De smaak van De 19e eeuw - Heemkundekring Dongen
De smaak van De 19e eeuw - Heemkundekring Dongen
De smaak van De 19e eeuw - Heemkundekring Dongen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>De</strong> <strong>smaak</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>19e</strong> <strong>eeuw</strong><br />
Drie en een half dozijn recepten<br />
met <strong>Dongen</strong>s cultureel erfgoed
<strong>De</strong> <strong>smaak</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>De</strong> <strong>19e</strong> <strong>eeuw</strong><br />
Drie en een half dozijn recepten<br />
met <strong>Dongen</strong>s cultureel erfgoed
colofon<br />
<strong>De</strong> <strong>smaak</strong> <strong>van</strong> de negentiende <strong>eeuw</strong> is een<br />
uitgave <strong>van</strong> heemkundekring <strong>De</strong> Heerlyckheit <strong>Dongen</strong><br />
naar aanleiding <strong>van</strong><br />
Open Monumentendag 2010<br />
Chef-kok: Ranko Hamelinck<br />
Sous-chef: Michiel <strong>van</strong> Assche<br />
Chef de photographie: Piet Willemse<br />
Chef retouche de l’image: Jelger Ansems<br />
Chef de la conception graphique: Hans Timmer, Oosterhout<br />
Imprimeur: Art Support, Oosterhout<br />
Commis et fournisseurs: Jan Hessels, El <strong>van</strong> Loon,<br />
Lizze Nederlof, Ellie Oerlemans,<br />
Annelies Schinkel, Peter Visser,<br />
Kitty Vromans<br />
Speciale dank gaat uit naar de eigenaren <strong>van</strong> panden en voorwerpen die<br />
medewerking verleenden aan de totstandkoming <strong>van</strong> dit boekje en de<br />
instandhouding <strong>van</strong> het <strong>Dongen</strong>s cultureel erfgoed<br />
© heemkundekring <strong>De</strong> Heerlyckheit <strong>Dongen</strong> – 2010<br />
Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden gekopieerd zonder<br />
schriftelijke toestemming <strong>van</strong> het bestuur <strong>van</strong> genoemde heemkundekring.<br />
II
voorberIcht<br />
Over <strong>smaak</strong> valt niet te twisten. Er is wel veel over te vertellen.<br />
Smaak is <strong>van</strong> invloed op hoe we alle facetten <strong>van</strong> ons dagelijks leven<br />
ervaren. Omgekeerd bepalen onze dagelijkse ervaringen ook weer<br />
onze <strong>smaak</strong>. Zo zijn we in staat smaken te leren waarderen.<br />
Om iets <strong>van</strong> de negentiende-<strong>eeuw</strong>se <strong>smaak</strong> te kunnen proeven is dit<br />
receptenboekje samengesteld. Recepten en ingrediënten voor gebouwen,<br />
interieurs, tuinen, kleding en ook een beetje eten en drinken.<br />
Een gevarieerd aanbod om negentiende-<strong>eeuw</strong>se smaken te kunnen<br />
herkennen en in de tijd te plaatsen. Smaken die nog overal in het<br />
<strong>Dongen</strong>se straatbeeld heersen maar niet door iedereen meer worden<br />
herkend.<br />
Laat het u smaken.<br />
III
III Voorbericht<br />
IV Bladwijzer<br />
V Inleiding<br />
blaDwIjzer<br />
1 Gyros neoclassicisme architectuur<br />
2 Pasta di Roma neorenaissance architectuur<br />
3 Chique de Louis neobarok architectuur<br />
4 Gothic food neogotiek architectuur<br />
5 Chalet de notaire chaletstijl architectuur<br />
6 Ratatouille eclectisch architectuur<br />
7 Gegratineerde schotel gevelarchitectuur architectuur<br />
8 Rectangular baking tin lijstgevel architectuur element<br />
9 Fin de repas kroonlijst architectuur element<br />
10 Chez François Mansart mansardekap architectuur element<br />
11 Small zesruits schuifraam architectuur element<br />
12 Medium T-venster architectuur element<br />
13 Large H-venster architectuur element<br />
14 Gegarneerde pui winkelpui architectuur element<br />
15 Entrée voordeur architectuur element<br />
