Het boek is niet meer leverbaar, maar is hier als ... - Familie Brandsma

De vijf speciën
De vijf speciën vormden een pakket belastingen die in
vroegere tijden afzonderlijk werden geheven, maar die
later om praktische redenen werden gebundeld. In de
speciekohieren zijn ze met een letter afgekort boven
kolommen terug te vinden.
S = schoorsteengeld
H = hoofdgeld
HH = half hoofdgeld
K = koeien
R = rieren (= vaarzen)
G = gezaai (= middel op bezaaide landen)
P = paarden
De vijf speciën waren: het schoorsteengeld, het
hoofdgeld, het hoorngeld, het middel op de bezaaide
landen en het paardengeld.
Het schoorsteengeld bedroeg £ 3 per jaar per in
gebruik zijnde schoorsteen. Een dichtgemetselde
schoorsteen telde niet meer mee. Schoorstenen in
schuren of stallen werden soms als halve schoorstenen
genoteerd. De eigenaar en de gebruiker betaalden
elk de helft van het verschuldigde bedrag. Bedeelden
waren vrijgesteld. Als een huis op een plaats werd
gebouwd, waar nog niet eerder een gebouw had
gestaan, werd de eerste tien jaar geen schoorsteengeld
geheven. Hetzelfde gold voor mensen van wie het
huis in vlammen was opgegaan en die het vervolgens
herbouwden.
Het hoofdgeld of familiegeld was verschuldigd voor
elke ingezetene van 12 jaar of ouder. Het bedroeg £ 3
per hoofd per jaar voor gegoeden met een vermogen
van £ 600 of meer. Minder gegoeden betaalden half
hoofdgeld en bedeelden waren ook hier weer vrijgesteld.
Het hoofdgeld werd in 1795 gedeeltelijk en in
1797 geheel afgeschaft.
Het hoorngeld werd betaald door eigenaren van
koeien van drie jaar en ouder. Vaarzen (in het Fries:
rieren) kosten half geld. Kalveren, stieren en ossen
waren vrijgesteld. Het tarief varieerde met de vruchtbaarheid
van de grond. Er werden drie kwaliteiten
onderscheiden: ‘hoog quartier’, ‘laag quartier’ en
‘broek-, moer- en heydlanden’. Het hoogste tarief
bedroeg een caroligulden per koe per half jaar.
Het middel op de bezaaide landen. De naam zegt het
al. Ook hier werd gedifferentieerd naar de kwaliteit
van de grond. Het hoogste tarief was £ 0 – 5 – 6 per
pondemaat (= 36,74 are) land.
Nadat Schelte jarenlang als boerenknecht heeft gewerkt,
lukt het hem om zich als boer te vestigen in
Nijega. In de speciekohieren 98 van Doniawerstal van
1758 vinden we daarvoor het volgende bewijs: ‘No. 1
– Jolt Hinnes vertrokken met inwoon na Holland en in
plaats Schelte Abes te voren vrijgesel overal.’ Dit betekent
ongetwijfeld dat Schelte en Wiebrichje al vanaf
1758 samenwonen op boerderij no. 1 in Nijega. Van
1758 tot en met 1764 is Schelte Abes terug te vinden
in de speciekohieren van Nijega.
In feite is Schelte met drie koeien en drie vaarzen nog
maar een keuterboertje. Het lukt hem echter in een
paar jaar tijd zijn veestapel uit te breiden tot acht
koeien, twee vaarzen en twee paarden. En hij droomt
van meer. Inmiddels boert hij niet meer op no. 1,
maar via no. 4 in 1761 naar no. 3 in 1764. Toch blijken
Abe en Wiebrichje niet tevreden met de plek die
ze hebben verworven. Hadden ze meer in hun hoofd?
Droomden ze van een grote boerderij met veel land,
op een plek waar je flink vooruit kon? Waarschijnlijk
wel, maar het zou nog even duren voordat ze daartoe
de kans kregen. Eerst maakten ze nog een tussenstap
naar Boornzwaag, vlakbij Langweer. In het specieko-
hier 1764 lezen we: ‘No. 3 – Schelte Abes vertrokken
naar no. 2 Boornzwaag.’ En in het speciekohier van
Boornzwaag staat vermeldt: ‘No. 2 Reytsen Jans weduwe.
Hier bij op een heerd 99 Schelte Abes van no.
3 Nijega.’ Schelte en Wiebrichje trokken dus in bij de
weduwe van Reytsen Jans om daar verder te boeren.
Welk verhaal daar achter zit, is niet duidelijk, maar het
zou slechts een tussenstation blijken te zijn.
Nijega S H hh K R G P Totaal
1758 1,5 0 2 3 3 0 0
1759 1,5 0 2 6 2 0 1
1760 1,5 0 2 6 2 0 0
1761 1,5 0 2 6 4 0 1
1762 1,5 0 2 9 0 0 1
1763 1,5 0 2 9 0 0 1
1764 1,5 0 2 8 2 0 2
Het speciekohier vertelt intussen zijn eigen verhaal:
Bornzwaag S H hh K R G P Totaal
1764 0 0 2 10 3 0 1
98 ‘De vijf speciën’ waren vijf ooit afzonderlijk geheven belastingen, elk met hun eigen geschiedenis, waarvan de inning om
praktische redenen was gebundeld. In eerste instantie werden ze afzonderlijk verpacht, maar sinds de ‘quotisatie’ van 1748
werden ze door ontvangers ‘bij collecte’ ingevorderd. Vanaf dat jaar zijn er boeken waarin alles wordt opgetekend: de
speciekohieren.
99 ‘op een heerd’ = op één haard, d.w.z. hetzelfde huishouden
44 voorwoord De vijfde generatie 45