht gaat dat op
termijn veranderen. De Vlaamse overheid wil voor het Deeltijd Kunstonderwijs binnen
twee jaar nieuwe doelen formuleren die beter aansluiten bij de actualiteit.
5 De interdisciplinaire benadering ­ Frank Veenstra, artistiek manager
Muziekgebouw Eindhoven
De nieuwe generatie muzikanten is zowel thuis in de gecomponeerde muziek als in de
popmuziek. Veenstra noemt Nico Muhly als een voorbeeld. Die componeert, maar voelt
zich ook een popmuzikant. ‘De Mozart van de 21 e eeuw.’
Muhly laat zich door veel verschillende interesses leiden. Dat past bij de 21 e eeuw, waarbij
mensen vooral op zoek zijn naar ervaringen. Dat hoeft volgens Veenstra niet ten koste te
gaan van de diepgang. De waarde van nieuwe muziek is volgens hem dat deze verschillende
muziekgenres combineert. Zo is ‘Planetarium’ van Nico Muhly een combinatie van
indiepop, singer­songwriter en gecomponeerde muziek.
Veenstra bestrijdt dat interdisciplinair werken tot vervlakking leidt. Het levert juist nieuwe
muziek op die zowel recht doet aan het verleden, als optimaal past bij de 21e eeuw.
6 Sam enw erking op lokaal niveau: SETUP, creatieve innovatie en nieuw e
m edia ­ Anke Asselman en Jelle van der Ster
Setup pleit voor kritische, bewuste houding ten opzicht van media. Tegelijkertijd wil het
graag de spontaniteit en creativiteit behouden. Daarom hanteert de organisatie de term
‘Mediaeigenwijsheid’. Onder die naam organiseert Setup workshops en deelt het actief
kennis en ervaringen met andere educatieve instellingen zoals kunstencentra en scholen.
Setup werkt niet met vaste formats die een­op­een overdraagbaar zijn, maar gebruikt
nadrukkelijk de lokale omgeving. Bovendien is samenwerking met lokale partners een
belangrijk element van de werkwijze.

Hoe dat kan werken, bleek uit het tweede deel van de workshop. Deelnemers bogen zich
over de vraag hoe je interdisciplinaire initiatieven met inzet van nieuwe media zou kunnen
opstarten. Aanvankelijk bleven deelnemers steken bij het klassieke model: eerst kennis
vergaren, en op basis daarvan een opzet bedenken. Al discussierende drong echter het
besef door dat er al veel bedacht is en dat leerlingen ook al veel bruikbare kennis en
ervaring hebben. Kortom, zet iedere keer de kennis en digitale middelen in die al voor
handen zijn.
7 Mediacultuur m eets Easyw are ­ Karlijn Muller, Mediacultuur.net
Karlijn Muller vertelt hoe media­educatie zich aanvankelijk richtte op bescherming van de
jeugd tegen beïnvloeding door de media. Die benadering is sinds de jaren negentig
veranderd. Nu wil media­educatie de jeugd voorbereiden op die invloed. Volgens Muller
kan dat het beste door actief bezig te zijn met media. Zij wijst er bovendien op dat jongeren
nu al grote media­producenten zijn. ‘Er is heel veel dagelijkse kunst die voortdurend wordt
aangevuld.’
De projectorganisatie Mediacultuur richt zich op het ontwikkelen van ‘mediawijze’
kunstlessen. Het Nederlands Instituut voor Mediakunst stelt daarvoor materiaal
beschikbaar. Studenten van de docentenopleiding van Fontys maken op basis daarvan
lessen met een dubbel doel: kunstinhoudelijk en gericht op mediawijsheid. De lessen die
zij maken zijn beschikbaar op de website www.mediacultuur.net. Belangrijke ‘bijvangst’
van deze aanpak: de studenten, allen toekomstige kunstdocenten, denken actief na over
kunst en media.
Is media­educatie duur? Wel nee, betoogt Muller. Op www.easyware.nl staan tal van
voorbeelden van goed bruikbare freeware.
Door Roel Mazure