16 Gesneden bruin baksteen met snijvoeg architectuur element<br />
17 Plat de pierre stoeppalen met ketting architectuur element<br />
18 Mode à l’Anglaise Engelse tuin tuinarchitectuur<br />
19 Wafel uit het ijzer gietijzeren deurtralies gietijzer industrie<br />
20 Luchtig wafeltje smeedijzeren deurtralies gietijzer industrie<br />
21 Fonte rosette gietijzeren rosetanker gietijzer industrie<br />
22 Terrine fonte gietijzeren goot gietijzer industrie<br />
23 Lampione gietijzeren straatlantaarn gietijzer industrie<br />
24 Plat de fer betegelde stoep met gietijzeren hek gietijzerindustrie<br />
25 Opgerolde bladerdeeg zinken goten en daken zink industrie<br />
26 Falbelas zinken rolluikkap zink industrie<br />
27 Oeil-de-boeuf oeil-de-boeuf zink industrie<br />
28 Dakpan in chocoladesaus mat verglaasde oude holle pan dakpan indsutrie<br />
29 Croix du Creuset kruispan dakpan industrie<br />
30 Terrine de terre geprofileerde baksteen baksteen industrie<br />
31 Console á la carte cementsteen console beton industrie<br />
32 Hoofdkaas cementstenen sluit- en geboortesteen beton industrie<br />
33 Vloerbrood kleurige cementtegels beton industrie<br />
34 Witte chocolade Brabantsche muren en gestuukte plafonds interieur<br />
35 Bruidstaart trap interieur<br />
36 Repas chez la fenêtre lambrisering met vensterbank interieur<br />
37 Waterbrouwsel klokput voedsel<br />
38 Mineraolwaoter mineraalwaterkruik voedsel<br />
39 Donges papéeterke papkom voedsel<br />
40 Verméules zeef boekweitzeef voedsel<br />
41 Toefje slagroom Baroniemuts kleding<br />
42 Oker in het groen kleurgebruik kleurgebruik<br />
VI Menukaart<br />
VIII Geraadpleegde kookboeken<br />
Iv
InleIDIng<br />
<strong>De</strong> <strong>smaak</strong> <strong>van</strong> de negentiende <strong>eeuw</strong> laat zich vooral verklaren door twee<br />
factoren:<br />
a. <strong>De</strong> romantiek<br />
b. <strong>De</strong> industrialisatie<br />
<strong>De</strong> romantiek is een reactie op het rationalisme en het vooruitgangsgeloof<br />
<strong>van</strong> de Verlichting uit de achttiende <strong>eeuw</strong>. Er ontstond een herwaardering<br />
voor het verleden en een sterke nadruk op het eigene en het onderscheidende<br />
<strong>van</strong> culturen. <strong>De</strong> romantiek droeg bij aan het nationaal bewustzijn<br />
en de herwaardering <strong>van</strong> oude kunststijlen. Zowel het nationalisme <strong>van</strong> de<br />
negentiende <strong>eeuw</strong> als het ontstaan <strong>van</strong> de neostijlen, zijn als uitvloeisels <strong>van</strong><br />
de romantiek te beschouwen. <strong>De</strong> eerste zes recepten in dit boekje, waarin de<br />
neostijlen worden behandeld, zijn dan ook basisrecepten om de nostalgische<br />
<strong>smaak</strong> <strong>van</strong> de negentiende-<strong>eeuw</strong>er te kunnen plaatsen.<br />
<strong>De</strong> negentiende <strong>eeuw</strong> was ook de periode waarin ontdekkingen en uitvindingen<br />
elkaar in rap tempo opvolgden als gevolg <strong>van</strong> de industriële revolutie.<br />
<strong>De</strong> industrialisatie <strong>van</strong> Nederland vond pas laat plaats ten opzichte <strong>van</strong> ons<br />
omringende landen. Terwijl België al in de eerste helft <strong>van</strong> de negentiende<br />
<strong>eeuw</strong> industrialiseerde, volgde Nederland <strong>van</strong>af 1850. <strong>De</strong> samenleving veranderde<br />
onder andere door het ontstaan <strong>van</strong> een nieuwe sociale klasse, de<br />
arbeiders, die in hun levensonderhoud voorzagen door te werken in de fabrieken.<br />
Voor <strong>Dongen</strong> werd de leer- en schoenindustrie <strong>van</strong> groot belang.<br />
Nieuwe materialen, maar ook de mogelijkheden <strong>van</strong> massaproductie, hadden<br />
grote invloed op de leefomgeving. Zo maken we via de recepten in dit<br />
boekje kennis met gietijzer, zink en cementsteen en hun toepassingen.<br />
Het resultaat <strong>van</strong> de recepten is op verschillende adressen in <strong>Dongen</strong> zichtbaar.<br />
<strong>De</strong> vet gedrukte straten en huisnummers vinden we in het centrum<br />
en zijn ook op de menukaart achter in het boekje aangegeven. Niet vetgedrukte<br />
adressen zijn desondanks de moeite <strong>van</strong> het bezichtigen waard.<br />
v
19<br />
h e r k o m s t kardinaal <strong>van</strong> rossumstraat<br />
85, 82, 55, 51, 13<br />
wafel uIt het Ijzer<br />
(gietijzeren deurtralies)<br />
i n g r e d i ë n t e n Er stonden de architecten in de negentiende <strong>eeuw</strong> nieuwe<br />
ingrediënten ter beschikking. Ingrediënten die voortkwamen<br />
uit de industriële revolutie en de mogelijkheden en de <strong>smaak</strong><br />
<strong>van</strong> de mensen beïnvloedden. Gietijzer is hier<strong>van</strong> een goed<br />
voorbeeld.<br />
b e r e i d i n g Gietijzer voor een nieuw recept. Typisch negentiende-<strong>eeuw</strong>s<br />
is het maken <strong>van</strong> voordeuren met een glasopening die wordt<br />
afgesloten met een ijzeren traliewerk. Hierdoor is het mogelijk<br />
geworden in de gang achter de deur licht binnen te brengen<br />
zonder de functie <strong>van</strong> de deur als afweer tegen ongenode<br />
gasten te verliezen. <strong>De</strong> glasramen achter het traliewerk zijn<br />
meestal draaibaar gemaakt, waardoor de gangruimte eenvoudig<br />
kon worden geventileerd zonder de deur open te hoeven<br />
zetten. Niet echt Brabantse gastvrijheid. Maar de beter gesitueerde<br />
fabrikanten en notabelen met hun huizen aan de<br />
Hoge Ham, zullen toch liever voor hun veiligheid hebben<br />
gekozen. Tussen 1840 en 1880 werd voornamelijk gietijzer<br />
gebruikt voor deurtralies. Een dicht raster, als dat <strong>van</strong> een<br />
wafelijzer, met vaak in het midden een in het oog springende<br />
versiering.
h e r k o m s t kerkstraat 41, 50, kardinaal <strong>van</strong> rossumstraat 24,<br />
26, gasthuisstraat 7, hoge ham 100, 102, 124,<br />
luchtIg wafeltje<br />
(smeedijzeren deurtralies)<br />
i n g r e d i ë n t e n Wie eerst <strong>van</strong> het zware gietijzer heeft geproefd om zijn deur<br />
<strong>van</strong> een lichtdoorlatend rooster te voorzien krijgt trek in<br />
iets luchtigers. Smeedijzer is geschikt voor de minder grote<br />
eter.<br />
b e r e i d i n g In navolging <strong>van</strong> recept 19 kwam aan het eind <strong>van</strong> de negentiende<br />
<strong>eeuw</strong> het gebruik <strong>van</strong> smeedijzer op om sierlijker,<br />
maar vooral ook luchtiger deurroosters te maken. In de<br />
nadagen <strong>van</strong> de smeedijzeren roosters zien we al een ontwikkeling<br />
naar roosters met een meer opengewerkt karakter.<br />
Maar gietijzer is bros en kwetsbaar, zeker wanneer het<br />
niet in een robuuste vormgeving wordt vervat. Smeedijzer<br />
is veel taaier en kan eenvoudig tot sierlijke roosters leiden.<br />
<strong>De</strong> meeste deurroosters na 1880 zijn dan ook gemaakt uit<br />
platte smeedijzeren strip, al dan niet getordeerd, en voorzien<br />
<strong>van</strong> krullen en gesmede uiteinden. Kleine klinknageltjes om<br />
de strippen mee aan elkaar te bevestigen maken dit recept<br />
compleet. In <strong>Dongen</strong> lustte men er wel pap <strong>van</strong> getuige de<br />
vele voorbeelden die we hier<strong>van</strong> nog kunnen vinden in het<br />
straatbeeld.<br />
20
28<br />
h e r k o m s t kerkstraat 50, kardinaal <strong>van</strong> rossumstraat<br />
2, 22-30, hoge ham 102<br />
DakPan In chocola<strong>De</strong>saus<br />
(mat verglaasde oude holle pan)<br />
i n g r e d i ë n t e n Roodbakkende klei met een zwartbruine glazuur.<br />
b e r e i d i n g Oude, holle pannen komen al <strong>van</strong>af de zestiende <strong>eeuw</strong> voor,<br />
maar de negentiende-<strong>eeuw</strong>se exemplaren zijn wel wat groter<br />
dan hun voorgangers. Op de armoedige huisjes treffen we<br />
veelal roodgekleurde exemplaren aan. Ietwat duurder zijn<br />
pannen met een blauwgrijze kleur. Door net wanneer de pannen<br />
in de oven haast doorbakken zijn de zuurstoftoevoer af<br />
te knijpen, krijgen roodbakkende pannen deze chique kleur.<br />
Het pannendak doet hiermee aan een leiendak denken.<br />
Nog <strong>smaak</strong>voller geserveerd zijn de dakpannen met een<br />
zwartbruine, matte tint. <strong>De</strong>ze pannen zijn met glazuur overgoten.<br />
Je kunt dat ook zien, want de linkerhoek is altijd glazuurvrij,<br />
omdat daar de dakpan in de hand werd gehouden<br />
als deze met een houten lepel uit een gietijzeren kookpot<br />
werd overgoten. Als je immers op zo’n dag 2000 dakpannen<br />
moest glazuren ging je niet de hele tijd je duim bevuilen!<br />
<strong>De</strong> statige harmoniezaal, die nu als de woningen Kardinaal<br />
<strong>van</strong> Rossumstraat 22-30 door het leven gaat, kreeg bij de<br />
bouw in 1867 aan de voorzijde zulke pannen. <strong>De</strong> minder in<br />
het oog springende daken zijn hier met blauwgrijze pannen<br />
gedekt.
h e r k o m s t kerkstraat 41, kardinaal <strong>van</strong> rossumstraat 82,<br />
gasthuisstraat 19, 7, hoge ham 57, 100, 124<br />
hoofDkaas<br />
(cementstenen sluit- en geboortesteen)<br />
i n g r e d i ë n t e n Zand en cement.<br />
b e r e i d i n g Net als de consoles onder de goot vond cementsteen zijn toepassing<br />
in de boogjes boven raamkozijnen. Om de boog te<br />
accentueren werden sluitsteentjes boven in de boog gemaakt.<br />
Ook zijn er de versierde elementen aan de basis <strong>van</strong> de boog,<br />
die met ‘geboorte’ worden aangeduid. Wellicht de fraaiste in<br />
<strong>Dongen</strong> vinden we aan de villa in de Kerkstraat uit 1890 <strong>van</strong><br />
notaris Van Alphen. <strong>De</strong> sluitsteentjes in de gevel zijn voorzien<br />
<strong>van</strong> mannen- en vrouwenkopjes. Voor cementstenen ornamenten<br />
waren verschillende fabrikanten te vinden waarbij<br />
de Nederlandsche Cementsteenfabriek uit Rotterdam wel de<br />
bekendste was. <strong>De</strong>ze fabrieken gaven catalogi uit waaruit opdrachtgevers<br />
konden kiezen. Evengoed konden ze ook naar<br />
eigen ontwerp <strong>van</strong> een architect produceren.<br />
<strong>De</strong> bloei <strong>van</strong> de cementstenen bouwornamenten lag tussen<br />
1870 en 1900. Daarna veranderde de <strong>smaak</strong> in de architectuur<br />
en raakten de overdadige vormen uit de mode.<br />
32
menukaart<br />
Dit receptenboekje is thuis te gebruiken. <strong>De</strong> recepten komen echter het beste tot<br />
hun recht wanneer ze verpozend in de buitenlucht worden geconsumeerd. Ieder<br />
recept in zijn eigen vertrouwde omgeving. Voor de culinaire fijnproever is er zelfs<br />
een route mee te lopen. Het keuzemenu bestaat uit de kaart <strong>van</strong> 1832 en die <strong>van</strong><br />
onze nouvelle cuisine 2010. <strong>De</strong> nummers verwijzen naar de recepten. Cursief zijn<br />
ook de huisnummers vermeld.<br />
vI
vII